Necm Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 62 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “vahiy, yıldız” anlamındaki النَّجْم en-necm kelimesinden alan Necm sûresi, inişe göre 26, resmî sıralamada ise 53. sûredir.

Necm sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Tûr sûresiyle yakın konu ilişkisi içerisindedir. Buna göre, başlarında vahiy ile ilgili yeminler bulunması, Tûr’un son kelimesi ile Necm’in ilk kelimesinin aynı oluşu, helak edilen kavimlerden örnekler verilmesi, inkârcıların vahiy ile alay edişleri, Yüce Allah ile putları karşılaştıranların alaycı bir üslüpla konu edinilmesi gibi konularda iki sûrenin konu irtibatı görülmektedir.

Necm sûresi, vahye ve onun kaynağına dikkat çeken mesajla başlamakta, ilk vahyin gelişi hakkında bilgi verilmekte, bu arada Hz. Peygamber’in Cebrâîl (as)’ı yüksek ufukta gördüğü, ayrıca uzak sidrenin yanında bir başka inişinde bir kez daha onu gördüğü belirtilmektedir.

19. âyetten itibaren, vahyin kaynağı noktasında olumsuz ve alaycı bir tutum içerisinde olanların tapındıkları putları düşünmeleri hatırlatılmakta, ayrıca kız erkek karşılaştırmasındaki çelişkileri ve çarpık anlayışları, putperestlerin temelsiz yaklaşımları göz önüne serilmektedir.

26. âyetten itibaren, müşriklerin şefaat algısı reddedilmekte, âhiret hakkındaki zanlarının bilgiden yoksunluğuna dikkat çekilmekte, nankör kişiye gönderme yapılarak ilâhî bilgilendirmede Hz. İbrâhim ve Hz. Mûsâ örnekliğinde ruh birlikteliği vurgulanmakta, sorumlulukların şahsiliğine, dünyada yapılıp edilenlerin karşılığının mahşerde mutlak surette verileceği bildirilmektedir. 41. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın mutlak gücü ve çeşitli sıfatları ele alınmakta, muhatapların dikkati çekilmek istenmektedir. Bu çerçevede eski kavimler içerisinden çeşitli örnekler verilerek onların helak edildiği, helaklerinin sebeplerinin neler olduğu, yapılan uyarılardan bir kısmı ele alınmaktadır.

Son grup âyette ise, bu vahyin bir hatırlatma ve uyarı olduğu beyan edilerek, âhiretin yakın olduğu, bu olayı Yüce Allah’tan başkasının ortaya çıkartamayacağı ifade edilerek, alaycılık yapmak yerine Yüce Allah için secdeye kapanıp ibadet edilmesi gerektiği emredilmektedir.

Yüce Allah sûrenin önceki âyet grubunda putperestlerin mantık yanlışlıklarını, Allah’a kız çocuk isnatlarının yanlışlığını, kâinatın sahibinin kendisi olduğunu beyan ettikten sonra, 26-32. âyetlerde sözü müşriklerin şefaat beklentisinin yanlışlığına ve âhirete inanmamalarının bilgisizliklerinden kaynaklandığına getirmektedir. Daha sonra yine kâinata olan hâkimiyetine değinmekte, ardından da bağışlayıcılığına, insanın ana rahmindeki haline ve hiç kimsenin kendisini temize çıkartmaması gerektiğine dikkat çekmektedir.

a) Müşriklerin Şefaat, Melek ve Mahşer Algısı

Yüce Allah sûrenin 26-28. âyetlerinde müşriklerin şefaat beklentisinin yanlışlığını, şefaatin Allah’ın iznine tâbi olduğunu, bu çerçevede kimlerin kimlere şefaat edeceğini şu şekilde bildirmektedir: “Göklerde nice melekler vardır ki -sadece ve sadece Allah’ın dilediğine ve razı olduklarına izin verdikten sonrası hariç-, onların şefaatleri hiçbir işe yaramaz.”

Ardından, âhirete inanmayanların meleklere dişi isimler vermelerinin bilgisizliklerinden kaynaklandığı, zanna tabi olan bu insanların aslında Yüce Allah’ın öğüdünden yüz çevirip dünya hayatından başka bir şey istemedikleri dile getirilmektedir.

ı. Meleklerin Şefaati

وَكَمْ مِنْ مَلَكٍ فِي السَّمٰوَاتِ لَا تُغْن۪ي شَفَاعَتُهُمْ شَيْـًٔا اِلَّا مِنْ بَعْدِ اَنْ يَاْذَنَ اللّٰهُ لِمَنْ يَشَآءُ وَيَرْضٰى “Göklerde nice melekler vardır ki onların şefaatleri hiçbir işe yaramaz. Ancak Allah’ın dilediği ve razı olduğuna izin vermesinden sonraki durum hariç.”

Âyetteki وَكَمْ مِنْ مَلَكٍ ve kem min melekin ifadesi “nice melekler vardır ki”; فِي السَّمٰوَاتِ fi’s-semâvât sözcüğü “göklerde”; لَا تُغْن۪ي lâ tuğnî fiili “fayda vermez”; شَفَاعَتُهُمْ şefâ‘atühum tamlaması “onların şefaati”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şeyde, hiçbir şekilde”; اِلَّا مِنْ بَعْدِ illâ min ba‘di ifadesi “ancak (şöyle olmasından) sonra”; اَنْ يَاْذَنَ en ye’zene ifadesi “izin vermesi (sonrasının dışında)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; لِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâü ifadesi “dilediğine”; وَيَرْضٰى ve yardâ fiili ise “ve razı olduğuna” demektir.

Burada müşriklerin beklediği türden bir şefaatin kesinlikle olmadığı beyan edilip, şefaatin gerçekleşme şartları gündeme getirilmektedir.

Şefâ‘at kelimesi “tek”in zıddı olarak “çift” demektir. Kur’ân’da sözü edilen şefaat, aslında kelimenin anlamından da hareketle “ödülün katlanması” ve “cennette derece artırımı” anlamına alınmalıdır. Bu anlamda şefaat, Nisâ’ 4/69’da da beyan edildiği üzere, cennette “peygamberler, hakikati onaylayan anlamında sıddîklar, hakka şahit olanlar anlamında şehitler ve özü-sözü bir olmak anlamında sâlihlerle beraberlik”tir. Âyetin sonundaki “Onlar ne de güzel arkadaştır” ifadesi bu yaklaşımımızı desteklemektedir.

Kur’ân’da “şefaat meselesi”ni Zümer 39/44’te geniş bir şekilde açıkladığımız için burada detaya girmeyecek, sadece yorumunu yapmakta olduğumuz âyette vurgulanan konulara değineceğiz.

1. Bu âyette, meleklerin “göklerde oluşu” aslında onların yüceler âleminde yüce katın sakinleri(1) olduğunu göstermektedir. Bu ifade, meleklerin yeryüzünde bulunmadıkları gibi bir anlam söz konusu değildir.

2. Bu âyette Mekkeli müşriklerin putlardan beklediği şefaatin onlara hiçbir faydasının olmayacağı özellikle vurgulanmaktadır. Çünkü onlar Yûnus 10/18’de putların Yüce Allah katında kendilerine şefaatçiler olacağını, Zümer 39/3’te de puta tapma gerekçelerinin Allah’a yakınlaştırılmak olduğunu dile getirmişlerdir. İşte onların bu türden beklentileri Necm suresinin 26. âyetinde reddedilmektedir.

3. Bu âyette şefaatin bütünüyle geçersiz olduğundan değil, gerçekleşmesi için bazı şartların bulunduğundan söz edilmektedir. Bu bağlamda meleklerin şefaati Yüce Allah’ın iznine bağlanmakta, ayrıca “şefaatin Allah’ın dilediği ve razı olduğu kullarına yönelik gerçekleşeceği” beyan edilmektedir. Burada verilmek istenen mesaj ile Tâhâ 20/109 ile Enbiyâ’ 21/28’deki mesaj birbirini tamamlar mahiyettedir.

Bu konuyla ilgili son olarak Râzî’nin bir yorumunu aktarmak istiyoruz: “Siz Lât, Uzza, Menât gibi yerdeki putlara tapıyor, onların şefaatini bekliyorsunuz. (Allah’ın izin verdikleri hariç) göktekiler şefaat hakkına sahip değilken, yerdekiler nasıl şefaat edeceklermiş ki!”

ıı. Meleklere Kız İsmi Takmaları

اِنَّ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ لَيُسَمُّونَ الْمَلٰٓئِكَةَ تَسْمِيَةَ الْاُنْثٰى “Şüphesiz ki ahirete inanmayanlar, meleklere elbette dişi isimleri isim olarak takıyorlar.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ innellezîne lâ yü’minûne ifadesi “muhakkak ki inanmayanlar”; بِالْاٰخِرَةِ bi’l-âhirati kelimesi “âhirete”; لَيُسَمُّونَ leyüsemmûne fiili “elbette isim verirler, isim takıyorlar”; الْمَلٰٓئِكَةَ el-melâikete kelimesi “meleklere”; تَسْمِيَةَ tesmiyete sözcüğü “isim”; الْاُنْثٰى el-ünsâ kelimesi ise “dişi” demektir.

Burada müşriklerin âhirete inanmamaları gündeme getirilmektedir.

1. Mekke müşriklerinin taptığı putlardan şefaat beklemeleri, onların âhirete inandıklarının bir göstergesi olarak algılanabilir; ancak bu âyette onların ahirete inanmadıkları ve meleklere kız isimleri verdikleri dile getirilmektedir. Yüce Allah onların ahirete inanmadıklarını söylediğine göre, putlardan şefaat beklemeleri aslında bir çelişkidir. Bu durumda Mekke müşriklerinin âhiret algısını Kur’ân ışığında ele almak gerekir.

Mekkelilerin büyük çoğunluğu âhirete inanmamaktaydı.(2) İçlerinde dehr denen zamana inanıp başka herhangi bir üstün güce itibar etmeyen önemli bir grup da vardı.(3) Sayıları az da olsa belli belirsiz bir âhiret inancı taşıyanları da vardı(4) ve bunların mahşerde kendilerine daha iyi şeyler verileceğine inandıklarını Kur’ân bize haber vermektedir.(5)

2. Durum böyle olunca, bu âyeti iki türlü değerlendirebiliriz:

a) Buna göre âhirete inanmayıp meleklere kız ismi takanlar müstakil bir gruptur; dolayısıyla mahşerde şefaat bekleyenler bunlar değildir. Bu bakış, âyeti bağlamından bağımsız görmek demektir.

b) Bizim tercih ettiğimiz görüşe göre ise, bu âyet Necm suresinin 19. âyetinden itibaren devam eden bağlamla yakından ilgilidir. Buna göre Lât, Uzza, Menât gibi putlara tapan, erkekleri kendilerine, kızları Yüce Allah’a layık gören, hiçbir hakikati karşılamayan birtakım isimlerin peşinden koşan, zanna ve nefsi arzularına uyan, her istediklerinin kendilerine verildiğini veya verileceğini sanan, sonuçta meleklerin şefaat edeceğine inanan bu kişiler âhirete inanmadıkları için şefaati dünya ile ilişkilendirmiş olmalıdırlar.

3. Âhirete inanmayan veya Yüce Allah ile karşılaşacağını ummayanlar, “Allah katında bizim şefaatçilerimiz olacaklar”(6) dedikleri putlar aracılığla dünya hayatında Allah’ın onları biraz daha kayırmasını ve daha çok nimetlendirmesini istemekteydiler. Onların putlardan “kendilerini Allah’a yaklaştırmasını”(7) istemeleri de aynı beklentinin bir ifadesidir. Esasında Necm sûresinin 29. âyetinde Mekkelilerin vahiyden yüz çevirdiği, dünya hayatından başka hiçbir isteklerinin bulunmadığı belirtilmektedir.

Bu arada âhirete inanmamalarına rağmen, orada şefaat beklemenin ne kadar saçma bir durum olduğu izahtan varestedir. Bu nedenle, bu âyette sözü edilenler, ister Mekke’de âhirete inanan ve meleklerin şefaatini bekleyen bağımsız bir grup olsun, isterse âhirete inanmayıp dünyada kayırmacılık isteyen çoğunluk olsun, bunların aslında gerçeği bilmedikleri ve zanna uydukları anlaşılmaktadır. Bir sonraki âyette vurgulanan husus budur.

ııı. Bilgisizlik - Zann İlişkisi

وَمَا لَهُمْ بِه۪ مِنْ عِلْمٍ اِنْ يَتَّبِعُونَ اِلَّا الظَّنَّ وَاِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْن۪ي مِنَ الْحَقِّ شَيْـًٔا “Onların bu konuda hiçbir bilgisi yoktur. Zandan başka bir şeye uymuyorlar. Şüphesiz ki zan, gerçeklik bakımından hiçbir şey ifade etmez.”

Âyettekiوَمَا لَهُمْ ve mâ lehum ifadesi “ve onların yoktur”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla ilgili”; مِنْ عِلْمٍ min ‘ılmin cümlesi “hiçbir ilmi, bilgisi (yoktur)”;اِنْ يَتَّبِعُونَ in yettebi‘ûne fiili “onlar uymazlar, tâbî olmazlar”; اِلَّا الظَّنَّ ille’z-zanne kelimesi “zandan başka, sanıdan başka bir şeye”; وَاِنَّ الظَّنَّ ve inne’z-zanne ifadesi “ve muhakkak ki zan”; لَا يُغْن۪ي lâ yuğnî fiili “ifade etmez, karşılamaz”; مِنَ الْحَقِّ mine’l-hakkı kelimesi “gerçekten, haktan”; شَيْـًٔا şey’en sözcüğü ise “hiçbir şey, herhangi bir şey” demektir.

Burada müşriklerin putperestlikle ilgili hiçbir doğru bilgilerinin bulunmadığı, sadece ve sadece zanna uydukları ve zannın da hiçbir değer ifade etmediğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Bir benzeri de Yûnus 10/36’da da geçen bu âyet sûrenin başından beri eleştiriye konu edinilen Mekkeli putperest müşriklerin inanç ve bilgi durumunu özetlemektedir. Buna göre, Hz. Peygamber’i suçlamalarında, âhiret ve melekler hakkında, meleklere dişi ismi vermelerinde ve bütünüyle kendi inanç ve yaşayışlarında hiçbir doğru esas üzere olmadıkları, kanaatlerinin hiçbir bilgiden kaynaklanmadığı, sadece zanna uydukları beyan edilmektedir. Benzer bir kullanım Nisâ’ 4/157’de Hz. İsa’nın akıbetiyle ilgili olarak zikredilmektedir.

1. وَمَا لَهُمْ بِه۪ مِنْ عِلْمٍ “Onların bu konuda hiçbir bilgisi yoktur.” Âyette olumsuzluk edatı olan مَا mâ ile nekre bir isim olan عِلْم ‘ılm kelimesinin başında gelen مِنْ min edatı, müşriklerin herhangi bir şey bilmediklerini değil, hiçbir bilgi kırıntısına bile sahip olmadıklarını göstermektedir.

Buradaki konu meleklere dişi yani kız ismi verilmesidir ki bu konuda yani meleklerin cinsiyeti veya yaratılışları hakkında müşriklerin hiçbir bilgisi bulunmamaktadır. Nitekim Zuhruf 43/19’da şöyle buyrulmaktadır: “Onlar, Rahman’ın kulları olan melekleri de dişi saydılar. Onlar (meleklerin) yaratılışına şahit mi olmuşlar! Onların şahitlikleri (şahitlik iddiaları) yazılacak ve (bundan) sorguya çekileceklerdir.”

2. اِنْ يَتَّبِعُونَ اِلَّا الظَّنَّ “Zandan başka bir şeye uymuyorlar.” Âyetin ikinci cümlesinde hiçbir şey bilmemenin sonucu olarak “zanna uymak” in ve illâ edatlarıyla vurgulu bir şekilde zikredilmektedir. Daha önce yorumladığımız Necm 53/23. âyette de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, bu husus, müşriklerin inanç ve yaşantılarındaki temelsizliği ortaya koymaktadır. Onların bu durumu Bakara 2/78’de belirtildiği gibi Medine’de yaşayan bir grup kitap ehlinden olan kişinin el-Kitâb’ı bilmeyip zanna uymalarına benzemektedir.

3. وَاِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْن۪ي مِنَ الْحَقِّ شَيْـًٔا “Şüphesiz ki zan, gerçeklik bakımından hiçbir şey ifade etmez.” Âyetin sonundaki bu cümlede ise zan, hakkın ve hakikatin zıddı olarak sunulmakta, zannın hiçbir şekilde gerçeği karşılamadığı beyan edilmektedir. Dahası, eğer burada sözü edilen el-hakk kelimesini “Allah” anlamına alırsak, o zaman mana “zan, Allah’tan yana hiçbir şey ifade etmez” şeklinde olur ve “ilâhî nitelikler zanlarla elde edilip ortaya konulamazlar” mesajı gündeme gelir.

b) Hakikatten Yüz Çevirmenin Sonucu

Yüce Allah sûrenin 29-30. âyetlerinde vahiyden yüz çeviren ve yakın (dünya) hayatından başka bir şey istemeyen kimselere aldırış etmemesi gerektiğini Hz. Peygamber’e emretmekte, gerekçesini ise şu şekilde dile getirmektedir: “İşte onların bilgisi bundan ibarettir. Şüphesiz ki Rabbin, evet yalnızca O, yolundan sapanı ve hidâyete ereni çok iyi bilendir.”

ı. Vahye Tavır Alanlar

فَاَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلّٰى عَنْ ذِكْرِنَا وَلَمْ يُرِدْ اِلَّا الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا “Zikrimizden (Kur’an’dan) yüz çeviren ve yakın (dünya) hayatından başka bir şey istemeyen kişilere aldırış etme!”

Âyetteki فَاَعْرِضْ fe a‘rıd ‘an ifadesi “aldırış etme, yüz çevir”; عَنْ مَنْ تَوَلّٰى ‘an men tevellâ ifadesi “yüz çeviren(ler)den”;عَنْ ذِكْرِنَا ‘an zikrinâ ifadesi “bizim (gerçeği) hatırlatmamızdan, öğüdümüzden, vahyimizden”; وَلَمْ يُرِدْ ve lem yürid fiili “ve istemedi”; اِلَّا الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا ille’l-hayâtü’d-dünyâ istisnası ise “yakın hayattan başka, dünya hayatından başka” demektir.

Burada vahiyden yüz çevirenlerden yüz çevrilmesi, çünkü onların dünya hayatından başka herhangi bir amaçlarının bulunmadığı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette Hz. Peygamber’e bir tebliğ ilkesi öğretmekte ve hakikatten yüz çevirenlere itibar etmemesini, onlara tebliğde ısrarcı olmaması gerektiğini bildirmektedir. Gerekçe olarak, bu tiplerin âhirete inanmayıp sadece dünya hayatına itibar etmeleri zikredilmektedir.

İnanç ve irade hürriyeti ile inkârda ısrar edenlerden yüz çevirmeyi emreden bu ve benzer âyetlerin, savaş emri içeren Tevbe 9/5 ile yani seyf “kılıç” âyetiyle nesh edilip iptal edildiği iddiası ise Râzî’nin de vurguladığı gibi hiçbir şekilde doğru değildir. Çünkü bu emir doğrultusunda Kur’ân’da onlarca âyet vardır ve insanların vahye muhatap oluşuyla ilgili çeşitli tutumları içermektedir.

1. فَاَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلّٰى عَنْ ذِكْرِنَا “Zikrimizden (Kur’an’dan) yüz çeviren kişilere aldırış etme!” Konuyla ilgili âyetlerden birisi de En‘âm 6/70’tir: “Dinlerini oyun ve eğlence edinen ve dünya hayatının aldattığı kimseleri (bir tarafa) bırak!” Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ذِكْر zikr kelimesi “gerçeği hatırlatmak, öğüt, vahiy, Kur’ân, Allah’ı anmak” gibi anlamlara gelmektedir. Böyle olunca, vahye itibar etmeyen ve ısrarla ondan yüz çevirenlerden uzak durmak, onları ciddiye almamak bir metot olarak uygulanmaktadır.

Esasında daha derinden düşünülürse, asıl maksadın cahillerin kendilerinden değil de cehaletlerinden yüz çevirmek olduğu anlaşılacaktır. Zira cahillik geçici olabilir; bu nedenle cehaletle savaşılıp sahiplerini kazanmak esastır.

Buradan hareketle, inançsız insanlara hiç tebliğ yapılmaması gerektiğini söylemek kesinlikle doğru değildir. A‘lâ 87/9 gibi çeşitli âyetlerde de belirtildiği üzere, tebliğ bir zorunluluktur; ancak inanmak istemeyenlere zor kullanmak veya onlar üzerinde ısrarcı bir tavır geliştirmek de yanlıştır.

Hıcr 15/3’te şöyle buyrulmaktadır: “Onları bırak; yesinler, eğlensinler ve boş ümit onları oyalayadursun! (Kötü sonucu) yakında bileceklerdir!” Benzer bir ifade Zuhruf 43/83’te şu şekildedir: “Sen bırak onları, kendilerine söz verilen günlerine kavuşuncaya kadar bâtıla dalsınlar, oynayadursunlar!”

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/16’da şöyle buyrulmaktadır: “İşte onlar, hidâyete karşılık dalâleti satın alanlardır. Ancak onların bu ticareti kazançlı olmamış ve kendileri de doğru yola girememişlerdir.” Tebliğe rağmen inkarda şartlanmış bir tutum sergileyenlere Yüce Allah’ın nasıl bir tavır uyguladığı En‘âm 6/110’da şöyle açıklanmaktadır: “Yine O’na iman etmedikleri ilk durumdaki gibi onların gönüllerini ve gözlerini ters çeviririz. Onları şaşkın olarak azgınlıkları içerisinde bırakırız.”

Âyette şahıs isimlerinden değil, niteliklerden söz edilmesi, vahye itibar etmeyen ve ona inanmayan bütün zamanların inkârcılarını kapsaması içindir. Bağlam her ne kadar Mekkeli putperestlerle ilgili olsa da mesajı evrensele taşımak durumundayız.

Bu âyeti sadece Hz. Peygamber’e inanmayanlarla sınırlı tutmayıp, Müslüman olmasına rağmen günümüzde vahye karşı bir tavır içerisinde bulunanların da bu noktada ders çıkarmaları gerektiğini söylemeliyiz. Çünkü inkârcıların olumsuz tavırlarının müminlere hatırlatmasının sebebi budur. Aynı hatayı yapanlar aynı sonuca katlanmak zorunda kalırlar.

2. وَلَمْ يُرِدْ اِلَّا الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا “Yakın (dünya) hayatından başka bir şey istemeyen kimselere (aldırış etme)!” Âyetin bu cümlesi Necm 53/19. âyetten itibaren sözü edilenlerin aynı kişiler olduğunu göstermektedir.

Bunlar melekleri Yüce Allah’ın kızları kabul edip onlardan şefaat bekleyenler, âhirete inanmayıp bilgisizlikleri yüzünden zanna ve arzularına uyanlar, meleklere kız ismi verenler ve Allah’ın vahyinden yüz çevirip dünya hayatından başka bir hayatı istemeyenlerdir. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, onların şefaat beklentisi dünyada ayrıcalıklı konumda bulunma istekleridir.

ıı. Müşriklerin Bilgi Sınırı

ذٰلِكَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ اِنَّ رَبَّكَ هُوَ اَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَب۪يلِه۪ وَهُوَ اَعْلَمُ بِمَنِ اهْتَدٰى “İşte onların bilgisi bundan ibarettir. Şüphesiz ki Rabbin -evet yalnızca O- kendi yolundan kimin saptığını çok iyi bilendir ve O kimin doğru yola ulaştığını da çok iyi bilendir.”

Âyetteki ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”;مَبْلَغُهُمْ meblağuhum tamlaması “onların eriştikleri, ulaştıkları(dır)”; مِنَ الْعِلْمِ mine’l-‘ılmi ifadesi “bilgiden, ilimden”; اِنَّ رَبَّكَ inne rabbeke ifadesi “muhakkak ki senin Rabbin”; هُوَ huve zamiri “O”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “çok iyi bilen(dir)”; بِمَنْ ضَلَّ bimen dalle ifadesi “sapmış olan kişi(ler)i”; عَنْ سَب۪يلِه۪ ‘an sebîlihî ifadesi “O’nun yolundan”; وَهُوَ ve huve zamiri “ve yine O”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “iyi bilen(dir)”; بِمَنِ اهْتَدٰى bimeni’htedâ ifadesi ise “hidayet üzere olan(lar)ı” demektir.

Burada Mekkeli müşriklerin bilgi dünyasının zan ve dünya hayatıyla sınırlı olduğu, âhiret âlemine dair hiçbir şey bilmedikleri, gerçek bilginin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğu gündeme getirlmektedir.

1.ذٰلِكَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ “İşte onların bilgisi bundan ibarettir.” “Müşriklerin ilimde ulaştıkları nokta” aslında onların vahiyden yüz çevirmeleri de olabilir. Buna göre, artık kendilerinden bunun ötesinde herhangi bir şey beklenmediği, bunun ötesine geçemeyecekleri beyan edilmektedir.

Âyetin bu cümlesi Rûm 30/7. âyetiyle de yakın anlam ilişkisine sahiptir. Yüce Allah orada şöyle buyurmaktadır: “Onlar sadece bu dünya hayatının görünür yüzünü tanırlar; ama âhiretten gaflettedirler.” Elbette bilgisi zandan ibaret olanın varacağı son nokta budur. Gördükleri bu dünya hayatıyla yetinip bundan başka bir âlemin bulunmadığı zannıyla hayatlarını karartmış olmaktadırlar. Üstelik bunun yeterli bir hidayet olduğunu, geri kalanların ise saptığını söyleyerek, şaşkınlıklarının derecesini ortaya koymaktadırlar.

2. اِنَّ رَبَّكَ هُوَ اَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَب۪يلِه۪ وَهُوَ اَعْلَمُ بِمَنِ اهْتَدٰى “Şüphesiz ki Rabbin -evet yalnızca O- kendi yolundan kimin saptığını çok iyi bilendir ve O kimin doğru yola ulaştığını da çok iyi bilendir.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde ise insanların sapıklık veya hidayet üzere olmalarıyla ilgili bilginin sadece kendisinde olduğunu beyan etmektedir. Bu âyetin benzerleri En‘âm 6/117, Nahl 16/125 ve Kalem 68/7’de de geçmektedir. Âyetteki هُوَ hüve zamirleri fasl zamiridir ve cümlelere “sadece O” manasını katmaktadır.

Kalem 68/7 gibi bazı âyetlerde de ifade ettiğimiz üzere, ism-i tafdîl kalıbı “görecelilik” veya “derecelendirme” manasında “daha iyi, en iyi” gibi anlamlar vermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette iki kez geçen اَعْلَمُ a‘lemü kelimeleri Yüce Allah için kullanılmakta ve ism-i tafdîl kalıbında gelmektedir. Esasında “daha iyi bilen” veya “en iyi bilen” manasına gelen bu kalıp Yüce Allah için kullanılınca “çok iyi bilen, gayet iyi bilen” manasına yorumlanmalıdır; çünkü Rabbimiz başkasıyla mukayese kaldırmaz.

Buna göre Râzî’nin de vurguladığı gibi, Rabbimizin a‘lem olması “benzeri bulunmayan âlim” veya “gerçek âlimin başkası değil, sadece Rabbimizin olması” manasındadır. Bu durumda başkasına bu sıfatın verilmemesi gerekmektedir. Zaten a‘lemü kelimesinden önce zamir-ı fasl denen zamirin kullanılması da bu bilginin sadece Yüce Allah’a ait olduğunun bir delilidir.

Bu hatırlatmalardan sonra yeniden yorumunu yapmakta olduğumuz âyete dönelim. Necm 53/30. âyette elbette ilk muhataplar Mekkeli müşriklerdir. Onlar doğru yolda olduklarını sanarak müminlerin saptığı kanaatini taşıyorlardı.

Muhatabı beğenmemek ve imanı nedeniyle ona “sapık” deme ahlaksızlığı Hz. Nuh’un kavminde de görülmüştü.(8) İsra 17/62’de yer aldığı gibi, İblis’ten gelen ve peygamberlere düşmanlık eden bütün kavimlerin ortak hastalığı olan “alay ve küçümseme” Mekkeli müşriklerde de yoğun bir şekilde mevcuttu.

Mutaffifûn 83/29-32’de de belirtildiği üzere, müminleri her gördüklerinde onlara gülerler; kaş-göz hareketi yaparak onlarla alay ederler; kafadarlarının yanına döndüklerinde hep birlikte eğlenip, onları her gördüklerinde “sapıklar” diye seslenirlerdi. İşte Yüce Allah, kendilerini hak yolda sanıp gerçek müminleri sapıklıkla itham eden bu inkârcılara cevap vermekte ve asıl değerlendirmeyi mahşerde kendisinin yapacağını belirtmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, Yüce Allah kimin saptığını, kimin de hidayet üzere olduğunu gayet iyi bildiğini pek çok âyette dile getirmektedir.(9) Bu bağlamda Kasas 28/85’te şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Kur’ân’ı sana farz kılan (Allah), elbette seni dönülecek yere döndürecektir. De ki: Rabbim, kimin hidâyeti getirdiğini ve kimin de apaçık bir şaşkınlık içinde olduğunu çok iyi bilir.”

Bu konuda ve her konuda Yüce Allah’ın bilgisi tamdır; herhangi bir eksiklik ve yanlışlık içermemektedir. Âyette ism-i tafdîl sıgasının kullanılma nedeni de budur. Burada vurgulanan husus, kimin hidayet üzere olduğunu, kimin saptığını sadece Yüce Allah’ın bildiği, başkalarının bu konuda fikir beyan etme ve karar verme yetkisinin olmadığıdır. Çünkü konu bütünüyle Yüce Allah’ın iradesine ve kararına bağlıdır.

c) Allah’ın Merhameti ve Eşsiz Bilgisi

Yüce Allah sûrenin 31-32. âyetlerinde kötülük yapanlara en çok “kötülükleri kadar”, iyilik yapanlara ise “çok daha fazlasıyla” karşılık vereceğini bildirmekte, bu arada göklerin ve yerin sahibinin de sadece kendisi olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, mahşerdeki ödülün ufak tefek kusurlar dışında, büyük günahlardan ve edepsizliklerden kaçınanlara yönelik gerçekleşeceği, Yüce Allah’ın mağfiretinin çok geniş olduğu ifade edilmekte, insanın topraktan yaratılışına, ana rahmindeki haline, hiç kimsenin kendisini temize çıkartmaması gerektiğine dikkat çekilmekte, Yüce Allah’a karşı duyarlı olanları O’nun çok iyi bildiği dile getirilmektedir.

ı. Davranışların Karşılığı

وَلِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ لِيَجْزِيَ الَّذ۪ينَ اَسَآؤُ۫ا بِمَا عَمِلُوا وَيَجْزِيَ الَّذ۪ينَ اَحْسَنُوا بِالْحُسْنٰى “Göklerde ve yerde bulunan her şey yalnızca Allah’a aittir. En sonunda (Allah) kötülük edenleri yaptıklarıyla cezalandıracak ve güzel işler yapanları da daha güzeliyle ödüllendirecektir.”

Âyetteki وَلِلّٰهِ ve lillâhi ifadesi “sadece ve sadece Allah’ındır, Allah’a aittir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti kelimesi “göklerde olan şeyler”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı sözcüğü “ve yeryüzünde olanlar”;لِيَجْزِيَ li yecziye fiili “sonunda karşılık verecektir, karşılık vermek için”;الَّذ۪ينَ اَسَآؤُ۫ا ellezîne esâû ifadesi “kötülük yapanlara”;بِمَا عَمِلُوا bimâ ‘amilû ifadesi “yaptıkları şeyi, gerçekleştirdikleri şeyi”; وَيَجْزِيَ ve yecziye fiili “ve yine sonunda karşılık verecektir, karşılık vermek için”;الَّذ۪ينَ اَحْسَنُوا ellezîne ahsenû ifadesi “iyilik ve güzel iş yapanlara”; بِالْحُسْنٰى bi’l-husnâ kelimesi ise “daha güzeliyle, daha iyisiyle” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kendi hâkimiyetine vurgu yapılması ve davranışlara nasıl karşılık vereceğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1.وَلِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ “Göklerde ve yerde bulunan her şey yalnızca Allah’a aittir.” Bu cümlede takdîm-te’hîr denen vurgulu ve devrik bir ifade tercih edilmekte, göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin tek sahibinin Yüce Allah olduğu vurgulanmaktadır. Âyetteki es-semâvât ve el-ard kelimeleri birlikte bütün mahlûkatı içeren bir ifadedir. Her iki kelimenin başında bulunan mâ edatları canlı-cansız, akıllı-akılsız, iradeli-iradesiz bütün mahlûkatın bu manada kastedildiğini göstermektedir.

Bu âyet grubunda bu cümlenin yer almasının muhtemel sebebi şudur: Yüce Allah'tan başka ilahlar edinip putları aracı edinenlere esaslı bir cevap verilmekte, Allah’ın mülkünde hiçbir otoritenin etkin olamayacağı ve kâinatın O’nun kontrolünde olduğu özellikle hatırlatılmaktadır. Her şeyi bilmek yetmez, muktedir olmak da gerekir. İşte bu âyet ve ilk cümlesi Yüce Allah’ın zenginliğinin ve kudretinin mükemmelliğini göstermektedir.

2. لِيَجْزِيَ الَّذ۪ينَ اَسَآؤُ۫ا بِمَا عَمِلُوا وَيَجْزِيَ الَّذ۪ينَ اَحْسَنُوا بِالْحُسْنٰى “En sonunda (Allah) kötülük edenleri yaptıklarıyla cezalandıracak ve güzel işler yapanları da daha güzeliyle ödüllendirecektir.” Bu cümlenin başındaki lâm edatı, ta‘lîl/illet “gerekçe” değil, tıpkı Âl-i İmrân 3/156, 178, Nahl 16/39, 116, Kasas 28/8, Rûm 30/41, Zümer 39/35. âyetlerde de olduğu gibi akıbeh “sonuç” bildiren manada olmalıdır.(10) Buna göre bu cümlede Yüce Allah’ın insan davranışlarını nasıl karşılayacağı ortaya konulmakta, işledikleri kötülüklere en çok yaptıkları kadar, iyiliklere ise yaptıklarının çok daha fazlasının karşılık olarak verileceği beyan edilmektedir.

- Cezâ/Yeczî Kelimesinin Anlamı

Genelde “cezalandırmak” anlamında değerlendirilen c-z-y kökünden kelimeler Kur’ân’da 118 yerde geçmekte ve şu anlamlara gelmektedir:

a) Ödül vermek

“(Allah) onlara, sabretmelerine karşılık cenneti ve hürriyeti ödül olarak verecektir.”(11) Bu ve benzer âyetlerde geçen c-z-y kökünden kelimeler “ödül vermek”(12) anlamına gelmektedir.

b) Azap etmek

“Yaptıklarının tam karşılığı bir azap olarak (onlara cehennem verilecektir).”(13) Bu ve benzer âyetlerde geçen c-z-y kökünden kelimeler de “azap etmek”(14) anlamına gelmektedir.

c) Karşılık vermek

“Öyle bir güne karşı duyarlı olun ki, o günde hiç kimse başkası için herhangi bir ödemede bulunamaz; hiç kimseden (Allah izin vermedikçe) şefaat kabul olunmaz, fidye alınmaz; onlara asla yardım da yapılmaz.”(15) Bu ve benzer âyetlerde geçen c-z-y kökünden kelimeler ise “karşılık vermek”(16) demektir.

İşte Kur’ân’daki kullanımını bu şekilde özetlediğimiz söz konusu kökten gelen yecziye fiilleri, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “karşılık vermek” anlamına gelmekte, hem iyiliklerin hem de kötülüklerin karşılıksız bırakılmayacağı mesajını vermektedir.

“Amellerin karşılığı” konusunu En‘âm 6/160 ve Müzzemmil 73/20 gibi çeşitli âyetlerde geniş bir şekilde ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz. Sadece şunu söylemekle yetinelim: Yüce Allah kötülük yapanları, ne kadar suç işlemişlerse o kadarıyla cezalandıracak ve asla onlara zulmetmeyecektir.

Bu dünyada kim ne kötülük yapmışsa mahşerde de karşısında onu bulacaktır. İyilikte bulunanlar ise elbette çok daha güzeliyle ödüllendirileceklerdir. Kur’ân’da 17 kez(17) yer alan الْحُسْنٰى el-husnâ kelimesi ahsen kalıbının müennes kalıbıdır ve “daha güzel, en güzel” manasına gelmekte, muhtemelen “cennet”(18) anlamını vermektedir.

Bu âyette Mekkeli putperestlerin şefaat beklentileri dolaylı olarak bir kez daha reddedilmekte, Allah'ın delil indirmediği bir şey hakkında hiçbir gücün onu değiştiremeyeceği belirtilmektedir. Bu arada, esas gücün sahibi olan Yüce Allah, kararlarını insanların davranışlarına göre şekillendireceğini bu şekilde beyan etmektedir. Davranışların karşılığını Yüce Allah vereceğine göre, başka aracılar edinmenin çok büyük bir hata olduğu bu vesileyle ifade edilmektedir.

ıı. Allah’ın Kötülüklere Mağfireti

اَلَّذ۪ينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَآئِرَ الْاِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ اِلَّا اللَّمَمَ اِنَّ رَبَّكَ وَاسِعُ الْمَغْفِرَةِ هُوَ اَعْلَمُ بِكُمْ اِذْ اَنْشَاَكُمْ مِنَ الْاَرْضِ وَاِذْ اَنْتُمْ اَجِنَّةٌ ف۪ي بُطُونِ اُمَّهَاتِكُمْ فَلَا تُزَكُّوٓا اَنْفُسَكُمْ هُوَ اَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقٰى “Ufak tefek kusurlar dışında, büyük günahlardan ve çirkinliklerden kaçınanlara gelince, Rabbinin bağışlaması çok geniştir. O, sizi topraktan yarattığı zaman ve siz annelerinizin karınlarında saklı (ceninler hâlinde) bulunduğunuz sırada (bile) sizi iyi bilendir. (Bu nedenle) kendinizi temize çıkarmayın! O, takvâlı (duyarlı) olanı iyi bilendir.”

Âyettekiاَلَّذ۪ينَ يَجْتَنِبُونَ ellezîne yectenibûne fiili “kaçınanlar”; كَبَآئِر kebâira kelimesi “büyüklerinden”; الْاِثْمِ el-ismi sözcüğü “günahın, haramın”; وَالْفَوَاحِشَ ve’l-fevâhışe kelimesi “ve çirkinliklerin”; اِلَّا اللَّمَمَ ille’l-lememe istisnası “ufak tefek şeylerden başka”; اِنَّ رَبَّكَ inne rabbeke ifadesi “muhakkak ki senin Rabbin”; وَاسِعُ vâsi‘u kelimesi “geniş(tir)”; الْمَغْفِرَةِ el-mağfirati sözcüğü “bağışlaması, mağfireti”; هُوَ huve zamiri “O”; اَعْلَمُ a‘lemü kelimesi “bilen(dir)”; بِكُمْ biküm ifadesi “sizi”;اِذْ اَنْشَاَكُمْ iz enşe’eküm fiili “hani yoktan yaratmıştı, var etmişti”;مِنَ الْاَرْضِ mine’l-ardı sözcüğü “yeryüzünden, topraktan”; وَاِذْ اَنْتُمْ ve iz entüm ifadesi “ve hani siz de (şöyle) idiniz”; اَجِنَّة ecinnetün kelimesi “ceninler”;ف۪ي بُطُونِ fî butûni sözcüğü “karınlarında, rahimlerde”; اُمَّهَاتِكُمْ ümmehâtiküm kelimesi “sizin annelerinizin”; فَلَا تُزَكُّوا fe lâ tüzekkû emri “temize çıkarmayın”;اَنْفُسَكُمْ enfüseküm tamlaması “sizin nefsinizi, kendinizi”; هُوَ huve zamiri “O”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “bilen(dir)”; بِمَنِ اتَّقٰى bimenittekâ ifadesi ise “takvalı, duyarlı olanları” demektir.

Burada bir anlamda hatasız kul olmayacağı ve Yüce Allah’ın bağışlayıcılığı ile eşsiz ve erişilmez bilgisiyle ilgili ifadeler gündeme getirilmektedir.

1. اَلَّذ۪ينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَآئِرَ الْاِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ اِلَّا اللَّمَمَ اِنَّ رَبَّكَ وَاسِعُ الْمَغْفِرَةِ “Ufak tefek kusurlar dışında, büyük günahlardan ve çirkinliklerden kaçınanlara gelince, Rabbinin bağışlaması çok geniştir.” Burada iki noktaya değinilmektedir.

a) اَلَّذ۪ينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَآئِرَ الْاِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ اِلَّا اللَّمَمَ “Onlar ufak tefek kusurları dışında, büyük günahlardan ve çirkinliklerden kaçınanlardır.” Bu ifadenin bir benzeri Şûrâ 42/37’de de geçmektedir. Âyetin bu cümlesi genellikle önceki âyetin açıklaması gibi kabul edilse de, biz bunun yeni bir cümle ve yeni bir başlangıç olduğu kanaatindeyiz; dolayısıyla açıklamalarımızı da bu doğrultuda yapacağız.

ı. Âyetteki يَجْتَنِبُونَ yectenibûne fiili çeşitli kalıplarda olmak üzere Kur’ân’da dokuz kez zikredilmekte ve “kaçınmak, sakınmak” manasına gelmektedir. Bu doğrultuda Kur’ân’da “yasaklanan günahların büyüklerinden”,(19) “şeytandan”,(20) “tâğût’a kulluk yapmaktan”,(21) “yalandan ve putlardan”,(22) “zandan”(23) ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi “büyük günahlardan, hayâsızlıklardan”(24) kaçınmaktan söz edilmektedir.

ıı. كَبَآئِرَ الْاِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ “Büyük günahlar ve çirkinlikler.” Âyetteki الْاِثْم el-ism kelimesi A‘râf 7/33’te sıralanan Yüce Allah’ın haram kıldığı davranışlardan birisidir. Bu kelimenin başına كَبَآئِر kebâir kelimesinin getirilmesi “yapılan yanlışın ve haramın büyüklüğü”nü belirtmek içindir.

- el-Fahşâ’/el-Fevâhış/el-Fâhışeh Kavramı

Şûrâ 42/37’de de açıkladığımız üzere, F-h-ş kökünden kelimeler Kur’ân’da 24 yerde geçmekte ve çeşitli kalıplarda “kötülük”,(25) “fuhuş” (kadın-erkek zina,(26) lezbiyenlik,(27) homoseksüellik(28)), “cimrilik”(29) ve “zulüm”(30) gibi anlamlara gelmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen الْفَوَاحِش el-fevâhış kelimesi ise “çirkinlikler, açık-gizli, görünen-görünmeyen her türlü ayıp şeyler, günah, suç ve ayıp işler, yüz kızartıcı şeyler” anlamına gelmektedir. Bu durumda söz konusu ifade, hayatın içindeki bütün kötülükleri ve çirkinlikleri içermektedir.

Kur’ân’da el-fahşâ’ kelimesi yedi,(31) fâhışeh/el-fâhışeh kelimeleri on üç,(32) bunun çoğulu olan el-fevâhış sözcüğü ise dört(33) kez geçmektedir. el-Fahşâ’ kelimesi, bazen es-sû’ ve el-münker kelimeleriyle de kullanılmakta, kaynağında şeytanın bulunduğu ve Yüce Allah’ın yasakladığı eylemler olarak tanıtılmaktadır.

Kur’ân’da yer alan fâhışeh/el-fâhışeh kelimeleri mutlak anlamda çirkinlik, lezbiyenlik, zina ve homoseksüellik gibi ahlaksızlık anlamlarında kullanılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen الْفَوَاحِش el-fevâhış kelimesi ise üç âyette mutlak haramlık ifade eden el-ism kelimesi ile gelmekte, iki âyette de açık ve gizli çirkinlikler diye geçmektedir.

Bazı âlimlerimiz “büyük günahlar ve çirkinlikler” ifadesinin “Allah’a şirk koşmak ve isyanlar”, diğer bir kısmı ise bunların aslında aynı şey olduğunu, çünkü her çirkin şeyin büyük, her büyük kötülüğün de çirkin olduğunu belirtmişlerdir. Bu arada Nebî (as)’dan bu konuda rivayet edilen üç hadisi hatırlatmakta yarar vardır. Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur:

- “Büyük günahlar dört tanedir: Allah’a ortak koşmak, Allah’ın rahmetinden ye’s (ümitsizlik) halinde bulunmak, O’nun merhametinden ümit kesmek ve Allah’ın azabından kendini emin görmek.”(34)

- Benzer şekilde yine dört büyük günah olarak Hz. Peygamber’in “şirk, yalan yere yemin, ana-babaya isyan ve cana kıymak” buyurduğu nakledilmektedir.(35)

- “Rivayet olunduğuna göre Hz. Peygamber ‘Neleri büyük günah sayıyorsu­nuz?’ dediğinde, ashâbı ‘Allah ve Rasûlullah daha iyi bilir’ dediler. Bunun üzerine Nebî (as) şöyle buyurmuştur: ‘Allah’a şirk koşmak, öldürülmesi haram elan insanı öldürmek, ana-babaya isyan etmek, ordudan kaçmak, büyü yapmak, yetim malı yemek, yalan söylemek, faiz yemek, iffetli ve namuslu kadınlara iftira atmaktır.”(36)

Bu arada İbn Mes‘ûd ve İbn Abbâs’tan konuyla ilgili olarak büyük günahların 7 veya 70 tane olduğuna dair bilgiler nakledilmektedir. Esasında Yüce Allah’ın yasakladığı her şey büyük günahtır. Hatta kulun ısrar ettiği günahların hepsi büyüktür. Zira istiğfarla büyük günah kalmaz; ısrarla da küçük günah.(37)

Bu âyetlere bakıldığında, “Büyük günahlardan ve çirkinliklerden” kaçınmayanların kurtulamayacağı gibi bir sonuç akla gelebilir. Ancak bu konuda başka âyetlerin de bulunduğunu bilmek gerekir. Nisâ’ 4/48 ve 116’da “şirk koşma” günahı hariç, Yüce Allah’ın dilediğine diğer bütün günahları bağışlayabileceği beyan edilmektedir.

Elbette burada sözü edilen “şirk koşma günahı”, şirk üzere ölmektir; yoksa kişi hayatının bir döneminde şirk koşmuş olsa da, bir süre sonra bundan tevbe edebilir. Bu durum âyetteki bağışlanmamayla ilgili değildir. Çünkü ilk dönem Müslümanlarının önemli bir bölümü şirk içerisindeydiler; ancak Hz. Peygamber’in risalet öğretileriyle buluşmuş ve Müslüman olmuşlardı.

Âl-i İmrân 3/133-135’te muttakîlerin bazı özellikleri sıralanmakta, muttakî ve muhsinlerin çirkinlik yapabilmelerinden, kendilerine yazık etmelerinden, bunu yapınca Yüce Allah’ı hatırlamalarından, hemen istiğfar etmelerinden, bile bile hatada ısrarcı olmamalarından söz edilmekte, bunun sonucunda ise Yüce Allah’ın onları bağışlayıp cennetlere koyacağı müjdelenmektedir.

Bu arada Zümer 39/53’te Yüce Allah’ın bütün günahları bağışlayabileceği, O’nun merhametinden ümit kesmemek gerektiği, çünkü bağışlayan ve merhamet edenin sadece O olduğu bildirilmektedir. İnkâr ve şirk üzere ölmemek başarılmış ise Yüce Allah’ın merhametini beklemek, O’nun bağışlamasından ümit kesmemek çok önemli bir rahatlama ve huzur vesilesidir.

ııı. Âyette yer alan اللَّمَم el-lemem kelimesi “yanılma, kasıtsız işlenen hata”, “ufak tefek kusur”, “kaçınılması zor günah” anlamlarına gelmektedir. Bunlardan kaçınmak mümkün olmadığı için bunun bağışlanmaya konu olmadığı anlaşılmaktadır.

Bu durumda bir sonraki cümlede yer alan “Yüce Allah’ın bağışlaması”nın, söz konusu “büyük günahlar” için gerçekleşeceğini söylemeliyiz. Yüce Allah hiç kimseye gücünün yetmeyeceği şeyleri yüklemeyeceğine göre,(38) o tür işlerden veya durumlardan dolayı insanları sorumlu da tutmayacaktır, demektir. Demek ki bağışlamaya konu davranışların bunlar değil, diğerleri olduğu açıktır.

Ayrıca اللَّمَم el-lemem kelimesinin “yapmaya niyetlenip vazgeçilen şey”, “yapılıp hemen tevbe edilen günah”, “hiç beklenmedik bir anda işlenen günah”,(39) “hakkında Allah’ın azap belirlemediği şeyler, ilk bakış” gibi pek çok anlamının bulunduğu da bildirilmektedir.(40)

b) اِنَّ رَبَّكَ وَاسِعُ الْمَغْفِرَةِ “Rabbinin bağışlaması çok geniştir.” Âyetin bu cümlesi Yüce Allah’ın mağfiretinin genişliğini, sınırsızlığını ve erişilmezliğini ortaya koymaktadır. Kur’ân’da pek çok âyette Yüce Allah’ın ğafûr, rahîm, raûf gibi sıfatlara sahip olmasından, rahmet, merhamet ve bağışlamasından söz edilmekte, böylece ilâhî makamın ümitsizlik yeri olmadığı özellikle hatırlatılmaktadır. Her ne günah işlemiş olursa olsun, hiç kimse Yüce Allah’ın merhametinden ümidini kesmemelidir.

Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi, Zümer 39/53’te “Yüce Allah’ın merhametinden ümit kesmemek lazım geldiği”, En‘âm 6/54’te “rahmeti kendisine yazdığı”, A‘râf 7/156’da “merhametinin her şeyi çepeçevre kuşattığı”, Yûsuf 12/87’de “Allah’ın merhametinden ümit kesilmemesi gerektiği”, Hıcr 15/56’da “Yüce Allah’tan ümidini kesenlerin sapkın ve kâfir olacağı” bildirilmektedir.

Ümitsizlik dinsizliktir. Bu nedenle kendini garantide görmek de, ilâhî rahmetten ümidini kesmek de büyük bir felakettir. Ne kadar hatalı olursa olsun, kişinin gidip sığınacağı kapı Allah’ın huzurudur; çünkü Yüce Allah kuluna “niye geldin?” demez; “niye gelmedin?” der.

Yüce Allah’ın emri gereği “Allah’a kaçmak”(41) ve Hz. İbrahim’in dediği gibi “O’na gitmek”(42) müminlerin tercihi olmalıdır; zira Allah’tan kaçmak mümine yakışmaz. Yüce Allah’a yönelmek ve O’nun bağışlamasına sığınmak tek çıkar yoldur; çünkü hiçbir günah Allah’ın bağışlamasından büyük olamaz, vesselâm.

2. هُوَ اَعْلَمُ بِكُمْ اِذْ اَنْشَاَكُمْ مِنَ الْاَرْضِ وَاِذْ اَنْتُمْ اَجِنَّةٌ ف۪ي بُطُونِ اُمَّهَاتِكُمْ فَلَا تُزَكُّوٓا اَنْفُسَكُمْ هُوَ اَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقٰى “O, sizi topraktan yarattığı zaman ve siz annelerinizin karınlarında saklı (ceninler hâlinde) bulunduğunuz sırada (bile) sizi iyi bilendir. (Bu nedenle) kendinizi temize çıkarmayın! O, takvâlı (duyarlı) olanı iyi bilendir.” Burada Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi ile insanların kendilerini temize çıkarmamaları gerektiği uyarısı gündeme getirilmektedir.

Âyetin bu bölümü “kimin dalalette, kimin de hidayet üzere olduğunu bilenin sadece Allah olduğunu” beyan ettiği Necm sûresinin 30. âyetinin bir açılımıdır. Yüce Allah insan yaratılışının aşamalarına dikkat çekerek, kişinin kendisini temize çıkarmaması gerektiğini, her şeyi hakkıyla ve tam haliyle sadece O’nun bildiğini vurgulamaktadır.

a) هُوَ اَعْلَمُ بِكُمْ اِذْ اَنْشَاَكُمْ مِنَ الْاَرْضِ “O, sizi topraktan yarattığı sizi iyi bilendir.” Âyetin bu bölümünde insanın topraktan yaratılmasına işaret edilmekte, Yüce Allah’ın insanın bütün yaratılış aşamalarını çok iyi bildiği beyan edilmektedir. Âyetteki اَعْلَمُ a‘lemü kalıbı bu konuda gerçek bilginin sadece Yüce Allah’ta olduğunu ortaya koymaktadır.

‘Alak 96/2 gibi bazı âyetlerde de belirttiğimiz üzere, insanın yaratılışı hakkında Kur’ân’da iki temel kategoride bilgi verilmektedir. Bunlardan ilki, İnsân 76/1’de de beyan edildiği üzere, henüz insan diye anılır bir şey olmadan üzerinden uzun zaman geçtiği, bir anlamda insanın “elementer yaratılış süreci”ne dikkat çekilen âyetlerdir.

Diğeri ise ana rahmindeki yaratılış süreci anlamında “biyolojik aşamalar”dır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu iki aşamaya da dikkat çekilmekte, toprak yani yeryüzündeki elementer sürece öncelik verilmektedir. Hûd 11/61 ve Nûh 71/17’de insanoğlunun arzdan bir bitki olarak meydana getirildiği beyan edilmekte, ‘Alak 96/2’de de detaylı bir şekilde geçtiği üzere diğer pek çok âyette ise onun tabiattaki çeşitli aşamalarına dikkat çekilmektedir.

b) وَاِذْ اَنْتُمْ اَجِنَّةٌ ف۪ي بُطُونِ اُمَّهَاتِكُمْ “Siz annelerinizin karınlarında saklı (ceninler halinde) bulunduğunuz sırada (bile sizi çok iyi bilendir).” Âyetin bu cümlesinde insanoğlunun ana rahmindeki cenin hali dile getirilmektedir. Zümer 39/6’da da dile getirildiği üzere, insanlar annelerinin rahimlerinde yaratılıştan yaratılışa çeşitli aşamalar geçirmektedir. Konuyu ‘Alak 96/2’de geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmeyeceğiz. Sadece şunu söylemekle yetinelim: Âyetteki اَجِنَّة ecinneh kelimesi embriyonun ana rahminde “gizli, saklı, örtülü” halini, yani dışarıdan görünmemesini ifade etmektedir.

Yüce Allah âyetin bu iki cümlesinde insanın zayıf yaratılışlı olduğu için böbürlenmemesi, çok ileri gidip günah işlememek gibi bir iddiaya sahip olmaması gerektiğini beyan etmiştir.

c) فَلَا تُزَكُّوٓا اَنْفُسَكُمْ هُوَ اَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقٰى “(Bu nedenle) kendinizi temize çıkarmayın! Çünkü O, duyarlı olanı çok iyi bilendir.” Bu âyetin son iki cümlesinde iki husus dile getirilmektedir:

ı. Âyetin bu cümlesinde önce insanların kendilerini temize çıkarmamaları gerektiği, çünkü bu işlemi Yüce Allah’ın mahşerde yapacağı ve kimlerin muttaki olduğunu sadece O’nun bildiği ifade edilmektedir.

Nisâ’ 4/49’da şöyle buyrulmaktadır: “Baksana kendilerini temize çıkaranlara! Ama hayır! Allah dilediğini temize çıkarır ve kimseye zerre kadar haksızlık yapılmaz.” Nûr 24/21’de ise şu bilgi yer almaktadır: “Eğer Allah’ın, üzerinizdeki fazlı ve rahmeti bulunmamış olsaydı, sizden hiç kimse ebediyen (günahtan) arınamazdı. Lâkin Allah (arınmak) isteyen kimseyi arındırmayı diler; zira Allah (arınmak isteyen herkesi) çok iyi işitir ve çok iyi bilir.” İşte bu âyetlerde de dile getirildiği gibi, hiç kimse kendisini temize çıkarmaya çalışmamalı, bu noktada belirleyici olanın Yüce Allah olduğunu bilmelidir.

Bu âyetin nüzûl sebebi olarak şöyle bir olay nakledilmektedir: Ümmü’l-‘Alâ adlı kişi muttaki birisinin cenazesine yönelerek, “Ey Ebû Sâib, senin adına şahidim ki, Allah sana ikram edecektir” deyince, Hz. Peygamber ona şöyle demiştir: “Allah’ın ona ikram edeceğini sen nerden biliyorsun ki! Allah’a yemin olsun ki, Allah’ın peygamberi olduğum halde, yarın bana ne yapılacağını ben bile bilmiyorum.”(43) Peygamberimizin bu çıkışı aslında Ahkâf sûresinin dokuzuncu âyetini tefsirdir.

Başka bir rivayete göre Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Kendini beğenenleri gördüğünüzde onların yüzüne toprak atın!”(44) Bu hadis aslında kendini övenin uyarılmasını, onu günahta bırakmamayı, bir anlamda günahtan vazgeçmesi için kendisine yardım edilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır.

ıı. Bakara 2/33’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, “Yüce Allah’ın bilgisi” erişilmez olduğu için, bilgi sahibi olmasında araca, aracıya veya akla gelen ya da gelmeyen hiçbir şeye muhtaç değildir. Görünen görünmeyen, bilinen bilinmeyen, açık gizli, maddî manevî her ne varsa hepsiyle ilgili her şeyi bilen yegâne zat Yüce Allah’tır. Bu nedenle, insanların kendilerini temize çıkarmaması, her şeyi bilen Yüce Allah’a teslim olmaları gerektiği beyan edilmektedir.

Mekkeli müşrikler başta olmak üzere, hiçbir insan özellikle de din adına konuşanlar kendi yanlışlarını esas alarak bir değerlendirme yapıp hakikat sahiplerini aşağılamamalıdır. Bu arada dini yaşamaya çalışanlar da çok iddialı olup günah işlememek ve hatasız olmak gibi yanlış ve iddialı tutumlardan özenle kaçınmalıdırlar.

Dipnotlar

• 1 - Sâffât 37/8.
  • Sâffât 37/8
• 2 - Necm 53/27. 3 - Câsiye 45/24. 4 - Kehf 18/36; Fussılet 41/50; Câsiye 45/32. 5 - Kehf 18/36; Fussılet 41/50.
  • Necm 53/27 Câsiye 45/24 Kehf 18/36 Fussilet 41/50 Câsiye 45/32 Kehf 18/36 Fussilet 41/50
• 6 - Yûnus 10/7, 15-18. 7 - Zümer 39/3.
  • Yûnus 10/7 Yûnus 10/18 Zümer 39/3
• 8 - A‘râf 7/60.
  • A‘râf 7/60
• 9 - En‘âm 6/117, 119; Nahl 16/125; İsrâ’ 17/84; Kasas 28/37, 56, 85; Necm 53/30, 32; Kalem 68/7.
  • En‘âm 6/117 En‘âm 6/119 Nahl 16/125 İsrâ 17/84 Kasas 28/37 Kasas 28/56 Kasas 28/85 Necm 53/30 Necm 53/32 Kalem 68/7
• 10 - Semerkandî, age., III, 363.
• 11 - İnsân 76/12. 12 - “Ödül vermek” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/191; Âl-i İmrân 3/136, 144, 145; Mâide 5/85; En‘âm 6/84; Tevbe 9/121; Yûnus 10/4; Yûsuf 12/22, 88; Nahl 16/31, 96, 97; Kehf 18/88; Tâhâ 20/76; Mü’minûn 23/111; Nûr 24/38; Furkân 25/15, 75; Kasas 28/14, 25; ‘Ankebût 29/7; Rûm 30/45; Secde 32/17; Ahzâb 33/24; Sebe’ 34/4, 37; Sâffât 37/80, 105, 110, 121, 131; Zümer 39/34, 35; Ahkâf 46/14; Necm 53/31; Kamer 54/14, 35; Vâkı‘a 56/24; İnsân 76/9, 12, 22; Murselât 77/44; Nebe’ 78/36; Beyyine 98/8. 13 - Nebe’ 78/26. 14 - “Azap etmek” anlamında kullanımlar için bk. Âl-i İmrân 3/87; Nisâ’’ 4/93, 123; Mâide 5/29, 33, 38, 95; En‘âm 6/93, 120, 138, 139, 146, 157, 160; A‘râf 7/40-41, 147, 152, 180; Tevbe 9/26, 82, 95; Yûnus 10/13, 27, 52; Yûsuf 12/25, 74, 75; İsrâ’ 17/63, 98; Kehf 18/106; Tâhâ 20/127; Enbiyâ’ 21/29; Neml 27/90; Kasas 28/84; Sebe’ 34/17, 33; Fâtır 35/36; Sâffât 37/39; Mü’min 40/40; Fussılet 41/27, 28; Ahkâf 46/20, 25; Haşr 59/17; Tahrîm 66/7; Nebe’ 78/26. 15 - Bakara 2/48. 16 - “Karşılık vermek” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/48, 85, 123; İbrâhim 14/51; Tâhâ 20/15; Lokmân 31/33; Yâsîn 36/54; Mü’min 40/17; Şûrâ 42/40; Câsiye 45/14, 22, 28; Tûr 52/16; Necm 53/41; Rahmân 55/60; Leyl 92/19.
  • İnsân 76/12 Bakara 2/191 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/144 Âl-i İmrân 3/145 Mâide 5/85 En‘âm 6/84 Tevbe 9/121 Yûnus 10/4 Yûsuf 12/22 Yûsuf 12/88 Nahl 16/31 Nahl 16/96 Nahl 16/97 Kehf 18/88 Tâhâ 20/76 Mü'minûn 23/111 Nûr 24/38 Furkân 25/15 Furkân 25/75 Kasas 28/14 Kasas 28/25 ‘Ankebût 29/7 Rûm 30/45 Secde 32/17 Ahzâb 33/24 Sebe' 34/4 Sebe' 34/37 Sâffât 37/80 Sâffât 37/105 Sâffât 37/110 Sâffât 37/121 Sâffât 37/131 Zümer 39/34 Zümer 39/35 Ahkâf 46/14 Necm 53/31 Kamer 54/14 Kamer 54/35 Vâkı‘a 56/24 İnsân 76/9 İnsân 76/12 İnsân 76/22 Mürselât 77/44 Nebe' 78/36 Beyyine 98/8 Nebe' 78/26 Âl-i İmrân 3/87 Nisâ 4/93 Nisâ 4/123 Mâide 5/29 Mâide 5/33 Mâide 5/38 Mâide 5/95 En‘âm 6/93 En‘âm 6/120 En‘âm 6/138 En‘âm 6/139 En‘âm 6/146 En‘âm 6/157 En‘âm 6/160 A‘râf 7/41 A‘râf 7/147 A‘râf 7/152 A‘râf 7/180 Tevbe 9/26 Tevbe 9/82 Tevbe 9/95 Yûnus 10/13 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Yûsuf 12/25 Yûsuf 12/74 Yûsuf 12/75 İsrâ 17/63 İsrâ 17/98 Kehf 18/106 Tâhâ 20/127 Enbiyâ 21/29 Neml 27/90 Kasas 28/84 Sebe' 34/17 Sebe' 34/33 Fâtır 35/36 Sâffât 37/39 Mü'min 40/40 Fussilet 41/27 Fussilet 41/28 Ahkâf 46/20 Ahkâf 46/25 Haşr 59/17 Tahrîm 66/7 Nebe' 78/26 Bakara 2/48 Bakara 2/48 Bakara 2/85 Bakara 2/123 İbrâhîm 14/51 Tâhâ 20/15 Lokmân 31/33 Yâsîn 36/54 Mü'min 40/17 Şûrâ 42/40 Câsiye 45/14 Câsiye 45/22 Câsiye 45/28 Tûr 52/16 Necm 53/41 Rahmân 55/60 Leyl 92/19
• 17 - Nisâ’ 4/95; A‘râf 7/137, 180; Tevbe 9/107; Yûnus 10/26; Ra‘d 13/18; Nahl 16/62; İsrâ’ 17/110; Kehf 18/88; Tâhâ 20/8; Enbiyâ’ 21/101; Fussılet 41/50; Necm 53/31; Hadîd 57/10; Haşr 59/24; Leyl 92/6, 9. 18 - Semerkandî, age., III, 403; Taberî, age., XXVII, 221; Zemahşerî, age., IV, 462.
  • Nisâ 4/95 A‘râf 7/137 A‘râf 7/180 Tevbe 9/107 Yûnus 10/26 Ra‘d 13/18 Nahl 16/62 İsrâ 17/110 Kehf 18/88 Tâhâ 20/8 Enbiyâ 21/101 Fussilet 41/50 Necm 53/31 Hadîd 57/10 Haşr 59/24 Leyl 92/6 Leyl 92/9
• 19 - Nisâ’ 4/31. 20 - Mâide 5/90. 21 - Nahl 16/36; Zümer 39/17. 22 - Hacc 22/30. 23 - Hucürât 49/12. 24 - Şûrâ 42/37; Necm 53/32.
  • Nisâ 4/31 Mâide 5/90 Nahl 16/36 Zümer 39/17 Hacc 22/30 Hucurât 49/12 Şûrâ 42/37 Necm 53/32
• 25 - Âl-i ‘Imrân 3/135; En‘âm 6/151; A‘râf 7/28, 33; İsrâ’ 17/32; Nûr 24/19; ‘Ankebût 29/45; Ahzâb 33/30; Şûrâ 42/37; Necm 53/32. 26 - Bakara 2/169; Nisâ’ 4/19, 22, 25; Yûsuf 12/24; Nûr 24/21; Talâk 65/1. 27 - Nisâ’ 4/15. 28 - A‘râf 7/80; Neml 27/54; ‘Ankebût 29/28. 29 - Bakara 2/268. 30 - Nahl 16/90. 31 - Bakara 2/169, 267; A‘râf 7/28; Yûsuf 12/24; Nahl 16/90; Nûr 24/21; ‘Ankebût 29/45. 32 - Âl-i İmrân 3/135; Nisâ’ 4/15, 19, 22, 25; A‘râf 7/28, 80; İsrâ’ 17/32; Nûr 24/19; Neml 27/54; ‘Ankebût 2928; Ahzâb 33/30; Talâk 65/1. 33 - En‘âm 6/151; A‘râf 7/33; Şûrâ 42/37; Necm 53/32.
  • Âl-i İmrân 3/135 En‘âm 6/151 A‘râf 7/28 A‘râf 7/33 İsrâ 17/32 Nûr 24/19 ‘Ankebût 29/45 Ahzâb 33/30 Şûrâ 42/37 Necm 53/32 Bakara 2/169 Nisâ 4/19 Nisâ 4/22 Nisâ 4/25 Yûsuf 12/24 Nûr 24/21 Talâk 65/1 Nisâ 4/15 A‘râf 7/80 Neml 27/54 ‘Ankebût 29/28 Bakara 2/268 Nahl 16/90 Bakara 2/169 Bakara 2/267 A‘râf 7/28 Yûsuf 12/24 Nahl 16/90 Nûr 24/21 ‘Ankebût 29/45 Âl-i İmrân 3/135 Nisâ 4/15 Nisâ 4/19 Nisâ 4/22 Nisâ 4/25 A‘râf 7/28 A‘râf 7/80 İsrâ 17/32 Nûr 24/19 Neml 27/54 Ahzâb 33/30 Talâk 65/1 En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 Şûrâ 42/37 Necm 53/32
• 34 - Semerkandî, age., III, 363.
• 35 - Buhârî, Edeb, 6; Nesâî, Tahrîm, 3. 36 - Buhârî, Şehâdât, 10; Ahmed b. Hanbel, V, 413. 37 - Semerkandî, age., III, 363.
• 38 - Bakara 2/233, 286; En‘âm 6/152; A‘râf 7/42; Mü’minûn 23/62; Talâk 65/7.
  • Bakara 2/233 Bakara 2/286 En‘âm 6/152 A‘râf 7/42 Mü'minûn 23/62 Talâk 65/7
• 39 - Râzî, age., XXIX, 8. 40 - Semerkandî, age., III, 363-364; Zemahşerî, age., IV, 415.
• 41 - Zâriyât 51/50. 42 - ‘Ankebût 29/26; Sâffât 37/99.
  • Zâriyât 51/50 ‘Ankebût 29/26 Sâffât 37/99
• 43 - Buhârî, Cenâiz, 3. 44 - Semerkandî, age., III, 364.