Bakara Suresi

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Yüce Allah, sûrenin 75-82. âyetlerinde İsrailoğulları’nın ilahi mesajlara karşı nasıl olumsuz bir tavır içerisine girdiklerini, yanlış şeylere nasıl inandıklarını, buna kaşılık kendilerinden nelerin istendiğini ele almaktadır.

a) Yahudilerin Vahye Karşı Olumsuz Tutumları

Yüce Allah, sûrenin 75-79. âyetlerinde müminlere hitap etmekte ve vahyin indirildiği dönemdeki kitap ehlinin kendilerine inanacaklarını mı umduklarını sormakta, oysa onlardan bir grubun, Allah’ın kelâmını işitip de iyice anladıktan sonra bile bile onu tahrif ettiklerini bildirmekte, müminlerle karşılaştıkları vakit “(Biz de) iman ettik” dediklerini, birbirleriyle baş başa kaldıklarında “Allah’ın size açtıklarını (Tevrat’taki bilgileri), Rabbiniz katında sizin aleyhinize delil getirmeleri için mi onlara anlatıyorsunuz? (Bunları) akledemiyor musunuz!?” dediklerini bildirmekte, onların gizlediklerini de açıkladıklarını da bildiğini beyan etmektedir.

Ardından, içlerinde birtakım ümmîlerin kulaktan dolma şeylerden başka el-Kitâb’ı (Tevrat’ı) bilmedikleri, sadece zanda (tahminde) bulundukları, el-Kitâb’ı kendi elleriyle yazıp sonra onu az bir bedel karşılığında satmak için “Bu, Allah katındandır” diyenlere yazıklar olacağı, “Elleriyle yazdıklarından ötürü vay haline onların! Kazandıklarından ötürü vay haline onların!” hitabına muhatap oldukları bildirilmektedir.

ı. Vahyi Tahrifleri

اَفَتَطْمَعُونَ اَنْ يُؤْمِنُوا لَكُمْ وَقَدْ كَانَ فَر۪يقٌ مِنْهُمْ يَسْمَعُونَ كَلَامَ اللّٰهِ ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ وَهُمْ يَعْلَمُونَ “Onların (kitap ehlinin) size inanacaklarını mı umuyorsunuz! Oysa onlardan bir grup, Allah’ın kelamını duyarlar da iyice anladıktan sonra bilerek onu tahrif ederler(di).”

Âyettekiاَفَتَطْمَعُونَ efetatme‘ûne sorusu “istiyor musunuz, umuyor musunuz”; اَنْ يُؤْمِنُوا en yü’minû ifadesi “inanmalarını”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; وَقَدْ كَانَ ve kad kâne ifadesi “elbette (şöyle) idi”; فَر۪يقٌ ferîkun kelimesi “bir grup”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “içlerinden”; يَسْمَعُونَ yesme‘ûne fiili “dinliyorlar(dı)”; كَلَامَ اللّٰهِ kelâmellâhi tamlaması “Allah’ın kelamını”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;يُحَرِّفُونَهُ yuharrifûnehû fiili “onu değiştiriyorlar(dı)”; مِنْ بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ min ba‘di mâ ‘akalûhu ifadesi “onu aklettikten, anladıktan sonra”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; يَعْلَمُونَ ya‘lemûne fiili ise “bildikleri (halde), bile bile, bilerek” demektir.

Burada İsrailoğulları’nın ilahi mesajı tahriflerine rağmen onların iman edeceklerini beklemenin hatalı olduğu gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah Bakara 2/40. âyetten itibaren ele aldığı İsrailoğulları’yla ilgili kıssayı bir önceki âyette tarihten alıp güne getirmekte, bu âyette ise Hz. Peygamber döneminde yaşamakta olan bir kısım kitap ehlinin atalarının izinden gittiklerini ifadeyle onların kalplerinin de aynı şekilde taşlaştığını, dolayısıyla iman etmelerini beklemenin yersiz olduğunu ortaya koymaktadır.

Bu çerçevede Medine’de ve civarında yerleşik olan Yahudilerin Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği tevhid değerlerine iman etmelerini ummanın yanlış olduğu, çünkü onlardan bir grubun Yüce Allah’ın kelamını dinlemelerine rağmen, onun prensiplerini akletmelerine yani onların ilahi kaynaklı olduklarını anlamış olmalarına rağmen gerçeği bile bile, ellerindeki metni tahrif ettikleri, yani onu bozdukları ifade edilmektedir. Onların bu duyarsız tutumu “Allah’ın nimetini tebdîl etmeleri yani değiştirmeleri” anlamında Bakara 2/211’de de hatırlatılmaktadır.

2. Âyette zikredilen وَقَدْ كَانَ فَر۪يقٌ مِنْهُمْ “içlerinden bir grup” ifadesi muhatap olan kitap elinin bütün fertlerinin değil, sadece bir kısmının ilahi kelamı değiştirip tahrif ettiğini göstermektedir. Esasında müslümanlar Medine’ye hicret ettiklerinde orada yaşayan kitap ehlinin kendilerine yakın olacaklarını düşündükleri, onların herkesten daha önce İslam’a gireceklerini umdukları, oysa yaşanan tecrübeler gereği bunların iman etmelerini ummanın yanlış olduğu âyette belirtilmektedir.

3. Burada zikredilen كَلَامَ اللّٰهِ kelâmellâh “Allah’ın kelâmı” tamlaması genel anlamda Yüce Allah’ın insanlar için belirleyip peygamberler aracılığıyla tebliğ ettirdiği ilahi mesajların tamamıdır. Bu âyette sözü edilen “kelâm”dan maksat ise kitap ehlinin elinde bulunan ilahi mesajlardır. “Onların tahrifi”ne gelince, sözü değiştirmeleri, bozmaları, eksiltmeleri, fazlalaştırmaları, anlamını çarpıtmaları vs. her türlü müdahaleyi ve bozulmayı ifade etse gerektir. Konuyla ilgili olarak Mâide 5/13’te onların kelimeleri yerlerinden oynattıkları, yerlerini değiştirdikleri, kendilerine hatırlatılan prensiplerin bir bölümünü unuttukları beyan edilmektedir. İsrailoğulları hem tarihte hem de Hz. Peygamber döneminde ellerinde bulunan metni tahrif ettikleri gibi Müslümanların da benzer bir hatayı yapmamaları gerektiği mesajı burada özellikle verilmek istenmektedir.

4. “Bu âyetteki يَسْمَعُونَ كَلَامَ اللّٰهِ ifadesi klasik tefsirlerde genellikle ‘onlar Tevrat’ı dinlerler’ şeklinde yorumlanmıştır. Bu yoruma göre Tevrat’ı dinleyip tahrif edenler Hz. Peygamber devrindeki Yahudilerdir. Ancak Taberî’ye göre tahrîf/yuharrifûne fiilinin öznesi olan kişilerin elinde bulunan bir kitap için ‘dinleme’ fiilinin kullanılması bu yorumu tutarsız kılar.

Bu âyette sözü edilen zümre Hz. Musa devrindeki Yahudilerdir. Nitekim onlar Hz. Musa’nın dilinden Yüce Allah’ın kelamını dinlemişler, fakat manasını/maksadını çarpıtmışlar, diğer bir deyişle kasten yanlış yorumlamışlardır.(1) Bakara 2/79. âyette de belirtildiği gibi, onların bazıları el-Kitâb’ı kendi elleriyle yazmışlar ve böylece tahrifi metin üzerinde gerçekleştirmişlerdir.

Âyetteki كَلَام اللّٰه kelâmullâh tamlaması ‘Kur’ân’a da hamledilebilir. Bu takdirde ifade, Yahudilerin Kur’ân’ı dinledikleri, fakat manasını/maksadını kasıtlı olarak çarpıtmaya çalıştıkları gibi bir manaya işaret eder.”(2)

5. İsrailoğulları’nın ilahi mesajları tahriflerinden maksat eğer Hz. Peygamber dönemindekilerin yaptığı ise ve tahrif ettikleri metin de ellerindeki Tevrat nüshaları ise o zaman tahrife konu edindikleri şeyler Hz. Peygamber’in gönderileceği bilgisi, nitelikleri vs. konulardır. Onlar ellerindeki ilahi mesajlara bakarak aslında Kur’ân’daki bilgilerin doğru olduğunu itiraf etmeleri ve Hz. Peygamber’in risâletine iman etmeleri gerekirken tam tersi bir tutum sergilemişler, akledip anladıkları gerçekleri bile bile tahriften kaçınmamışlardı.

Yüce Allah İsrailoğulları’ndan bir grubun kendi kelamını dinlediklerini ve onu akledip anladıktan sonra tahrif ettiklerini, mesajını çarpıttıklarını beyan ederken çok önemli bir noktaya daha işaret etmiş olmaktadır. Buna göre, ilahi kelamın akledilebilme yani anlaşılabilme, kavranabilme özelliğinin bulunduğu, ona kulak verenlerin bu mesajı anlayabildikleri ifade edilmektedir. Meryem 18/97, Dühân 44/58, Kamer 54/17, 22, 32, 40 ve Müzzemmil 73/20’de Kur’ân için beyan edilen “kolaylık” ve “anlaşılabilirlik”, demek ki önceki ilahi mesajlar için de söz konusudur; bu doğrultuda onları okuyanlar da ilahi metinleri akledip anlayabiliyorlardı.

Tarihteki nankörler ellerindeki vahye bunu yapmışlar ve bunun sonucunda Mâide 5/13’te belirtildiği gibi kendilerine lanet edilmişti. Aynı şeyler şekil değiştirmiş ve süslü, dolambaçlı, yaldızlı, masum görünümlü bazı tekniklerle ve ifadelerle, hatta birtakım terimlerin anlamı saptırılarak Kur’ân’a da yapılmaktadır. Şimdilerde de bazı insanlar Allah adına konuşurken Allah’ın kelamını örtbas etmeyi, ondaki gerçeklerin üzerini kapatmayı, din adına anlaşılamaz bir sunum gerçekleştirebilmeyi büyük bir ustalıkla uygulamaya sokmaktadırlar. Kur’ân’da bir konu hakkında genel veya özel bilgiler verilmiş olmasına rağmen, konuyu belirleyen unsurların farklı kaynaklarda tercih edilmesi, din adına belirleyici kaynağın Kur’ân değil, Kur’ân’a aykırı birtakım rivayetler veya şahıs görüşleri olarak şekillendirilmesi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki tehdidin kapsamına girmektedir. Bunu yapanların aynen İsrailoğulları gibi vahye karşı bir tavır içerisine girdikleri özellikle ifade edilmelidir.

ıı. İki Yüzlü Tavırları

وَاِذَا لَقُوا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا قَالُوٓا اٰمَنَّا وَاِذَا خَلَا بَعْضُهُمْ اِلٰى بَعْضٍ قَالُوٓا اَتُحَدِّثُونَهُمْ بِمَا فَتَحَ اللّٰهُ عَلَيْكُمْ لِيُحَآجُّوكُمْ بِه۪ عِنْدَ رَبِّكُمْ اَفَلَا تَعْقِلُونَ اَوَلَا يَعْلَمُونَ اَنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعْلِنُونَ “(Bunlar) müminlerle karşılaştıkları zaman ‘(Biz de) iman ettik.’ derler. Birbirleriyle baş başa kaldıklarında ‘Allah’ın size açtıklarını (Tevrat’taki bilgileri), Rabbinizin katında aleyhinize delil getirmeleri için mi onlara anlatıyorsunuz? (Bunları) akıl etmiyor musunuz?’ derler. Bilmezler mi ki Allah şüphesiz ki onların gizlediklerini de açıkladıklarını da bilmektedir.”

Buradaki وَاِذَا لَقُوا ve izâ lekû ifadesi “karşılaştıkları zaman”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman edenlerle, iman etmiş olanlarla”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “biz de iman ettik”; وَاِذَا خَلَا ve izâ halâ ifadesi “ve baş başa kaldıkları zaman”; بَعْضُهُمْ ba‘duhum tamlaması “onların bir kısmı”; اِلٰى بَعْضٍ ilâ ba‘dın ifadesi “diğer kısmına, birbirleriyle”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اَتُحَدِّثُونَهُمْ etühaddisûnehum sorusu “onlarla ilgili konuşuyor musunuz”; بِمَا فَتَحَ bimâ feteha ifadesi “açtığı, açacağı şeyi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”;لِيُحَآجُّوكُمْ liyuhâccûküm ifadesi “sizinle tartışmak için”; بِه bihî ifadesi “onunla ilgili”; عِنْدَ رَبِّكُمْ ‘ınde rabbiküm ifadesi “Rabbinizin katında”; اَفَلَا تَعْقِلُونَ efelâ ta‘kılûne cümlesi “akletmez misiniz”; اَوَلَا يَعْلَمُونَ evelâ ya‘lemûne sorusu “bilmiyorlar mı”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilmektedir”; مَا يُسِرُّونَ mâ yüsirrûne ifadesi “onların gizlediği şeyleri”; وَمَا يُعْلِنُونَ ve mâ yu‘linûne ifadesi ise “ve açıkladıklarını” demektir.

Burada İsrailoğulları’nın münafık tiplerinin ikiyüzlü tutumları ve kendi aralarında birbirlerini suçlamaları gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا لَقُوا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا قَالُوٓا اٰمَنَّا وَاِذَا خَلَا بَعْضُهُمْ اِلٰى بَعْضٍ قَالُوٓا اَتُحَدِّثُونَهُمْ بِمَا فَتَحَ اللّٰهُ عَلَيْكُمْ لِيُحَآجُّوكُمْ بِه۪ عِنْدَ رَبِّكُمْ اَفَلَا تَعْقِلُونَ “(Bunlar) müminlerle karşılaştıkları zaman ‘(Biz de) iman ettik.’ derler. Birbirleriyle baş başa kaldıklarında ‘Allah’ın size açtıklarını (Tevrat’taki bilgileri), Rabbinizin katında aleyhinize delil getirmeleri için mi onlara anlatıyorsunuz? (Bunları) akıl etmiyor musunuz?’ derler.” Yüce Allah bu âyette münafıklığı tercih eden İsrailoğulları’ndan bir grubun nasıl döneklik yaptıklarını, müminlerin yanında farklı, kendi aralarında çok farklı davrandıklarını beyan etmektedir.

a)وَاِذَا لَقُوا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا قَالُوٓا اٰمَنَّا “(Bunlar) müminlerle karşılaştıkları zaman ‘(Biz de) iman ettik’ derler.” Yüce Allah Medine’de yaşayan İsrailoğulları’nın yani kitap ehlinden olan bir kısım münafığın durumlarına değinmekte,(3) tıpkı diğer münafıklar gibi davrandıklarını, yani iman etmiş olanlarla baş başa kaldıklarında kendilerinin de iman ettiğini söylediklerini haber vermektedir. Bu cümle bir kez de Bakara 2/14’te geçmekte, oradaki bağlam münafıklarla ilgili olduğu için mesaj onların döneklikleri üzerinden bir konu içeriğinde yer almaktadır. Bu âyetin Medine’de tam olarak kimlerle ilgili olarak indirildiği elbette bilinmemektedir. Âyette herhangi bir mekan ve şahıs ismi zikredilmediği için biz de bu isimlerin kimler olduğu konusunda herhangi bir bildirimde bulunmayacağız.

b)وَاِذَا خَلَا بَعْضُهُمْ اِلٰى بَعْضٍ قَالُوٓا اَتُحَدِّثُونَهُمْ بِمَا فَتَحَ اللّٰهُ عَلَيْكُمْ لِيُحَآجُّوكُمْ بِه۪ عِنْدَ رَبِّكُمْ “Birbirleriyle baş başa kaldıklarında ‘Allah’ın size açtıklarını (Tevrat’taki bilgileri), Rabbinizin katında aleyhinize delil getirmeleri için mi onlara anlatıyorsunuz? derler.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde kitap ehlinden olan münafıkların kendi adamlarıyla, kafadarlarıyla baş başa kaldıklarında kendileri gibi davranmayanları suçladıklarını, ellerindeki ilahi bilgileri Müslümanlarla paylaşmalarını eleştirdiklerini bildirmektedir. Ayrıca Yüce Allah’ın kendilerine ihsan ettiği bilgilerle ilgili olarak Müslümanlara bilgi vermelerinin sonuçta kendi aleyhlerine döneceğini, çünkü Allah’ın huzurunda Müslümanların bunu onların aleyhinde delil olarak kullanacaklarını belirttiklerini aktarmakta, aralarındaki özel konuşmaları Müslümanların bilmesini sağlamaktadır.

Âyette geçen بِمَا فَتَحَ اللّٰهُ عَلَيْكُمْ “Allah’ın size açtığı şeyi” ifadesi “Allah’ın onlara gönderdiği ilahi mesajlar” demektir ve muhtemelen bu kişilerin oradan aktardığı mesajlar Hz. Peygamber’in risâletinin hak(4) ve Kur’ân’ın ilahi kelam olduğu bilgisiydi. En‘âm 6/20’de dile getirildiği üzere, kendilerine kitap verilenler onu yani vahyi veya Hz. Peygamber’i kendi çocuklarını tanıdıkları gibi tanıdıkları belirtilmektedir. İşte bu tür ifadelerin kendilerine aktarılması sonucunda mahşerde Yüce Allah’ın huzurunda Müslümanların bunu dile getirecekleri, böylece iman etmeyen kitap ehlinden kişiler için bu durumun aleyhte delil olarak kullanılacağı ifade edilmiş olmaktadır.

c) اَفَلَا تَعْقِلُونَ “(Bunları) akıl etmiyor musunuz?” Yüce Allah münafıklığı seçen kitap ehlinden insanların kendi ellerindeki ilahi mesajları müslümanlara bildirenler için “akılsızlık” suçlamasında bulunduklarını, onların akıllarını kullanmadıklarını, adeta kendi ayaklarına kurşun sıktıklarını dile getirdiklerini işte bu cümleyle aktarmaktadır.

2. اَوَلَا يَعْلَمُونَ اَنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعْلِنُونَ “Bilmezler mi ki Allah, şüphesiz ki onların gizlediklerini de açıkladıklarını da bilmektedir.” Bu ifadenin benzerleri Nahl 16/19, 23’te de zikredilmektedir. Yüce Allah eşsiz ve erişilmez gücü ve bilgisi bağlamında genelde bütün insanların, özelde ise bağlam gereği döneklik yapan İsrailoğulları içindeki münafıkların kendi kafadarlarının yanındaki sözlerini, herkesin yapıp ettiği her ne varsa hepsini bildiğini haber vermektedir. Bu ifadede muhataplar öncelikle dönek İsrailoğulları olduğu için âyetteki maksadın onları korkutmak olduğunu söyleyebiliriz.

Bakara 2/33’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Yüce Allah her şeyi bilmektedir. Bir konudaki gizli ve aşikâr bilgi kendisinde eşit durumda olan kudret sadece ve sadece Yüce Allah’tır; diğer varlıkların bilgisinde gizliye göre aşikâr bilgi daima fazladır ve güvenilirdir.

Yüce Allah insanların gizlediklerini de açığa vurduklarını da gayet iyi bilmekte, O’na hiçbir şey gizli kalmamaktadır. Bu bağlamda Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(5) Meselâ Ra‘d 13/8-10’da şöyle buyrulmaktadır: “Her dişinin neye gebe kalacağını, rahimlerin neyi eksik, neyi ziyade edeceğini Allah bilir. Onun katında her şey ölçü iledir. O, görüleni de görülmeyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir. Sizden, sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.”

Teğâbun 64/4’te de şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde olanları bilir. Gizlediklerinizi ve açığa vurduklarınızı da bilir. Allah kalplerde olanı bilendir.” Yâsîn 36/76’daki ifade de aynı manayı vermektedir: “(Ey Peygamber!) O halde sözleri sakın seni üzmesin. Biz, onların gizlemekte olduklarını da, açığa vurduklarını da biliyoruz.” Bütün bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj, Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağını bildirmektir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de söylenmek istenen budur.

Bakara 2/225, 284, Mâide 5/89 ve Ra‘d 13/8-10’da Yüce Allah’ın bilgisinin sınırsızlığı üzerinde durulmakta ve oldukça önemli mesajlar verilmektedir. Bütün bu ve benzer âyetlerdeki mesajlardan anlaşılıyor ki, Yüce Allah için açık-gizli davranışlarla ilgili olarak bilgi sahibi olmada herhangi bir sınır ve farklılık söz konusu değildir. Esasında kalplerde bulunan her şey(6) ve bütün sırlar(7) mahşerde ortaya dökülecektir.

ııı. Kitab’ı Bilmemeleri

وَمِنْهُمْ اُمِّيُّونَ لَا يَعْلَمُونَ الْكِتَابَ اِلَّآ اَمَانِيَّ وَاِنْ هُمْ اِلَّا يَظُنُّونَ “İçlerinde birtakım ümmiler vardır ki kuruntular dışında Kitabı (Tevrat’ı) bilmezler. Onlar zandan başka bir şeyde bulunmuyorlar.”

Âyettekiوَمِنْهُمْ ve minhum ifadesi “onlardan (şöylesi vardır)”; اُمِّيُّون ümmiyyûne kelimesi “ümmiler(dirler)”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili “bilmezler”; الْكِتَابَ el-kitâbe kelimesi “el-Kitâb’ı (Tevrat’ı)”;اِلَّآ اَمَانِيَّ illâ emâniyye istisnası “kuruntudan başka”; وَاِنْ هُمْ ve in hum ifadesi “onlar değildir”; اِلَّا يَظُنُّونَ illâ yezunnûne ifadesi ise “zanna uyuyor olanlar(dan) başka” demektir.

Burada İsrailoğulları’ndan bir grubun ilahi mesaj adına bilgisizlikleri gündeme getirilmektedir.

1. وَمِنْهُمْ اُمِّيُّونَ “İçlerinde birtakım ümmîler vardır.” Yüce Allah İsrailoğulları’nın hepsi olmasa da içlerinden etkili bir grubun yani toplumu etkilemek ve sürüklemek durumunda olan bir zümrenin gerçek manada kitâbî bilgiye sahip olmadıklarını, birtakım kuruntulardan hareket ederek sadece ve sadece zan ve tahminde bulunduklarını ifade etmektedir.

Burada geçen اُمِّيُّون ümmiyyûne kelimesi kök anlamı itibariyle “anasından doğduğu gibi olanlar” demektir. Âyette “ümmiler”in kimlerden oluştuğu ve niteliklerinin ne olduğu açıklanmakta, kavramın içi doldurulmaktadır. Bu nedenle, kelimenin anlam alanı içerisinde bu âyette üç temel özelliğin bulunduğu özellikle bilinmeli, kelimede bulunmayan manalar onda varmış gibi sunumlar yapılmamalıdır. Çünkü bu kelimeye “okuma-yazma bilmeyen” manası verilerek Hz. Peygamber’in ümmiliğini onun hiçbir şekilde okuma ve yazma bilmemesi şeklinde yorumlamak doğru bir yaklaşım değildir. Onun ümmiliği kitap ehlinden olmaması, el-Kitâb’ı yani Tevrat’ı bilmemesi, Mekkeli oluşu, anasından doğduğu gibi tertemiz kalması, kendisini ümmetine adaması şeklinde anlamak gerekmektedir.

“Ümmilik” konusunu A‘râf 7/157 ve Kalem 68/1’de etraflı bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

2. لَا يَعْلَمُونَ الْكِتَابَ اِلَّآ اَمَانِيَّ وَاِنْ هُمْ اِلَّا يَظُنُّونَ “Kuruntular dışında Kitabı (Tevrat’ı) bilmezler. Onlar zandan başka bir şeyde bulunmuyorlar.” Yüce Allah bu âyette ümmilerin nitelikleriyle ilgili olarak şu bilgileri vermektedir:

a) لَا يَعْلَمُونَ الْكِتَابَ اِلَّآ اَمَانِيَّ“Kuruntulardan (kulaktan dolma şeylerden) başka el-Kitâb’ı (Tevrat’ı) bilmezler.” Yüce Allah İsrailoğulları yani Kur’ân’ın indirildiği dönemde yaşayan kitap ehli içerisinde yer alan bir grubun el-Kitâb’ı yani Tevrat’ı bilmediklerini beyan ederek, ümmilerin ilahi bilgilere sahip olmamalarını onların ilk özelliği olarak belirlemektedir. Bazı âlimlerimiz bu kişilerin el-Kitâb’ı bilmemelerini, onu okumamaları, okumayı ve yazımını güzel yapmamaları, okur-yazar olmamaları şeklinde yorumlamışlardır.(8) Sanıldığı veya iddia edildiği gibi ümmilik okuma yazma bilmemeyi değil de ilahi bilgilerden hareket etmemeyi içermektedir. Zaten bir sonraki âyette bu ümmilerin “kendi elleriyle yazdıkları” zaten açıkça belirtilmektedir. Âyette vurgulanan husus onların Tevrat’ı bilmemeleri, ilahi mesajlardan habersiz davranmalarıdır.

Âyette geçenاِلَّآ اَمَانِيَّ “Kuruntulardan (kulaktan dolma şeylerden) başka” ifadesi gereği, Yüce Allah kitap ehlinden olan bu grubun bilgi adına sadece ve sadece emânî denilen kuruntulara, kulaktan dolma bilgilere sahip olduklarını beyan etmektedir. Çeşitli âyetlerde(9) geçen emânî kelimesi “ağızdan çıkan yalan ifadeler”, “bâtıl sözler”, “kulaktan dolma bilgiler”, “geleneksel aktarımlar”(10) vs. manalarına gelmektedir. Âyette yer alan لَا lâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı cümleye vurgu manası katmakta ve onların kuruntular dışında hiçbir bilgilerinin olmadığı özellikle vurgulanmaktadır. Bu kişiler ilahi kelamın gerçek bilgisine sahip olmadığı, kitap ile ilgisiz kaldıkları, birtakım kuruntu ve kulaktan dolma bilgilerle hareket ettikleri ifade edilmektedir.

b) وَاِنْ هُمْ اِلَّا يَظُنُّونَ “Onlar zandan başka bir şeyde bulunmuyorlar.” Yüce Allah Medine’deki kitap ehlinden bir grubun el-Kitâb’ı bilmeyen, birtakım kuruntularla hareket eden insanlar olduğunu beyan ettikten sonra, onların sadece ve sadece zanna uyduklarını, tahminlerde bulunduklarını ifade etmektedir. Yûnus 10/32’ye göre de hakikatten öte geriye sapkınlıktan başka bir şey de kalmaz. Âyette yer alan اِنْ in ve اِلَّا illâ edatları onların yolunun sadece zanna uymak ve yalan konuşmak olduğunu, başka bir söylemlerinin, arayışlarının ve uygulamalarının bulunmadığını ortaya koyan hasr/kasr yani “vurgulu” bir ifade örneğidir.

Yüce Allah kitap ehlinden olup da hakikati bilmeyenlerin benzerleri manasında müşrikleri dile getirmekte ve Necm 53/28’de şöyle buyurmaktadır: “Zanna uymanın dışında onların bu hususta hiçbir bilgisi yoktur. Muhakkak ki zan, hakikat bakımından bir şey ifade etmez.” Benzer şekilde Câsiye 45/34’te de şöyle buyrulmaktadır: “Dediler ki: Hayat ancak ve ancak şu dünya hayatımızdan ibarettir. (Kimimiz) ölürüz, (kimimiz doğar ve) yaşarız. Bizi ancak ve ancak zaman helâk eder. Bu hususta onların hiçbir bilgisi de yoktur. Onlar sadece zanda bulunuyorlar.”

Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette kitap ehlinden bir grubun kesin bir bilgiye dayanmadan, atalarından kendilerine kalan zanlarla hareket ettiklerini belirtmekte, bunun yanlış bir yol olduğunu vurgulamaktadır. En‘âm 6/116’da da dile getirildiği üzere, insanların çoğu zanlarına uyarak sahte ve aldatıcı olanın peşinden giderler.

Yûnus 10/36’da da Mekke müşriklerinin büyük çoğunluğunun zanna uydukları, oysa bu kabulün hiçbir şekilde hakikatin karşılığı olmadığı beyan edilmektedir. Necm 53/28. âyette, zan bilgisizlikle ilişkilendirilmekte ve zanna tâbi olmanın hakikatin karşısında yer almak olduğu bildirilmektedir. Hucurât 49/12’de zandan çok kaçınılması gerektiği, çünkü zannın bir bölümünün apaçık ve çok büyük bir günah olduğu beyan edilmektedir. Ayrıca zanla ilgili Hz. Peygamber’in de çok önemli bir uyarısının bulunduğunu belirtmekte büyük yarar vardır. Konuyu açıklığa kavuşturmak ve zihin karışıklıklarının önüne geçmek için Nebî (as) şöyle buyurmuştur: “Zandan çok sakının! Muhakkak ki zan sözün en yalan olanıdır.”(11)

ıv. Vahyi Kendi Kafalarına Göre Yazma Girişimleri

فَوَيْلٌ لِلَّذ۪ينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِاَيْد۪يهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هٰذَا مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ لِيَشْتَرُوا بِه۪ ثَمَنًا قَل۪يلًا فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا كَتَبَتْ اَيْد۪يهِمْ وَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا يَكْسِبُونَ “Kitabı (Tevrat’ı) kendi elleriyle yazıp sonra onu az bir bedel karşılığında satmak için ‘Bu, Allah katındandır.’ diyenlere yazıklar olsun! Elleriyle yazdıkları nedeniyle onların vay hâllerine! Kazandıkları nedeniyle onların vay hâllerine!”

Âyetteki فَوَيْلٌ fe veylün kelimesi “yazıklar olsun”; لِلَّذ۪ينَ يَكْتُبُونَ lillezîne yektübûne ifadesi “yazanlara”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitabı”; بِاَيْد۪يهِمْ bi eydîhim ifadesi “onların kendi elleriyle”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يَقُولُونَ yekûlûne fiili “diyenlere”; هٰذَا hâzâ kelimesi “bu”; مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ min ‘ındillâhi tamlaması “Allah katından(dır)”; لِيَشْتَرُوا ۪ li yeşterû ifadesi “satın almak için”; بِه bihî ifadesi “karşılığında, onunla”; ثَمَنًا قَل۪يلًا semenen kalîlen tamlaması “az bir bedel ile”;فَوَيْلٌ fe veylün kelimesi “yazıklar olsun”; لَهُمْ lehum ifadeleri “onlara”; مِمَّا كَتَبَتْ mimmâ ketebet ifadesi “yazdıkları şeyler nedeniyle”; اَيْد۪يهِمْ eydîhim ifadesi “onların elleriyle, onların ellerinin”; وَوَيْلٌ ve veylün kelimesi “yine yazıklar olsun”; مِمَّا يَكْسِبُونَ mimmâ yeksibûne ifadesi ise “kazandıklarından dolayı” demektir.

Burada kitap ehlinin vahyi kendi elleriyle yazıp onu az bir bedel ile satmalarının kınandığı ifadeler gündeme getirilmektedir.

1. فَوَيْلٌ لِلَّذ۪ينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِاَيْد۪يهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هٰذَا مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ لِيَشْتَرُوا بِه۪ ثَمَنًا قَل۪يلًا “Kitabı (Tevrat’ı) kendi elleriyle yazıp sonra onu az bir bedel karşılığında satmak için ‘Bu, Allah katındandır’ diyenlere yazıklar olsun!” Yüce Allah Medine’deki kitap ehli bir grubun el-Kitâb’ı bilmediğini, kuruntulardan başka sözleri olmayıp sürekli zan ürettiklerini beyan ettikten sonra, bu kişilerin esasında bilmedikleri ilâhi bilgilerin yer aldığı el-Kitâb’ı kafalarına göre kendi elleriyle yazdıklarını, sonrasında da onu az bir dünyalık bedel karşılığında satabilmek, dünyevi bir menfaat elde edebilmek için onun Allah katından olduğu yalanını ve iftirasını dile getirdiklerini haber vermektedir. Onların yaptığı bu iş aynı zamanda Bakara 2/75. âyette dile getirilen tahrifin nasıl yapıldığının da bir göstergesi durumundadır.

a) Bu âyette üç kez geçen وَيْل veyl kelimesi Kur’ân’da 27 kez yer almaktadır. Bu kelimenin geçtiği bağlamlarda çeşitli konular dile getirilmektedir. وَيْل veyl kelimesi, “Allah’ın kitabını değiştiren”,(12) “layık olmayan sıfatları O’na yakıştıran”,(13) “Allah’ı anmadığı için kalbini karartan”,(14) “yalancı ve günaha batan”,(15) “dindarlarla alay eden”,(16) “yolsuzluk yapan”(17) ve “ibadette bilinçsizlik ve gösterişe kaçan”(18) kişiler için de söz konusu edilen bu kelime, daha çok kâfirler,(19) müşrikler,(20) zalimler(21) ve ilâhî kaynaklı bildirimleri, yani hakkı yalanlayanlar için kullanılmaktadır.(22) Bu kelimenin cehennemde bir vadinin adı olduğu da ifade edilmektedir.(23) Nitekim bazı âlimler “Veyl, dibinde kâfirlerin bir süre beklediği cehennemdeki bir vadidir” hadisini(24) referans göstererek, Resülüllah (as)’ın bu kelimeyi cehennemde bir vadinin adı olarak zikrettiğini de söylemişlerdir.

b) Bu âyette önceki âyette dile getirilen ümmîlerin bir başka özelliği beyan edilmekte ve onların ilahi mesajların yerine geçecek şekilde el-Kitâb’ı kendi elleriyle yazdıkları belirtilmektedir. Buradan apaçık bir şekilde anlaşılıyor ki ümmilik okuma yazma bilmemek değildir. Çünkü âyette sözü edilen ümmilerin el-Kitâb’ı kendi kafalarına göre “elleriyle yazdıkları” belirtilmektedir. Onların bu durumuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/78’de şöyle buyrulmaktadır: “Kitap ehlinden bir grup, okuduklarını kitaptan sanasınız diye kitabı okurken dillerini eğip bükerler. Halbuki okudukları Kitap’tan değildir. Söyledikleri Allah katından olmadığı halde ‘Bu Allah katındandır’ derler. Onlar bile bile Allah’a iftira ediyorlar.” İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ile bu âyet aynı mesajı vermekte ve bazı nankörlerin Yüce Allah’ın vahyini nasıl istismar ettikleri ortaya konulmuş olmaktadır.

c) Dünyalıkların azlığıyla ilgili olarak Lokmân 31/24’te şöyle buyrulmaktadır: “Onları biraz faydalandırırız.” Yüce Allah küfrü tercih edenler nedeniyle üzülen Hz. Peygamber’i teselli ettikten sonra bu âyette de kâfirleri ve müşrikleri dünya nimetlerinden az çok faydalandıracağını, sonrasında ise kendilerini ağır bir azaba çarptıracağını haber vermektedir. Âyette geçen قَل۪يل kalîl kelimesi bütün dünya hayatını ve nimetlerini içerse de âhirete ve oradaki nimetlere göre bunlar hep azdır.(25) O nedenle, Müslümanların dünyada yaşarken âhirete yatırım yapmaları gerektiği kendilerine bildirilmektedir.

Âyette geçen ثَمَن semen kelimesi “bedel”, “karşılık” gibi anlamlara gelmekte ve vahyin az bir bedel ile satılmaması gerektiğini ortaya koymaktadır. Kur’ân’da ثَمَنًا قَل۪يلًا semenen kalîlen tamlaması 9 kez(26) geçmekte ve geçtiği her yerde olumsuz bir içerikte yer almaktadır. Konuyla ilgili olarak Nahl 16/117’de şöyle buyrulmaktadır: “(Kazandıkları) pek az bir menfaattir. (Hâlbuki) onlar için elem verici bir azap vardır.” Esasında âyette yer alan قَل۪يل kalîl kelimesiyle birlikte zaten az olan dünyalıkların çok daha az olduğu manası devreye sokulmak istenmektedir. Zaten Nisâ’ 4/77’de de “bütünüyle dünya metaının az olduğu” açıkça vurgulanmaktadır.

2. فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا كَتَبَتْ اَيْد۪يهِمْ وَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا يَكْسِبُونَ “Elleriyle yazdıkları nedeniyle onların vay hâllerine! Kazandıkları nedeniyle onların vay hâllerine!” Yüce Allah kitap ehlinden olan bu sahtekar grubun kendisine iftira ettiğini, demediğini demiş gibi sunduklarını, Allah’ın âyetlerini az bir bedele sattıklarını, böylece az bir dünyalık elde etmek için böyle korkunç bir günah işlediklerini ifade ettikten sonra, kendi elleriyle yazdıkları ve bu yolla kazandıkları nedeniyle kendilerine yazıklar olsun dediğini beyan etmektedir. Bu âyette وَيْل veyl kelimesine üç kez yer verilmesinin muhtemel sebebi, insanların Yüce Allah’a iftira atmelerinin ne kadar korkunç bir günah olduğunu ve son derece tehlikeli bir akıbete neden olacağını muhataplara bildirilmektir.

Âyette eleştirilen ve veyl yani “yazıklar olsun” denilen konu Yüce Allah’ın beyan ettiği ilahi mesajları görmezlikten gelip bu kişilerin kendi düşüncelerini Yüce Allah’a ait göstererek dünyevi menfaat elde etme girişimleridir. Bakara sûrenin ve bütünüyle Kur’ân’ın indirildiği dönemde bazı insanların vahyi bir geçim kapısı yaptıkları, hiçbir ölçü tanımadan Allah’a iftira ettikleri, kendi elleriyle yazdıklarını Allah katındanmış gibi sundukları kınamaya konu edinilmektedir.

Durum o gün öyleydi de bugün daha güzel ve daha iyi bir halde olduğumuz söylenemez. Çünkü aynı şekilde din adına Allah’ın kitabından olmayan şeyler konuşulmakta, O’nun kitabındanmış gibi yazılar yazılmakta, sözler söylenmekte, sunumlar yapılmakta, kitaplar ve dergiler kaleme alınmakta, programlar icra edilmektedir.

Bir yanlışı vahyin indirildiği dönemde yapanlar kınanıyorsa daha sonraki dönemlerde yapanlar da kınanıyor demektir. Hiç kimse vahye modası geçmiş bir metin muamelesi yapamaz. Unutulmamalıdır ki Kur’ân’ın muhtevası ya doğrudan ya dolaylı olarak, ya hüküm olarak ya da mesaj açısından her zaman herkesi ilgilendirmektedir. O gün vahyi bir geçim aracı edinip Yüce Allah’ın kitabından olmayan şeyleri Allah katındanmış gibi sunanlar ile bugün aynı şeyleri şekil değiştirerek bile olsa yapanlar aynı akıbeti hak ettiklerini bilmelidirler.

b) Kitap Ehlinin Yanlış Kanaatleri

Yüce Allah, sûrenin 80-82. âyetlerinde kitap ehlinden bazılarının “Sayılı birkaç gün müstesna, bize ateş dokunmayacaktır” dediklerini, onlara “Siz Allah katından bir söz mü aldınız -ki Allah sözünden caymaz-, yoksa Allah hakkında bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?” diye cevap verdiğini bildirmekte, devamla şu uyarısına yer vermektedir: “Hayır (hayır)! Her kim bir kötülük işler de kötülüğü kendisini çepeçevre kuşatırsa işte o kimseler cehennemliktirler. Onlar orada ebedi olarak kalacaklardır. İman edip iyi davranışlarda bulunanlara gelince onlar cennetliktirler. Onlar da orada ebedi kalacaklardır.”

ı. Sayılı Günler Azap İddiası

وَقَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ اِلَّآ اَيَّامًا مَعْدُودَةً قُلْ اَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللّٰهِ عَهْدًا فَلَنْ يُخْلِفَ اللّٰهُ عَهْدَهُٓ اَمْ تَقُولُونَ عَلَى اللّٰهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ “(Kitap ehlinden bazıları) ‘Sayılı birkaç gün hariç, bize ateş dokunmayacaktır.’ demişlerdi. (Onlara) de ki: Siz Allah katından bir söz mü aldınız –ki Allah asla sözünden caymaz– yoksa Allah hakkında bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?”

Âyetteki وَقَالُوا ve kâlû fiili “demişlerdi ki”;لَنْ تَمَسَّنَا len temessenâ fiili “bize asla ve asla dokunmaz, dokunmayacaktır, erişmeyecektir”; النَّار en-nâru kelimesi “ateş”;اِلَّآ اَيَّامًا مَعْدُودَةً illâ eyyâmen ma‘dûdeten istisnası “sayılı günler dışında”; قُلْ kul emri “de ki”; اَتَّخَذْتُمْ ettekaztüm sorusu “aldınız mı”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi ifadesi “Allah katında, Allah tarafından”; عَهْدًا ‘ahden kelimesi “herhangi bir söz”; فَلَنْ يُخْلِفَ fe len yuhlife fiili “asla ve asla tersini yapmaz”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَهْدَهُٓ ‘ahdehû tamlaması “O’nun kendi sözünün, verdiği sözünden”; اَمْ تَقُولُونَ em tekûlûne sorusu “yoksa siz (şunu mu, şöyle) mi diyorunuz”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah hakkında”; مَا لَا تَعْلَمُونَ mâ lâ ta‘lemûne ifadesi ise “bilmediğiniz şeyleri” demektir.

Burada kitap ehlinden bazılarının, azabın geçiciliğine inanan bir grubun hatalı kabulleri gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ اِلَّآ اَيَّامًا مَعْدُودَةً “(Kitap ehlinden bazıları) ‘Sayılı birkaç gün hariç, bize ateş dokunmayacaktır’ demişlerdi.” Yüce Allah kitap ehlinden olanların inançlarıyla ilgili bir konuya değinmekte ve onların âhirete inandıkları için yaptıkları kötülüklerin bedeli anlamında son derece sınırlı bir ceza göreceklerini, sayılı birkaç gün ateşte yanacaklarını, ardından da kurtulacaklarını düşündüklerini dile getirmektedir. Bu ifade onların kendilerini hatırlı saymalarının sonucudur ki bu bağlamda Bakara 2/94’te âhiret yurdunun kendilerine özel olacağına inandıkları, Bakara 2/111’de cennete sadece kendilerinin gireceğini düşündükleri ve Mâide 5/18’de ise kendilerinin Allah’ın çocukları ve sevgilileri olduklarına iman ettikleri beyan edilmektedir.

Âlimlerimiz burada sözü edilen “günler”in atalarının buzağıya tapındıkları günler kadar yani 40 veya başka bir bakışla 7 gün olduğu kanaatindedirler. Buradaki “yedi” rakamının her birinin 1000 yılı karşıladığı da belirtilen görüşler arasında yer almaktadır.(27) Esasında Bakara 2/184’te de geçen benzer bir ifadede maksat Ramazan orucunun günleri olduğu için ihtimaller arasında 30 günü de belirtmekte yarar vardır. Nihayetinde âyette doğrudan bir rakam telaffuz edilmediği için maksadı tam anlamıyla belirlemek durumunda değiliz. Anlaşılıyor ki bu ifadenin ilk muhataplarının zihninde bulunan günler ne kadar idiyse maksat da o kadardır. Burada sözü edilen yaklaşımın ilahi kaynaklı olmadığı, muhtemelen Bakara 2/78. âyette de belirtildiği gibi kendi elleriyle yazdıkları yalanlar arasında dünyalık menfaat teminine yönelik olduğu da anlaşılmaktadır.

Kitap ehlinin azapla alay etmeleri, mahşerde çok sınırlı günlerde ceza görecekleri inançlarıyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/24’te de şöyle buyrulmaktadır: “Onların bu (olumsuz) tutumları: ‘Bize ateş, sadece sayılı günlerde dokunacaktır’ demelerinin bir sonucudur. Onların vaktiyle uydurdukları şeyler de dinleri hakkında kendilerini yanıltmıştır.” Aynı konu ve aynı muhataplarla ilgili olarak indirilmiş olan bu âyetlerde verilmek istenen mesaj açıktır. Buna göre, bu âyetler kitap ehlinden olanların kendilerini ayrıcalıklı gördükleri için cehennem azabının bile kendileri için geçici olacağına inandıklarını ortaya koymaktadır. Bunların cezaya konu inanışları veya sözleri bağlamında Hz. Üzeyr’e Yüce Allah’ın oğlu demeleri,(28) Yüce Allah’ın cimri olduğunu söylemeleri(29) vs. büyük günahlarının bulunduğunu söylemekle yetinelim.

Burada bir hususa özellikle ve kısaca değinmekte yarar görmekteyiz: İslam kültüründe de yaygın bir kabul olan “bir süre cehennemde yanıp oradan çıkılacağı” inancının asıl kaynağının neresi olduğu açıkça görülmektedir. Müslümanların bu noktada kaynağı Yahudilik veya İsrailiyyat gibi İslâm’a açıkça aykırı olan şeyleri inanç haline getirmemesi gerektiğini bir kez daha ifade etmeliyiz.

2. قُلْ اَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللّٰهِ عَهْدًا فَلَنْ يُخْلِفَ اللّٰهُ عَهْدَهُٓ اَمْ تَقُولُونَ عَلَى اللّٰهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ “(Onlara) de ki: Siz Allah katından bir söz mü aldınız –ki Allah asla sözünden caymaz–, yoksa Allah hakkında bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?” Yüce Allah bu türden bir kabule sahip olan kitap ehlinden kişilere Hz. Peygamber’in cevap vermesini emretmekte, konunun yanlışlığını ortaya koymak istemektedir.

a)قُلْ اَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللّٰهِ عَهْدًا فَلَنْ يُخْلِفَ اللّٰهُ عَهْدَهُٓ “De ki (onlara): Siz Allah katından bir söz mü aldınız -ki Allah sözünden asla caymaz-?” Yüce Allah kitap ehlinden olup da mahşerdeki azabın çok kısa bir süre olacağına inananların bu kanaatlerini reddetmekte, iddialarıyla ilgili olarak Allah katından herhangi bir söz alıp almadıklarını soruya konu edinmektedir ki burada ifade inkârî bir sorudur. “Sizin Allah katından aldığınız bir söz mü var” ifadesinde “yok böyle bir söz” şeklinde bir mana söz konusu edilmektedir.(30)

Yüce Allah her konuda olduğu gibi bu konuda da vaadinden asla caymayacağını, sözünden dönmeyeceğini beyan ederek iddialarının yanlışlığına dikkat çekmektedir. Yüce Allah sözünü yerine getirmekten asla geri durmaz. Allah’ın vaadi gerçektir ve Allah vaadinden asla dönmez. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen mesajlardan birisi de eğer bir söz verdiyse Yüce Allah’ın bunun gereğini mutlak surette yerine getireceğini bildirmektedir. Bakara 2/80, Âl-i İmrân 3/9, 194, Ra‘d 13/31, İbrâhim 14/47, Hacc 22/47, Rûm 30/6 ve Zümer 39/20 gibi âyetlerde de beyan edildiği üzere, Yüce Allah vaadinden asla ve asla dönmez; vaadinin tersini yapmaz; çünkü Kâf 50/29’da ifade edildiği gibi O’nun katında söz değiştirilmez.

b) اَمْ تَقُولُونَ عَلَى اللّٰهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ “Yoksa Allah hakkında bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?” Buradaki اَمْ em edatı da bilinen manada soru değil, muhatapların kabullerinin yanlışlığını ortaya koyan inkârî bir ifadedir. Eğer Yüce Allah katından böyle bir söz almışlarsa o zaman Allah’ın da sözünden asla ve asla caymayacağı gerçeğinden hareketle durumun onların lehine olabileceği beyan edilmek istenmektedir. Ancak âyetin devamında gelen bu soru cümlesi, onların bu kanaatlerinin tamamen yalan olduğunu, Allah’a iftira ettiklerini ve hiçbir şekilde bilemeyecekleri bir konuda Allah’a yalan isnat ettiklerini ortaya koymaktadır.

A‘râf 7/28’de de geçtiği üzere, “Bilmediklerinizi Allah hakkında söylemek” müşriklerle ilişkilendirilmekte ve en büyük haramlardan birisi olarak beyan edilmektedir. A‘râf 7/28’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar bir çirkinlik yaptıkları zaman, ‘Babalarımızı bu yolda bulduk. Allah da bize bunu emretti’ derler. De ki: Allah çirkinliği emretmez. Yüce Allah’a karşı bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?” Yüce Allah işte yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette Medineli kitap ehline cevap vermekte, azabın sayılı günler kadar olacağına dair sözlerini şiddetle reddetmektedir.

Bilmedikleri şeyleri Yüce Allah’a isnat etmek günahların en büyüklerindendir ve bunu yapanlar da şiddetle kınanmaktadır.(31) Yüce Allah’ın helal kıldığını haram, haram kıldığını helal yapmak, Allah’ın demediğini demiş gibi söylemek ve dolayısıyla Allah hakkında bilmediklerini iddia etmek en büyük günahlardandır. Bu bağlamda Kur’ân’da verilen bilgilerin çok iyi anlaşılması gerekmektedir.(32)

Sonuç olarak şunu belirtelim: Yüce Allah’a iftira etmek korkunç bir hatadır ve sahiplerine çok kötü bir akıbetin hazırlanmasına sebeptir. Çünkü Allah’a yalan iftira edenler en zalimler olarak tanıtılmaktadır.(33)

ıı. Hataların Sonuçları

بَلٰى مَنْ كَسَبَ سَيِّئَةً وَاَحَاطَتْ بِه۪ خَط۪يٓـَٔتُهُ فَاُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّارِ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “Hayır! Kim bir kötülük işler de kötülüğü kendisini çepeçevre kuşatırsa, işte o kişiler ateş halkıdır. Onlar orada ebedî kalacaklardır.”

Âyetteki بَلٰى belâ edatı “bilakis”; مَنْ كَسَبَ men kesebe ifadesi “her kim kazanırsa”; سَيِّئَةً seyyieten kelimesi “herhangi bir kötülük”;وَاَحَاطَتْ ve ehâtat fiili “ve kuşatmış(sa)”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”; خَط۪يٓـَٔتُهُ hatîetühû tamlaması “onun hatası”;فَاُو۬لٰٓئِكَ fe ülâike kelimesi “işte onlar”; اَصْحَابُ النَّارِ ashâbu’n-nâri tamlaması “ateş halkıdır, ateş ehli(dir), cehennemliklerdir”; هُمْ hum zamiri “onlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; خَالِدُون hâlidûne kelimesi ise “kalıcıdırlar” demektir.

Burada kitap ehlinin ateş azabının geçiciliğine dair kanaatlerinin yanlışlığı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah kitap ehlinden olan ve Allah hakkında yanlış kanaatler ortaya koyanlara cevap vermekte ve onların inancının aksine, her kim bir kötülük işler de hatası kendisini çepeçevre kuşatırsa onların ebedi olarak cehenneme gideceklerini, yani oradan çıkamayacaklarını beyan etmektedir. Âyetin başındaki بَلٰى belâ edatı önceki kanaatin yani azabın birkaç gün süreceği şeklindeki iddianın yanlışlığını ortaya koymaktadır.

Burada zikredilen سَيِّئَة seyyieh kelimesi basit veya küçük günahlar değil, “Allah’a çocuk isnadı”, “O’na yönelik iftiralar”, “cimrilik isnat etme”, “şirk koşma”, “emirlerine ve yasaklarına karşı isyan” vs. söylemleri ve eylemleri içermektedir. Bu tür kabuller belli ki sahiplerinde kalıcı olmaktadırlar; zira âyette وَاَحَاطَتْ بِه۪ خَط۪يٓـَٔتُهُ “hatası kendisini kuşatan” ifadesi kullanılarak bu türden kabullerin insanların tabiatı haline gelmesinden, onu tamamen kaplayıp kuşatmasından, nihayetinde tevbe etmeyip o halde ölmelerinden söz edilmektedir.(34)

Kitap ehlinden olanlar Yüce Allah’ın mahşerdeki azabının kendilerine sayılı birkaç gün dokunacağını söylemelerine karşılık, bunun son derece yanlış olduğu, çünkü onların işlediği türden günahların çok büyük olduğu ve cehennemde ebedi kalış sebebi olarak değerlendirileceği bildirilmektedir. Burada sözü edilenler sonuçta kişiyi dinsiz yapan son derece büyük günahlardır ve bunları işleyenlerin varıp duracağı yer ise ateştir. Cehennem ebedi olduğu için oradan çıkış kesinlikle söz konusu değildir. Bu arada belirtelim ki cehennemde kalışın ebedi olduğu çeşitli âyetlerde(35) açıkça zikredilmektedir.

Bu âyette verilen ve kitap ehlinin durumunu öncelikle ortaya koyan bu âyetin mesajıyla uyumlu olacak şekilde Nisâ’ 4/110-111’de şöyle buyrulmaktadır: “Kim bir kötülük yapar yani nefsine zulmeder de sonra Allah’tan mağfiret dilerse, Allah’ı çok bağışlayıcı ve esirgeyici bulacaktır. Kim bir günah kazanırsa onu ancak kendi aleyhine kazanmış olur. Allah her şeyi bilicidir; büyük hikmet sahibidir.” Bu tür âyetlerde verilen bilgiler kişilerin bizzat kendilerinin seyyieh denen “hataları” işlediklerini, dolayısıyla sorumlulukların da şahsî olduğunu ortaya koymaktadır.

ııı. İman Edenlerin Ödülleri

وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “İman edip iyi işler yapanlara gelince onlar cennet halkıdır. Onlar da orada ebedî kalacaklardır.”

Âyettekiوَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “iman edenler, iman etmiş olanlar”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve yapmış (olanlar)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “salih ameller, iyi işler”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; اَصْحَابُ الْجَنَّةِ ashâbu’l-cenneti tamlaması “cennet halkıdır, cennet ehli(dir), cennetliklerdir”; هُمْ hum zamiri “onlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; خَالِدُون hâlidûne kelimesi ise “kalıcıdırlar” demektir.

Burada inkâr üzere ölenlerin aksine, iman ve salih amel sahibi kişilerin mahşerdeki durumu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, Kur’ân’daki “mesânîlik üslubu” gereği, ebedi cehennemliklerin kimler olduğunu beyan bağlamında kitap ehlinden bazı nankörlerin iddialarının geçersizliğini ortaya koyduktan sonra, bu defa böylelerinin aksine, iman edip imanlarına yaraşır güzellikte iyi işler yapanların ise cennetlik olacaklarını ve orada ebedi kalacaklarını müjdelemektedir.

A‘râf 7/42’de şöyle buyrulmaktadır: “İnanıp sâlih (iyi) işler yapanlara gelince -ki hiç kimseye gücünün üstünde bir görev yüklemeyiz-, işte onlar da cennetliklerdir; orada ebedi kalacaklardır.” Hacc 22/56’da şu bilgiler yer almaktadır: “O gün, mülk (hâkimiyet, hükümranlık) Allah’ındır. İnsanlar arasında hüküm verecektir. (Bu hüküm gereği) iman edip iyi davranışlarda bulunanlar nimet cennetlerinin içinde olacaklardır.”

Lokmân 31/8’de de şu müjde zikredilmektedir: “Muhakkak ki iman edip salih ameller (güzel davranışlar) işleyenler için nimetleri bol cennetler vardır.” Yüce Allah tercihinin iman ve güvenden yana belirleyenlere müminler demekte ve onların bu tavrının bir tür salih amel olduğunu beyan ederek kendilerini ödüllendireceğini müjdelemektedir. Allah’a karşı şirk, küfür ve isyan içinde olanlar ve âyetlere karşı kibir gösterenler bulunduğu gibi, âyetlere gönülden bağlanıp hayatını âyetleştirenlerin ve imanına uygun davranışlar ortaya koyanların da bulunduğu, ileride bulunacağı beyan edilmekte, böylece müminlere moral verilmesi amaçlanmaktadır.

Bakara 2/25’te de açıkladığımız üzere, iman ve salih amel birbirisiz olmayan iki kavramdır. İmansız yapılan işlere salih amel denemeyeceği gibi, salih amellerle desteklenmeyen inanca da iman denmemektedir. İşte bu âyette de cennetlere gidebilmek iman ve salih amel işlemeye bağlanmaktadır. Oraya girenler de ebedi olarak orada kalacaklardır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 66; Taberî, age., I, 367-368; Zemahşerî, age., I, 157.
• 2 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 44’te 41. not.
• 3 - Semerkandî, age., I, 66; Taberî, age., I, 369; Zemahşerî, age., I, 157.
• 4 - Kitabı Mukaddes Tekvin, 21:21; Tesniye, 18: 15, 18; 33:2.
• 5 - Bakara 2/77, 284; Âl-i İmrân 3/5, 29, 118, 154; Nisâ’ 4/149; En‘âm 6/3, 28; Tevbe 9/78; Hûd 11/5; Ra‘d 13/8-10; İbrâhim 14/38; Nahl 16/19, 23; Tâhâ 20/7; Furkân 25/6; Neml 27/25; Ahzâb 33/37, 54; Yâsîn 36/76; Mü’min 40/16-19; Zuhruf 43/80; Muhammed 47/26; Mümtehine 60/1; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13; Hâkka 69/18; A‘lâ 87/7.
  • Bakara 2/77 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/5 Âl-i İmrân 3/29 Âl-i İmrân 3/118 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/149 En‘âm 6/3 En‘âm 6/28 Tevbe 9/78 Hûd 11/5 Ra‘d 13/10 İbrâhîm 14/38 Nahl 16/19 Nahl 16/23 Tâhâ 20/7 Furkân 25/6 Neml 27/25 Ahzâb 33/37 Ahzâb 33/54 Yâsîn 36/76 Mü'min 40/19 Zuhruf 43/80 Muhammed 47/26 Mümtehine 60/1 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13 Hâkka 69/18 A‘lâ 87/7
• 6 - ‘Âdiyât 100/10. 7 - Târık 86/9.
  • ‘Âdiyât 100/10 Târık 86/9
• 8 - Semerkandî, age., I, 66; Taberî, age., I, 373; Zemahşerî, age., I, 158.
• 9 - Bakara 2/78, 111; Nisâ’ 4/123; Hadîd 57/14. 10 - Semerkandî, age., I, 67; Taberî, age., I, 375; Zemahşerî, age., I, 158.
  • Bakara 2/78 Bakara 2/111 Nisâ 4/123 Hadîd 57/14
• 11 - Buhârî, Vesâyâ, 8; Nikâh, 45; Müslim, Birr, 28; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 245, 287.
• 12 - Bakara 2/79. 13 - Enbiyâ’ 21/18. 14 - Zümer 39/22. 15 - Câsiye 45/7. 16 - Hümeze 104/1. 17 - Mutaffifûn 83/1. 18 - Mâ‘ûn 107/4. 19 - İbrâhim 14/2; Meryem 19/37; Sâd 38/27; Zâriyât 51/60. 20 - Fussilet 41/6. 21 - Zuhruf 43/65. 22 - Tûr 52/11; Murselât 77/15, 19, 24, 28, 34, 37, 40, 45, 47, 49; Mutaffifûn 83/10. 23 - Semerkandî, age., I, 67; Taberî, age., I, 378. 24 - Hadis için bk. Tirmizî, Tefsîr Sûre 21; Ahmed b. Hanbel, III, 75.
  • Bakara 2/79 Enbiyâ 21/18 Zümer 39/22 Câsiye 45/7 Hümeze 104/1 Mutaffifîn 83/1 Mâ‘ûn 107/4 İbrâhîm 14/2 Meryem 19/37 Sâd 38/27 Zâriyât 51/60 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/65 Tûr 52/11 Mürselât 77/15 Mürselât 77/19 Mürselât 77/24 Mürselât 77/28 Mürselât 77/34 Mürselât 77/37 Mürselât 77/40 Mürselât 77/45 Mürselât 77/47 Mürselât 77/49 Mutaffifîn 83/10
• 25 - Nahl 16/95-96. 26 - Bakara 2/41, 79, 174; Âl-i İmrân 3/77, 187, 199; Mâide 5/44; Tevbe 9/9; Nahl 16/95.
  • Nahl 16/96 Bakara 2/41 Bakara 2/79 Bakara 2/174 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/199 Mâide 5/44 Tevbe 9/9 Nahl 16/95
• 27 - Semerkandî, age., I, 68; Taberî, age., I, 381-382; Zemahşerî, age., I, 159.
• 28 - Tevbe 9/30. 29 - Mâide 5/64.
  • Tevbe 9/30 Mâide 5/64
• 30 - Râzî, age., III, 142-143.
• 31 - Bakara 2/80, 169; A‘râf 7/33; Yûnus 10/68. 32 - En‘âm 6/143-146; Yûnus 10/59-60; Nahl 16/116-117; Tahrîm 66/1; Hâkka 69/44-47. 33 - En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32; Saff 61/7.
  • Bakara 2/80 Bakara 2/169 A‘râf 7/33 Yûnus 10/68 En‘âm 6/146 Yûnus 10/60 Nahl 16/117 Tahrîm 66/1 Hâkka 69/47 En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Saff 61/7
• 34 - Semerkandî, age., I, 68; Taberî, age., I, 384. 35 - Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 56, 93, 169; Mâide 5/37, 80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/8, 107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/69; Secde 32/14; Ahzâb 33/65; Sâffât 37/9; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussilet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdele 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Cinn 72/23; Müddessir 74/28; Nebe’ 78/23; İnfitâr 82/16; Beyyine 98/6.
  • Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/56 Nisâ 4/93 Nisâ 4/169 Mâide 5/37 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/8 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/69 Secde 32/14 Ahzâb 33/65 Sâffât 37/9 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Cinn 72/23 Müddessir 74/28 Nebe' 78/23 İnfitâr 82/16 Beyyine 98/6