Kasas Suresi

Mekke’de risâletin 10-11. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 88 âyetten oluşan, adını 25. âyette geçen “kıssalar” anlamındaki الْقَصَص el-kasas kelimesinden alan Kasas sûresi inişe göre 67, resmî sıralamada ise 28. sûredir.

Kasas sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Neml sûresiyle de ondan bir önceki sûre olan Şu‘arâ’ suresiyle de yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de mukatta‘a harfleriyle başlaması, Hz. Mûsâ kıssası ile devam etmeleri en önemli ortak noktalardır (Neml 7-14; Kasas 3-46). Öyle ki bu durum iki sûrenin adeta birbirinin devamı olduğu izlenimi vermektedir. Ayrıca kâinat kitabından sunulan çeşitli konu başlıkları da iki sûrenin ortak konularındandır (Neml 59-64; Kasas 71-73). Dahası mahşere iyilik getirenlerle kötülük götürenlerin akıbetleri de her iki sûrede ele alınmaktadır (Neml 89-90; Kasas 84).

Kasas sûresi, büyük ölçüde Hz. Mûsâ’nın Firavun’la olan kıssasından söz etmektedir. Bu bağlamda Firavun’un korkunç zulmünün sonrasında Yüce Allah’ın İsrailoğularına olan ikramı dile getirilmekte, Hz. Mûsâ’nın ırmağa bırakılması ve sonrasında annesine geri döndürülmesiyle devam etmektedir.

14. âyetten itibaren, şehirde kendisinden yardım isteyen birisine destek olurken karşıdakini öldürmesi olayı gündeme getirilmekte, sonrasında o şehirden kaçıp Medyen’e doğru yola çıktığı ve Medyen suyunda iki kız kardeşle karşılaştığı, onlara hayvanları sulamakla yardım etmesinin sonucunda babalarının onu ödüllendirmek için çağırması ve orada 8 veya 10 yıl kalması hatırlatılmaktadır. 29. âyetten itibaren, Tûr’a doğru yola çıktığı, ailesiyle birlikte orada bir ışık gördüğü, kendisine ilahi hakikatlerin ulaştırılması anlamında seslenildiği, nihayet değneğiyle ilgili olarak bir tecrube yaşadığı beyan edilmektedir. Ayrıldığı şehre gönderilirken kardeşinin de yanında olmasını istediği, her ikisinin birlikte gönderildiği, kavminin onu şiddetle reddettiği, Firavun’un ona karşı küstahça davrandığı, ilahlık tasladığı, sonrasında Firavun’un ordusuyla birlikte denizde boğuldukları haber verilmektedir.

44. âyetten itibaren, konu Hz. Peygamber’e getirilmekte, müşrik muhataplarının sözleriyle Firavun zamanındakilerin davranışlarının benzeştiği beyan edilmektedir. Kitap ehlinden insanların iman etmesi durumunda kendilerine ödüllerinin iki kat verileceği hatırlatılarak, Mekkeli müşriklerin hadsiz çıkışları cevaplandırılmaktadır.

63. âyetten itibaren, azgınların akıbetlerinin feci olacağı haber verilmekte, iman edenlerin de kurtulmuş olacakları bildirilmektedir. Daha sonra kâinat kitabından bazı konu başlıkları ele alınmakta, Kârûn’un azgınlığına gönderme yapılmakta, onun gibilerin nasıl yerle bir edildiği bildirilmektedir.

Sûrenin son grup âyetinde, âhiret yurdunun muttakilere hazırlanmakta olduğu, iyilik getirenlerin ödüllendirileceği, diğerlerine de yaptıklarının karşılığının verileceği beyan edilmekte, Hz. Peygamber’in vahiy beklemediği, bu nedenle kendisine gelen vahiyler doğrultusunda bir duyarlılık ortaya koyması kendisinden istenmekte, sûre tek ilah vurgusuyla ve sadece O’nun bâkî kalacağı, hükmün O’na aidiyeti ve bütün insanların hesap vermek üzere O’na döndürüleceği bilgisiyle sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 36-43. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın Firavun’a ve adamlarına tebliğ için gidişlerini, aldıkları olumsuz cevapları, Firavun’un Hz. Mûsâ’nın Rabbine ulaşmak için Hâmân’dan bir kule yapmasını istemesini, bu kibirleri nedeniyle hepsini hak ettikleri için denizde boğduğunu beyan etmektedir.

a) Hz. Mûsâ’nın Tebliği ve Aldığı Cevaplar

Yüce Allah, sûrenin 36-39. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın çeşitli delillerle Firavun’un adamlarına geldiğinde onların bu delillere “uydurulmuş büyü” dediklerini, önceki atalarından böyle şeyler işitmediklerini söylediklerini, Hz. Mûsâ’nın şu cevabı verdiğini beyan etmektedir: “Rabbim, kendi katından kimin hidâyet getirdiğini ve bu dünya (hayatı)nın sonunun (cennetin) kime nasip olacağını çok iyi bilendir. Muhakkak ki, zâlimler kurtuluşa eremezler.”

Ardından, Firavun’un ilahlık taslamak adına şöyle dediği aktarılmaktadır: “Ey ileri gelenler! Sizin için benden başka hiçbir ilâh tanımıyorum. Ey Hâmân! Haydi benim için çamur üzerine bir ateş yak (tuğla imal et); bana bir kule yap ki Mûsâ’nın ilâhına ulaşayım; ama Mûsâ’nın yalan söyleyenlerden olduğunu sanıyorum.”

Daha sonra, Firavun ve askerlerinin ülkelerinde haksız yere büyüklük tasladıkları ve Yüce Allah’a döndürülmeyeceklerini sandıkları ifade edilmektedir.

ı. Delillere Karşı Kâfir Yönecilerin Tepkisi

فَلَمَّا جَآءَهُمْ مُوسٰى بِاٰيَاتِنَا بَيِّنَاتٍ قَالُوا مَا هٰذَآ اِلَّا سِحْرٌ مُفْتَرًى وَمَا سَمِعْنَا بِهٰذَا ف۪يٓ اٰبَآئِنَا الْاَوَّل۪ينَ “(Musa), onlara apaçık delillerimizi getirdiğinde ‘Bu, sadece uydurulmuş bir büyüdür; önceki atalarımızdan böyle bir şey de duymadık!’ demişlerdi.”

Âyettekiفَلَمَّا جَآءَهُمْ fe lemmâ câehum ifadesi “onlara geldiği zaman”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Musa”; بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizle, delillerimizle”; بَيِّنَات beyyinâtin kelimesi “apaçık belgeler şeklinde”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”;مَا هٰذَآ mâ hâzâ ifadesi “bu değildir”; اِلَّا سِحْرٌ illâ sıhrun istisnası “bir büyüden başka”; مُفْتَرًى müfteran kelimesi “uydurulmuş”; وَمَا سَمِعْنَا ve mâ semi‘nâ fiili “ve biz işitmedik”; بِهٰذَا bihâzâ ifadesi “bunu”; ف۪يٓ اٰبَآئِنَا fî âbâina tamlaması “bizim babalarımız, bizim atalarımız arasında”; الْاَوَّل۪ين el-evvelîne sözcüğü ise “öncekiler, eskiler” demektir.

Burada inkârcıların Hz. Mûsâ’nın sunduğu delillere karşı alaycılıkları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, önceki âyette dile getirdiği üzere Hz. Mûsâ’nın Firavun ve adamlarına getirip tebliğ ettiği apaçık delillerle ilgili olarak verdikleri cevaplara veya takındıkları tavırlara dikkat çekmektedir. Bunların olumsuz tavırlarıyla ilgili iki husus öne çıkmaktadır:

1. فَلَمَّا جَآءَهُمْ مُوسٰى بِاٰيَاتِنَا بَيِّنَاتٍ قَالُوا مَا هٰذَآ اِلَّا سِحْرٌ مُفْتَرًى “(Musa), onlara apaçık delillerimizi getirdiğinde ‘Bu, sadece uydurulmuş bir büyüdür’ demişlerdi.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “(Musa), onlara apaçık delillerimizi getirdiğinde ‘Bu, uydurulmuş bir büyüden başka bir şey değildir.’ demişlerdi. Vahye veya muhataplara iletilen âyetlere “uydurulmuş büyü” denilmesi Firavun ve adamlarının sözlerinden ibaret kalmamış, daha sonra Mekkeli müşriklere de uzanmıştı.(1) Hz. Musa’ya verildiği bildirilen “apaçık ayetler/deliller” konusunda Neml 27/12’de geniş bilgilendirmelerde bulunduğumuz için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

Müşrik bir zihniyetin vahye ve onun tebliğcisi Hz. Muhammed’e yönelik attıkları benzer iftiralarla ilgili Müddessir 74/24-25’te yine vurgulu beyanlarla şu suçlaması yer almaktadır: “(O nankör kişi), ‘Bu (vahiy, Kur’ân), geçmişten nakledilen bir büyüden başka bir şey değildir; bu, insan sözünden başka bir şey değildir’ dedi.” Bu ifadelerden hareketle, Mekkeli müşriklerin de İsrailoğullarından oluşan inkârcıların izini takip ettikleri, dolayısıyla vahye “uydurulmuş büyü” dedikleri anlaşılmaktadır.

2. وَمَا سَمِعْنَا بِهٰذَا ف۪يٓ اٰبَآئِنَا الْاَوَّل۪ينَ “Önceki atalarımızdan böyle bir şey de duymadık!” Bir benzeri Mü’minûn 23/24’te Hz. Nûh’un kavmi tarafından dile getirildiği gibi, Firavun ve adamları Hz. Mûsâ’nın getirip tebliğ ettiği delillere karşı olumsuz tepki vermişler ve önceki atalarından böyle bir şey işitmemiş olmalarını gerekçe olarak sunmuşlardı.

Benzer bir tepkiyi Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e gösterdiği Sâd 38/7’de şu şekilde yer almaktadır: “Son dinde (yaşayan son inançların hiçbirisinde) bile böyle bir şey işitmedik. Bu, uydurmadan başka bir şey değildir.” Buradan hareketle anlaşılıyor ki Mekkeli müşrikler de Hz. Peygamber’in sözlerini düşünmeden, hemen reddetmişlerdi.

İnkârcılara göre peygamberlerin getirip tebliğ ettiği deliller geçmişe dayalı sağlam bir dayanağı olmayan ve kendileri tarafından “uydurulmuş, üretilmiş, beşer kaynaklı birer büyü”den başka bir şey değildir. Bütün bu deliller onlara göre insan kaynaklı olup Yüce Allah’a iftira edilen şeylerden ibaretti.

ıı. Hz. Mûsâ’nın Bilgisi ve Kararlılığı

وَقَالَ مُوسٰى رَبّ۪يٓ اَعْلَمُ بِمَنْ جَآءَ بِالْهُدٰى مِنْ عِنْدِه۪ وَمَنْ تَكُونُ لَهُ عَاقِبَةُ الدَّارِ اِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ “Musa ise şöyle demişti: ‘Rabbim, kendi katından kimin hidayet getirdiğini ve yurdun (bu dünyanın) sonunun kimin olacağını çok iyi bilendir.’ Şüphesiz ki zalimler kurtulamazlar.”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Musa”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “çok iyi bilen(dir)”;بِمَنْ جَآءَ bimen câe fiili “geleni, getireni”; بِالْهُدٰى bi’l-hüdâ kelimesi “hidayetle, rehberlikle, hidayeti”; مِنْ عِنْدِه۪ min ‘ındihî ifadesi “O’nun katından (olan)”; وَمَنْ تَكُونُ ve men tekûnu fiili “ve (şöyle) olan(lar)ı”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; عَاقِبَة ‘âkıbetü kelimesi “akıbeti, sonu”; الدَّار ed-dâri sözcüğü “evin, ülkenin, dünyanın”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَا يُفْلِحُ lâ yuflihu fiili “kurtulamaz”; الظَّالِمُون ez-zâlimûne sözcüğü ise “zalimlik yapanlar, haksızlık edenler” demektir.

Burada inkârcılara Hz. Mûsâ’nın verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَ مُوسٰى رَبّ۪يٓ اَعْلَمُ بِمَنْ جَآءَ بِالْهُدٰى مِنْ عِنْدِه۪ وَمَنْ تَكُونُ لَهُ عَاقِبَةُ الدَّارِ “Musa ise şöyle demişti: Rabbim, kendi katından kimin hidayet getirdiğini ve yurdun (bu dünyanın) sonunun kimin olacağını çok iyi bilendir.” Hz. Mûsâ yaptığı tebliğe ve aktardığı delillere güvenerek Yüce Allah’ı şahit tutmakta, hidayetle kimin geldiğini veya hidayet denen rehberlikleri kimin getirdiğini, dolayısıyla bu dünya hayatının sonunun kimin için ödüle dönüşeceğini O’nun gayet iyi bildiğini beyan etmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, Yüce Allah kimin saptığını, kimin de hidayet üzere olduğunu gayet iyi bildiğini pek çok âyette dile getirmektedir.(2) Bu bağlamda Kasas 28/85’te şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Kur’ân’ı sana farz kılan (Allah), elbette seni dönülecek yere döndürecektir. De ki: Rabbim, kimin hidâyeti getirdiğini ve kimin de apaçık bir şaşkınlık içinde olduğunu çok iyi bilir.”

Bu konuda ve her konuda Yüce Allah’ın bilgisi tamdır; herhangi bir eksiklik ve yanlışlık içermemektedir. Âyette ism-i tafdîl sıgasının kullanılma nedeni de budur. Burada vurgulanan husus, kimin hidayet üzere olduğunu, kimin saptığını sadece Yüce Allah’ın bildiği, başkalarının bu konuda fikir beyan etme ve karar verme yetkisinin olmadığıdır. Çünkü konu bütünüyle Yüce Allah’ın iradesine ve kararına bağlıdır.

En‘âm 6/135’te de geçen وَمَنْ تَكُونُ لَهُ عَاقِبَةُ الدَّارِ “Bu dünya (hayatı)nın sonunun (cennetin) kimin olacağı” ifadesi daha çok olumlu anlamda âhiretteki ödülle ilgili olarak geçmektedir. Zaten burada yer alan لَهُ lehû ifadesi de kişinin lehinde olacak şeye işaret etmektedir.

Bu ifadenin “yaşanmakta olan bu yurdun sonunda kimin eline geçeceğini” beyan etmiş olma ihtimali de vardır; neticede metin her iki yoruma da müsaittir.(3) Ancak Ra‘d 13/22-23, 42 ve Kasas 28/83’te de geçtiği gibi bunun mahşerdeki ödülü işaret etmesi daha öncelikli olsa gerektir.

2. اِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ “Şüphesiz ki zalimler kurtulamazlar.” Hz. Mûsâ inkârcı muhataplarına verdiği cevabı bu cümle ile sonlandırmakta ve zalimlerin hem bu dünyada hiçbir şekilde başarıya ulaşamayacaklarını, hem de mahşerde kurtuluşa eremeyeceklerini, dolayısıyla azaptan kurtulamayacaklarını beyan etmektedir.(4)

ııı. Firavun’un İlahlık Taslaması ve Azgın İsteği

وَقَالَ فِرْعَوْنُ يَآ اَيُّهَا الْمَلَاُ مَا عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ اِلٰهٍ غَيْر۪ي فَاَوْقِدْ ل۪ي يَا هَامَانُ عَلَى الطّ۪ينِ فَاجْعَلْ ل۪ي صَرْحًا لَعَلّ۪يٓ اَطَّلِعُ اِلٰىٓ اِلٰهِ مُوسٰى وَاِنّ۪ي لَاَظُنُّهُ مِنَ الْكَاذِب۪ينَ “Firavun şöyle demişti: Ey yöneticiler! Sizin için benden başka ilah tanımıyorum. Ey Haman! Benim için çamur üzerine bir ateş yak (tuğla imal et); bana bir kule yap ki Musa’nın ilahına ulaşayım; Şüphesiz ki o (Musa)nın yalan söyleyenlerden (olduğunu) sanıyorum.”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; فِرْعَوْن fir‘avnu kelimesi “Firavun”; يَآ اَيُّهَا الْمَلَاُ yâ eyyuhe’l-meleu sözcüğü “ey yöneticiler”; مَا عَلِمْتُ mâ ‘alimtü fiili “bilmedim, tanımadım”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”;مِنْ اِلٰهٍ min ilâhin sözcüğü “hiçbir ilah, tanrı”; غَيْر۪ي ğayrî tamlaması “benden başka”; فَاَوْقِدْ fe evkıd emri “ve tutuştur, yap”; ل۪ي lî emri “benim için”; يَا هَامَانُ yâ hâmânu hitabı “ey Hâmân”; عَلَى الطّ۪ينِ ‘ale’t-tîni kelimesi “çamura, çamurdan”;فَاجْعَلْ fec‘al emri “kıl, yap”; ل۪ي lî ifadesi “benim için”; صَرْحًا sarhan kelimesi “bir kule”; لَعَلّ۪ي le‘allî ifadesi “umulur ki ben”; اَطَّلِعُ ettalı‘u fiili “ulaşırım”;اِلٰىٓ اِلٰهِ مُوسٰى ilâ ilâhi mûsâ tamlaması “Musa’nın ilahına”; وَاِنّ۪ي ve innî ifadesi “ve muhakkak ki ben”;لَاَظُنُّهُ leezunnuhû fiili “onu elbette sanmaktayım, onu bilmekteyim”; مِنَ الْكَاذِب۪ينَ mine’l-kâzibîne kelimesi ise “yalancılardan” demektir.

Burada Firavun’un küstahça sözleri ve istekleri gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَ فِرْعَوْنُ يَآ اَيُّهَا الْمَلَاُ مَا عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ اِلٰهٍ غَيْر۪ي “Firavun şöyle demişti: Ey yöneticiler! Sizin için benden başka ilah tanımıyorum.” Firavun, emrindeki yöneticilere seslenmiş, onlara kendileri için ondan başka hiçbir ilah tanımadığını söylemişti.

Nâzi‘ât 79/24’te de beyan edildiği üzere, konuyla ilgili olarak Firavun’un şu sözü yer almaktadır: “Ben sizin rabbinizim, en büyük benim.” Önemine binaen orada vereceğimiz bilgileri ana hatlarıyla burada da özet halinde de olsa zikretmek istiyoruz.

Kibir, insan için en büyük felakettir ve Firavun buna kalkışmıştır. Daha sonra bundan vazgeçmek istemişse de zamanı kalmamış ve hak ettiği sonla buluşturulmuştur.(5) “Allah’a çocuk isnadı” büyük bir yalandı;(6) gökleri parçalayacak, yeri yaracak ve dağları toz duman edecek bir yakıştırmaydı.(7)

Çünkü Yüce Allah, ulûhiyetini ve vahdaniyetini hiçbir şekilde ve hiç kimseyle paylaşmadığı için, bu haddini aşan iddiaları şiddetli bir şekilde reddetmiş ve sahiplerini cezalandırmıştı. Bundan çok daha ağır olan ve Firavun tarafından dile getirilen “ilâhlık” iddiası da elbette cevapsız kalmayacaktı, kalmadı da.

Firavun, “en yüce rab” olduğunu iddia etmemiş, adeta “tek rabb”in sadece kendisi olduğunu, rablığı hiçbir varlıkla paylaşmayacağını ilan etmşti. Bu nedenle, Nâzi‘ât 79/24. âyetteki الْاَعْلٰى el-a‘lâ kelimesini رَبّ rabb kelimesinin “sıfatı” olarak değil, اَنَا ene sözcüğünün “haberi” olarak anlamak durumundayız. Böyle olunca, Firavun bir taraftan tek ilâh olduğunu, diğer taraftan da en büyük olduğunu söylemişti.

Nâzi‘ât 79/24. âyetteki الْاَعْلٰى el-a‘lâ kelimesini, şeklen رَبّ rabb kelimesinin “sıfatı” olarak kabul etmek de mümkündür. Bu takdirde âyetin anlamı, “Ben sizin en büyük rabbinizim” şeklini alır. A‘râf 7/127’de adamlarının Firavun’a yönelik hitabında geçen “senin ilâhların” ifadesi bunun delili olabilir. Anlaşılıyor ki Firavun başka ilâhlara tapmamış, ancak kavminin tapınması için birtakım tanrıcıklar ilan etmişti. Bu ihtimal mümkün olsa da, diğer âyetlerin işaretiyle bunun öncelikli tercih olmaması gerektiği kanaatindeyiz.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiğine göre, Firavun, toplumuna “Sizin için benden başka hiçbir ilâh görmüyorum, tanımıyorum” diyerek, başka hiçbir ilâh kabul etmediğini ve başka tür bir inancı benimsemediğini göstermişti.

Tâhâ 20/49’da Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a hitaben “Sizin Rabbiniz de kimmiş!” diyerek aslında kendisinin rab olmadığını ve kâinatın bir sahibinin bulunduğunu bildiğini göstermektedir; ancak bunu alaycı bir sözle dile getirmişti. Bu arada Şu‘arâ’ 26/29’da da geçtiği gibi, Hz. Mûsâ’yı tehdit etmiş ve “Eğer benden başka bir ilâh edinirsen mutlak surette seni hapse atılardan ederim” demişti.

Firavun, bu iddiasıyla, kendi hadsizliğinin ve densizliğinin yanında, başkalarının inanmasını da engellemeye çalışmış, iradelere ve gönüllere prangalar vurmaya kalkışmıştı. Oysa gönüller pranga kaldırmaz ve kalplere müdahale edilemezdi. Gönüllerin ve kalplerin yegâne hâkimi Yüce Allah’tır. İnsan, sonuçlarına katlanmak kaydıyla, inanmama hürriyetine sahiptir; ancak, başkasının inancını engellemek hiç kimsenin hakkı da haddi de değildir. İşte Firavun hem inanmamayı, hem de inanca engel olmayı gerçekleştirmek isteyerek iki büyük hatayı birlikte işlemişti.

Firavun, elbette ilâh olmadığını biliyordu; çünkü başka hiçbir şeyi yoktan var edemeyen ve bizzat kendisi de yaratılmış olan bir mahlûk olduğunun bilincindeydi. Fakat bu ifadeleri de kullandığı kesindi. Öyle anlaşılıyor ki, Hz. Mûsâ’nın sözleri ve gösterdiği mucizeler nedeniyle adeta kendini kaybetmiş, savunacak bir iddiası da olmadığı için şiddete ve kaba kuvvete başvurmuştu.

“Benim ilâhlığımı, ilâh olduğumu kabul edin” demek yerine, “Ben sizin rabbinizim, en büyük benim” veya “Sizin için kendimden başka ilâh tanımıyorum” demeyi tercih etmişti. İşte bu ifadeler bir zayıflığın, acziyetin ve tükenmişliğin göstergesiydi.

Firavun, bu sözleriyle daha yaşarken bitmişliği acı bir şekilde tatmıştı. Kaba kuvvet ve baskı acziyetin zirvesidir. Çünkü başka insanlara çeşitli baskı ve tehditlerle bazı şeyleri inandırmaya çalışsa da, bizzat kendisi ilâh olmadığını çok iyi biliyordu. Buna rağmen, söz konusu ifadeleri kullanması onun tükenmişliğinin en önemli göstergesi durumundaydı.

2. فَاَوْقِدْ ل۪ي يَا هَامَانُ عَلَى الطّ۪ينِ فَاجْعَلْ ل۪ي صَرْحًا لَعَلّ۪يٓ اَطَّلِعُ اِلٰىٓ اِلٰهِ مُوسٰى وَاِنّ۪ي لَاَظُنُّهُ مِنَ الْكَاذِب۪ينَ “Ey Haman! Benim için çamur üzerine bir ateş yak (tuğla imal et); bana bir kule yap ki Musa’nın ilahına ulaşayım. Şüphesiz ki o (Musa)nın yalan söyleyenlerden (olduğunu) sanıyorum.” Firavun, yönetimindeki Hâmân’a seslenmiş, tuğla ocağını tutuşturmasını emrederek imal ettiği tuğlalarla yüksek bir kule inşa etmesini istemiş, Hz. Mûsâ’nın yerde bulamadığı ilâhını gökte bulacağını söylemeye getirmiş, ancak sonuçta Hz. Mûsâ’nın yalancılardan olduğuna da kesin olarak inandığını beyan etmişti.(8)

a) Daha önce yorumladığımız Kasas 28/6’da da ifade ettiğimiz üzere, hâmân kelimesi isim değil de bir “unvan” olarak, yüksek sınıftan rahiplere verilen “Hâ Amen” unvanının Arapça’ya geçmiş şeklidir. Hâmân, Firavun’un veziriydi, yani ikinci adamıydı ve Kasas 27/38. âyetinde de yer aldığı üzere, tuğla işleri yapmayı bilen birisiydi. Bu özelliği nedeniyle Firavun bu kişiyi yani Hâmân’ı bir kule yapmakla görevlendirmiştir.

b) Konuyla ilgili olarak Mü’min 40/36-37’de şu bilgiler yer almaktadır: “Firavun ‘Ey Hâmân, bana yüksek bir kule yap; belki yollara erişirim. Göklerin yollarına erişirim de Musa’nın ilahını görürüm! Doğrusu ben onu yalancı sanıyorum’ demişti. Böylece Firavun’a, yaptığı kötü iş süslü gösterildi ve yoldan saptırıldı. Firavun’un tuzağı tamamen boşa çıkmıştı.” Her iki âyette de benzer ifadeler yer almakta, sonunda Firavun’un özellikle Hz. Mûsâ’nın yalancı olduğuna inandığı vurgulanmaktadır.

c) Firavun’un yaptırdığı bu kule hakkında çeşitli detaylar verilerek maksat anlaşıldığı için söz konusu izahlara burada yer vermek istemiyoruz. Bunun yerine âyette geçen kelimelerle ilgili kısa bilgi aktarmak istiyoruz.

Âyetin bu bölümünün ilk kısmında yer alan اَوْقِدْ evkıd kelimesi “tutuşturmak”, “yakmak” manasına gelirken, Neml 27/44 ve Mü’min 40/36’da da aynı konu içeriğinde zikredilen صَرْح sarh sözcüğü “kule”, اَطَّلِع ettali‘u fiili ise “muttali olmak”, “ulaşmak”, “görmek”, “çıkmak” gibi anlamlar içermektedir.(9)

Âyetin son cümlesinde geçen اَظُنُّ ezunnu fiili ise “sanmak” anlamından ziyade, Firavun’un durumu itibariyle onun sözü olarak “biliyorum” manasına alınmalıdır. Çünkü ifadenin başındaki اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben” manası içermektedir.

d) Anlaşılıyor ki Firavun kibrini göstermeye devam etmekte, buna karşılık Hz. Mûsâ’nın yalancı olduğunu ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır. Esasında hem “kendimden başka ilah tanımıyorum, bilmiyorum” deyip hem de “kule yapılmasını isteyip kula yaptırması” elbette saçmalıktan başka bir şey değildir.

Kim bilir belki de etrafındaki tebasının böyle bir beklentisini cevaplamak istemiş veya “gökteki ilah” kabulünü “gökte de aradım yoktu” demeye getirmekteydi. Ne olursa olsun, nereden bakılırsa durum tam bir vahamet. Çünkü âyetin sonunda zaten Hz. Musa’nın yalancılardan olduğunu düşündüğünü de belirtmektedir.

e) Çeşitli vesilelerle belirttiğimiz üzere zann kavramı Kur’ân’da çeşitli yönleriyle ele alınmaktadır. Z-n-n kökünden kelimeler Kur’ân’da 69 yerde geçmektedir. Bu kökten kelimeler bazı âyetlerde “kesin bilgi, inanmak”;(10) diğerlerinde ise “zannetmek”(11) anlamında ve olumsuz bir içerikte kullanılmaktadır. Bu bağlamda tercümesinde genellikle hata yapıldığını düşündüğümüz bir âyeti hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

“Ey inananlar, zandan çok sakının! Çünkü zannın bir bölümü günahtır (haramdır).”(12) Bu âyetin, “Zannın çoğundan kaçının” şeklindeki tercümesinin doğru olmadığını düşünmekteyiz. Çünkü âyetteki kesîr kelimesi ez-zann kelimesiyle değil, ictenibû emriyle ilişkilidir. Dolayısıyla âyetin anlamı “Zandan çok sakının” şeklindedir.

ıv. Firavun’un ve Askerlerinin Kibri ve İnkârı

وَاسْتَكْبَرَ هُوَ وَجُنُودُهُ فِي الْاَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَظَنُّوٓا اَنَّهُمْ اِلَيْنَا لَا يُرْجَعُونَ “O (Firavun) ve askerleri, yeryüzünde haksız olarak kibirlenmiş ve bize döndürülmeyeceklerine inanmışlardı.”

Âyetteki وَاسْتَكْبَرَ ve’stekbera fiili “ve büyüklenmişti”; هُوَ hüve zamiri “o”; وَجُنُودُهُ ve cünûdühû tamlaması “ve onun askerleri de”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı kelimesi “yeryüzünde, ülkede”; بِغَيْرِ الْحَقِّ biğayri’l-hakkı ifadesi “haksız yere”; وَظَنُّوٓا ve zannû fiili “ve sanmışlardı, inanmışlardı”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; اِلَيْنَا ileynâ ifadesi “bize”; لَا يُرْجَعُونَ lâ yurce‘ûne edilgen fiili ise “döndürülmeyecekler” demektir.

Burada Firavun ve askerlerinin ülkedeki haksızlıkları, kibirli ve baskıcı yönetimleri, ayrıca kesin olarak da Yüce Allah’a hesap vermek üzere mahşerde diriltilmeye inanmadıkları gündeme getirilmektedir.

1. Firavun’un yaptığı baskılarla ilgili sûrenin dördüncü âyetinde bilgi vermiştik. Bu çerçevede ülkede zorbalık yaptığı, halkı gruplara ayırdığı, her birini zayıf düşürdüğü, erkek çocukları öldürtüp kadınları sağ bıraktığı, nihayet ülkede tam bir bozgunculuk yaptığı ifade edilmektedir.

Zuhruf 43/54’te Firavun’un kavmini küçümsediği, onları köleleştirdiği, kavminin de ona boyun eğmek zorunda kaldığı, sonuçta hepsinin yoldan çıktığı beyan edilmektedir. Onlara ilave olarak burada Şu‘arâ’ 26/19’daki şu tehdidini aktaralım: “Eğer benden başka bir ilâh edinirsen seni hapse atılanlardan ederim, demişti.”

2. Firavun’un söyledikleri de yaptıkları da tam bir kibir ve istikbar göstergesiydi. Yanında bulunan askerleri de yöneticileri de benzer bir büyüklenmenin içerisine girmişlerdi. Bütün bunların yanında elbette mahşerde inanmadıkları, hesaba çekilmekten yana herhangi bir endişelerinin de bulunmadığı bu âyette dile getirilmiş olmaktadır.

3. Hem önceki âyette geçen اَظُنُّ ezunnu, hem de buradaki ظَنُّوا zannû fiili bilinen ve yaygın olarak kullanılan “zannetmek” anlamında değil de kararlılıklarını ortaya koymak bakımından “kesin olarak inanmak” manasına alınmalıdır. Onlar bir taraftan Hz. Mûsâ’nın yalancı olduğuna kesin olarak inanmışlardı; diğer taraftan da âhiret inancını benimsememişlerdi.

Bu kibir ve inkâr içerisinde haksız bir şekilde, hak-hukuk tanımaksızın ülkede zalimce bir yönetim sergilemişlerdi. Bu sınır ve hukuk tanımaz tutumun elbette bir faturası olacaktı. İşte devam eden âyetlerde bu konu ele alınmaktadır.

b) Korkunç Akıbet ve Hz. Mûsâ’ya Verilen Kitap

Yüce Allah, sûrenin 40-43. âyetlerinde Firavun’u ve askerlerini yakalayıp denizde boğduğunu, zalimlerin feci akıbet yaşadıklarını, onların akıbetinden ibret alınması gerektiğini, dahası o azgınları ateşe çağıran öncüler, elebaşılar kıldığını, kıyamet günü hiçbir şekilde yardım göremeyeceklerini, dünyada arkalarına lânet taktığını, lanetle anılmalarını sağladığını, kıyamet gününde de kötülenmişler arasında olacaklarını beyan etmektedir.

Ardından, ilk nesillerin helak edilmesinden sonra, gerçeği hatırlasınlar diye insanlara apaçık deliller, hidâyet rehberi ve rahmet olarak o Kitab’ın Mûsâ’ya verildiği ifade edilerek vahyin misyonu bağlamında çeşitli özelliklere dikkat çekilmekte, delil olarak da, rehberlik olarak da vahyin yol göstericiliğine itibar edilmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır.

ı. Firavun’un ve Askerlerinin Feci Sonu

فَاَخَذْنَاهُ وَجُنُودَهُ فَنَبَذْنَاهُمْ فِي الْيَمّ فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الظَّالِم۪ينَ “Biz de onu ve askerlerini yakalayıp denizde boğmuştuk. Bak zalimlerin sonu nasıl oldu!”

Âyetteki فَاَخَذْنَاهُ fe ahaznâhu fiili “ve hemen onu yakalamıştık”;وَجُنُودَهُ ve cunûdehû tamlaması “ve onun askerlerini de”;فَنَبَذْنَاهُمْ fe nebeznâhum fiili “ve onları boğmuştuk”; فِي الْيَمّ fi’l-yemmi kelimesi “denizde”; فَانْظُرْ fenzur emri “bak, ibret al, gör”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; كَانَ kâne fiili “olmuştu, idi”; عَاقِبَة ‘âkıbetü kelimesi “akıbeti, sonu”; الظَّالِم۪ين ez-zâlimîne sözcüğü ise “zalimlerin, haksızlık edenlerin” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Firavun’u ve askerlerini cezalandırması ve akıbetlerinden ibret alınması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.فَاَخَذْنَاهُ وَجُنُودَهُ فَنَبَذْنَاهُمْ فِي الْيَمّ “Biz de onu ve askerlerini yakalayıp denizde boğmuştuk.” Bu cümle aynı ifadelerle Zâriyât 51/40’ta da geçmektedir. Yüce Allah çeşitli âyetlerde Firavun ve askerlerinin büyüklük tasladıklarını, ülkede zorbalık yaptıklarını ve âhireti de inkâr ettiklerini beyan ettikten sonra, onların da birer insan olduğunu, güçlerinin de bulunmadığını beyan edercesine hepsini azapla yakaladığını ve denize gömdüğünü ifade etmektedir.

A‘râf 7/136’da benzer ifadeler kullanılarak onların boğularak helak edildiği haber verilmektedir. Denizde boğulmaları hakkında geniş bilgileri Tâhâ 20/77-79’da ve Şu‘arâ’ 26/63-65’te verdiğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz.

Bir fikir vermesi bakımından Yûnus 10/90-92’deki bilgileri zikrederek diğer âyetlere geçeceğiz:

“Biz, İsrailoğullarını denizden geçirmiştik de Firavun ve askerleri zulmetmek ve saldırmak üzere onları takip etmişti. Nihâyet (denizde) boğulma haline gelince, (Firavun) ‘Gerçekten, İsrailoğullarının inandığı ilahtan başka ilah olmadığına ben de iman ettim. Ben de müslümanlardanım’ demişti. (Ona şöyle denmişti): ‘Şimdi mi (iman ettin)! Halbuki daha önce isyan etmiş ve bozgunculardan olmuştun.’ ‘(Ey Firavun!) Senden sonra geleceklere ibret olması için, bugün senin bedenini (cansız olarak) kurtaracağız. Muhakkak ki insanlardan birçoğu âyetlerimizden gafildirler.”

Yüce Allah aslında bütün ordunun boğulduğu o cezalandırma işleminde sadece onların başı ve azgını durumundaki Firavun’un ölüm anını ve pişmanlığını hatırlatmaktadır. Nitekim Kur’ân’da Firavun’un ve beraberindekilerin denizde boğulup helak edildiği çeşitli âyetlerde haber verilmektedir.(13)

2. فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الظَّالِم۪ينَ “Bak zalimlerin sonu nasıl oldu!” Yüce Allah âyetin bu bölümünde hitabını Hz. Peygamber’e yönlendirmekte ve Firavun özelinde zalimlerin sonunun ne kadar korkunç olduğunu düşünmesini bütün muhataplardan istemektedir. Firavun ve adamlarının zulümleri noktasında Kasas 28/38. âyette birtakım örnekler vermiştik. İşte bu zulümlerin sahibi olanların yaşadığı dünyevî sonuçlara bakılması istenmekte, buradan ders çıkartılması istenmektedir.

Yûsuf 12/3’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân’da kıssaların anlatılma gerekçesi genel olarak “ibret almak” şeklinde belirlenmiştir.(14) Çeşitli ümmetlerin kıssası anlatıldıktan sonra her bir kıssada “âyet vardır” denmesinin sebebi de budur.(15) Ayrıca kıssaların bir tefekkür amacından da söz edilmektedir.(16) Dahası, öğüt alınıp mesajlarının iyice anlaşılması gerektiğinden söz edilmektedir.(17)

Bir anlamda insanlık tarihinin özeti demek olan kıssalar, insanlar ibret alsınlar diye Kur’ân’da aktarılmaktadır. Hâkka 69/12’deki “Belleyici kulak(ların sahipleri) onu iyice bellesin” ifadesi, mesajın iyice kavranıp anlaşılmasını, muhafaza edilmesini ve sonrakilere öğüt olmasını içeren bir cümledir.(18) Yûsuf 12/111 ve Sâd 38/29’da dile getirilen ülü’l-elbâb’dan olmak ile bu ifade aynı duyarlılık noktasında buluşmaktadır.

Furkân 25/40’ta da yer aldığı üzere, nezara, yenzurû fiili “bakmak, yani ibret almak” demektir. Bu cümle, Kur’ân’da “öncekilerin yaşadığı yerleri gidip görmediler mi?”, yani “gitsin görsünler”,(19) “bütün bunlarda bir ibret vardır”,(20) “onların kıssalarında nice ibretler vardır”(21) vs. şeklindeki ifadelerle aynı mesajı vermektedir.

“Hakikâti yalanlayanların âkıbeti nasıl olmuş diye yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı?”(22) meâlindeki ayetler ile yorumunu yapmakta olduğumuz ayet, esasında aynı mesajı içermektedir. Maksat öncekilerin âkıbetinden ibret alınmasını sağlamak ve onların düştüğü yanlışa düşülmemesi için insanlığa uyarıda bulunmaktır. Burada ilk muhatap Hz. Peygamber olsa da mesajın evrensel olduğunu mutlak surette belirtmemiz gerekmektedir.

Tercihini inkârdan yana belirleyenler bir anlamda zalimlerdir; hakikate karşı bozgunculuk yapanlardır; mücrimlerdir yani suç işleyenler ve suçtan beslenenlerdir. İnkârcıların yaşadıkları akıbet, benzer şekilde inkârcılar için de bir ders olmalı, aynı hataları yapanların aynı sonuçlarla karşılaşacaklarını herkes bilmelidir.

Âyetteki انْظُرْ unzur emri Hz. Peygamber’e hitaben gelse de mesaj “bak, düşün, ibret al” gibi anlamlarla bütün insanlığa yöneliktir. Kur’ân’da bu anlamda eski kavimlerden helak edilenlerin yurtlarında gezilip dolaşılması ve onların hallerinden ibretler alınması anlamında pek çok âyette emirler vardır.(23)

ıı. İnkârcıların Cehenneme Çağıran Önderler Oluşu

وَجَعَلْنَاهُمْ اَئِمَّةً يَدْعُونَ اِلَى النَّار وَيَوْمَ الْقِيٰمَةِ لَا يُنْصَرُونَ “(Böylece) onları, (insanları) ateşe çağıran öncüler kılmıştık. Kıyamet günü de kendilerine yardım edilmeyecektir.”

Âyetteki وَجَعَلْنَاهُمْ ve ce‘alnâhum fiili “ve onları kılmıştık, yapmıştık”; اَئِمَّة eimmeten kelimesi “önderler”; يَدْعُونَ yed‘ûne fiili “çağırmakta(y)dılar”; اِلَى النَّار ile’n-nâri sözcüğü “ateşe”; وَيَوْمَ الْقِيٰمَةِ ve yevme’l-kıyâmeti tamlaması “ve kıyamet günü”; لَا يُنْصَرُونَ lâ yunsarûne edilgen fiili ise “onlara yardım edilmeyecek” demektir.

Burada Firavun ve askerlerinin dünyada insanları ateşe çağıran önderler, elebaşılar olduğu ve mahşerde hiçbir şekilde yardım görmeyecekleriyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. وَجَعَلْنَاهُمْ اَئِمَّةً يَدْعُونَ اِلَى النَّار “(Böylece) onları, (insanları) ateşe çağıran öncüler kılmıştık.” Yüce Allah önceki âyetlerde sözünü ettiği azgınların insanları dünya hayatlarında ateşe çağıran önderler, öncüler, liderler, elebaşlar, ibretlik semboller olduğunu ifade etmektedir.

a) Âyette geçen جَعَلْنَاهُمْ ce‘alnâhum ifadesi her ne kadar Yüce Allah’a nispet edilse de bu onların kendi azgınlıklarının onaylanması manasına gelmektedir. Söylenmek istenen şudur: “Biz onların halinin bu olduğunu açıklıkla belirttik ve sonuçta hak ettikleri için onları bu şekilde isimlendirdik.”(24)

b) Kur’ân’da pek çok âyette geçen اِمَام imâm ve bunun çoğulu olan اَئِمَّة eimmeh kelimeleri farklı manalarda kullanılmaktadır. Kur’ân’da imâm ve eimmeh kelimeleri “önde olmak, önder olmak” manasında “semboller, ibretler”,(25) “amel defteri veya Levh-ı Mahfûz”,(26) “ilâhi mesajlar”,(27) “önde olanlar, önderler”(28) ve “peygamberler”(29) için de kullanılmaktadır.

c) Firavun’un izinden giden bu kişilerin اَئِمَّة eimmeh yani “imamlar” kılınması onların zalimlikte elebaşılar olduğunu göstermektedir. Yüce Allah bu kişileri kendilerinden sonra gelenler için ibretlik tipler olarak insanlığın karşısına çıkardığını beyan etmektedir. Ahzâb 33/67’de mahşerde gerçekleşecek bir itirafta cehennemlikler “Ey Rabbimiz, biz büyüklerimize ve beylerimize itaat ettik de onlar bizi saptırdılar” diyerek bu âyette dikkat çekilen noktaya dolaylı da olsa gönderme yapılmış olabilir.

d) Daha önce yorumladığımız Kasas 28/5’te Yüce Allah Hz. Musa’nın tebliğ ettiği değerlere itibar eden İsrailoğullarını “imamlar, önderler” kılacağını müjdelemişti. İşte onların dünyada hak ve hakikatin izini sürmelerinin ödülü olarak dünyada önderler kılınmasına karşılık, onları küçümseyen ve kendilerine adam muamelesi yapmayan Firavun ve adamları da önderler kılınacaklar; fakat bunlarınki ateşe çağıran elebaşılar manasında korkunç bir felaketin göstergesi olarak zikredilmektedir.

2. وَيَوْمَ الْقِيٰمَةِ لَا يُنْصَرُونَ “Kıyamet günü de kendilerine yardım edilmeyecektir.” Bu kişiler sahip oldukları güç ve iktidar sayesinde bu dünyada halktan destek aldıysalar da kıyâmet günü hiç kimse tarafından hiçbir şekilde yardım göremeyeceklerdir. Âyetin ikinci kısmında dile getirilen uyarı bu insan tiplerinin mahşer şartlarında hiçbir şekilde yardıma mazhar kılınmayacaklarını ortaya koymaktadır. Kur’ân’da bu gerçeği ifade eden pek çok âyet vardır.(30)

ııı. İnkârcıların Dünya ve Âhiretteki Durumu

وَاَتْبَعْنَاهُمْ ف۪ي هٰذِهِ الدُّنْيَا لَعْنَةً وَيَوْمَ الْقِيٰمَةِ هُمْ مِنَ الْمَقْبُوح۪ينَ “Bu dünyada arkalarına lanet takmıştık (lanetle anılmalarını sağlamıştık). Kıyamet gününde de kötülenmişler arasında olacaklardır.”

Âyetteki وَاَتْبَعْنَاهُمْ ve etba‘nâhum fiili “ve onların peşine takmıştık”; ف۪ي هٰذِهِ الدُّنْيَا fî hâzihi’d-dünyâ ifadesi “bu dünyada”; لَعْنَةً la‘neten kelimesi “lanet”; وَيَوْمَ الْقِيٰمَةِ ve yevme’l-kıyâmeti tamlaması “ve kıyamet günü ise”; هُمْ hum zamiri “onlar”; مِنَ الْمَقْبُوح۪ينَ mine’l-makbûhîne kelimesi ise “kötüleşenlerden, kötülenenlerden (olacaklardır)” demektir.

Burada Firavun ve askerlerinin dünyadaki lanete uğratılma durumları ile kıyamet günü kötüleneneler arasında yer alacaklarıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَاَتْبَعْنَاهُمْ ف۪ي هٰذِهِ الدُّنْيَا لَعْنَةً “Bu dünyada arkalarına lanet takmıştık (lanetle anılmalarını sağlamıştık).” Bu ifade “Allah’ın ve meleklerin laneti onların üzerinedir” demektir. Yüce Allah bu azgınların hem bu dünyada hem de kıyamet gününde lanete uğratıldıklarını Hûd 11/99’da şu şekilde beyan etmektedir: “Onlar burada (dünyada) da, kıyamet gününde de lânete uğratılmışlardır. (Onlara) verilen bu armağan ne kötü armağandır!”

Benzer bir ifade Hz. Hûd’un azgın kavmi olan ‘Âd için de Hûd 11/60’ta şöyle geçmektedir: “Onlar hem bu dünyada hem de kıyamet gününde lânete tâbi tutuldular.” Onlar da dünyada korkunç bir kasırga ile helak edilmiş ve lanetlenmişlerdi; mahşerde ise ebedi ateş azabına çarptırılarak lanetleneceklerdir.(31)

Onların dünyada lanete uğratılmaları kendilerinden sonrakiler tarafından lanetle anılmaları şeklinde anlaşılabilir. Bazı âlimlerimiz bu laneti “dünyadayken denizde boğulmaları” şeklinde yorumlamışlardır.(32)

2. وَيَوْمَ الْقِيٰمَةِ هُمْ مِنَ الْمَقْبُوح۪ينَ “Kıyamet gününde de kötülenmişler arasında olacaklardır.” Bu kişiler kıyamet gününde de “rezil ve rüsva olmuş, çirkinleştirilmiş, yüzleri kara olan, rahmetten uzak bırakılmış, nefret edilmiş, kovulmuş, bayağılaşmış, helak edilmiş, azap edilmiş kişiler”(33) arasında sayılmaktadırlar.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْمَقْبُوح۪ينَ el-makbûhîne kelimesi “kötülenmişler”, “çirkinleştirilmişler” manasına gelmektedir. Bu kelime kendileri için kullanılanlar insanlık tarihinin eşi benzeri görülmemiş azgınlığını, sapkınlığını ve zulmünü ortaya koyan Firavun ve onu destekleyenlerdir. İşte bu adamlar başka hiç kimse için kullanılmayan bir kelime ile tanıtılmışlardır ki bu durum oldukça dikkat çekicidir. Eyleme uygun nitelendirilmeler son derece etkileyici mesajlar içermektedir.

ıv. Hz. Mûsâ’ya Büyük İkram

وَلَقَدْ اٰتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ مِنْ بَعْدِ مَآ اَهْلَكْنَا الْقُرُونَ الْاُو۫لٰى بَصَآئِرَ لِلنَّاسِ وَهُدًى وَرَحْمَةً لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ “Yemin olsun ki biz ilk nesilleri helak ettikten sonra (gerçeği) hatırlasınlar diye insanlar için öngörüler (içeren), (ayrıca) bir rehber ve rahmet olarak o Kitabı Musa’ya vermiştik.”

Âyetteki وَلَقَدْ اٰتَيْنَا ve lekad âteynâ ifadesi “yemin olsun ki vermiştik”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Musa’ya”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitabı, vahyi”;مِنْ بَعْدِ مَآ min ba‘di mâ ifadesi “(şunun) sonrasında”; اَهْلَكْنَا ehleknâ fiili “helak etmiştik, helak ettikten sonra”; الْقُرُون el-kurûne kelimesi “nesilleri”; الْاُو۫لٰى el-ûlâ sözcüğü “önceki, ilk”; بَصَآئِر besâira kelimesi “apaçık deliller, göstergeler olarak”; لِلنَّاس li’n-nâsi ifadesi “insanlar için”; وَهُدًى ve hüden sözcüğü “ve hidayet, rehberlik bakımından”; وَرَحْمَةً ve rahmeten kelimesi “ve rahmet olarak”; لَعَلَّهُمْ le‘allehum ifadesi “umulur ki onlar”; يَتَذَكَّرُونَ yetezekkerûne fiili ise “(gerçeği) hatırlarlar” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’ya verilen ilahi kitabın veriliş gayesi ve bazı özellikleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût’un kavimleri gibi çeşitli ilk nesilleri helak ettikten sonra, Hz. Mûsâ’ya el-Kitâb’ı yani vahiyler verdiğini beyan ederek, bu kitabın bütün insanlar için aydınlanma kaynağı, yani gönül gözlerini aydınlatıcı nurlar içerdiğini, gerçekleri hatırlamak isteyen toplum için hidayet ve rahmet vesilesi olduğunu bildirmektedir. “Gerçeklerin hatırlanması” gerekçesi Tâhâ 20/44’te “Firavun’a elçiler gönderilmesinin” sebebi olarak da zikredilmektedir.

Hz. Mûsâ’ya verilen vahiyler için Tevrât denilmeyip el-Kitâb denmesi Tevrât’ın bütün İsrailoğullarına verilen bütün vahiyler için kullanılması nedeniyledir. Bilindiği üzere “Eski Ahit’in ilk beş kitabını oluşturan Tora, Kur’ân’da Hz. Mûsâ’ya verilen vahiy anlamındaki Necm 53/36 ve A‘lâ 87/19’da suhuf, diğer tüm âyetlerde kitâb/el-kitâb olarak geçer. Kur’ân’ın Tevrat’la kastettiği şey 39 kitaptan (ya da 54 Pereşa/Sidra’dan) oluşan ve birçok İbrânî peygamberin kitaplarının yer aldığı Eski Ahit’tir (Tanah).”(34)

Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya verdiği el-Kitâb’ın üç özelliğini saymaktadır. Bu bağlamda ilk sıfat “insanlar için بَصَآئِرَ besâir oluşu”dur. En‘âm 6/104’te ele aldığımız üzere, bu kelime Kur’ân’da Kur’ân için de kullanılmakta(35) ve manevi ışık kaynağı, insanların gönül gözlerini açan aydınlanma kaynakları, hakikatleri, bilinç kaynakları ve apaçık deliller şeklinde yorumlanmaktadır. Özetle belirtelim ki besâir kelimesi “basiretler, öngörüler, idrak kabiliyetleri, hakikat belgeleri, görüntüler” demektir.

Diğer iki sıfat ise هُدًى hüden “hidâyet”(36) ve رَحْمَةً rahmeten “rahmet”(37) şeklinde zikredilmektedir ki bu iki sıfat Kur’ân için de kullanılmaktadır. Vahyin kaynağı Yüce Allah olduğu için ilahi bilgilendirmeler için kullandığı sıfatların hepsi her bir ilahi kitap ve mesaj için söz konusudur.

Hz. Musa’ya verilen el-kitâb için de Kur’ân için de söz konusu edilen bu üç sıfatla verilmek istenen mesaj açıktır: Aydınlıklar, manevi ışıklar, gönül gözlerini açan aydınlanmalar isteyenler, hak ve hakikatin rehberliğini arzu edenler ve rahmet ve merhametin ne olduğunu, nelerden oluştuğunu merak edenler, böyle bir çaba içerisine girenler, girmek isteyenler mutlak surette vahye sarılmak zorundadır. Çünkü Yûnus 10/32’de verilen bilgi gereği haktan başka geriye sapkınlıktan başka bir şey kalmamaktadır, vesselâm.

Dipnotlar

• 1 - Yûnus 10/2; İsrâ’ 17/47; Enbiyâ’ 21/3; Furkân 25/8; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29.
  • Yûnus 10/2 İsrâ 17/47 Enbiyâ 21/3 Furkân 25/8 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29
• 2 - En‘âm 6/117, 119; Nahl 16/125; İsrâ’ 17/84; Kasas 28/37, 56, 85; Necm 53/30, 32; Kalem 68/7.
  • En‘âm 6/117 En‘âm 6/119 Nahl 16/125 İsrâ 17/84 Kasas 28/37 Kasas 28/56 Kasas 28/85 Necm 53/30 Necm 53/32 Kalem 68/7
• 3 - Semerkandî, age., II, 635; Zemahşerî, age., III, 397; Râzî, age., XXIV, 251.
• 4 - Semerkandî, age., II, 635.
• 5 - Yûnus 10/90-92. 6 - Kehf 18/5. 7 - Meryem 19/88-92.
  • Yûnus 10/92 Kehf 18/5 Meryem 19/92
• 8 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 44.
• 9 - Semerkandî, age., III, 206; Taberî, age., XXIV, 64-65; Zemahşerî, age., IV, 163; Râzî, age., XXVII, 67.
• 10 - Bakara 2/46, 230, 249; Tevbe 9/118; Yûsuf 12/110; Kehf 18/53; Nûr 24/12; Sâd 38/24; Hâkka 69/20; Kıyâmet 75/25, 28; Mutaffifûn 83/4. 11 - Bakara 2/78; Âl-i ‘Imrân 3/154; Nisâ’ 4/157; En‘âm 6/116, 148; A‘râf 7/66, 171; Yûnus 10/22, 24, 36, 60, 66; Hûd 11/27; Yûsuf 12/42; İsrâ’ 17/52, 101, 102; Kehf 18/35, 36; Enbiyâ’ 21/87; Hacc 22/15; Şu‘arâ’ 26/186; Kasas 28/38, 39; Ahzâb 33/10; Sebe’ 34/20; Sâffât 37/87; Sâd 38/27; Mü’min 40/37; Fussılet 41/22, 23, 48, 50; Câsiye 45/24, 32; Feth 48/6, 12; Hucürât 49/12; Necm 53/23, 28; Haşr 59/2; Cinn 72/5, 7, 12; İnşikâk 84/14. 12 - Hucürât 49/12.
  • Bakara 2/46 Bakara 2/230 Bakara 2/249 Tevbe 9/118 Yûsuf 12/110 Kehf 18/53 Nûr 24/12 Sâd 38/24 Hâkka 69/20 Kıyâmet 75/25 Kıyâmet 75/28 Mutaffifîn 83/4 Bakara 2/78 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/157 En‘âm 6/116 En‘âm 6/148 A‘râf 7/66 A‘râf 7/171 Yûnus 10/22 Yûnus 10/24 Yûnus 10/36 Yûnus 10/60 Yûnus 10/66 Hûd 11/27 Yûsuf 12/42 İsrâ 17/52 İsrâ 17/101 İsrâ 17/102 Kehf 18/35 Kehf 18/36 Enbiyâ 21/87 Hacc 22/15 Şu‘arâ 26/186 Kasas 28/38 Kasas 28/39 Ahzâb 33/10 Sebe' 34/20 Sâffât 37/87 Sâd 38/27 Mü'min 40/37 Fussilet 41/22 Fussilet 41/23 Fussilet 41/48 Fussilet 41/50 Câsiye 45/24 Câsiye 45/32 Fetih 48/6 Fetih 48/12 Hucurât 49/12 Necm 53/23 Necm 53/28 Haşr 59/2 Cinn 72/5 Cinn 72/7 Cinn 72/12 İnşikâk 84/14 Hucurât 49/12
• 13 - A‘râf 7/136; Yûnus 10/90; İsrâ’ 17/103; Tâhâ 20/78; Furkân 25/36; Şu‘arâ’ 26/66; Kasas 28/40; Sâffât 37/115; Mü’min 40/45; Zuhruf 43/55; Zâriyât 51/40; Kamer 54/42; Müzzemmil 73/16; Nâzi‘ât 79/25; Fecr 89/13.
  • A‘râf 7/136 Yûnus 10/90 İsrâ 17/103 Tâhâ 20/78 Furkân 25/36 Şu‘arâ 26/66 Kasas 28/40 Sâffât 37/115 Mü'min 40/45 Zuhruf 43/55 Zâriyât 51/40 Kamer 54/42 Müzzemmil 73/16 Nâzi‘ât 79/25 Fecr 89/13
• 14 - Hûd 11/120; Yûsuf 12/111; Nâzi‘ât 79/26. 15 - Şu‘arâ’ 26/67, 103, 121, 139, 158, 174, 190. 16 - A‘râf 7/176. 17 - Hâkka 69/12.
  • Hûd 11/120 Yûsuf 12/111 Nâzi‘ât 79/26 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 A‘râf 7/176 Hâkka 69/12
• 18 - Ferrâ, age., III, 181. 19 - Hacc 22/46; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10. 20 - Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190. 21 - Hûd 11/120; Yûsuf 12/111; Kâf 50/37; Nâzi‘ât 79/26.
  • Hacc 22/46 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Hûd 11/120 Yûsuf 12/111 Kâf 50/37 Nâzi‘ât 79/26
• 22 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10.
  • Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10
• 23 - Âl-i ‘Imrân 3/137; En‘âm 6/11; A‘râf 7/84, 86, 103; Yûnus 10/39, 73; Nahl 16/36; Neml 27/14, 51, 69; Kasas 28/40; Rûm 30/42; Sâffât 37/72; Zuhruf 43/25.
  • Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 A‘râf 7/84 A‘râf 7/86 A‘râf 7/103 Yûnus 10/39 Yûnus 10/73 Nahl 16/36 Neml 27/14 Neml 27/51 Neml 27/69 Kasas 28/40 Rûm 30/42 Sâffât 37/72 Zuhruf 43/25
• 24 - Râzî, age., XXIV, 254.
• 25 - Hıcr 15/79. 26 - Yâsîn 36/12. 27 - Hûd 11/17; Ahkâf 46/12. 28 - Tevbe 9/12; Furkân 25/74; Kasas 28/5, 41; Secde 32/24. 29 - Bakara 2/124; İsrâ’ 17/71; Enbiyâ’ 21/73.
  • Hicr 15/79 Yâsîn 36/12 Hûd 11/17 Ahkâf 46/12 Tevbe 9/12 Furkân 25/74 Kasas 28/5 Kasas 28/41 Secde 32/24 Bakara 2/124 İsrâ 17/71 Enbiyâ 21/73
• 30 - Bakara 2/48, 86, 123; Âl-i İmrân 3/111; Hûd 11/113; Enbiyâ’ 21/39; Mü’minûn 23/65; Kasas 28/41; Zümer 39/54; Fussılet 41/16; Dühân 44/41; Tûr 52/46; Haşr 59/12.
  • Bakara 2/48 Bakara 2/86 Bakara 2/123 Âl-i İmrân 3/111 Hûd 11/113 Enbiyâ 21/39 Mü'minûn 23/65 Kasas 28/41 Zümer 39/54 Fussilet 41/16 Duhân 44/41 Tûr 52/46 Haşr 59/12
• 31 - Semerkandî, age., II, 162; Taberî, age., XII, 61; Zemahşerî, age., II, 389.
• 32 - Semerkandî, age., II, 626. 33 - Semerkandî, age., II, 626; Taberî, age., XX, 79; Zemahşerî, age., III, 402.
• 34 - İslâmoğlu, age., s. 738’de 52. not.
• 35 - En‘âm 6/104; A‘râf 7/203; Câsiye 45/20. 36 - Bakara 2/2, 97, 159, 185; Âl-i İmrân 3/4, 138; Nisâ’ 4/115; En‘âm 6/88, 91, 157; A‘râf 7/52, 203; Tevbe 9/33, Yûnus 10/57; Yûsuf 12/111; Nahl 16/64, 89, 102; İsrâ’ 17/94; Kehf 18/55, 57; Tâhâ 20/123; Neml 27/2, 77; Kasas 28/57, 85; Lokmân 31/3, 5, 20; Sebe’ 34/32; Fussılet 41/44; Câsiye 45/11, 20; Muhammed 47/25, 32; Feth 48/28; Necm 53/23; Saff 61/9; Cinn 72/13. 37 - En‘âm 6/157; A‘râf 7/52; 203; Yûnus 10/57; Yûsuf 12/111; Nahl 16/64; 89; İsrâ’ 17/82; Neml 27/77; Lokmân 31/3; Câsiye 45/20.
  • En‘âm 6/104 A‘râf 7/203 Câsiye 45/20 Bakara 2/2 Bakara 2/97 Bakara 2/159 Bakara 2/185 Âl-i İmrân 3/4 Âl-i İmrân 3/138 Nisâ 4/115 En‘âm 6/88 En‘âm 6/91 En‘âm 6/157 A‘râf 7/52 A‘râf 7/203 Bakara 2/2 Âl-i İmrân 3/4 Nisâ 4/115 Yûsuf 12/111 Nahl 16/64 Nahl 16/89 Nahl 16/102 İsrâ 17/94 Kehf 18/55 Kehf 18/57 Tâhâ 20/123 Neml 27/2 Neml 27/77 Kasas 28/57 Kasas 28/85 Lokmân 31/3 Lokmân 31/5 Lokmân 31/20 Sebe' 34/32 Fussilet 41/44 Câsiye 45/11 Câsiye 45/20 Muhammed 47/25 Muhammed 47/32 Fetih 48/28 Necm 53/23 Saff 61/9 Cinn 72/13 En‘âm 6/157 A‘râf 7/52 Yûnus 10/57 Yûsuf 12/111 Nahl 16/64 İsrâ 17/82 Neml 27/77 Lokmân 31/3 Câsiye 45/20