Bakara Suresi

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Yüce Allah, sûrenin 204-212. âyetlerinde bazı kötü niyetlilerin neler yaptığını, nasıl kibirli davrandıklarını, buna karşılık iyilik sahiplerinin de bulunduğunu, onlara yönelik barış emrini, sonuçta inkârcıların tutumunu dile getirmektedir.

a) Nankörlerin Tavırları

Yüce Allah, sûrenin 204-206. âyetlerinde bazı insanların dünya hayatı hakkında söylediklerinin hoşa gidebileceğini, kalbinde olana yani samimi olduğuna Allah’ı şahit tuttuklarını, oysa bu tiplerin hasımların en yamanı olduğunu bildirmekte, dönüp gittiğinde yahut bir iş başına geçtiğinde yeryüzünde ortalığı fesada vermek ve ekinleri tahrip edip nesilleri bozmak için çalıştığını, Allah’ın da bozgunculuğu sevmediğini, nihayetinde “Allah’a karşı muttaki (duyarlı) ol!” denilince benlik yani gururun kendisini günaha sevkedeceğini, böylelerine azap olarak cehennemin yeteceğini, orasının çok kötü bir yer olduğunu beyan etmektedir.

ı. Hasımlıkta İleri Gidişleri

وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَيُشْهِدُ اللّٰهَ عَلٰى مَا ف۪ي قَلْبِه۪ وَهُوَ اَلَدُّ الْخِصَامِ “İnsanlardan öylesi vardır ki dünya hayatı hakkında söyledikleri hoşuna gider; kalbinde olana da Allah’ı şahit tutar. O hasımların en yamanıdır.”

Âyetteki وَمِنَ النَّاسِ مَنْ ve mine’n-nâsi men ifadesi “insanlardan (şöyle) kişiler vardır”; يُعْجِبُكَ yu‘cibuke ifadesi “seni etkiler”; قَوْلُهُ kavlühû tamlaması “onun sözü”; فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا fi’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatında”; وَيُشْهِدُ ve yüşhidü fiili “ve şahit tutar”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; عَلٰى مَا ف۪ي قَلْبِه۪ ‘alâ mâ kalbihî ifadesi “kalbinde olanla ilgili”; وَهُوَ ve huve zamiri “o”; اَلَدُّ الْخِصَامِ eleddü’l-hısâmi tamlaması ise “hasımların en yamanıdır” demektir.

Burada münafık bir tipin insanları etkilemesi, yalancılığı ve özünde düşmanlığı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah hac ibadetiyle ilgili detay denebilecek bilgileri ve hac sonrasında iki grubun farklı şekillerde dua ettiklerini, nihayetinde teşrik günlerinde Allah’ı anmanın gerekliliğini beyan ettikten sonra, bu defa münafık tiplerin dünya hayatıyla ilgili sözlerinin Hz. Peygamber’in dikkatini çektiğini, onların kendilerini haklı göstermek için Allah’ı şahit tuttuklarını, oysa çok yaman düşman olduklarını bildirmektedir.

1. Âyetin izahına geçmeden önce bu âyetlerin iniş sebepleri hakkında Râzî’nin de aktardığı bazı rivayetleri hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

a) “Bu ayet, Ahnes b. Şurayk (Şerîk) es-Sakafî hakkında nazil olmuştur. Bu şahıs Zühreoğullarının müttefiki idi. Hz. Peygambe­r’in yanına gelmiş, müslümanlığını açıklayarak, Allah’ı sevdiğini iddia etmiş ve bu hususta Allah’a yemin etmişti. İşte Yüce Allah’ın bu âyetteki maksadı budur. Ne var ki bu kimse, dışı yani konuşması güzel, tatlı dilli, içi ise pis olan küfür ve kötülük dolu bir münafık idi. Daha sonra Hz. Peygamber’in yanından çıkıp müslümanlardan bir gruba ait olan bir tarlaya uğrayarak ekinleri yakmış ve orada bulunan eşekleri de öldürmüştü. Yüce Allah’ın ‘O dönüp gitti mi yer­yüzünde fesat çıkarmaya, ekinleri ve nesilleri helak etmeye koşar’ buyruğun­dan maksat da budur.”

b) “Başka bir rivayet ise şöyledir: Ahnes b. Şurayk, Bedir Günü, Zühreoğullarına (savaştan) geri dönmelerini, kaçmalarını işaret etmiş ve onlara, ‘Muhammed sizin yeğeninizdir. Eğer o yalancı ise diğer in­sanlar sizin yerinize onun hakkından gelir. Eğer doğru söylüyorsa, siz onun sayesinde insanların en bahtiyarı olursunuz.’ Bunun üzerine Zühreoğulları, ‘Senin görüşün gerçekten güzel!’ demişler. Ahnes, sözünü şöyle sürdürmüştü: ‘Askerlere hareket emri verildiğinde, ben sizinle beraber geri kalırım; o za­man siz bana uyunuz.’ Sonra o, Zühreoğullanndan üçyüz kişiyi Hz. Peygamber’le savaşmaktan caydırmıştı. İşte bu sebepten ötürü bu kişi ‘Ahnes’ yani ‘caydıran, geri bıraktıran’ adını almıştı. Esas adı ise Übeyy b. Şureyk idi. Bu haber Hz. Peygamber’e ulaşınca hoşuna gitmişti.”

Râzî bu rivayeti aktardıktan sonra bunun zayıf olduğunu, çünkü bu hareket tarzının kınanmayı ve kötülemeyi gerektirmediğini belirtmektedir. Oysa Yüce Allah’ın ‘İnsanlardan öylesi vardır ki onun dünya hayatı hakkındaki sözü senin ho­şuna gider ve o, kalbindekine Allah’ı şahid tutar’ sözü kötüleme, eleştirme makamında getirilmiş bir ifâdedir. Bu nedenle, sözü yukardaki mânaya hamletmek mümkün değildir. Hatta birinci görüş daha doğrudur.”

c) “İbn Abbâs ve Dahhâk’tan şöyle bir rivayet nakledilmektedir: Kureyş kâfirleri Hz. Peygamber’e, ‘Biz müslüman olduk. Bunun için bize asha­bından bir grup âlim gönder!’ diye haber yollamışlardı. Bunun üzerine Hz. Peygamber onlara bir topluluk göndermişti. Onlar Batn-ı Recî’de konaklayınca bu haber kâfirlere ulaşmıştı. Bunun üzerine, onlardan yetmiş kişi ata binmişler ve bu müslüman topluluğu kuşatarak onları öldürüp asmışlardı. İşte bunun üzerine de onlar hakkında bu ayet nâzil olmuştu.”

“İşte bu ayetin peşine, Yüce Allah, burada şehid edilen kimselerin durumuna dikkat çekmek için bu konunun işlendiği pasajda, Bakara 2/207. âyeti olan ‘İnsan­lardan öyleleri vardır ki Allah’ın hoşnutluğunu elde etmek için kendi canını satar’ beyanını göndermiştir.”(1)

2. Âyet grubunun iniş sebebi olarak zikredilen bu rivayetlerin her biri kendi içinde doğru olabilir. Ancak iniş sebebinin özel oluşu mesajın genel olmasına engel olmayacağı için, benzer mahiyetteki her bir konuşma ve benzer tavırlar ortaya koyan herkes âyetin mesaj alanında vardır diyebiliriz. Âyetin metninden de anlaşılacağı üzere, bazı insanlar karşıdakini etkilemek için birtakım etkili ve çarpıcı sözler söyleyebilirler; hatta onlar bu sözlerini inandırıcı kılmak için kalplerinde bulunan şeylere Yüce Allah’ı şahit de tutabilirler, yani yalan konuşmadıklarını söyleyerek bunu yeminle desteklemeye çalışabilirler.

3. Daha önce geçen Bakara 2/8-16. âyetlerde işte tam da bu tip insanlardan söz edilmekte ve onların yalancılıkları gözler önüne serilmektedir. Benzer ifadeler Tevbe 9/42, 62-64, 74-75, 107, Mücâdele 58/14-18 ve Münâfikûn 63/1-3 gibi âyetlerde de yer almakta ve münafıkların yalancı oldukları belirtilmektedir.

Meryem 19/97’de geçen lüdd sözcüğü “düşman” manasına gelmekte, اَلَدّ eledd kelimesi de bunun daha ileri düzeyde oluşunu ifade etmektedir. Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda yer alan اَلَدُّ الْخِصَامِ eleddü’l-hısâmi ifadesi, “yaman birer lafazan, laf ebesi, tartışmada son derece usta, en yaman hasım, çok kuvvetli düşman” gibi manalar içermektedir.(2) Bu farklı gibi duran anlamlar aslında Münâfikûn 63/4’te de zikredildiği üzere bu münafık tipin hem konuşurken kendilerini dinlettiğini, hem de kendi iç dünyalarında müthiş bir düşmanlık beslediklerini, ancak muhatapları aldatmak için kalplerinde herhangi bir yanlışlık beslemediklerine dair yalan yere yemin ettiklerini ortaya koymaktadır.(3)

ıı. Yönetimde Ürünü ve Nesli Bozmaları

وَاِذَا تَوَلّٰى سَعٰى فِي الْاَرْضِ لِيُفْسِدَ ف۪يهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللّٰهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ “O dönüp gittiğinde (veya bir yetki sahibi olduğunda) yeryüzünde bozgunculuk çıkarmak, ekinleri ve nesli yok etmek (bozmak) için çalışır. Allah bozgunculuğu sevmez.”

Âyettekiوَاِذَا تَوَلّٰى ve izâ tevellâ ifadesi “ve dönüp gittiğinde, yönetimi ele geçirdiğinde”; سَعٰى se‘â fiili “çalışır, uğraşır”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; لِيُفْسِدَ li yüfside ifadesi “fesatlık çıkarmak, bozgunculuk yapmak için”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; وَيُهْلِكَ ve yühlike fiili “ve helak etmek, yok etmek (için)”; الْحَرْثَ el-harse kelimesi “ürünü”; وَالنَّسْلَ ve’n-nesle kelimesi “ve nesli”; وَاللّٰهُ vallahu kelimesi “Allah”; لَا يُحِبُّ lâ yuhibbü fiili “sevmez”; الْفَسَادَ el-fesâde kelimesi ise “bozgunculuğu” demektir.

Burada münafık bir tipin yönetici olması durumunda neler yapacağı ve toplumu nasıl bozacağı gündeme getirilmektedir.

1.وَاِذَا تَوَلّٰى سَعٰى فِي الْاَرْضِ لِيُفْسِدَ ف۪يهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ “O, dönüp gittiğinde (veya bir yetki sahibi olduğunda) yeryüzünde bozgunculuk çıkarmak, ekinleri ve nesli yok etmek (bozmak) için çalışır.” Yüce Allah önceki âyette dile getirdiği münafık insan tipinin gerçek yüzünü ortaya koymakta ve bu tiplerin müslümanların yanından ayrılıp gittiklerinde veya bir yöneticilik konumuna geldiklerinde ülkede bozgunculuk çıkarmak ve hem ürünleri hem de nesli yok etmek için çaba sarfedeceğini, böyle bir gayretin içerisine gireceğini haber vermektedir.

a) وَاِذَا تَوَلّٰى سَعٰى فِي الْاَرْضِ O, dönüp gittiğinde (yahut bir iş başına geçtiğinde) yeryüzünde (kötülük için) çalışır.” Âyette geçen تَوَلّٰى tevellâ fiili “yüz çevirmek” manasına gelebilir. Bu durumda maksat, söz konusu münafık kişinin müslümanların yanından ayrılıp gitmesidir. Ancak bu fiilin “yönetici olmak, bir işin başına geçmek” gibi bir anlamı daha vardır. Bu konuda Muhammed 47/22’de şöyle buyrulmaktadır: “İktidarı ele geçirirseniz, yeryüzünde bozgunculuk yapmaya ve akrabalık bağlarını kesmeye mi çalışacaksınız?” Buna göre de söz konusu tavır tam da münafıkları deşifre etmekte, bir anlamda bir kişiyi tanıyabilmek için onu bir işin başına geçirmenin gerekli olduğunu öğretmektedir. Böylesi bir insan yönetici olduğunda ülkede fesat çıkarmak için uğraşır; bu bağlamda hem ürünleri yok eder, hem de insanların nesillerini perişan etmek için adeta seferber olur.

“Dünya hayatını tercih eden, onun hakkında insanı hayrete düşürecek şekilde felsefe üreten, bu konudaki görüşlerine Allah’ı şâhit tutan, insanları etkilemeye çalışan ve kendi inancında olmayanlara büyük bir husumet duyan kimsenin, iktidarı ele geçirdiğinde yapacağı ilk iş, husumetini eyleme dökmek için gayret göstermek olacaktır. Hz. Peygamber döneminde, bu tip insanların düşmanlık için koşuşmaları, dar bir alanda kalmaya mahkûmdu. Ama günümüzde, farklı inanç ve kültür mensuplarının birbirine olan düşmanlıklarının tatbikat alanına dökülme metotları çok farklı alanlara taşınmış, alanı genişlemiş, tahrip gücü de artmıştır. Onun içindir ki âyette فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ‘yeryüzünde’ ifadesi kullanılmakta, böylece onların faaliyetlerinin, bütün dünyayı saracacağına ve etkileyeceğine işaret edilmektedir. Bu tip insanların iktidara gelmesi halinde, nasıl bir program uygulayacaklarına da dikkat çekilmektedir.”(4)

b) Yüce Allah âyette sözünü ettiği münafık tipin yönetimi ele geçirdiğinde ülkede bozgunculuk çıkaracağını ve ürünlerle nesli yok etmek için uğraşacağını da haber vermektedir. Bu bağlamda iki fiile kısaca değinmek gerekmektedir.

ı. لِيُفْسِدَ ف۪يهَا “Orada fesat çıkarmak için.” Hayatı dünyadan ibaret sayan ve her bir sözüne Yüce Allah’ı şahit tutan münafık insan tipinin yönetimi ele alması durumunda yapacağı ilk şey “ülkede bozgunculuk çıkarmak” şeklinde belirlenmektedir. Bunlar fesadı “insanları aldatarak”,(5) “tevhid inancından dönerek”,(6) “haddi aşarak”,(7) “Allah’ın nimetlerini hatırlamayarak”,(8) “ekonomik hayatın dengesini bozarak”,(9) “Allah’ın emirlerini yerine getirmeyerek”,(10) “şirk koşarak”,(11) “hakkı kendi arzularına tâbi kılarak”,(12) “isrâfa saparak”,(13) “savaş çıkararak”,(14) “halkı gruplara ayırıp bir grubu tutup diğerini ezerek”,(15) “fakirlerin elinden tutmayarak”,(16) “homoseksüellik yapmak sûretiyle Allah’ın azabına meydan okuyarak”(17) ve “toplumdaki sevgi bağlarını keserek”(18) gerçekleştirmektelerdi.

İyinin/güzelin düşmanı olan insanların, siyasî iktidarı ele geçirdiklerinde nasıl bir faaliyet içinde olacakları bu âyetlerden anlaşılmaktadır. Esasında âyetlere daha dikkatli bakıldığında fesat çıkarmanın düzeni bozmak, gidişatı olumsuz yönde değiştirmek gibi bir anlam boyutunun bulunduğu anlaşılmaktadır. Bu noktada Bakara 2/11, A‘râf 7/127 ve Mü’min 40/26 gibi âyetlerdeki kullanımlar bilgi içermektedir.

ıı. وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ “Ekinleri ve nesli tahrip etmek (bozmak) için.” Yüce Allah münafık tiplerin iktidarı ele geçirmeleri durumunda yapacakları fesadın boyutunu dile getirmekte ve “hem ürünleri hem de insan neslini yok etmek için çalışacakları”nı haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak çok önemli açılım içeren bir yorumu burada aktarmayı yararlı görmekteyiz.

“İyinin/güzelin düşmanı olan insanlar, kültürü ve gençliği tahrip ederek fesat çıkarır ve iktidarlarına gıda temin ederler. Demek ki, bu insanlar, kültürü helak etmek sûretiyle gençliği de helak etmektedirler…”

“… Âyette geçen hars kelimesini ‘manevî kültür’ olarak alırsak diyebiliriz ki, toplumun idarecileri, milletin örf-adetleriyle, ana diliyle ve değerleriyle oynarlarsa, hem kültürü, hem de o kültür içinde yetişmekte olan nesli helak etmiş olurlar. Toplumun hukuk, sanat ve hür düşüncesine müdahalede bulunan ve toplumu taklide sürükleyenler, aslında nesli helake götürmektedirler. Bir toplumu, millet olmak için mayalayan değerlerin oluşturduğu kültürü bozmanın tahribatı, yetişmekte olan nesle kadar uzanır. Bu duruma dikkat çeken Yüce Allah, siyasetin etki alanına da işaret etmektedir. Kötü politikalar uygulayanların, toplumu nasıl fesada vereceklerini bu âyetle açıklayan Allah, siyasetin esas görevinin kültürü ve nesli ihya etmek, çöküşünü önlemek olduğunu vurgulamaktadır. Demek ki Yüce Allah, toplumu saadete götürecek yolları tıkayan politikaları uygulayan siyasilerin, fesat çıkarıp kültürü ve nesli helak ettiğini söylemektedir.”(19)

2. وَاللّٰهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ “Allah, bozgunculuğu sevmez.” Yüce Allah âyetin sonunda fesâd adını verdiği “bozgunculuğu” sevmediğini beyan ederek muhataplarını bilinçlendirmek istemektedir. Nitekim “ifk olayı”nın ele alındığı bağlamda Nûr 24/19’da çirkinliklerin yayılmasını isteyenlere dünyada da âhirette de azap edileceği ifade edilmektedir.

“Allah, câhil siyaset uygulayıp kültürü ve nesli helak eden insanların durumunu beyan ettikten sonra, bozgunculuğu sevmediğini ifade etmekle, kişilere değil de kişinin davranışlarına karşı olduğuna dikkat çekmektedir. Aslında bu metodu ana-babalar ve bütün eğitimciler kullanmalıdır. Değerlendirmeleri insanın üzerinde değil, onların davranışları üzerinde yoğunlaştırmak gerekir. İnsanları terbiye ederken, yanlışlarına karşı sevgisizlik göstererek düzeltmek, en etkili metodlardan biridir.”(20)

ııı. Kibirlilikleri

وَاِذَا ق۪يلَ لَهُ اتَّقِ اللّٰهَ اَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْاِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَلَبِئْسَ الْمِهَادُ “Böylesine ‘Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) ol!’ denince, gurur(u) kendisini günaha sevk eder. (Ceza olarak) ona cehennem yeter. O ne kötü bir yataktır!”

Âyetteki وَاِذَا ق۪يلَ ve izâ kîle ifadesi “ve (şöyle) dendiği zaman”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; اتَّقِ ittekı emri “muttaki (duyarlı) ol”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; اَخَذَتْهُ ahazethu ifadesi “onu alır, onu kaplar”; الْعِزَّةُ el-‘ızzetü kelimesi “büyüklenme”; بِالْاِثْمِ bi’l-ismi ifadesi “günaha sevk eden”; فَحَسْبُهُ fe hasbuhû tamlaması “ve ona yetecek olan”; جَهَنَّمُ cehennemu kelimesi “cehennem(dir)”; وَلَبِئْسَ ve lebi’se edatı “ne kötüdür”; الْمِهَادُ el-mihâdü kelimesi ise “döşek, beşik, yer” demektir.

Burada münafık insan tipinin nasıl bir kibir içerisinde bulunduğu ve akıbetinin korkunç olacağı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah olumsuz insan tipi bağlamında münafıklarla ilgili bu pasajda onların çeşitli sıfatlarını sıralamaktadır. Buna göre, onların “dünya hayatıyla ilgili sözlerinin etkinliği”, “kalplerinde kötülük bulunmadığına dair Yüce Allah’ı şahit tutmaları”, “düşmanlıkların amansız oluşu”, “yeryüzünde yönetici olduklarında fesatlık çıkarıp ürünü ve nesli tahrip edişleri” sıralandıktan sonra şimdi ise yine onların başka bir özelliğine dikkat çekilmektedir.

1.وَاِذَا ق۪يلَ لَهُ اتَّقِ اللّٰهَ اَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْاِثْمِ “Böylesine ‘Allah’a karşı takvalı (duyarlı) ol!’ denince, gurur(u) kendisini günaha sevk eder.” Yüce Allah münafık insan tipinin en önemli özelliklerinden birisine bu âyette yer vermekte ve kendilerine “Allah’a karşı sorumluklarını bilmeleri, emir ve yasaklarına karşı duyarlı davranmaları” emredildiğinde korkunç bir benlik duygusuna kapılmakta olduklarını haber vermektedir.

Bu ayette geçen الْعِزَّة el-‘ızzeh kelimesi tıpkı Sâd 38/2’de geçtiği gibi olumsuz mana verecek şekilde “kibir, büyüklenme, gurur, benlik duygusu, ululuk taslama”(21) gibi anlamlar içermekte ve “izzet-i nefs” denen bu durumun bu insanları الْاِثْم el-ism denen “haram”a sürüklediği bildirilmektedir. Âytette geçtiği hal üzere بِالْاِثْمِ bi’l-ismi ifadesinin başındaki bâ/bi harfi lâm/li manasına gelmekte ve kibrin bu kişiyi harama sürüklediği manası elde edilmektedir.

2. فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَلَبِئْسَ الْمِهَادُ “(Ceza olarak) ona cehennem yeter. O, ne kötü bir yataktır!” Yüce Allah kendisine karşı muttaki olmayıp kibir içerisinde haramlara sürüklenen kişilerin akıbetinin “cehennem” olacağını, cehennemin onlara yeteceğini beyan etmektedir.

Âyette geçen حَسْبُهُ hasbuhû ifadesi “ona yeter” manasına gelmektedir. جَهَنَّم cehennem kelimesi ise Kur’ân’da 77 kez(22) yer almakta ve “kötü, korkunç” manasına gelmektedir. Bu durumda cehennemin الْمِهَاد el-mihâd yani “korkunç bir konak, durak, yer, beşik, yatak ve karar yeri” olduğu bildirilmektedir. İbrâhim 14/29’daki kullanım gereği cehennemin korkunç bir karar yeri yani son durak olduğu anlaşılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/206’da, ayrıca Âl-i İmrân 3/12, 197, A‘râf 7/41, Ra‘d 13/18, Sâd 8/56’da geçen الْمِهَاد el-mihâd kelimesi “beşik” anlamındaki el-mehd kelimesiyle aynı kökten gelmekte, beşiğe yerleştirilen döşeği ifade etmektedir. Cehennem elbette beşik-döşek kelimelerinin içerdiği bir rahat ve huzur yeri değildir. بِئْسَ bi’se kelimesinin verdiği anlamdan da istifade ederek, maksadın münafıklarla ve kâfirlerle alay etmek olduğu anlaşılmaktadır. Dünya hayatında müminlerle alay edenlerin ve kibirli davrananların mahşerde karşılaşacağı akıbet, alaycılıklarına ve kibirlerine uygun şekilde tecelli edecektir.

Yüce Allah bu âyette kibrin insanı ne hale getirmekte olduğunu beyan etmekte, kibirli bir davranışın kişiye sürekli haram yaptırmakta olduğunu, nihayetinde akıbetinin de cehennem ateşi olacağını haber vermektedir. Âyet grubunun bir münafık hakkında indirilmiş olması, mesajın genel ve evrensel olmasına engel değildir. Bu nedenle, vahyin muhatabı olan herkes kibirli davranmama noktasında olabildiğince dikkatli olmalı, Yüce Allah’a karşı takvâ sahibi olmanın yani O’na karşı sorumluluk bilincinde olup sorumlu davranmanın, emir ve yasaklarıyla ilgili azami ölçülerde duyarlılık gestermenin gereğini kavramalı ve ona göre bir davranış içerisine girmelidir. Aksi takdirde, cehennem ateşiyle buluşmak kaçınılmaz bir son olarak yaşanacaktır.

b) İyilik Sahiplerinin Durumu

Yüce Allah, sûrenin 207-209. âyetlerinde bu defa sözü iyilere getirmekte, bazı insanların Allah’ın rızasını kazanmak için kendini, malını, servetini feda ettiğini, Allah’ın da kullarına çok şefkatli olduğunu beyan ederek şu çağrısına yer vermektedir: “Ey iman edenler! Hep birden barışa girin. Şeytanın adımlarını izlemeyin. Muhakkak ki o sizin için apaçık bir düşmandır. Size (hakikate dair) apaçık deliller geldikten sonra, eğer (barıştan) sapar, (şeytanın adımlarını izler)seniz, şunu iyi bilin ki Allah azîzdir; hakîmdir.”

ı. Yüce Allah’a Adanmış Hayatları

وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْر۪ي نَفْسَهُ ابْتِغَآءَ مَرْضَاتِ اللّٰهِ وَاللّٰهُ رَؤُ۫فٌ بِالْعِبَادِ “İnsanlardan öylesi de var ki Allah’ın rızasını kazanmak için kendini (servetini) satar (feda eder). Allah kullara raûf’tur (çok şefkatlidir).”

Âyetteki وَمِنَ النَّاسِ مَنْ ve mine’n-nâsi men ifadesi “insanlardan (şöyle) kişiler vardır”; يَشْر۪ي yeşterî fiili “satar”; نَفْسَهُ nefsehû tamlaması “onun kendi nefsini (servetini)”; ابْتِغَآءَ ibtiğâe kelimesi “kazanmak için”; مَرْضَاتِ اللّٰهِ merdâtillâhi tamlaması “Allah’ın rızasını”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; رَؤُ۫فٌ raûfun kelimesi “çok şefkatli(dir)”; بِالْعِبَادِ bi’l-‘ıbâdi ifadesi ise “kullar(ın)a” demektir.

Burada Kur’ân’ın “mesânîlik” metodu gereği, iyi insanların Yüce Allah’ın rızasına adanmış bir ömür yaşamaları ve Yüce Allah’ın kullarına çok şefkatli oluşu gündeme getirilmektedir.

1.وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْر۪ي نَفْسَهُ ابْتِغَآءَ مَرْضَاتِ اللّٰهِ “İnsanlardan öylesi de var ki Allah’ın rızasını kazanmak için kendini (servetini) satar (feda eder).” Yüce Allah önceki âyet grubunda dünya hayatı için başta inancı yani dini olmak üzere her şeyini satanların aksine, bu âyette de Allah rızasını kazanmak için canını, malını, servetini, nihayet her şeyini feda edebilen yiğitlerin bulunduğunu beyan etmektedir.

Bu âyetin iniş sebebi hakkında Râzî’nin naklettiği bazı rivayetleri aktarmakta yarar görmekteyiz.

a) “İbn Abbâs’ın rivayetine göre, bu ayet Abdullah b. Ced‘ân’ın kölesi olan Suheyb b. Sinân, Ammâr b. Yâsir, annesi Sümeyye, babası Yâsir, Hz. Ebu Bekir’in kölesi Bilâl, Habbâb b. el-Eret ve Huveytıb’ın kölesi ‘Âbis hakkında indirilmiştir. Müşrikler bu kim­seleri yakalayarak, onlara işkence ediyorlardı. Suheyb, Mekkelilere, ‘Ben yaşlı birisiyim. Benim malım mülküm çok. Sizden veya sizin düşmanlarınızdan ya­na olmam size herhangi bir zarar vermez. Ben bir söz söyledim; bu sözüm­den de geri dönmeyi istemiyorum. Ben size malımı mülkümü verip, karşılığında sizden dinimi satın almak istiyorum’ demişti. Onlar da buna razı olarak yolun­dan çekilmişlerdi. Böylece Suheyb, Medine’ye hicret etmişti. İşte bunun üzerine bu âyet nazil olmuştur. Suheyb Medine’ye girince, Hz. Ebû Bekir onu karşılaya­rak ona ‘Alışverişin kârlı olsun!’ demişti. Bunun üzerine Suheyb ona, ‘Senin alışverişin de. Sen de zarar etme; ama ne oldu ki?’ deyince Hz. Ebû Bekir ‘Allah senin hakkında şu âyeti indirdi’ demiş ve bu ayeti ona okumuştu.”

“Habbâb b. el-Eret ve Ebû Zerr’e gelince bunlar kaçarak Medine'ye gel­mişlerdi. Sümeyye ise, iki devenin arasına bağlanıp parçalanmıştı. Sonra da kar­gıyla öldürülmüştü. Yâsir de öldürülmüştü. Diğerlerine gelince onlar da kendilerine yapılan işkence sebebiyle müşriklerin istedikleri şeylerin bir kısmını vererek canlarını kurtarmışlardı. Bunlar hakkında, Mekkelilerin işkencesiyle ‘Azâb edildikten sonra hicret edenler yok mu? Biz onları dünyada muzafferiyyet ve ganimetler nasib etmek suretiyle, güzellik­le sınayacağız, Âhiret ecri ise daha büyüktür’(23) âyeti nazil olmuştur. Yine bunlar hakkında, ‘Kalbi iman ile dopdolu olduğu halde zorlanan kimse hariç’(24) âyeti nazil olmuştur.”

b) “Bu ayet, emr-i ma‘rûf ve nehy-i ‘ani’l-münker yapan kimse hakkında nazil olmuştur. Bu görüş Hz. Ömer, Hz. Ali ve İbn Abbas’tan rivayet edilmiştir.”(25)

Nüzul sebebi rivayetlerinden de anlaşılacağı üzere, birtakım yiğit insanlar sırf ilahi rızayı kazanabilmek için Yüce Allah’ın kendilerinden istediği ne varsa hepsini yerine getirmek için çaba içerisine girerler, emirleri yani farzları edaya, haramlardan da kaçınmaya azami dikkat gösterirler. Bu çabanın içerisine gerektiğinde bedeniyle katkı, gerektiğinde mal ve servetiyle katılım, gerekiyorsa infakın zirvesi demek olan canını Allah yolunda feda etmek de girmektedir. İşte böyleleri Tevbe 9/111’de de belirtildiği gibi, canları ve malları karşılığında cenneti satın alan kişilerdir. Dahası bunlar Saff 61/10-11’de dile getirildiği üzere kendilerini elem verici azaptan kurtaracağı vaad edilen ticarete itibar edenlerdir ki bu bağlamda Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne güvenirler; mallarıyla ve canlarıyla fedakârlık yaparlar. Esasında bunlar Hicr 15/99’daki mesaja kulak verdikleri için kendilerine ölüm gelinceye kadar Rablerine ibadete devam ederler.

Âyette sözü edilenler kendi rızalarını Allah’ın rızasında, kendi iradelerini Allah’ın iradesinde görenler ve buna uygun davrananlardır. Kişinin maddi hayatta çeşitli meşguliyetleri olsa da yüreğinde Allah rızasını kazanma duygusu varsa işte bunlar canlarını bile Allah’ın rızasına adamayı canlarına minnet sayabilen yiğitlerdir. Nefsini Allah rızası için satanlar, Allah’ın rızasını kazanabilecekleri her ne tür fedakârlık varsa hepsini yapmak için can atanlardır. Bu nedenle, onların teker teker hangi fedakârlıkları yaptıklarını listelemeye gerek yoktur.

2. وَاللّٰهُ رَؤُ۫فٌ بِالْعِبَادِ “Allah kullara raûf’tur (çok şefkatlidir).” Yüce Allah kendi rızasını her şeyin üzerinde görebilen ve buna uygun davranışlar ortaya koyabilenlerin bulunduğunu veya bulunması gerektiğini beyan ettikten sonra, bu türden fedakârlıkları kesinlikle karşılıksız bırakmayacağını ifade etmek üzere, bu kullarına karşı son derece şefkatli olduğunu haber vermektedir.

Kur’ân’daki bir kullanımı hariç,(26) رَؤُ۫ف raûf sıfatı hep Yüce Allah’a nispet edilmekte(27) ve Allah’ın çok şefkatli oluşunu içermektedir. Bir kişi eğer yüreğinin kıblesini Allah rızası olarak belirlerse, inkâra düşmediği sürece artık onun davranışlarında kayıp riski olmayacağı için daima kârlı bir yatırım yaptığı söylenmelidir. İşte böylesi kişilerin hepsi bu âyette zikredilen müjdeye muhatap olur.

ıı. Barışa Davet Edilmeleri

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَآفَّةً وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ اِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُب۪ينٌ “Ey iman edenler! Hep birden barışa girin! Şeytanın adımlarını izlemeyin! Şüphesiz ki o, sizin için apaçık bir düşmandır.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; ادْخُلُوا üdhulû emri “girin”; فِي السِّلْمِ fi’s-silmi ifadesi “barışa”; كَآفَّة kâffeten kelimesi “topluca”; وَلَا تَتَّبِعُوا ve lâ tettebi‘û emri “ve uymayın”; خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ hutuvâti’ş-şeytâni tamlaması “şeytanın adımlarına”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; عَدُوٌّ مُب۪ينٌ ‘adüvvun mübînun tamlaması ise “apaçık düşman(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın müminlere “barışa girmeleri”yle ilgili evrensel emri gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَآفَّةً “Ey iman edenler! Hep birden barışa girin!” Yüce Allah hayatını kendi rızasını kazanmaya adayan, bütün fedakârlıkları yapmak üzere malını ve canını Allah yolunda satabilen yiğitlerin bulunduğunu beyan ettikten sonra, bu âyette yine müminlere hitap etmekte ve hep birlikte es-silm denen “barış”a girmelerini emretmektedir.

a) Bu âyette hitap edilenlerin kimler olduğuyla ilgili bazı görüşler ileri sürülmektedir. Bu çerçevede maksadın bağlama uygun olarak Bakara 2/204-206. âyetlerde sözü edilen ve sadece dilleriyle iman ettiklerini söyleyen “münafıklar” olduğunu kabul edenler olduğu gibi, bunların Abdullah b. Selâm ve arkadaşları gibi İslâm’a giren, ancak eski dinlerindeki bazı uygulamaları henüz terk edememiş “kitap ehli” olduğunu söyleyenler de vardır. Ayrıca maksadı Hz. Peygamber’e iman etmeyen kitap ehliyle ilişkili görenlerin de bulunduğu bilinmelidir. Bütün bu ihtimallerin dışında, âyetteki muhatapların “müslümanlar olduğu görüşü de ileri sürlemektedir.(28)

Esasında maksat bütün bunların her biri olabilir; ancak ilahi emrilerin asıl muhatapları olan Müslümanların burada kastedildiği görüşü diğerlerine göre daha önceliklidir. Nitekim ayetin başındaki “ey iman edenler” hitabı maksadın müminler olduğunun apaçık delilidir. Yüce Allah bu buyruğu gereği bütün müminlerin barış içerisinde yaşamalarını ve bütün ilahi emirlere teslimiyet göstermelerini kendilerine emretmektedir.

b) Âyette geçen السِّلْم es-silm kelimesi islâm kelimesiyle, ayrıca Enfâl 8/61 ve Muhammed 47/35’te geçen es-selm kelimesiyle aynı kökten gelmekte, “barış, selamet, teslimiyet, boyun eğme, ihlas” gibi anlamlar içermektedir. Kur’ân’da beş kez(29) geçen كَآفَّة kâffeten sözcüğü “hepsi, bütünü, tamamı, topluca” gibi anlamlar vermekte ve barışa giriş emrinin bütün iman edenleri kapsadığını göstermektedir.

Bakara 2/112 ve Lokmân 31/22 gibi âyetlerde “yüzünü Yüce Allah’a teslim eden kişi” ifadelerinde gözetilen mana da bu noktada bütünüyle Allah’a ve O’nun buyruklarına teslimiyetle ilgilidir. Bu arada Bakara 2/131’de Yüce Allah’ın Hz. İbrâhim’e yönelik “İslâm ol” emrine karşılık onun verdiği cevaptaki “Ben müslümanların öncüsüyüm” ifadesi de bu manayı desteklemektedir. Dahası, Hz. Peygamber’in “Müslüman, elinden ve dilinden diğer müslümanların güven duyduğu kişidir”(30) mealindeki hadisinde değinilen husus selime fiiliyle ifade edilmekte ve bir anlamda barış içerisinde bulunmayı içermektedir.

2.وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ اِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُب۪ينٌ “Şeytanın adımlarını izlemeyin! Şüphesiz ki o, sizin için apaçık bir düşmandır.” Yüce Allah bu emri gereği şeytanın adımlarının izlenmemesi gerektiğini istemektedir.

Bakara 2/168. âyette de belirttiğimiz üzere, âyette geçen “adımlar, izler” manasına gelen ve hutveh kelimesinin çoğulu olan خُطُوَات hutuvât kelimesi Kur’ân’da beş kez(31) geçmekte ve kullanıldığı her yerde şeytana nispet edilmektedir. “Şeytanın izleri, adımları” tamlaması insan ve cin şeytanlarının kendilerince helalleri haram, haramları ise helal olarak sunması manasındaki saptırıcılıkları demektir. Bağlam gereği, burada şeytanın adımlarıyla kastedilen şey, Yüce Allah’ın dini olan İslâm’a girişte şeytanın ileri süreceği birtakım vesveseler ve saptırıcı, engelleyici, erteleyici, ötekileştirici çabaları olabilir.

“Şeytanın insanlık için apaçık düşman oluşu” ifadesi Yüce Allah’ın insanoğlu için şeytanın düşmanlığına izin verdiğinin delilidir. Zannedildiği gibi şeytân, insana düşman olsun diye yaratılmamıştır; aksine En‘âm 6/112 ve A‘râf 7/27’de de geçtiği gibi düşmanlığı tercih ettiği için bu kararı onaylanmıştır. Şeytanın insana düşman olduğuyla ilgili Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(32) Fâtır 35/6’da “şeytanın insanlar için düşman olduğu, bu nedenle onun da düşman edinilmesi gerektiği, çünkü taraftarlarını ateş azabından olmaya davet ettiği” beyan edilmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet grubunda da şeytanın bu aldatıcı yapısına kanan inkârcıların sapkın yolunun izlenmemesi gerektiğine dikkat çekilmektedir.

ııı. Yüce Allah’ın Kudretinin Eşsizliği

فَاِنْ زَلَلْتُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَتْكُمُ الْبَيِّنَاتُ فَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ “Size (hakikate dair) apaçık deliller geldikten sonra (barıştan) sapar, (şeytanın adımlarını izler)seniz, iyi bilin ki Allah ‘azîz’dir (üstündür, yücedir); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).”

Âyetteki فَاِنْ زَلَلْتُمْ fe in zeleltüm ifadesi “eğer saparsanız”; مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَتْكُمُ min ba‘di mâ câetküm ifadesi “size geldikten sonra”; الْبَيِّنَاتُ el-beyyinâtü kelimesi “apaçık deliller”; فَاعْلَمُوا fa‘lemû emri “bilin ki”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَز۪يزٌ ‘azîzun kelimesi “güçlü(dür)”; حَك۪يمٌ hakîmun kelimesi ise “hükmünde isabetli(dir)” demektir.

Burada ilahi hakikatlere itibar etmeyenlerin bu itibarsızlıkları sonunda karşılarında Yüce Allah’ın azabını bulacakları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah iman edenlerin topluca barışa girmelerini, şeytanın adımlarını izlememelerini emrettikten sonra, uyarısına devam etmekte, kendilerine الْبَيِّنَات el-beyyinât denilen “hakikatin apaçık belgeleri” yani “vahiy içerikli bilgiler” geldikten sonra, hakikatlerden kaymaları durumunda bunun sonunun ağır olacağını haber vermektedir.

Âyette geçen زَلَلْتُمْ zeleltüm fiili “kaymak, zillete düşmek, tökezlemek, sapmak” gibi anlamlara gelmekte,(33) bağlam gereği eğer topluca barışa girmeyi reddedip şeytanın adımlarını izlerlerse bu defa Yüce Allah’ın ‘azîz oluşu yani herkesten ve her şeyden üstün, engellenemeyecek şekilde güçlü oluşu ile hakîm yani her hükmünde hikmet sahibi oluşu hatırlatılmaktadır. Böyle davrananları cezalandırabileceği ve buna hiç kimsenin engel olamayacağı ifade edildiği gibi, eğer ceza hükmünü ertelerse bunda da bir hikmetinin bulunduğu belirtilmek istenmektedir.

Râzî’nin naklettiği üzere, İbn Abbâs bu âyeti kitap ehlinden olup da daha sonra Müslüman olanlarla ilişkilendirerek şu şekilde tefsir etmiştir: “Hz. Pey­gamber ve şeriatı size geldikten sonra, Cumartesi çalışmayı ve deve eti yemeyi haram sayarsanız biliniz ki Yüce Allah ceza vermede azizdir (üstün güce sahiptir) ve fiille­rinde de hikmet sahibidir.” Bu ayet karşısında kitap ehlinden müslüman olanlar, “Ya Rasûlallah, istersen senin kitabından başka her kitabı bırakırız” demişler de bunun üzerine Yüce Allah “Ey iman edenler, Allah’a ve Rasûlü’ne imân edip güvenin”(34) ayetini indirmiştir.(35)

Bu yorumdan da anlaşıldığına göre, hak ve hakikatin apaçık belgeleri demek olan vahyin içerdiği hakikatler insanlara gelmiş olmasına rağmen, bunlara tibar etmeyip yan çizenlerin, hem dünyada hem de mahşere Yüce Allah’ın alt edilemez ve engellenemez gücünü bulacakları, vereceği her bir hükmünün de kesinlikle hikmetten uzak kalmayacağı beyan edilmekte ve başta Hz. Peygamber döneminde yaşamış olanlar olmak üzere bütün Müslümanlar, hatta bütünüyle insanoğlu bilgilendirilmek istenmektedir.

c) İnkarcıların Garip İstekleri

Yüce Allah, sûrenin 210-212. âyetlerinde yeniden nankörlere değinmekte, onların ille de buluttan gölgeler içinde Allah’ın ve meleklerinin gelmesini mi beklediklerini, hâlbuki o durumda işin bitirilmiş olacağını, Allah’ın sisteminin değişmeyeceğini, bütün işlerin sadece ve sadece Allah’a döndürüleceğini beyan etmekte, sözü İsrailoğullarına getirerek şu ifadelere yer vermektedir: “İsrailoğullarına sor ki kendilerine nice apaçık delil(ler) vermiştik. Kim (deliller) kendisine geldikten sonra Allah’ın nimetini (âyetlerini) değiştirirse (bilsin ki) muhakkak ki Allah’ın azabı şiddetlidir.”

Ardından, kafirlerle ilgili olarak onlara dünya hayatının süslü gösterildiği, bazı müminlerle alay ettikleri, iman edip muttaki olanların kıyamet gününde onların üstünde olacağı, çünkü Allah’ın dilediğine hesapsız rızık verebileceği ifade edilmektedir.

ı. Haddi Aşmaları

هَلْ يَنْظُرُونَ اِلَّآ اَنْ يَاْتِيَهُمُ اللّٰهُ ف۪ي ظُلَلٍ مِنَ الْغَمَامِ وَالْمَلٰٓئِكَةُ وَقُضِيَ الْاَمْرُ وَاِلَى اللّٰهِ تُرْجَعُ الْاُمُورُ “Onlar, buluttan gölgeler içinde Allah’ın (azap kararının) ve meleklerinin gelmesi ile (hükmün verilip) işin bitirilmesinden başka bir şey mi bekliyorlar! Bütün işler yalnızca Allah’a döndürülecektir.”

Âyetteki هَلْ يَنْظُرُونَ hel yenzurûne ifadesi “bekliyorlar mı”; اِلَّآ اَنْ يَاْتِيَهُمُ illâ en ye’tiyehum ifadesi “kendilerine gelmesinden başka bir şey”; اللّٰهُ allahu kelimesi “Allah(ın azabının)”; ف۪ي ظُلَلٍ fî zulelin ifadesi “gölgeler içinde”; مِنَ الْغَمَامِ mine’l-ğamâmi ifadesi “buluttan”; وَالْمَلٰٓئِكَةُ ve’l-melâiketü kelimesi “ve meleklerin de (gelmesinden başka)”; وَقُضِيَ ve kudiye edilgen fiili “ve bitirilmiş (olur)”; الْاَمْرُ el-emru kelimesi “iş, hüküm”;وَاِلَى اللّٰهِ ve ilellâhi ifadesi “sadece Allah’a”; تُرْجَعُ türce‘u edilgen fiili “döndürülecek(tir)”; الْاُمُورُ el-umûru kelimesi ise “işler” demektir.

Burada inkârcıların bir beklentisi ve kendilerine verilen cevap gündeme getirilmektedir.

1. هَلْ يَنْظُرُونَ اِلَّآ اَنْ يَاْتِيَهُمُ اللّٰهُ ف۪ي ظُلَلٍ مِنَ الْغَمَامِ وَالْمَلٰٓئِكَةُ وَقُضِيَ الْاَمْرُ “Onlar, buluttan gölgeler içinde Allah’ın (azap kararının) ve meleklerinin gelmesi ile (hükmün verilip) işin bitirilmesinden başka bir şey mi bekliyorlar!” Yüce Allah inkârcı muhataplarının iman etmek için sıra dışı şeyler beklediğini, bulutlardan oluşan karanlıklar içerisinde meleklerle birlikte Allah’ın azap emrinin kendilerine gelmesini ve hükmün verilip işin bitirilmesinden başka bir şey beklemediklerini beyan etmektedir. Bu cümle bağlam gereği bir sonraki âyetin de işaretiyle İsrailoğullarına yönelik bir gönderme olarak da bundan bağımsız olarak genelde inkârcılara yönelik bir ifade olarak da yorumlanabilir.

a) Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’den mucize istekleri bağlamında bu taleplerinde ne kadar hadlerini aştıklarını, ne kadar hadsiz davrandıklarını ortaya koymaktadır.

İsrâ’ 17/90-93’te de belirtildiği üzere, müşrikler Hz. Peygamber’e iman etmeleri için birtakım istekler ileri sürmüşlerdi. Onların bu isteklerinin bir kısmı En‘âm 6/8 ve Hıcr 15/7 gibi âyetlerde de zikredilmektedir. Bakara 2/55 ve Nisâ’ 4/153’te dile getirildiği gibi, daha önce İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’dan istedikleri gibi Mekkeli müşrikler de Hz. Peygamber’den Yüce Allah’ı ve melekleri önlerine getirmesini talep etmişlerdi. Dahası, Mü’minûn 23/24 ve Fussilet 41/14’te geçtiği üzere, Hz. Nûh’un kavmi ile helak edilen eski sapkın kavimlerin de peygamberlikle ilgili olarak Yüce Allah’ın dilemesi halinde peygamber olarak melekleri indirebileceğini söyledikleri bildirilmektedir. Ayrıca Mekkeli müşriklerin melek peygamber beklentisinde oldukları En‘âm 6/8, 9, İsrâ’ 17/95, Furkân 25/7 gibi âyetlerde açıkça yer almaktadır.

Peygamberliğin ispatı olarak müşriklerin ileri sürdüğü hususlardan bazı örnekler hatırlatmakta yarar vardır. Bu bağlamda söz konusu isteklerin birisi İsrâ’ 17/92’de şöyle dile getirilmektedir: “Veya bize iddia ettiğin gibi, üzerimize gökten parçalar yağdırıncaya veya Allah’ı ve melekleri gözümüzün önüne getirinceye veya altından bir evin oluncaya ya da göğe çıkıncaya kadar sana kesinlikle inanmayacağız.” Konuyla ilgili Furkân 25/21-22’de şu ifadeler yer almaktadır: “Bizimle karşılaşmayı (âhireti) ummayanlar, ‘(İnanmamız için) ya bize de melekler indirilmeliydi ya da Rabbimizi görmeliydik’ dediler. Aslında onlar kendilerinde haksız büyüklük gördüler ve büyük bir azgınlığa düştüler. Melekleri görecekleri gün, işte o gün, suçlulara hiçbir müjde yoktur ve (o suçlular) ‘her yerden engellenmişiz’ diyeceklerdir.”

b) Yüce Allah bu ve benzer âyetlerde dile getirdiği türden sıra dışı isteklerinin yerine getirilmesi durumunda artık hükmün verilmiş olacağını, dolayısıyla işlerinin bitirileceğini beyan etmek üzere En‘âm 6/8’de şöyle buyurmaktadır: “Eğer bir melek indirseydik iş bitirilmiş olurdu; sonra da kendilerine hiçbir şekilde göz açtırılmazdı.”

En‘âm 6/111’de beyan edildiği gibi, eğer kendilerine melekler indirilseydi, ölüler onlarla konuşsaydı ve istedikleri her ne varsa önlerine getirilmiş olsaydı yine de iman etmeyecekleri ifade edilmektedir. Dahası En‘âm 6/7’de geçtiği üzere, onlara dokunabilecekleri şekilde yazılı bir kitap indirilseydi yine de buna apaçık büyü diyerek inkârı tercih edecekleri haber verilmektedir. Benzer mesajlar yani mucize isteyen inkarcıların istediklerine ulaşsalar dâhi iman etmeyecekleriyle ilgili bilgiler En‘âm 6/25, 109, 111, A‘râf 7/146, Yûnus 10/33, 96, Hıcr 15/13-15, İsrâ’ 17/93, Şu‘arâ’ 26/199, 201, Sebe’ 34/31, Kamer 54/2 gibi âyetlerde de söz konusudur.

İşte bu âyetlerden de anlaşılacağı gibi, “meleklerin gelmesi” ifadesi hak edenlere azabın indirilmesi ve onlara göz açtırılmaması demektir. Âyetin sonundaki cümlenin vermek istediği mesaj kanaatimizce budur.

Yüce Allah “Biz melekleri ancak ve ancak bir amaç ile indiririz. O zaman da onlara mühlet verilmez” meâlindeki Hicr 15/8’de de belirttiği gibi, Mekkeli müşriklerin risaletin ispatıyla ilgili ileri sürdükleri “meleklerin getirilmesi” isteğinin aslında bir felaket talebi olduğunu ortaya koymakta ve meleklerin inişinin ancak ve ancak bir amaç için olacağını beyan etmektedir. Konuyla ilgili olarak Meryem 19/64’te şu beyan zikredilmektedir: “Biz ancak Rabbinin emri ile ineriz (geliriz). Önümüzde, arkamızda ve bunlar arasında olan her şey Allah’a aittir. Rabbin unutkan değildir.”

c) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirildiği üzere, “Yüce Allah’ın ve meleklerin gelmesi” esasında Rabbimizin azap emrinin gelmesi demektir. Çünkü fiziksel manada Yüce Allah’ın gelmesi söz konusu olamaz. En‘âm 6/158, Haşr 59/2 ve Fecr 89/22’de de benzer kullanımlar yer almakta ve hepsinde de maksadın Yüce Allah’ın azap emrinin gelmesi olduğu anlaşılmaktadır. Bu konuda Nahl 16/33’da yer alan bilgiye göre inkârcıların beklentisinin cevabı olarak hem “meleklerin” hem de “Yüce Allah’ın emrinin gelişi” söz konusu edilmektedir.

Buradan da anlaşıldığı üzere, meleklerin ve Yüce Allah’ın gelişi esasında hak edenlere Allah’ın azap emrinin gelip uygulanışı manasındadır. Âyetler birbirini tefsir ettikleri için Kur’ân’da Yüce Allah’ın gelişinden söz eden âyetlerde maksat O’nun azabının gelişidir. En‘âm 6/43’te de bu husus açıkça zikredilmektedir. Ayrıca Nahl 16/26’da “hiç farkında değillerken inkârcıların binalarına Yüce Allah’ın gelmesi”nden söz edilmesindeki maksat da aynıdır; yani O’nun azabıyla gelişi dile getiriliyor demektir.

Âyette aslında neyin getirileceği zikredilmemiş de olabilir. Bu durumda maksat, zaten ifade ettiğimiz üzere Yüce Allah’ın azabıdır; çünkü Allah azizdir; hiçbir güç ve kudret O’nun azabı ve gücü karşısında duramaz, O’nun kararını öteleyemez, erteleyemez, engelleyemez.

d) Âyette sözü edilen ف۪ي ظُلَلٍ مِنَ الْغَمَامِ “buluttan gölgelerde” ifadesi de Yüce Allah’ın hak edenlere uygulayacağı bir felaket manasına alınmalıdır. Kur’ân’da dört kez(36) yer alan الْغَمَام el-ğamâm kelimesi “bulut” manasına gelirken, zulleh kelimesinin çoğulu ظُلَل zulel kelimesi ise Kur’ân’da dört kez(37) geçmekte ve siyah bulutların oluşturduğu “karanlıklar” manasına gelmektedir. Şu‘arâ’ 26/189’da da belirtildiği üzere, Yüce Allah Hz. Şu‘ayb’ın inkârcı kavmi olan Eykeliler gibi başka bazı eski kavimlerin helakini de bu şekilde “korkunç bir karanlık” ile gerçekleştirmiştir.

Anlaşılıyor ki Yüce Allah bu tür inkârcıları benzer şekilde buluttan oluşan karanlıklar içerisinde helak edeceği mesajını dolaylı olarak dile getirmiş olmaktadır. Nitekim Furkân 25/25’te mahşer şartlarında gerçekleşecek bir olaya değinilmekte ve “göğün bulutlar şeklinde yarılması ve meleklerin indirilmesi” zikredilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise bunun dünyevi azap şekli dile getiriliyor demektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz ifadenin başında yer alan ف۪ي ظُلَلٍ fî zulelin ifadesindeki ف۪ي fî edatının bâ/bi manasına geldiği de dile getirilen görüşler arasında yer almaktadır.(38) Bu durumda Yüce Allah’ın ve meleklerin “buluttan gölgeler arasında gelmesi” değil de Rabbimizin “buluttan gölgeler getirmesi” yani “fiili olarak, bizzat helak azabını getirmesi” anlamı devreye girer ki bu yorum da elbette yanlış değildir. Çünkü etâ/ye’tî fiili bâ/bi harfiyle kullanılırsa “getirmek” anlamını vermekte, böylece inkârcıların azap beklentisine dikkat çekilmiş olmaktadır. Bu anlam çerçevesinde âyette geçen وَالْمَلٰٓئِكَة el-melâikeh kelimesi kesra okunarak(39) daha önce geçen اللّٰهُ allâhu lafzına değil de الْغَمَامِ el-ğamâmi kelimesine atıf olarak düşünülebilir. Buna göre âyette “Allah’ın buluttan gölgeleri ve melekleri getirmesi” kastediliyor demektir.

e) Âyette geçen وَقُضِيَ الْاَمْرُ ve kudiye’l-emru ifadesi beklentinin gerçekleşmesi durumunda hükmün verilmiş ve emrin yerine getirilmiş olacağını, dolayısıyla işin bitirileceğini ortaya koymaktadır. Bu ifade, Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yer almaktadır.(40)

“Meleklerin gelişi” suçluların dünya hayatlarında öldürülmesidir; mahşerde ise haklarında karar verilip cehennemlik olanların cehenneme atılmasıdır. Nitekim İbrâhim 14/22’de de ilgili cümle bu manada kullanılmaktadır. En‘âm 6/8. âyetin sonunda yer alan ثُمَّ لَا يُنْظَرُونَ sümme lâ yanzarûne cümlesi ise “artık kendilerine hiç zaman tanınmayacağını, adeta kendilerine göz bile açtırılmayacağını” ortaya koymakta, dolayısıyla Hicr 15/8’deki وَمَا كَانُوٓا اِذًا مُنْظَر۪ينَ “O zaman onlara mühlet verilmez” ifadesini karşılamaktadır. O halde meleklerin indirilmesi durumunda cezayı hak edenlere kesinlikle zaman tanınmayacağı bildirilmektedir.

2. وَاِلَى اللّٰهِ تُرْجَعُ الْاُمُورُ “Bütün işler yalnızca Allah’a döndürülecektir.” Bu cümle benzer mesaj içerikleriyle bazen aynı cümle halinde(41) bazen de benzer içeriklerde başka bazı âyetlerde de geçmektedir.(42) Âyette اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesinin öne alınıp تُرْجَعُ turca‘u edilgen fiilinin sona bırakılması sayesinde devrik cümle yapısı tercih edilmektedir ki bunun amacı dönüşün sadece ve sadece Yüce Allah’a olacağını beyandır. Kötülük yapanların kötülükleri yanlarına kâr kalmayacak, iyilikler de elbette kaybolmayacaktır.

Bu cümlede başta inkârcılar olmak üzere bütün insanların bütün eylemlerinin sadece ve sadece Yüce Allah’a sunulacağı beyan edilmektedir. Davranışlar Yüce Allah’a döndürüleceğine göre, geriye sadece davada sabır ve kararlılık kalmaktadır. İnkârcıların alay ederek dile getirdikleri birtakım istekler başta olmak üzere, ortaya konulan bütün eylemler sonuçta Yüce Allah’ın huzurunda hesabın konusu olacaktır. Bu bilgi sayesinde inkârcılara gözdağı, müminlere de moral verilmesi amaçlanmaktadır. İşte bütün olumsuzluklara rağmen, onların yaptığı her bir kötülük ve ortaya koyduğu her türlü tuzak veya entrika Yüce Allah’ın sınırsız bilgisinden kaçamayacak, ilâhî huzurda sorgulanarak hak ettikleri cezaya çarptırılacaklardır.

ıı. İsrailoğullarının Hakikatlere İtibarsızlığı

سَلْ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ كَمْ اٰتَيْنَاهُمْ مِنْ اٰيَةٍ بَيِّنَةٍ وَمَنْ يُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللّٰهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَتْهُ فَاِنَّ اللّٰهَ شَد۪يدُ الْعِقَابِ “İsrailoğulları’na sor ki kendilerine apaçık nice ayet (mucize) vermiştik. Kim kendisine (deliller) geldikten sonra Allah’ın nimetini (ayetlerini) değiştirirse, şüphesiz ki Allah’ın azabı şiddetlidir.”

Âyetteki سَلْ sel emri “sor”; بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ benî isrâîle tamlaması “İsrailoğullarına”; كَمْ اٰتَيْنَاهُمْ kem âteynâhum ifadesi “onlara kaç tane vermişiz”; مِنْ اٰيَةٍ بَيِّنَةٍ min âyetin beyyinetin tamlaması “açık belge”; وَمَنْ يُبَدِّلْ ve men yübeddil cümlesi “ve her kim değiştirse”; نِعْمَةَ اللّٰهِ nı‘metellâhi tamlaması “Allah’ın nimet(ler)ini”; مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَتْهُ min ba‘di mâ câethu ifadesi “kendi(leri)ne geldikten sonra”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; شَد۪يدُ الْعِقَابِ şedîdü’l-‘ıkâbi tamlaması ise “azabı şiddetli(dir)” demektir.

Burada İsrailoğullarına gönderilen çeşitli deliller ile onların bunlara karşı olumsuz tavrı gündeme getirilmektedir.

1.سَلْ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ كَمْ اٰتَيْنَاهُمْ مِنْ اٰيَةٍ بَيِّنَةٍ “İsrailoğulları’na sor ki kendilerine apaçık nice ayet (mucize) vermiştik.” Yüce Allah bu sûrede oldukça yoğun bir şekilde ele aldığı üzere, İsrailoğullarına yani Medine’deki Yahudilere yönelik ifadelerine yeniden gönderme yapmakta ve onlara nice apaçık âyetler (deliller) gönderdiğini hatırlatmaktadır. Burada geçen اٰيَة âyeh kelimesi “âyet, delil, ders, mucize” gibi anlamlara gelmekte, beraberinde geçen بَيِّنَة beyyineh sözcüğü ise bunların “apaçık” olduğunu ortaya koymaktadır.

İsrailoğullarına verildiği bildirilen deliller, âyetlerle ilgili olarak İsrâ’ 17/101’de şöyle buyrulmaktadır: “Yemin olsun ki Mûsâ’ya apaçık dokuz âyet (mucize, delil) vermiştik.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya dokuz tane delil, mucize veya risaletinin temel öğretilerini verdiğini beyan etmektedir. Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/101 ve Neml 27/12’de geçen تِسْع tis‘a “dokuz” kelimesi rakamsal anlam ifade edebileceği gibi “pek çok, oldukça fazla” gibi çokluk manası da verebilir.

a) Maksat eğer bilinen manada “dokuz” rakamı ise, o zaman bu dokuz delilin Hz. Mûsâ’ya verilen mucizeler olduğunu söylemeliyiz. Bu bağlamda sözü edilen mucizelerin bir kısmı A‘râf 7/133’te şu şekilde sayılmaktadır: “Bunun üzerine biz de ayrı ayrı deliller olarak üzerlerine tufan, çekirgeler, haşereler, kurbağalar ve kan göndermiştik. Yine de büyüklük taslamaya devam etmişlerdi; zaten suçlu bir kavim idiler.” Diğerleriyle birlikte bu delilleri şu şekilde sayabiliriz: Bunlar “‘asâ “değnek”,(43) yed-i beydâ’ “beyaz el”,(44) “denizin yarılması”,(45) “kendisinden on iki su fışkıran kaya”,(46) “tufan”,(47) “çekirge sürüsü ve kımıl (yaban sineği)”,(48) “kurbağa istilası”,(49) “suyun kana dönüşmesi”(50) ve “dağın onların üzerine kaldırılması”dır.(51) Bu sayılanlara “kuraklık ve ürün kıtlığı”,(52) “Hz. Mûsâ’nın önceleri dilinin dönmemesi ve sonrasında açılması”(53) da ilave edilebilir.

b) Maksat eğer sayısal bir rakam değil de “çokluk” ise hem bu delilleri sayabiliriz; hem de Hz. Mûsâ’nın kavmine yönlendirdiği daha başka tevhid ilkeleri, çeşitli emirler, yasaklar ve ahlâkî ilkeler söz konusu edilebilir. Bu bağlamda bir hadiste konuyla ilgili olarak kendisine soru soran Yahudilere Hz. Peygamber’in şunları ifade ettiği nakledilmektedir: “Şirk koşmamak, haksız yere cana kıymamak, hırsızlık yapmamak, zina etmemek, faiz yememek, büyü yapmamak, namuslu bir kadına iftira atmamak, savaştan kaçmamak, özellikle Cumartesi yasağını çiğnememek.”(54) Bu cevabı alan Yahudiler “Eğer kavmimizin bizi öldürmesinden korkmasaydık sana tâbi olurduk” demişlerdi.

Âyeti her iki şekilde de yorumlamak mümkündür. Hatta Râzî bu çerçevede sayılabilecek delillerin 16 tane olduğunu, âyetteki dokuz rakamının daha fazla mucizenin verilmiş olmasına engel olmadığını beyan etmiştir.(55)

2. وَمَنْ يُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللّٰهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَتْهُ فَاِنَّ اللّٰهَ شَد۪يدُ الْعِقَابِ “Kim kendisine (deliller) geldikten sonra Allah’ın nimetini (ayetlerini) değiştirirse, şüphesiz ki Allah’ın azabı şiddetlidir.” Yüce Allah başta İsrailoğulları olmak üzere, her bir muhatabını kastederek kendilerine apaçık deliller geldikten sonra onları değiştirir, kendilerine itibar etmezlerse azabının son derece şiddetli olduğunu haber vermektedir. Yüce Allah’ın ‘ıkâb’ının yani “azabı”nın şiddetli oluşunu ifade eden bu cümle benzer ifadeler halinde Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(56) ve benzer içeriklerde de yer almaktadır.

Burada geçen نِعْمَةَ اللّٰهِ nı‘metellâhi tamlaması “Allah’ın nimeti” manasına gelmekte, önceki cümlede bunu karşılayan kelime âyeh “âyet” olduğu için maksadı “Allah’ın ayet şeklinde gönderdiği nimeti” manasına “mesajları” olarak alabiliriz.(57) Bu durumda vahye nimet denebileceği sonucu elde edilebilir ve tıpkı Mâide 5/3 ile Duhâ 93/11’de geçen nı‘meh sözcükleri gibi burada da vahyin nimet olduğu beyan edilebilir.

Âyette dikkat çekilen husus “nimetin değiştirilmesidir” ki bunun ne olduğuyla ilgili olarak daha önce yorumladığımız Bakara 2/79-80’de bilgi verilmekte, kendi elleriyle yazdıklarını Allah’ın kitabından diyerek muhataplara ilettikleri ve birtakım dünyalıklar elde ettikleri belirtilerek kendileri kınanmıştı. Esasında onların değiştirdikleri şeylerle ilgili olarak Bakara 2/89’da dile getirildiği üzere Tevrât ve İncil’de Hz. Peygamber’in müjdelendiği âyetler olduğu görüşü de dile getirilmektedir(58) ki bunu kabule engel bir durum yoktur. İsrailoğullarının birtakım mesajları değiştirmesiyle ilgili olarak Bakara 2/75’te yuharrifûne/tahrîf kelimesi kullanılmakta ve anladıktan sonra Allah’ın kelamını, ondaki kelimelerin yerlerini değiştirdikleri ifade edilmektedir.

ııı. Dünya Hayatının Kâfirlere Cazip Gelmesi

زُيِّنَ لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا وَيَسْخَرُونَ مِنَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُواۢ وَالَّذ۪ينَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ وَاللّٰهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشَآءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ “Kâfir olanlar için dünya hayatı cazip kılındı. Onlar, bazı müminlerle alay ediyorlar. (İman edip) takvâlı (duyarlı) olanlar, kıyamet gününde onların üzerinde (olacak)tır. Allah dilediğine (layık olana) hesapsız rızık verir.”

Âyetteki زُيِّنَ züyyine edilgen fiili “süslendi”; لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا lillezîne keferû ifadesi “kâfirlere, kâfirler için, inkar etmiş olanlar için”; الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا el-hayâtü’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatı, yakın hayat”; وَيَسْخَرُونَ ve yesharûne fiili “ve alay ederlerdi”; مِنَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُواۢ minellezîne âmenû ifadesi “iman edenlerle, iman etmiş olanlarla”; وَالَّذ۪ينَ اتَّقَوْا vellezîne’ttekav ifadesi “muttaki (duyarlı) olanlar ise”; فَوْقَهُمْ fevkahum tamlaması “onların üstünde (olacaklardır)”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti ifadesi “kıyamet günü”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يَرْزُقُ yarzuku fiili “rızık verir, rızık vermektedir”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu cümlesi “dilediğine, layık gördüğüne”; بِغَيْرِ حِسَابٍ bi ğayri hısâbin ifadesi ise “hesapsız bir şekilde” demektir.

Burada inkârcıların müminlere karşı alaycı tavrı ile müminlerin mahşerdeki üstün durumuna dair müjde gündeme getirilmektedir.

1. زُيِّنَ لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا وَيَسْخَرُونَ مِنَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا “Kâfir olanlar için dünya hayatı cazip kılındı. Onlar, bazı müminlerle alay ediyorlar.” Yüce Allah, daha önce delilleri ve peygamberleri yalanlayan, bu de­lillerden yüz çeviren ve Allah’ın nimetlerini, kendilerine geldikten sonra de­ğiştiren kâfirlerin halini zikredince, bunun peşinden onların bu yolu tutmalarının sebebini işte bu âyette açıklamaktadır. Bu sözün gayesi, müslümanlara, fânî ve geçici dünya süsünü bakî ahiret derecelerine tercih eden kâfir ve müşriklerin akıllarının ne kadar yetersiz olduğunu bildir­mektir. Yüce Allah inkârcılığı tercih edenlerin dünya hayatındaki durumlarını yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette ele almakta ve kendilerine bu hayatın süslü geldiğini ifade ederek, zenginliklerini üstünlük sebebi sayarak müslümanlar içindeki fakirlerle alay etmekte olduklarını haber vermektedir.

a) Bu âyetin iniş sebebi olarak bazı olaylar rivayet edilmektedir:

ı. “İbn Abbâs şöyle demişttr: Bu ayet, Ebû Ce­hil ve diğer Kureyş önderleri hakkında indirilmiştir. Onlar, yani kâfirler rahatlık ve nimetler içinde yüzerken, Abdullah b. Mes‘ûd, ‘Ammâr, Habbâb, Ebû Huzeyfe’nin kölesi Sâlim, ‘Âmir b. Füheyre ve Ebû Ubeyde İbnu’l-Cerrâh gibi fakir müslümanlarla alay etmişler, onların fakrü zaruret için­de bulunmalarını ve çeşitli eziyyetlere katlanmalarını alay konusu edinmişlerdi.”

ıı. “Bu âyet, Kurayza, Nadîr ve Kaynuka yahudilerinin ileri ge­lenleri ve âlimleri hakkında nazil olmuştur. Onlar, yurtlarından ve mallarından uzaklaştırılan fakir müslüman muhacirlerle alay ediyorlardı.”

ııı. “Mukâtil şöyle demiştir: Bu âyet, Abdullah b. Ubeyy ve ave­nesi gibi münafıklar hakkında nazil olmuştur. Bunlar, zayıf müslümanlar ve fakir muhacirler ile alay ediyorlardı.”(59)

Rivayetlere ve âyetin metnine bakıldığında, bu âyetin bütün bu anlatılanlar için nazil olmasına herhangi bir engel bulunmadığını söyleyebiliriz. Ancak nüzul sebebi özel olsa da mesajın genel ve evrensel olduğunda da herhangi bir şüphemiz yoktur.

b)زُيِّنَ لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا “Kâfir olanlar için dünya hayatı câzip kılındı.” Âyette geçen زُيِّنَ züyyine “süslendi, süslü gösterildi” anlamındaki edilgen fiilinin vermek istediği mesaj insanların bu hayata imtihan için gönderildiği gerçeğine bir göndermedir.

Yüce Allah âhirete inanmayan insanların inançsızlıktaki kararlılıklarının karşılığı olarak dünyadaki davranışlarının kendilerine süslü gösterildiğini, bunun sonucunda da bocalayıp durduklarını beyan etmektedir. Kur’ân’da bu konuda başka âyetlere bakıldığında kötü işleri insanlara süslü gösterenlerin şeytan,(60) kötü arkadaşlar(61) ve Allah’a ortak tutulan putlar(62) olduğu görülmektedir. Ayrıca yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bazı âyetlerde benzer şekilde kötü insanlara bazı olumsuzlukların “süslü gösterildiği” ifade edilmekte,(63) bir âyette ise çeşitli dünyevî şeylerin imtihan amaçlı olarak insanlara süslü gösterildiği beyan edilmektedir.(64)

Yüce Allah, En‘âm 6/108 ve Neml 27/4 gibi âyetlerde de beyan ettiği gibi, şeytana teslim olanların ve imtihanı kaybetmeye kararlı olanların davranışlarını kendilerine süslü göstermekte, bir anlamda onların şaşkınlık kararlarını onaylamış olmaktadır. Bu nedenle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, konuyla ilgili benzer âyetlerde “süslü gösterme”yle ilgili fiiller bazen edilgen kalıpta getirilmektedir.

c) وَيَسْخَرُونَ مِنَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُواۢ “Onlar, bazı müminlerle alay ederlerdi.” Yüce Allah inkârcılıklarından söz ettiği şımarık bazı kâfirlerin fakir birtakım Müslümanla alay ettiklerini beyan etmektedir. Âyette geçen مِن min edatı onların bu alaycılığı bazı müslümanlar için özellikle gerçekleştirdiklerini göstermektedir. İnkârcıların müminleri gördüklerinde onlara güldükleri ve kendileriyle alay ettikleri Mütaffifûn 83/29-32 gibi pek çok âyette belirtilmektedir.

İnkarcıların alaycılıklarıyla ilgili olarak En‘âm 6/10’da şöyle buyrulmaktadır: “Senden önceki peygamberlerle de alay edilmiş, bu yüzden onlarla alay edenleri alay ettikleri şey (azap) kuşatıvermişti.” Yüce Allah peygamberlerle ve onların tebliğ ettiği değerlerle alay edenlerin alay ettikleri şeylerin kendilerini çepeçevre kuşatmış olacağını haber vermektedir. İnkârcıların dünya hayatlarında alay edip dalga geçtikleri her ne varsa hepsinin kendilerini kuşatmış olacağı gerçeği de çeşitli âyetlerde dile getirilmekte,(65) konunun önemi bütün muhataplara kavratılmak istenmektedir.

“Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış! derler” mealinde Kur’ân’da altı kez(66) geçen ve her kullanıldığı yerde “Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koyan bu cümledeki يَقُولُونَ yekûlûne fiiline “demek, söylemek” anlamı verilebileceği gibi, “meydan okumak, sormak ve alay etmek” anlamları da verilebilir. Çünkü müşriklerin veya inkârcıların psikolojileri bunu gerektirmektedir. Ayrıca konuyla ilgili âyetlerde geçen hâze’l-va‘dü ifadesi “tehdit edildikleri azap, kıyamet günü, mahşer” manasına gelmektedir.(67) Demek ki kendilerine vaadedilen şey, tehdit edildikleri azap veya kıyamet-mahşer süreci ile cehennem ateşiydi.

2.وَالَّذ۪ينَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ “(İman edip) takvalı (duyarlı) olanlar, kıyamet gününde onların üzerinde (olacak)tır.” Yüce Allah bu dünya hayatında inkârcıların şımarıklık yapıp fakir müslümanlarla alay edişlerini eleştirmekte ve mahşerde durumun değişeceğini, bu defa dünyada hor ve hakir gördükleri müslümanların onların üzerinde bir yerde ve konumda olacaklarını beyan etmektedir. Mütaffifûn 83/34-36’da belirtildiği gibi, Müslümanlara gülen inkârcılara yönelik olarak mahşerde bu defa müminlerin divanlar üzerine kurulmuş bir şekilde onlara gülecekleri, dahası dünya hayatında kâfirlerin yaptıklarının kendilerine de mahşerde uygulanacağı haber verilmektedir.

Vâkı‘a 56/3’te dile getirilen “alçaltan ve yükselten olay” manasında Son Saat ve Kıyâmet’in de dünya hayatında küçük düşürülenlerin orada yükseltileceği, burada kibirli olanların ise orada alçaltılacağı beyan edilmektedir. Bu konuda Âl-i İmrân 3/55’te verilen “peygambere uyanların kıyamet günü kâfirlerden üstün tutulacağı” müjdesini de hatırlamak gerekmektedir.

3. وَاللّٰهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشَآءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ “Allah, dilediğine (layık olana) hesapsız rızık verir.” Yüce Allah dilediğine yani layık gördüğü fedakâr kullarına mahşerde hesapsız yani sınırsız bir şekilde rızık vereceğini müjdeleyerek fakir müslümanlara moral, inkârcılara ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

Ödülün “hesapsız” oluşu, “sınırsız ve kesintisiz” oluşunu göstermektedir.(68) Nebe’ 78/36’daki “hesapsız, tastamam ikram” ifadesi ödülün üst sınırının olmayabileceğini göstermektedir. Dahası, yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/212’de, ayrıca Âl-i İmrân 3/27, 37, Nûr 24/38 ve Zümer 39/10 gibi âyetlerde de ödülün hesapsız olacağı müjdelenmektedir. Talâk 65/2’de ise dünya hayatında insanlara hiç hesap edemeyecekleri şekilde rızık verebileceğini beyan etmektedir. Çekilen sıkıntılara karşılık ortaya konulan fedâkarlıklar büyük olduğu için, onlara verilecek ecir de buna uygun olarak hesapsız ve sınırsız olacaktır. Bu noktada unutulmaması gereken şey, sınırsız ödülün bilinen manada yapılan günlük ibadetlerle değil, çekilen yoğun sıkıntılarla ilişkilendirilmesidir.

Nebî (as) cennet ödülleriyle ilgili olarak şöyle buyurumaktadır: “Cennette hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir beşerin kalbinden geçmeyen şeyler (ödüller, ecirler) vardır.”(69) Hz. Peygamber’in bu hadisinin Secde 32/17. âyetin bir tefsiri olduğu anlaşılmaktadır: Âyet mealen şöyledir: “Hiçbir can (dünyada) yaptıklarının karşılığı olarak kendisi için ne tür gözaydınlıklarının hazırlanmış olduğunu bilemez.”

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., V, 197-198. Benzer rivayetler için de ayrıca bk. Semerkandî, age., I, 135-136; Taberî, age., II, 312-315; Zemahşerî, age., I, 248.
• 2 - Râzî, age., V, 199. 3 - Zemahşerî, age., I, 248.
• 4 - Bayraklı, age., II, 536.
• 5 - Bakara 2/9-11. 6 - Âl-i İmrân 3/62-63. 7 - A‘râf 7/55-56. 8 - A‘râf 7/74. 9 - A‘râf 7/85. 10 - Enfâl 8/73. 11 - Enbiyâ 21/22. 12 - Mü’minûn 23/71. 13 - Şu‘arâ’ 26/151-152. 14 - Neml 27/34. 15 - Kasas 28/4. 16 - Kasas 28/83. 17 - ‘Ankebût 29/29-30. 18 - Muhammed 47/22.
  • Bakara 2/11 Âl-i İmrân 3/63 A‘râf 7/56 A‘râf 7/74 A‘râf 7/85 Enfâl 8/73 Enbiyâ 21/22 Mü'minûn 23/71 Şu‘arâ 26/152 Neml 27/34 Kasas 28/4 Kasas 28/83 ‘Ankebût 29/30 Muhammed 47/22
• 19 - Bayraklı, age., II, 537, 545.
• 20 - Bayraklı, age., II, 537, 546.
• 21 - Semerkandî, age., I, 136; Taberî, age., II, 319; Râzî, age., V, 203.
• 22 - Bakara 2/206; Âl-i İmrân 3/12, 162, 197; Nisâ’ 4/55, 93, 97, 115, 121, 140, 169; A‘râf 7/18, 41, 179; Enfâl 8/16, 36, 37; Tevbe 9/35, ö49, 63, 68, 73, 81, 95, 109; Hûd 11/119; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/16, 29; Hıcr 15/43; Nahl 16/29; İsrâ’ 17/8, 18, 39, 63, 97; Kehf 18/100, 102, 106; Meryem 19/68, 86; Tâhâ 20/74; Enbiyâ’ 21/29, 97; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/34, 65; ‘Ankebût 29/54, 68; Secede 32/13; Fâtır 35/36; Yâsîn 36/63; Sâd 38/56, 85; Zümer 39/32, 60, 71, 72; Mü’min 40/49, 60, 76; Zuhruf 43/74; Câsiye 45/10; Feth 48/6; Kâf 50/24, 30; Tûr 52/13; Rahmân 55/43; Mücâdele 58/8; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6; Cinn 72/25, 23; Nebe’ 78/21; Burûc 85/10; Fecr 89/23; Beyyine 98/6.
  • Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/55 Nisâ 4/93 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Nisâ 4/121 Nisâ 4/140 Nisâ 4/169 A‘râf 7/18 A‘râf 7/41 A‘râf 7/179 Enfâl 8/16 Enfâl 8/36 Enfâl 8/37 Tevbe 9/35 Tevbe 9/49 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Tevbe 9/73 Tevbe 9/81 Tevbe 9/95 Tevbe 9/109 Hûd 11/119 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/16 İbrâhîm 14/29 Hicr 15/43 Nahl 16/29 İsrâ 17/8 İsrâ 17/18 İsrâ 17/39 İsrâ 17/63 İsrâ 17/97 Kehf 18/100 Kehf 18/102 Kehf 18/106 Meryem 19/68 Meryem 19/86 Tâhâ 20/74 Enbiyâ 21/29 Enbiyâ 21/97 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/34 Furkân 25/65 ‘Ankebût 29/54 ‘Ankebût 29/68 Secde 32/13 Fâtır 35/36 Yâsîn 36/63 Sâd 38/56 Sâd 38/85 Zümer 39/32 Zümer 39/60 Zümer 39/71 Zümer 39/72 Mü'min 40/49 Mü'min 40/60 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/74 Câsiye 45/10 Fetih 48/6 Kâf 50/24 Kâf 50/30 Tûr 52/13 Rahmân 55/43 Mücâdele 58/8 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Cinn 72/25 Cinn 72/23 Nebe' 78/21 Burûc 85/10 Fecr 89/23 Beyyine 98/6
• 23 - Nahl 16/41. 24 - Nahl 16/106. 25 - Râzî, age., V, 204. Benzer başka rivayetler için ayrıca bk. Semerkandî, age., I, 136-137; Taberî, age., II, 320-322; Zemahşerî, age., I, 249.
  • Nahl 16/41 Nahl 16/106
• 26 - Tevbe 9/128. 27 - Bakara 2/143, 207; Âl-i İmrân 3/30; Tevbe 9/117; Nahl 16/7, 47; Hacc 22/65; Nûr 24/20; Hadîd 57/9; Haşr 59/10.
  • Tevbe 9/128 Bakara 2/143 Bakara 2/207 Âl-i İmrân 3/30 Tevbe 9/117 Nahl 16/7 Nahl 16/47 Hacc 22/65 Nûr 24/20 Hadîd 57/9 Haşr 59/10
• 28 - Semerkandî, age., I, 137; Taberî, age., II, 324-325; Zemahşerî, age., I, 249-250; Râzî, age., V, 206-207.
• 29 - Bakara 2/208; Tevbe 9/36, 122; Sebe’ 34/28.
  • Bakara 2/208 Tevbe 9/36 Tevbe 9/122 Sebe' 34/28
• 30 - Buhârî, İman, 4, 5; Rikâk, 26; Müslim, İman, 64, 65; Ebû Dâvûd, Cihâd, 25; Tirmizî, Kıyâmet, 52; Nesâî, İman, 8, 9, 11; Ahmed b. Hanbel, II, 160, 163, 187.
• 31 - Bakara 2/168, 208; En‘âm 6/142; Nûr 24/21. 32 - Bakara 2/168, 208; Nisâ’ 4/101; En‘âm 6/142; A‘râf 7/22; Yûsuf 12/5; İsrâ’ 17/53; Kehf 18/50; Tâhâ 20/117; Kasas 28/19; Yâsîn 36/60; Zuhruf 43/62.
  • Bakara 2/168 Bakara 2/208 En‘âm 6/142 Nûr 24/21 Bakara 2/168 Bakara 2/208 Nisâ 4/101 En‘âm 6/142 A‘râf 7/22 Yûsuf 12/5 İsrâ 17/53 Kehf 18/50 Tâhâ 20/117 Kasas 28/19 Yâsîn 36/60 Zuhruf 43/62
• 33 - Semerkandî, age., I, 137; Taberî, age., II, 326; Râzî, age., V, 209.
• 34 - Nisâ’ 4/136. 35 - Râzî, age., V, 210.
  • Nisâ 4/136
• 36 - Bakara 2/57, 210; A‘râf 7/160; Furkân 25/25. 37 - Bakara 2/210; Lokmân 31/32; Zümer 39/16.
  • Bakara 2/57 Bakara 2/210 A‘râf 7/160 Furkân 25/25 Bakara 2/210 Lokmân 31/32 Zümer 39/16
• 38 - Semerkandî, age., I, 138. 39 - Semerkandî, age., I, 138; Taberî, age., II, 327-328.
• 40 - Bakara 2/210; En‘âm 6/8, 58; Yûnus 10/11, 19, 47, 54; Hûd 11/44, 110; Yûsuf 12/41; İbrâhim 14/22; Meryem 19/39; Zümer 39/69, 75; Mü’min 40/78; Fussılet 41/45; Şûrâ 42/14, 21.
  • Bakara 2/210 En‘âm 6/8 En‘âm 6/58 Yûnus 10/11 Yûnus 10/19 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Hûd 11/44 Hûd 11/110 Yûsuf 12/41 İbrâhîm 14/22 Meryem 19/39 Zümer 39/69 Zümer 39/75 Mü'min 40/78 Fussilet 41/45 Şûrâ 42/14 Şûrâ 42/21
• 41 - Bakara 2/210; Âl-i İmrân 3/109; Enfâl 8/44; Hacc 22/76; Fâtır 35/4; Hadîd 57/5. 42 - En‘âm 6/159; Hûd 11/123; Hacc 22/41; Rûm 30/4; Lokmân 31/22; Şûrâ 42/43, 53.
  • Bakara 2/210 Âl-i İmrân 3/109 Enfâl 8/44 Hacc 22/76 Fâtır 35/4 Hadîd 57/5 En‘âm 6/159 Hûd 11/123 Hacc 22/41 Rûm 30/4 Lokmân 31/22 Şûrâ 42/43 Şûrâ 42/53
• 43 - Tâhâ 20/18. 44 - Tâhâ 20/22. 45 - Şu‘arâ’ 26/63. 46 - Bakara 2/60; A‘râf 7/160. 47 - A‘râf 7/133. 48 - A‘râf 7/133. 49 - A‘râf 7/133. 50 - A‘râf 7/133. 51 - Bakara 2/63; Nisâ’ 4/154. 52 - A‘râf 7/130. 53 - Tâhâ 20/27; Şu‘arâ’ 26/13.
  • Tâhâ 20/18 Tâhâ 20/22 Şu‘arâ 26/63 Bakara 2/60 A‘râf 7/160 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 Bakara 2/63 Nisâ 4/154 A‘râf 7/130 Tâhâ 20/27 Şu‘arâ 26/13
• 54 - Râzî, age., XXI, 64. Benzer rivayetler için ayrıca bk. Semerkandî, age., II, 348; Taberî, age., XV, 172-173; Zemahşerî, age., II, 670. 55 - Râzî, age., XXI, 64.
• 56 - Bakara 2/196, 211; Âl-i İmrân 3/11; Mâide 5/2, 98; Enfâl 8/13, 25, 48, 52; Ra‘d 13/6; Mü’min 40/3, 22; Fussılet 41/43; Haşr 59/4, 7. 57 - Zemahşerî, age., I, 251.
  • Bakara 2/196 Bakara 2/211 Âl-i İmrân 3/11 Mâide 5/2 Mâide 5/98 Enfâl 8/13 Enfâl 8/25 Enfâl 8/48 Enfâl 8/52 Ra‘d 13/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/22 Fussilet 41/43 Haşr 59/4 Haşr 59/7
• 58 - Semerkandî, age., I, 139; Râzî, age., VI, 3.
• 59 - Râzî, age., VI, 5.
• 60 - En‘âm 6/43; Enfâl 8/48; Hıcr 15/39; Nahl 16/63; Neml 27/24; ‘Ankebût 29/38. 61 - Fussılet 41/25. 62 - En‘âm 6/137. 63 - Bakara 2/212; En‘âm 6/122; Tevbe 9/37; Yûnus 10/12; Ra‘d 13/33; Fâtır 35/8; Mü’min 40/37; Muhammed 47/14; Feth 48/12. 64 - Âl-i ‘Imrân 3/14.
  • En‘âm 6/43 Enfâl 8/48 Hicr 15/39 Nahl 16/63 Neml 27/24 ‘Ankebût 29/38 Fussilet 41/25 En‘âm 6/137 Bakara 2/212 En‘âm 6/122 Tevbe 9/37 Yûnus 10/12 Ra‘d 13/33 Fâtır 35/8 Mü'min 40/37 Muhammed 47/14 Fetih 48/12 Âl-i İmrân 3/14
• 65 - En‘âm 6/10; Hûd 11/8; Nahl 16/34; Enbiyâ’ 21/41; Zümer 39/48; Mü’min 40/45, 83; Zuhruf 43/8; Câsiye 45/33; Ahkâf 46/26. 66 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Zâriyât 51/12; Mülk 67/25; Kıyâmet 75/6. 67 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 11; Kurtubî, age., XVIII, 143.
  • En‘âm 6/10 Hûd 11/8 Nahl 16/34 Enbiyâ 21/41 Zümer 39/48 Mü'min 40/45 Mü'min 40/83 Zuhruf 43/8 Câsiye 45/33 Ahkâf 46/26 Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Zâriyât 51/12 Mülk 67/25 Kıyâmet 75/6
• 68 - Semerkandî, age., III, 180, Zemahşerî, age., IV, 113.
• 69 - Dârimî, Rikâk, 98, 105; Ahmed b. Hanbel, II, 313, 370, 407.