Kasas Suresi

Mekke’de risâletin 10-11. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 88 âyetten oluşan, adını 25. âyette geçen “kıssalar” anlamındaki الْقَصَص el-kasas kelimesinden alan Kasas sûresi inişe göre 67, resmî sıralamada ise 28. sûredir.

Kasas sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Neml sûresiyle de ondan bir önceki sûre olan Şu‘arâ’ suresiyle de yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de mukatta‘a harfleriyle başlaması, Hz. Mûsâ kıssası ile devam etmeleri en önemli ortak noktalardır (Neml 7-14; Kasas 3-46). Öyle ki bu durum iki sûrenin adeta birbirinin devamı olduğu izlenimi vermektedir. Ayrıca kâinat kitabından sunulan çeşitli konu başlıkları da iki sûrenin ortak konularındandır (Neml 59-64; Kasas 71-73). Dahası mahşere iyilik getirenlerle kötülük götürenlerin akıbetleri de her iki sûrede ele alınmaktadır (Neml 89-90; Kasas 84).

Kasas sûresi, büyük ölçüde Hz. Mûsâ’nın Firavun’la olan kıssasından söz etmektedir. Bu bağlamda Firavun’un korkunç zulmünün sonrasında Yüce Allah’ın İsrailoğularına olan ikramı dile getirilmekte, Hz. Mûsâ’nın ırmağa bırakılması ve sonrasında annesine geri döndürülmesiyle devam etmektedir.

14. âyetten itibaren, şehirde kendisinden yardım isteyen birisine destek olurken karşıdakini öldürmesi olayı gündeme getirilmekte, sonrasında o şehirden kaçıp Medyen’e doğru yola çıktığı ve Medyen suyunda iki kız kardeşle karşılaştığı, onlara hayvanları sulamakla yardım etmesinin sonucunda babalarının onu ödüllendirmek için çağırması ve orada 8 veya 10 yıl kalması hatırlatılmaktadır. 29. âyetten itibaren, Tûr’a doğru yola çıktığı, ailesiyle birlikte orada bir ışık gördüğü, kendisine ilahi hakikatlerin ulaştırılması anlamında seslenildiği, nihayet değneğiyle ilgili olarak bir tecrube yaşadığı beyan edilmektedir. Ayrıldığı şehre gönderilirken kardeşinin de yanında olmasını istediği, her ikisinin birlikte gönderildiği, kavminin onu şiddetle reddettiği, Firavun’un ona karşı küstahça davrandığı, ilahlık tasladığı, sonrasında Firavun’un ordusuyla birlikte denizde boğuldukları haber verilmektedir.

44. âyetten itibaren, konu Hz. Peygamber’e getirilmekte, müşrik muhataplarının sözleriyle Firavun zamanındakilerin davranışlarının benzeştiği beyan edilmektedir. Kitap ehlinden insanların iman etmesi durumunda kendilerine ödüllerinin iki kat verileceği hatırlatılarak, Mekkeli müşriklerin hadsiz çıkışları cevaplandırılmaktadır.

63. âyetten itibaren, azgınların akıbetlerinin feci olacağı haber verilmekte, iman edenlerin de kurtulmuş olacakları bildirilmektedir. Daha sonra kâinat kitabından bazı konu başlıkları ele alınmakta, Kârûn’un azgınlığına gönderme yapılmakta, onun gibilerin nasıl yerle bir edildiği bildirilmektedir.

Sûrenin son grup âyetinde, âhiret yurdunun muttakilere hazırlanmakta olduğu, iyilik getirenlerin ödüllendirileceği, diğerlerine de yaptıklarının karşılığının verileceği beyan edilmekte, Hz. Peygamber’in vahiy beklemediği, bu nedenle kendisine gelen vahiyler doğrultusunda bir duyarlılık ortaya koyması kendisinden istenmekte, sûre tek ilah vurgusuyla ve sadece O’nun bâkî kalacağı, hükmün O’na aidiyeti ve bütün insanların hesap vermek üzere O’na döndürüleceği bilgisiyle sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 61-70. âyetlerinde inkârcıların çaresizliklerini, azgınların durumlarını, azgınlık gerekçelerini, putların çaresizliğini, mahşerde elçilerin şahitliklerini, inkarcılara bütün haberlerin kapanacağını, buna karşılık tevbe edenlerin iman ehlinin olumlu halini ve tevhid ilkelerine dair bilgilendirmede bulunmaktadır.

a) İnkârcıların Durumu ve Çaresizlikleri

Yüce Allah, sûrenin 61-64. âyetlerinde öncelikle cennet vaadiyle buluşan kişi ile cehennemliklerin mukayesesini şu şekilde yapmaktadır: “(Şu halde), güzel bir vaadde bulunduğumuz, kendisi de o (vaade) kavuşan kimse, (sırf) dünya hayatının geçimlikleriyle yaşattığımız, sonra da kıyamet gününde (azap için) hazır kılınanlardan olan kimse gibi midir?”

Ardından, mahşerde Yüce Allah’ın onlara seslenerek “Benim ortaklarım olduklarını iddia ettikleriniz hani nerede?” diye soracağı, o gün hüküm aleyhlerine gerçekleşmiş olanların şöyle cevap vereceği haber verilmektedir: “Ey Rabbimiz! Şunlar azdırdığımız kimselerdir. Biz nasıl azmışsak onları da öylece azdırdık. (Kendilerinden) uzak olduğumuzu (onlarla ilgili sorumlu olmadığımızı) sana (arz ederiz). Zaten onlar aslında bize de tapmıyorlardı.”

Daha sonra, inkârcılara “(Allah’a koştuğunuz) ortaklarınızı çağırın!” deneceği, onların da çağıracakları, fakat kendilerine cevap veremeyecekleri ve karşılarında azabı görecekleri, ardından da “Keşke (dünyada iken) doğru yola girselerdi!” sözüne yer verilmektedir.

ı. Ödül Verilenle Azaba Uğratılacak Kişinin Mukayesesi

اَفَمَنْ وَعَدْنَاهُ وَعْدًا حَسَنًا فَهُوَ لَاق۪يهِ كَمَنْ مَتَّعْنَاهُ مَتَاعَ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا ثُمَّ هُوَ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ مِنَ الْمُحْضَر۪ينَ “Güzel bir vaatte bulunduğumuz, kendisi de o (vaate) kavuşan kimse, (sadece) dünya hayatının geçimlikleriyle yaşattığımız, sonra da kıyamet gününde (azap için) hazır kılınanlardan olan kimse gibi midir?”

Âyetteki اَفَمَنْ وَعَدْنَاهُ efemen ve‘adnâhu sorusu “kendisine vaadettiğimiz kişi (şunun gibi) midir”; وَعْدًا حَسَنًا va‘den hasenen tamlaması “güzel bir vaad”; فَهُوَ fe huve zamiri “o”; لَاق۪يهِ lâkîhi tamlaması “ona ulaşan (kişi)”; كَمَنْ مَتَّعْنَاهُ kemen metta‘nâhu ifadesi “kendisini geçindirdiğimiz kişi gibi midir”; مَتَاع metâ‘a kelimesi “geçimlikle”; الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا el-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatının, yakın hayatın”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; هُوَ hüve zamiri “o kişi”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti tamlaması “kıyamet günü”; مِنَ الْمُحْضَر۪ينَ mine’l-muhdarîne kelimesi ise “(azaba) hazır kılınanlardan” demektir.

Burada mahşer için vaade muhatap kılınıp ona kavuşan kişiyle dünya hayatında nimetlendirdiği kişinin mukayesesi gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin Ammâr b. Yâsir, Hz. Hamza, Hz. Ali ile Ebû Cehil veya Velîd b. Muğîra hakkında veya Hz. Peygamber ile Ebû Cehil ya da bütün müminler ve bütün kâfirler hakkında indirildiği rivayet edilmektedir.(1)

Âyette yer alan هُ hu ve هُوَ hüve zamirleri bir tek kişiyi değil de o özellikteki insan tipini ifade etmek için tekil getirilmiş olabilir. Kaldı ki nüzül sebebinin özel olması mesajın genel olmasına engel değildir. Bu yüzden âyetin mesajını rivayetlerde anılanlarla sınırlı tutmayıp genel içerikte yorumlamaya çalışacağız.

Yüce Allah dünya nimetlerini esas alan, onları kaybetmemek için Hz. Peygamber’e iman etmeyen kişilerin nasıl aldandandığını ortaya koymakta, dünyada geçici bir süreliğine nimetlere kavuşturulanların mahşerde azaba uğratılacaklarını beyan etmektedir.

Bunun için dünya hayatında peygamberlere ve vahye kulak verip haktan ve hakikatten yana tavır belirledikleri için, Yüce Allah’ın kendilerine güzel bir vaadde bulunduğu bu yiğitler elbette söz konusu vaadle yani sevapla ve cennetle mutlaka karşılaşacaklardır.(2) İşte bunların durumu, sadece dünya nimetlerine aldanıp âhireti öteleyenlerin veya reddedenlerin durumundan çok farklı olacaktır; çünkü bu ikinciler kıyamet gününde cehennem azabında hazır kılınacaklar arasında yer alacaklardır.

Bu âyette Yüce Allah’ın kendilerine güzel vaadde bulunduğu kişiler tercihini ve tavrını Allah’tan yana belirleyenlerdir; bunların karşılaşacağı ya da buluşacağı güzel vaad de elbette cennet hayatıdır.(3) Kıyamet gününde hazır kılınacaklardan olmak ise Sâffât 37/57 ve 127. âyetlerde de beyan edildiği gibi azapta bulunmak demektir.

Yâsîn 36/32 ve 53 gibi âyetlerde bütün insanların Yüce Allah’ın huzurunda hazır kılınacakları ifade edilmekte olduğu için bunları hesaba çekilmek manasında hazır kılınmak şeklinde anlamaktayız. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise konu bir mukayeseyle ilişkili olduğu için maksadın cehenneme atılmak olduğu açıkça ortadadır.

Bu tür mukayeseler Yûnus 10/34-35, Hûd 11/16-17, Ra‘d 13/17, 19, Secde 32/18-20, Fâtır 35/19-22, Zümer 39/8-9, Câsiye 45/21, Mülk 67/22, Kalem 68/35-42 gibi âyetlerde gündeme getirilmekte ve muhatapların kötülerden değil, iyilerden olması istenmektedir. Çünkü iyilere sevap ve cennet vaadedilmişken kötülerin gideceği yer maalesef ateş azabının yeri olan cehennemdir.

ıı. İnkârcıların Çaresizliği

وَيَوْمَ يُنَاد۪يهِمْ فَيَقُولُ اَيْنَ شُرَكَآءِيَ الَّذ۪ينَ كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ “O gün (Allah) onlara seslenerek ‘Benim ortaklarım olduklarını iddia ettikleriniz hani nerede!’ diyecektir.”

Âyetteki وَيَوْمَ ve yevme kelimesi “o gün”; يُنَاد۪يهِمْ yünâdîhim fiili “onları çağıracak, onlara seslenecek”; فَيَقُولُ fe yekûlü fiili “ve (şöyle) diyecek ki”; اَيْنَ eyne edatı “neredeymiş”; شُرَكَآءِيَ şürakâiye tamlaması “benim (sandığınız) ortaklarım”; الَّذ۪ينَ kelimesi “ki onları”; كُنْتُمْ küntüm fiili “sizler (şöyle) idiniz”; تَزْعُمُونَ tez‘umûne fiili ise “(var) sanıyordunuz, ortak ediniyordunuz” demektir.

Burada kıyamet gününde inkârcıların yaşayacağı çaresizlikle ilgili kısa bir soru gündeme getirilmektedir.

Bu ifadenin aynısı Kasas 28/74’te bir kez daha geçmektedir. Ayrıca soruya konu olan benzer cümleler En‘âm 6/22, A‘râf 7/37, Nahl 16/27, Şu‘arâ’ 26/92-93, Mü’min 40/73, Fussılet 41/47 gibi âyetlerde de yer almaktadır.

Yüce Allah önceki âyette beyan ettiği “kıyamet günü”ne gönderme yapmakta ve işte o gün dünya hayatında inkârcılığı tercih edenlere sesleneceğini haber vererek Allah’a ortak isnat edenlere “Ortaklarım olduğunu sandığınız şeyler hani nerede!?” diye kendilerine alaycı bir soru yönlendirecektir. Yüce Allah’ın yönlendireceği bu soru muhtemelen melekler aracılığıyla muhataplara iletilen bir beyan olarak gerçekleşecektir.

Buradaki soru elbette cevabı beklenen bir ifade değil, aksine muhatapların yalancı olduklarını ve çaresizliklerini ortaya koymayı amaçlayan bir ayıplama cümlesidir. Kalem 68/41’de geçtiği gibi, bu istek, muhataplardan imkânsızı istemek şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Çeşitli âyetlerde örnekleri bulunduğu üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında meydan okuma yer almaktadır.(4)

İnkârcıların dünyadayken yapageldikleri şeylerin yanlış, tevhidin ve risaletin ise doğru olduğunu anlayacakları o gün Yüce Allah bu kişilere seslenecek ve “Nerede dünyadayken taptıklarınız?”, “İbadette bana ortak koştuklarınız”, “Şefaat edeceğini sandıklarınız”, “Size yardım etmeleri ve sizi başınıza gelen bu azaptan kurtaracağını sandıklarınız, hani neredeler?” diye onları ayıplayacaktır.(5)

Burada ve çeşitli âyetlerde(6) çeşitli kalıplarda geçen تَزْعُمُونَ tez‘umûne fiili “sanmak”, “zannetmek”, “iddia etmek” gibi anlamlara gelmekte ve Kur’ân’da geçtiği bütün âyetlerde olumsuz içerikte yer almaktadır.

Mahşerde birilerinin başkalarından yardım almaları mümkün olmadığı gibi, İbrâhim 14/22, Rûm 30/13, Fâtır 35/14 ve Ahkâf 46/6’da da geçtiği gibi dünyadaki ortak koşmaların konusu olan varlıklar orada bunu reddedeceklerdir. Nitekim devam eden yani Kasas 28/63. âyetin sonunda “Onlar zaten bize de tapmıyorlardı” şeklinde buna yönelik örnek bir ifade yer almaktadır. Mahşerde perişan olmamak ve pişmanlık yaşamamak için dünya hayatında hak ve hakikatten yana tavır belirleyip ona göre bir hayat yaşamak yaratılışın gayesine uygun davranmaktır.

ııı. Azgınların İtirafı

قَالَ الَّذ۪ينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ رَبَّنَا هٰٓؤُ۬لَآءِ الَّذ۪ينَ اَغْوَيْنَا اَغْوَيْنَاهُمْ كَمَا غَوَيْنَا تَبَرَّاْنَآ اِلَيْكَ مَا كَانُوٓا اِيَّانَا يَعْبُدُونَ “(O gün) aleyhlerine hüküm gerçekleşmiş olanlar şöyle diyeceklerdir: Rabbimiz! Şunlar, azdırdığımız kişilerdir. Biz nasıl azmışsak onları da öyle azdırdık. (Kendilerinden) uzak olduğumuzu sana (arz ederiz). Zaten onlar, bize de tapmıyorlardı.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki, demiş olacak ki, diyecek ki”; الَّذ۪ينَ حَقَّ ellezîne hakka ifadesi “hak olan, gerçekleşmiş olan kişi”; عَلَيْهِمُ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onların aleyhlerinde, onlarla ilgili olarak”; الْقَوْل el-kavlü kelimesi “o söz, o (azap) sözü”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; هٰٓؤُ۬لَآءِ hâülâi kelimesi “işte şunlar”; الَّذ۪ينَ اَغْوَيْنَا ellezîne ağveynâ ifadesi “azdırdığımız kişiler(dir)”; اَغْوَيْنَاهُمْ ağveyhâhum fiili “biz onları azdırmıştık”; كَمَا غَوَيْنَا kemâ ğaveynâ ifadesi “biz azdığımız gibi”; تَبَرَّاْنَا teberra’nâ fiili “(onlardan) uzak olduk”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana (yöneldik, bunu sana arz ettik)”; مَا كَانُوا mâ kânû fiili “onlar şöyle) değillerdi”; اِيَّانَا iyyânâ ifadesi “bize”; يَعْبُدُونَ ya‘budûne fiili ise “tapmakta (olanlar)” demektir.

Burada insanları dünya hayatında azdıranların mahşerde dile getireceği bir itiraf gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ الَّذ۪ينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ رَبَّنَا هٰٓؤُ۬لَآءِ الَّذ۪ينَ اَغْوَيْنَا “(O gün) aleyhlerine hüküm gerçekleşmiş olanlar şöyle diyeceklerdir: Rabbimiz! Şunlar, azdırdığımız kişilerdir.” Yüce Allah haklarında azap sözü gerçekleşmiş olan cehennemliklerin mahşerde bir itirafta bulunacağını beyan etmekte ve “İşte şunlar bizim azdırdıklarımızdır” diyeceklerini haber vermektedir.

a) Kâf 50/27 gibi çeşitli âyetlerde de yer aldığına göre, cehennemliklerin birbirini suçlamalarıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(7) Çeşitli bilgilerin yer aldığı bir kısım âyeti mealen hatırlatmakla yetineceğiz:

ı. A‘râf 7/38-39: “(Allah şöyle) buyuracaktır: ‘Sizden önce geçmiş (cehennemlik olan) cin ve insan toplulukları arasında siz de ateşe girin!’ Her topluluk (ateşe) girdikçe yoldaşlarına lânet edecektir. Hepsi birbiri ardına cehennemde toplanınca, sonrakiler önce giren (önderleri) için, ‘Ey Rabbimiz! Bizi işte bunlar saptırdılar! Onlara kat kat ateş azabı ver!’ diyeceklerdir. (Allah da), ‘Zaten herkes için kat kat azap vardır; fakat siz bilmezsiniz’ cevabını verecektir. Öncekiler sonrakilere şöyle diyecekler: (Belli ki) sizin bizden hiçbir farkınız yokmuş. O halde siz de (bizim gibi) yaptıklarınıza karşılık azabı tadın!”

ıı. İbrâhim 14/21: “(Kıyamet gününde) hepsi Allah’ın huzuruna çıkmış (olacak) ve zayıflar büyüklük taslayanlara diyecekler ki: ‘Biz size tabi olmuştuk (size uymuştuk). Şimdi siz, Allah’ın azabından herhangi bir şeyi bizden savabilir misiniz?’ Onlar da şöyle demiş (olacaklar): Allah bize hidayet etseydi biz de size hidayet ederdik. Şimdi sızlansak da sabretsek de birdir. Artık bizim için hiçbir sığınak yoktur.”

ııı. Ahzâb 33/66-68: “Yüzleri ateşte evrilip çevrildiği gün: ‘Eyvah bize! Keşke Allah’a itaat etseydik, Peygamber’e de itaat etseydik!’ diyecekler. ‘Ey Rabbimiz! Biz reislerimize ve büyüklerimize uyduk da onlar bizi yolda saptırdılar’ diyecekler. Ey Rabbimiz! Onlara iki kat azap ver ve onları büyük bir lânetle rahmetinden kov.” Bu noktada Fussılet 41/29’da da benzer mesajların yer aldığını özellikle hatırlatmalıyız.

ıv. Sebe’ 34/31-33: “Kâfir olanlar şöyle demişlerdi: ‘Biz, hiçbir zaman bu Kur’an’a ve bundan önce gelen (kitaplara) inanmayacağız.’ ‘(Buna karşılık) sen o zalimleri, Rablerinin huzurunda tutuklanmış, birbirlerine söz atarlarken bir görsen! Zayıf sayılanlar, büyüklük taslayanlara, ‘Siz olmasaydınız, elbette biz, inanan insanlar olurduk!’ diyeceklerdir. Büyüklük taslayanlar, zayıf sayılanlara (kıyamet gününde) ‘Size hidayet geldikten sonra sizi ondan biz mi çevirdik? Bilakis siz suç işliyordunuz!’ diyeceklerdir. Zayıf sayılanlar da büyüklük taslayanlara, ‘Hayır! Gece gündüz (işiniz gücünüz) tuzak kurmaktı. Çünkü siz, daima Allah’ı inkâr etmemizi, O’na ortaklar koşmamızı bize emrederdiniz!’ demiş olacaklardır. Azabı gördüklerinde, pişmanlık gizlemiş (için için yanmış veya pişmanlıklarını açıklamış) olacaklardır. Biz de o kâfir olanların boyunlarına demir halkalar takmış (olacağız). Onlar, yaptıklarından başka (bir şeyle) mi cezalandırılacaklar ki!”

v. Sâffâ 37/27-33: “(İşte bu duruma düştükleri vakit) onlardan bir kısmı, diğerlerine yönelip birbirlerine soracaklar (birbirlerini sorumlu tutacaklar). (Uyanlar, uyduklarına) ‘Şüphesiz ki siz, bize (hep) sağdan gelirdiniz!’ demiş (olacak)lardır. (Saptıranlar da) ‘Bilakis; siz inanan kimseler değildiniz. Bizim sizi zorlayacak hiçbir gücümüz (yaptırım imkânımız) yoktu. Aksine, kendiniz azgın bir toplumdunuz!’ demiş (olacak)lardır. Rabbimizin sözü (azap hükmü) bizim aleyhimize gerçekleşti. Biz (hak ettiğimiz cezayı) mutlaka tadacağız. Biz, sizi saptırdık. Çünkü kendimiz de sapmıştık. Şüphesiz o gün onlar, azapta ortaktırlar.”

vı. Mü’min 40/47-48’de şöyle buyrulmaktadır: “(Kâfirler) ateşin içinde birbirleriyle çekişirlerken zayıf olanlar, (kendilerini saptıran) büyüklük taslayanlara ‘Biz size uymuştuk. Şimdi ateşin birazını bizden savabilir misiniz?’ diyecekler. Büyüklük taslayanlar ise ‘Doğrusu hepimiz bunun içindeyiz. Muhakkak ki Allah kulları arasında vereceği hükmü vermiştir’ diyeceklerdir.”

Bu ve benzer âyetlerde geçen söz konusu isteklere yönelik olumsuz cevabı bizzat Yüce Allah verecektir. Konuyla ilgili ifadelerde yer alan karşılıklı suçlamalar, hiçbir şekilde sonucu değiştirmeyecek, tarafların her biri hak ettikleri akıbeti yaşamaktan kurtulamayacaklardır.

b) Mahşerde yaşanacaklarla ilgili olmak üzere Neml 27/82’de de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar hakkında azap sözü gerçekleştiği zaman, onlar için yerden bir canlı çıkarmış olacağız da, bu (inkârcı) insanların âyetlerimize kesin olarak iman etmemiş olduklarını kendilerine söyleyecektir.”

Neml 27/85, Kasas 28/63 ve Yâsîn 36/7 gibi âyetlerde de geçen الْقَوْل el-kavl kelimesi “o söz, bilinen söz, azap sözü” gibi anlamlara gelmektedir. Bu ifade A‘râf 7/18, Hûd 11/119, Secde 32/13 ve Sâd 38/84-85’te de beyan edilen “Cehennemin şeytan ve ona tâbi olan insanlarla ve cinlerle doldurulacağı” manasında da yorumlanabilir.(8)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen الْقَوْل el-kavl kelimesinin bu anlamıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok âyet(9) mevcuttur. Bu kelimenin dünyada verilen “azap hükmü”(10) ve “(Allah’ın) kararı, hükmü” anlamı da vardır.(11) Kelimenin bütün bu anlam dünyasına bakıldığında, maksadın Yüce Allah’ın insanlarla ilgili verdiği hüküm, karar ya da azap sözü olduğu anlaşılmaktadır.(12)

c) Haklarında azap sözü gerçekleşenler dünya hayatında Yüce Allah’tan yana olmayan ve O’nun emrettiği gibi yaşamayıp kitap ve peygamber tanımayan tiplerdir. Bunlar başta şeytan olmak üzere kendilerini yükseklerde görüp kibir ve istikbar içerinde olan, hak ve hakikat tanımayan tiplerdir. Ahzâb 33/67’de bunlar için “beyler, büyükler, efendiler” tabirleri geçmektedir. Bunlar bir taraftan kendileri saptığı gibi diğer taraftan da başkalarını saptıranlardır. İşte âyette onların bu yönü mahşer şartlarında kendi ağızlarından itirafa konu olacaktır.

2. اَغْوَيْنَاهُمْ كَمَا غَوَيْنَا “Biz nasıl azmışsak onları da öyle azdırdık.” Haklarında azap sözü gerçekleşenlerin aslında söylemek istedikleri şey şudur: “Öncekiler bizi nasıl azdırdıysa biz de bunların azmasına neden olduk; yoksa onları zorlamadık. Biz başkalarını görüp taklit ettik; onlar da bizi. Biz kendi irademizle nasılki başkalarını taklit edip saptıysak onlar da kendi iradeleriyle bizi taklit edip sapmış oldular. Dolayısıyla onların suçlarından biz sorumlu değiliz.”(13)

Sâffât 37/32’de konuyla ilgili benzer mesaj içerecek şekilde şöyle buyrulmaktadır: “Biz sizi saptırdık. Çünkü kendimiz de sapmıştık.” Mahşerde suçlandıkları için kendilerini savunacak kişiler sonuçta muhataplarını azdırmış olduklarını, çünkü kendilerinin de azgın olduklarını itiraf edeceklerdir. Esasında hakka ve hakikate karşı düşmanca bir tavır içerisinde bulunan azgın insanların, cin ve insan şeytanlarının başkalarını da azdırmak için ellerinden geleni fazlasıyla yapacaklarında şüphe yoktur. Dolayısıyla buradaki mesajı öncelikle bu şekilde anlamak ve yorumlamak durumundayız.

Bu ifadeyi Sâffât 37/29-30. âyetleri ışığında anlamak da elbette mümkündür. Zaten kendileri inanmamış ve azgınlığı tercih etmiş oldukları için, karşılıklı olarak birbirlerini azdırdıklarını kabul etmiş olacaklardır. Âyette geçen اَغْوَيْنَا ağveynâ fiiline eğer “kışkırtmak” manası verilirse o zaman İbrâhim 14/22’de şeytanın dediği gibi “biz sizi davet ettik; siz de balıklama daldınız” manası devreye girmiş olur.

Bu tip saptırıcı insanlar İbrâhim 14/21’de de geçtiği gibi suçu Allah’a atmışlar, “Allah kendilerine hidayet etmiş olsaydı onların da diğerlerine hidayet edebileceklerini” ifade etmişlerdir. İbrâhim 14/21-22 ve Sâffât 37/29-30’u birlikte düşünerek yorumunu yapmakta olduğumuz âyet çerçevesinde söylemek istediklerini şu şekilde anlayabiliriz: “Allah bize hidayet etmediği için biz azgınlaştık. Sizi davet edip kışkırttık; siz de zaten mümin olmayıp azgın bir topluluk olduğunuz için hemen daldırdınız. Böylece biz azgın olduğumuz için sizi de azgınlaştırmış olduk.”

3. تَبَرَّاْنَآ اِلَيْكَ “(Kendilerinden) uzak olduğumuzu sana (arz ederiz).” Bu ifade şöyle de anlaşılabilir: “(Kendilerinden) uzak olduğumuzu (onlarla ilgili sorumlu olmadığımızı) sana (arz ederiz).” Haklarında azap sözü kesinleşenler saptırdıklarını söyledikleri kişilerle ilgili olarak onları Yüce Allah’a havale ettiklerini söyleyeceklerdir.

“Uzaklaşmak” manasına gelen fiil aynı manada olmak üzere teberrae/teberraû kalıplarında Bakara 2/166, 167 ve Tevbe 9/114’te, teberra’nâ kalıbında yorumunu yamakta olduğumuz Kasas 28/63’te, neteberrae kalıbında ise Bakara 2/167’de kullanılmaktadır.

Kur’ân’da isim olarak on kez(14) geçen بَر۪يٓء berî’ kelimesi ise “uzak olmak” manasına geldiği için, kişinin bir şeyden uzak olması o şeyden sorumlu olmadığı manasını da beraberinde getirmektedir. Yûnus 10/41’de geçen berîûne kelimesi aynı manada çoğul anlam verirken, Zuhruf 43/26’da berâ’ kalıbında “uzak”, Mümtehıne 60/4’te de büraâ’ kalıbında “uzak olanlar” manasında yer almaktadır.

Cehennemlikler aslında muhataplarını zorlamadıklarını söyleyerek, sapanların kendilerine taptıkları iddialarını kabul etmediklerini Yüce Allah’a arz etmiş olacaklardır. Söylemek istedikleri muhtemelen şudur: “Bunlar bize bakarak saptılar, bu doğru; ancak onlara hiçbir şekilde zorlama yapmadık. Şimdi bunlarla ilgili hüküm senindir; onlarla ilişkimizi kesip sana sığındık.”(15) Bu ifadeleriyle aslında bu inkârcı saptırıcılar saptırdıkları insanlardan uzaklaşmak istediklerini de ortaya koymuş olmaktadırlar.

Bakara 2/167’deki şu ifade bunun delilidir: “Başkalarına uyanlar şöyle diyeceklerdir: Âh keşke bir daha dünyaya gitmemiz mümkün olsaydı da şimdi onlar bizden uzak durduğu gibi biz de onlardan uzak dursaydık.” Hem yorumunu yapmakta olduğumuz cümle, hem de bu âyet birlikte düşünüldüğünde onların birbirinden uzaklaşmak isteyecekleri anlaşılmaktadır.

Bütün bu tür suçlamalar sonucu değiştirmeyecek ve hepsi azapta ortak olacaklardır. Bu konuda A‘râf 7/38, İbrâhim 14/22, Sâffât 37/33 ve Zuhruf 43/39 gibi âyetlerde azabın ortak olacağı açıkça ortaya konulmaktadır. Anlaşılan o ki, mahşerde insanların birbirini suçlamasının hiçbir sonucu olmayacak, sapanlar da saptıranlar da aynı azap ortamında kalacaklardır.

Sapanlar saptıkları ve akıllarını kullanmadıkları için, saptıranlar da kendileri sapıp başkalarını da yoldan çıkardıkları için her biri iki suç işlemiş olacaklardır ve sonuçta aynı azabı yaşayacaklardır; A‘râf 7/39’da beyan edilen husus da budur.

4. مَا كَانُوٓا اِيَّانَا يَعْبُدُونَ “Zaten onlar, bize de tapmıyorlardı.” Cehennemlik olanların saptırdıkları insanlarla ilgili son değerlendirmesi de bu cümlede yer almakta ve onları yalancılıkla suçlayacakları anlaşılmaktadır. “Bize tapmıyorlardı” sözlerinin bundan başka amacı olamaz.

Sonuç olarak şu hususu tekrar hatırlatalım: Yûnus 10/28-29, İbrâhim 14/22, Nahl 16/86, Meryem 19/82, Furkân 25/18-19, Kasas 28/63, ‘Ankebût 29/25, Rûm 30/13, Sebe’ 34/41, Fâtır 35/14 ve Ahkâf 46/6’da geçen ifadeler dünyada ortak koşulan varlıkların mahşerde bunu reddedecekleri, muhataplarını “Ey Rabbimiz, bunlar bize değil, tam aksine kendi yanlış ve fasit hevâ ve heveslerine tapmışlardı” diyerek yalancı ilan edecekleri anlaşılmaktadır.

Demek ki mahşer şartlarında yaşanacak sıkıntılı duruşmalarda dünyada tapınılan varlıkların bunu inkâr edecekleri, kendilerine tapınmış olanların iddialarını reddedecekleri pek çok âyette beyan edilmekte, bu hayattayken yani her şey imkânlar dâhilindeyken böyle bir yanlışa düşülmemesi gerektiğiyle ilgili uyarılarda bulunulmaktadır ki bu konuda pek çok âyette bilgiler verilmektedir.

ıv. İnkârcıların Azapla Karşılaşmaları

وَق۪يلَ ادْعُوا شُرَكَآءَكُمْ فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ يَسْتَج۪يبُوا لَهُمْ وَرَاَوُا الْعَذَابَ لَوْ اَنَّهُمْ كَانُوا يَهْتَدُونَ “(İnkârcılara) ‘Ortaklarınızı çağırın!’ denecektir. Onlar da çağıracaklar fakat kendilerine cevap veremeyecekler ve (karşılarında) azabı göreceklerdir. Keşke (dünyadayken) doğru yola girselerdi!”

Âyetteki وَق۪يلَ ve kîle edilgen fiili “ve onlara (şöyle) denilmiş olacaktır”; ادْعُوا ud‘û emri “çağırın”; شُرَكَآءَكُمْ şürekâeküm tamlaması “(var olduğunu sandığınız) sizin ortaklarınızı”; فَلَمْ يَسْتَج۪يبُوا fe lem yestecîbû fiili “icabet etmemiş olacaklardır”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; وَرَاَوُا ve raev fiili “ve görmüş olacaklar”; الْعَذَاب el-‘azâbe sözcüğü “o azabı”; لَوْ lev edatı “keşke”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “onlar”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) olsalardı”; يَهْتَدُونَ yehtedûne fiili ise “hidayete erselerdi” demektir.

Burada inkârcılara yönelik bir başka çağrı ve onların acizliği gündeme getirilmektedir.

Bu ve benzer âyetlerde geçen fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilme nedeni, olayın meydana geldiğini değil, mutlak surette gerçekleşeceğini bildirmektir. Kur’ân’da gelecekte yaşanacak gerçekler için bazen geçmiş zaman kalıbı kullanılmaktadır; bu bir Kur’ân üslubudur.

1.وَق۪يلَ ادْعُوا شُرَكَآءَكُمْ فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ يَسْتَج۪يبُوا لَهُمْ وَرَاَوُا الْعَذَابَ “(İnkârcılara) ‘Ortaklarınızı çağırın!’ denecektir. Onlar da çağıracaklar fakat kendilerine cevap veremeyecekler ve (karşılarında) azabı göreceklerdir.” Yüce Allah mahşerde yaşanacak bir başka hakikati dikkate sunmakta ve Mekkeli müşriklere alaycı bir şekilde seslenileceğini haber vermektedir.

Kasas sûresinin 62. âyetinde de ifade ettiğimiz gibi, bu tür çağrılarda maksat muhatapları ayıplamak, azarlamak ve dünyadaki iddialarının geçersizliğini bir kez daha ispat etmektir. Müşrikler bu seslenişin peşinden putlarına çağrıda bulunmuş olacaklar, ancak putlar kendilerine cevap veremeyeceklerdir.

Bu konunun bir benzeri olmak üzere Fâtır 35/13-14’te de şöyle buyrulmaktadır: “O’nun peşi sıra yalvardıklarınız ise, bir çekirdek zarına bile sahip değillerdir. Putlara yalvarsanız çağrınızı işitmezler. Sizi duysalardı da isteklerinize cevap veremezlerdi. (Üstelik) Kıyamet günü ortak koşmanızı örtecek (reddedecek)lerdir. (Ey Peygamber, bu gerçeği) sana, her şeyden haberi olan (Allah) gibi (hiç kimse) haber veremez.”

İşte bu âyetlerde de beyan edildiği gibi, putların çağrıları duymaları veya duysalar da cevap vermeleri kesinlikle mümkün değildir. Konunun detayını orada vereceğimiz için burada ayrıntıya girmek istemiyoruz.

Bu çaresiz durum yaşanırken inkarcılar bir taraftan da azabı görmüş olacaklardır. Bu muhteşem ifadede şöyle bir mesajın buluduğu kanaatindeyiz: Müşrikler cehennemlik olduklarını anladıktan ve haklarında hüküm kesinleştikten sonra, tapındıkları putları çağırmaları veya onlara yalvarmaları istenecek, ancak herhangi bir cevap alamayıp azabı görecekler.

Demek ki aslında bu adamlar putları değil, ateşi çağırmış olacaklar ve hak ettikleri türden bir azapla karşılaşmış olacaklardır. “Kişi kendi akıbetini kendisi hazırlar” sözüyle de anlatılmak istenen budur. Putlara yalvaranlar ateşi çağıranlardır; dolayısıyla karşılarında putları değil, ateşi göreceklerdir.

2. لَوْ اَنَّهُمْ كَانُوا يَهْتَدُونَ “Keşke (dünyadayken) doğru yola girselerdi!” Yüce Allah inkârcıların bu çaresiz durumlarını beyan ettikten sonra, “keşke dünya hayatlarında hidayet yolunu seçmiş olsalardı” diye yaşayan inkârcılar iş işten geçmeden önce uyarılmaktadır. Mülk 67/10-11’de de zikredildiği üzere mahşerde yaşanacak pişmanlıkların orada hiçbir faydası olmayacaktır. Önemli olan husus zamanında önlem almak ve hidayetten yana tavır belirlemektir.

b) Mahşerdeki Sorgulamada İki Grubun Durumu

Yüce Allah, sûrenin 65-67. âyetlerinde mahşerde inkarcılara hitaben “Elçilere ne cevap verdiniz?” diye soracağını, işte o gün o inkârcılara bütün haberlerin, bahanelerin, mazeretlerin kapanacağını, birbirleriyle bile konuşamayacaklarını haber vermektedir.

Ardından, diğer grupla ilgili şu mesaja yer verilmektedir: “(Fakat) tevbe eden, iman edip sâlih amel(ler) işleyenlere (iyi işler yapanlara) gelince, bunlar da kurtuluşa erenlerden olacaktır.”

ı. İnkârcıların Sorgulanması

وَيَوْمَ يُنَاد۪يهِمْ فَيَقُولُ مَاذَآ اَجَبْتُمُ الْمُرْسَل۪ينَ “O gün (Allah) onlara seslenerek ‘Elçilere ne cevap verdiniz?’ diyecektir.”

Âyetteki وَيَوْمَ ve yevme kelimesi “o gün”; يُنَاد۪يهِمْ yünâdîhim fiili “onları çağıracak, onlara seslenecek”; فَيَقُولُ fe yekûlü fiili “(şöyle) diyecek”; مَاذَآ اَجَبْتُمُ mâ zâ ecebtüm sorusu “ne cevap verdiniz”; الْمُرْسَل۪ين el-murselîne kelimesi ise “elçilere, resüllere” demektir.

Burada mahşerde yaşanacak bir başka hakikat dikkatlere sunulmakta, inkârcıların peygamberlerin çağrısına ne cevap verdikleri sorusu gündeme getirilmektedir.

Bu ifade mahşer şartlarında Yüce Allah’ın inkârcılara soracağı üçüncü konudur. “İlki” Kasas 28/62. âyette geçen “varlıklarını sandıkları ortaklarının nerede olduğudur”. “İkincisi” önceki âyette ele aldığımız “putlara yalvarmaları” konusudur. “Üçüncüsü” ise bu âyette dile getirilmektedir.

Yüce Allah inkârcılara yönelik olarak âhirette bir soru daha soracağını beyan etmekte ve bu insanların kendilerine gönderilen elçilere ne cevap verdiklerini sorgulayacağını haber vermektedir. A‘râf 7/6’da belirtildiği gibi, kendilerine peygamber gönderilenler de peygamber olarak görevlendirilenler de sorgulanacaktır. Sorgulanma konusu elçilerin tevhid davetini nasıl karşıladıkları ve putperestlikten kaçınmalarıyla ilgili çağrıya ne tür cevap verdikleriyle ilgili olarak bütünüyle risalet konularını içerecektir.(16)

Mahşerde yaşanacak bu sorgulama işlemi hakkında Mâide 5/109’da şöyle buyrulmaktadır: “Allah elçileri toplayacağı gün onlara ‘Size ne cevap verildi?’ diye soracaktır. Onlar da ‘Bizim bilgimiz yok; Sen, bütün gaypları bilen yegâne kudretsin’ diye cevap vereceklerdir.”

Anlaşılıyor ki peygamberler öldükten sonra onların ümmetlerinin kendileriyle ilgili nasıl bir tutum sergiledikleri mahşerde sorguya konu edinilecek. Ancak peygamberler bunu bilemeyecekleri için meseleyi Rabbimizin bilgisine havale etmiş olacaklardır. İşte bu işlemde Rabbimiz insanlara peygamberlere karşı nasıl bir tutum içerisine girdiklerini soracak ve herkes takındığı tavır hakkında itirafta bulunacaktır.

Aslında sorgulamada maksat cevap beklemek de değildir; çünkü herkesin durumu amel defterlerinde bütün ayrıntılarıyla yer alacaktır. Dahası A‘râf 7/7’deki bilgilere göre, Yüce Allah herkesle ilgili hususları kendi engin bilgisiyle anlatacaktır; zira Allah insanların hiçbir şeyinden habersiz değildir.

Sorunun sorulma amacı Kasas 28/62’de de belirttiğimiz gibi muhatapları ayıplamak ve azarlamak, çaresizliklerini ortaya koymaktır. Bu tür âyetler, yaşayan insanlara bilinç vermek için zikredilmekte, orada görülecek korkunç durumu insanların yaşamaması için önlem almalarını sağlamayı hedeflemektedir.

ıı. Mahrumiyet ve Derin Sessizlik

فَعَمِيَتْ عَلَيْهِمُ الْاَنْبَآءُ يَوْمَئِذٍ فَهُمْ لَا يَتَسَآءَلُونَ “O gün o (inkârcı)lara bütün haberler (bahaneler) kapanacak, birbirlerine (hiçbir şey) soramayacaklardır.”

Âyetteki فَعَمِيَتْ fe ‘amiyet fiili “kör olmuş (olacak), kapanacak”; عَلَيْهِم ‘aleyhim ifadesi “onlara”; الْاَنْبَآء el-enbâu sözcüğü “haberler”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin kelimesi “o gün”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”; لَا يَتَسَآءَلُونَ lâ yetesâelûne fiili ise “birbirlerinden hiçbir şey isteyemeyecekler, soramayacaklar” demektir.

Burada mahşer şartlarında inkarcılara bütün haberlerin kapanacağıyla ilgili bilgi gündeme getirlmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen عَمِيَتْ ‘amiyet fiili edilgen olarak ‘umiyet şeklinde de okunmakta, ancak “kapanmak”, “kör olmak”, “körleştirilmek” şeklindeki manada herhangi bir köklü değişiklik meydana gelmemektedir.

Buradaki الْاَنْبَآء el-enbâ’ kelimesi ise bir önceki âyette soruya konu olan “peygamberlere ne cevap verdikleri”yle ilgili “bilgiler, bahaneler” olmalıdır; çünkü bağlam bunu gerektirmektedir. Maksat eğer “haberler” şeklindeyse o zaman verilmek istenen mesaj, inkarcılara mahşerde ,y, haberlerin gelmeyeceğine dikkat çekilmesidir. Konuyla ilgili âyetler bağlamında Hûd 11/28 ve Fussılet 41/44’teki bilgiler de hatırlanmalıdır.

Yüce Allah inkârcılara yönlendireceği “elçilere ne cevap verdiniz?” sorusunu onların cevaplayamayacağını beyan etmekte ve çok ilginç bir ifadeye yer vermektedir.

“Haberlerin kendilerine kör olması” demek bir anlamda deyimsel olarak “o an dünyalarının kararması ve bütün mazeret kapılarının kapanması” manasına gelmektedir.(17) Bu âyet, sanki sözlerin kör olacağını, hiçbir sözün gelip onları bulamayacağını, cevap verebilecek tek bir kelimeye dahi sahip olamayacaklarını ortaya koymaktadır.(18)

“Haberlerin körleşmesi” bütün delillerin kaybolması, haberlerin gizlenmesi manasına da alınmaktadır.(19) Bütün bir hayatın hesabını vermek bir tarafa, kendi hal ve hatırlarını dahi soramayacakları, durumun böylesine korkunç bir felaket arz edeceği ortaya konulmaktadır.

Konu mazeret getirme boyutuyla ele alınacaksa, bu defa Kıyâmet 75/15-20’deki ifadeler devreye girmekte, bırakalım mazeret üretmeyi, dilin dahi kıpırdatılamayacağı bildirilmektedir. Çünkü Murselât 77/35-36’da da belirtildiği gibi, o gün onlar konuşamayacaklardır; çünkü kendilerine izin de verilmeyeceği için özür dahi dileyemeyeceklerdir. Rabbimizden niyazımız bizi böyle bir körlükten muhafaza buyurmasıdır.

ııı. Tevbe, İman ve Sâlih Amel Birlikteliği

فَاَمَّا مَنْ تَابَ وَاٰمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَعَسٰىٓ اَنْ يَكُونَ مِنَ الْمُفْلِح۪ينَ “(Fakat) tevbe eden, iman edip iyi iş(ler) yapanlara gelince, umulur ki bunlar da kurtulanlardan olacaktır.”

Âyetteki فَاَمَّا مَنْ تَابَ fe emmâ men tâbe ifadesi “tevbe eden, yönelen kişiye gelince”; وَاٰمَنَ ve âmene fiili “ve iman etmiş (olan kişiye)”; وَعَمِلَ ve ‘amile fiili “yapmış (olan, işlemiş olan)”; صَالِحًا sâlıhan kelimesi “iyilik, iyi ve güzel iş(ler)”; فَعَسٰى fe ‘asâ fiili “umulur ki”; اَنْ يَكُونَ en yekûne fiili “(şöyle) olur, (şöyle) olması”; مِنَ الْمُفْلِح۪ينَ mine’l-muflihîne kelimesi ise “kurtuluşa erenlerden” demektir.

Burada Kur’ân’ın mesânîlik metodu gereği inkârcıların zıddına iyilerin durumu gündeme getirilmektedir.

1. فَاَمَّا مَنْ تَابَ وَاٰمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا “(Fakat) tevbe eden, iman edip iyi iş(ler) yapanlara gelince.” Yüce Allah mahşerde insanların yaşayacağı hakikatler bağlamında sözü iyilere getirmekte ve kurtuluş için üç önemli şarta dikkat çekmektedir.

a) فَاَمَّا مَنْ تَابَ fe emmâ men tâbe “tevbe eden kişiye gelince”. Furkân 25/70’te de geçtiği gibi “ilk” sırada tevbe yer almaktadır. Tevbe, bir inancın veya davranışın yanlış olduğunu fark ederek önce ondan dolayı istiğfâr etmek yani “bağışlanma dileğinde bulunmak”, sonra da söz konusu yanlışın tersini yapmak üzere bir dönüş ve kararlılık göstermektir. Burada kast edilen tevbe için ilk akla gelen davranış şirktir ve bu şirkten dönenler ilk sırada zikredilmiş olmaktadır.(20)

b) وَاٰمَنَ ve âmene “ve iman eden (kişiye gelince)”. Tevbeden sonra sırada iman etmek gelmektedir ki inanmak anlamından ziyade Yüce Allah’a güvenmeyi içermektedir. Çünkü bir insanın bir yanlıştan dönmesi için öncelikle onun inanmış olması gerekir. Bu nedenle, buradaki imanı “güvenmek” manasına almak gerekmektedir. Bu tercihe ilave olacak şekilde bir başka ihtimal ise وَاٰمَنَ ve âmene ifadesini “hâl cümlesi” kabul etmemizdir. Bu durumda iman ve sâlih amel sahibi olarak tevbe etmekten söz edilebilir.

c) وَعَمِلَ صَالِحًا ve ‘amile salihan “sâlih amel(ler) işleyene (gelince)”. Tevbe ve imanın sonrasındaki şart ise sâlih ameldir. Sâlih amel, kişinin önce kendi içini, aklını, iradesini, inancını arındırması ve sonrasında ise bir fesadı yani bozukluğu giderecek düzeltici bir iyilik yapmasıdır.

“İman ve sâlih amel” birlikteliği konusunu Bakara 2/25’te geniş bir şekilde ele almıştık. Burada kısaca şunu belirtmekle yetinelim: Bir inancın iman olabilmesi sâlih amellerle desteklenmesine bağlıdır. Çünkü sâlih amelle desteklenmeyen inanç imana dönüşmez ve kabul de edilmez. Firavun’un son andaki iman iddiası bunun bir örneğidir.

Öte yandan, bir davranış imanlı yapılmamışsa ona da sâlih amel denmez. Anlaşılıyor ki, iman ve sâlih amel ikisi birbirisiz olmayan ve birbirini tamamlayan iki kavramdır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de aslında dikkat çekilen nokta bu olsa gerektir.

2. فَعَسٰىٓ اَنْ يَكُونَ مِنَ الْمُفْلِح۪ينَ “Umulur ki bunlar da kurtulanlardan olacaktır.” Âyette sıralanan bu üç şartı yerine getirenler veya bu üç şarta sahip olanların mahşerdeki dehşetli akıbetten kurtulacakları ve felaha erebilecekleri beyan edilmektedir. Âyetin sonundaki ifade bunun umulan bir akıbet olduğunu göstermektedir.

Râzî burada yer alanعَسٰى ‘asâ fiiliyle ilgili şu çok önemli açıklamayı yapmıştır:

a) Bu ifade, kerîm yani çok değerli kimselerden sâdır olduğunda “muhakkak” anlamını ifade eder.(21) Yüce Allah ise, hiç şüphe yok ki kerîm olanların en değerlisidir.

b) Bununla, tevbe edenin umut ve beklenti içinde olması kastedilmiştir. Buna göre sanki “O, felaha ermeyi umsun!” denilmiştir.

c) Bunun, “Tevbe ve imana devam ettikleri takdirde, böyle olmaları umulur...” manasında olması da muhtemeldir. Çünkü muhatapların buna devam etmemeleri de muhtemeldir.(22)

Bu üç ihtimalden ilkinin en doğru olduğu kanaatindeyiz. Râzî de ilk tercih olarak bu görüşü verdiğine göre onun da kanaatinin bu istikamette olduğunu söyleyebilirz. Çünkü عَسٰى ‘asâ fiili Yüce Allah’a nispet edildiğinde ihtimal değil, kesinlik ifade eder.(23) Biz de bu nedenle tercümeyi ihtimal şeklinde değil, kesinlik şeklinde vermeyi tercih ettik. Esasında önceki âyetlerde kesin olarak cehenneme gidecekleri beyan edilen insanlara karşılık, burada sayılan üç özelliğe sahip olanlar da Yüce Allah’ın izniyle cennete gideceklerdir, inancımız budur.

c) Yüce Allah’ın Eşsiz ve Erişilmez Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 68-70. âyetlerinde dilediğini peygamber olarak görevledirmekte olduğunu, bu konuda insanların tercihlerinin söz konusu olmadığını, insanların ileri sürdüğü şirk unsurlarından uzak ve yüce olduğunu, insanların gizlediklerini de açıkladıklarını bildiğini ifade etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığı, dünyada da âhirette de övgüye sadece O’nun layık olduğu gibi tvhidin temel unsurlarını oluştran konularda şu bilgiler beyan edilmektedir: “İşte O, Allah’tır. Kendisinden başka hiçbir ilâh yoktur. Önünde de sonunda da (dünyada da âhirette de) hamd sadece O’na aittir. Hüküm sadece O’nundur ve sadece O’na döndürüleceksiniz.”

ı. Peygamber Görevlendirmedeki İlâhî Sünnet

وَرَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَآءُ وَيَخْتَارُ مَا كَانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ سُبْحَانَ اللّٰهِ وَتَعَالٰى عَمَّا يُشْرِكُونَ “Rabbin, (peygamber olarak) dilediğini yaratır ve seçer. Onların (bu konuda) seçim hakkı yoktur. Allah onların (inkârcıların) ortak koştuklarından yücedir ve uzaktır.”

Âyetteki وَرَبُّكَ ve rabbuke tamlaması “ve senin Rabbin”; يَخْلُقُ yahlüku fiili “yaratır, yaratmaktadır”; مَا يَشَآءُ mâ yeşâu fiili “dilediğini”; وَيَخْتَارُ ve yahtâru fiili “ve tercih eder, tercih etmektedir”; مَا كَانَ mâ kâne fiili “(şöyle) olmadı”; لَهُم lehum ifadesi “onlar için (peygamberliği isteme konusunda)”; الْخِيَرَة el-hıyeratü kelimesi “tercih”; سُبْحَانَ اللّٰهِ sübhânellâhi tamlaması “Allah eksikliklerden münezzehtir”; وَتَعَالٰى ve te‘âlâ fiili “ve yücedir”; عَمَّا يُشْرِكُونَ ‘ammâ yüşrikûne ifadesi ise “ortak koştukları şeylerden” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak otorite oluşu ve müşriklerin yakıştırmalarından münezzeh oluşu gündeme getirilmektedir.

1.وَرَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَآءُ وَيَخْتَارُ “Rabbin, (peygamber olarak) dilediğini yaratır ve seçer.” Yüce Allah Kasas sûrenin 44. âyetinden itibaren ele aldığı Hz. Peygamber’in risaletle görevlendirilmesi ve inkârcıların buna karşı tepkileri konusunu bitirecek şekilde dilediğini O’nun yaratabileceğini ve dilediğini de O’nun peygamber olarak görevlendireceğini beyan etmektedir.

Yüce Allah peygamber görevlendirmedeki usülünü Bakara 2/105’te şöyle bildirmektedir: “(Ey müminler!) Ehl-i Kitaptan kâfirler ve putperestler de Rabbinizden size bir hayır indirilmesini istemezler. Hâlbuki Allah rahmetini dilediğine verir. Allah büyük lütuf sahibidir.”

Bu âyette geçen rahmet kelimesinin tefsiri ise En‘âm 6/124’te dile getirilmekte ve maksadın peygamberlik olduğu şu şekilde ifade edilmektedir: “Onlara bir âyet/delil geldiğinde, ‘Allah’ın elçilerine verilenin benzeri bize de verilmedikçe kesinlikle inanmayız’ dediler. Allah, peygamberliğini kime vereceğini daha iyi bilir. Suç işleyenlere, yapmakta oldukları hilelere karşılık Allah tarafından aşağılık ve çetin bir azap erişecektir.”

Hacc 22/75’te de peygamber görevlendirmeyle ilgili şöyle bir ifade yer almaktadır: “Allah meleklerden de elçiler seçer, insanlardan da. Şüphesiz Allah işitendir, görendir.” Dahası Şûrâ 42/13’te şu bilgiler vardır: “Dini ayakta tutun ve onda ayrılığa düşmeyin diye Nûh’a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrâhim’e, Mûsâ’ya ve İsâ’ya tavsiye ettiğimizi Allah size de din kıldı. Fakat kendilerini çağırdığın bu (din), Allah’a ortak koşanlara ağır geldi. Allah dilediğini kendisine (peygamber) seçer ve kendisine yöneleni de doğru yola iletir.”

İşte bütün bu âyetlerde Yüce Allah’ın peygamber olarak görevlendirmedeki ilkesinin kendi seçimi olduğu açıkça bildirilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de Yüce Allah’ın dilediğini yaratabileceği ve dilediğini seçebileceği beyan edilerek bu hususa temas edilmiş olmaktadır.

2. مَا كَانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ “Onların (bu konuda) seçim hakkı yoktur.” Bu cümleyi iki türlü anlamlandırabiliriz.

a) Buna göre âyetin başındaki مَا mâ edatı olumsuzluk edatıdır ve cümlede yer alan الْخِيَرَة el-hıyerah kelimesi de “tercih” manasına gelmektedir. Bu tercihe göre يَخْتَارُ yahtâru fiilinin sonunda secavend olmalıdır. Yüce Allah peygambeleri kendisinin belirlediğini beyan ettikten sonra, bu defa peygamberleri kabul etmeyen inkârcıların ve müşriklerin bu konuda herhangi bir tercih haklarının bulunmadığını, peygamber seçmenin onların işi olmadığını bildirmektedir.

Onlara kalsaydı peygamber olarak melek görevlendirilmesini istemişler,(24) ille de bir insan peygamber olacaksa da bunun iki büyük şehirden birisi(25) olan Mekke’den Velid b. Muğîra ya da Tâif’ten Urve b. Mes‘ûd es-Sekafî olması gerektiğini bildirmişlerdi.

b) Bazı müfessirlerimiz bu ifadenin başındaki مَا mâ edatına olumsuzluk manası vermeyip onu الَّذ۪ي ellezî manasında yorumlamakta, bu arada cümlede geçen الْخِيَرَة el-hıyerah sözcüğü de “daha hayırlı, en hayırlı” manasına alınmaktadır. Buna göre, maksat önceki cümlede yer alan يَخْتَارُ yahtâru fiiliyle birlikte devam etmekte, Yüce Allah’ın dilediğini yarattığı ve insanların hayrına şeyleri tercih ettiği belirtilmektir.(26) Burada artık peygamber görevlendirmesi değil de Yüce Allah’ın seçip tercih ettiği esasların insanların hayrına şeyler olduğu ortaya konulmuş olmaktadır.

Burada dile getiridiğimiz her iki görüş de elbette doğrudur ve gramer açısından delile sahiptir. Ancak bağlam dikkate alındığında ilk tercih olarak verdiğimiz yaklaşımın diğerine göre daha öncelikli olduğunu belirtmekte yarar görmekteyiz. Konu peygamber görevlendirilmesi ve müşriklerin karşı çıkışlarının cevaplandırılması olduğu için, ilk yorumu esas alarak açıklamalarımızı şekillendermeye gayret ettik.

Âyeti cümleler halindeki bölümlememizde de يَخْتَارُ yahtâru fiilini ilk cümlenin bir parçası olarak görerek açıklamaya çalıştık. Âyetin sonundaki şirk unsuru ve müşriklerin ortak koşmalarından Yüce Allah’ın uzak ve münezzeh oluşunun anlamı da bu olsa gerektir.

3. سُبْحَانَ اللّٰهِ وَتَعَالٰى عَمَّا يُشْرِكُونَ “Allah onların (inkârcıların) ortak koştuklarından yücedir ve uzaktır.” Kur’ân’da 41 kez(27) geçen سُبْحَان sübhâne kelimesi genel kabul olarak, “tenzih ederiz”, “şanı ne yücedir!” veya “varlığın kendisi adına hareket ettiği Rabbimizin şanı ne yücedir”(28) ya da “yüceler yücesi”(29) şeklinde tercüme edilebilip bu doğrultuda yorumlanabilir.

Bu ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde(30) geçmekte ve Rabbimizin “çocuk edinmesi” veya “ortağının bulunması” iddiaları gibi şirk unsuru iftiralardan uzak ve münezzeh olduğu beyan edilmektedir. Yüce Allah müşriklerin ileri sürdüğü ortaklar iddiasından uzak ve münezzeh, bu tür isnatlardan yüceler yücesi olduğunu beyan etmektedir. Âyetin bu son cümlesi önceki cümlelerde kast edilen anlamın da peygamber seçiminde Yüce Allah’ın müşriklerin yakıştırmalarından uzak ve yüce olduğu kanaatini güçlendirmektedir.

ıı. Yüce Allah’ın Eşsiz Bilgisi

وَرَبُّكَ يَعْلَمُ مَا تُكِنُّ صُدُورُهُمْ وَمَا يُعْلِنُونَ “Rabbin, onların kalplerinin gizlediğini de açığa vurduklarını da bilir.”

Âyetteki وَرَبُّكَ ve rabbuke tamlaması “ve senin Rabbin”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilmektedir”; مَا تُكِنُّ mâ tükinnu ifadesi “gizledikleri şeyi”; صُدُورُهُمْ sudûruhum tamlaması “onların göğüslerinin”; وَمَا يُعْلِنُونَ ve mâ yu‘linûne ifadesi ise “ve ilan ettikleri şeyleri” demektir.

Burada Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi gündeme getirilmektedir.

Bir benzeri de Neml 27/74’te de geçen bu âyette Yüce Allah Mekkeli müşrikler başta olmak üzere bütün zamanların inkârcılarının kalplerinde sakladıkları öfkeleri de ilan ettiklerini de gayet iyi bildiğini beyan etmektedir. Burada sözü edilen şeyler, bağlam dikkate alındığında müşriklerin “Hz. Peygamber’in risaletine karşı duydukları gizli ve aşikâr kin ve öfke”dir.(31)

Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/118’de şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Kendi dışınızdakileri sırdaş edinmeyin. Çünkü onlar size fenalık etmekten asla geri durmazlar; hep sıkıntıya düşmenizi isterler. Gerçekten, kin ve düşmanlıkları ağızlarından (dökülen sözlerinden) belli olmaktadır. Kalplerinde sakladıkları (düşmanlıkları) ise daha büyüktür. Eğer düşünüp anlıyorsanız, âyetlerimizi size açıklamış bulunuyoruz.” İşte bu üç âyeti birlikte düşündüğümüzde müşriklerin ne kadar derin bir öfke içerisinde bulundukları anlaşılmaktadır.

Neml 27/74’te de ifade ettiğimiz gibi, Yüce Allah bu ve bir önceki âyette رَبَّكَ rabbeke tamlamasını kullanarak, bir taraftan Hz. Peygamber’e ve müminlere moral vermekte, onların sahipsiz olmadığını bildirmekte, diğer taraftan da hak ve hakikat karşıtlarına gözdağı vermektedir. Bu arada müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelttikleri alay ve suçlama ifadelerinin tamamını Nebî (as)’ın bilmediğini, çok daha fazlasının bulunduğunu da mesajına katmakta, bu noktada kendisine moral vermektedir.

Yüce Allah müşriklerin ve inkârcıların kalplerinde sakladıkları duyguları da dilleriyle açıkça ortaya koydukları peygamber ve vahiy düşmanlığı, şirk, küfür vs. olumsuzluk cümlelerini de bilmektedir. İnsanlar aleyhlerindeki her şeyi bilselerdi çok daha fazla etkilenip ona karşı durma güçlerini kaybedebilirlerdi. Bu nedenle, Rabbimiz hak düşmanlarının bütün duygu ve düşüncelerini bildiğini beyan ederek, zımnen bunun hesabını soracağını da mesajına katmış olmaktadır.

Yüce Allah bu âyette bilgisinin sınır tanımazlığını beyan ederek, başta Mekkeli müşrikler olmak üzere, bütün inkârcıların, hatta bütün insanların kalplerinde neleri sakladıklarını ve neleri ilan ettiklerini gayet iyi bildiğini güçlü ifadelerle ortaya koymaktadır. Mü’min 40/19’da da beyan edildiği gibi Rabbimiz gözlerin gizlediklerini ve gönüllerin sakladığını bildiğini ifade etmektedir. ,

Bakara 2/77, 284, Âl-i İmrân 3/5, En‘âm 6/59, Ra‘d 13/8-10, Tâhâ 20/7, Lokmân 31/16, 23, Hadîd 57/3-4, Mücâdele 58/7, Haşr 59/22, Mülk 67/13-14, A‘lâ 87/7 gibi pek çok âyette Yüce Allah’ın bilgisinin sınırsızlığı vurgulanmakta, O’na hiçbir şeyin gizli kalamayacağı beyan edilmektedir.

ııı. Yüce Allah’ın Daima Övgüye Layık Oluşu

وَهُوَ اللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِي الْاُو۫لٰى وَالْاٰخِرَةِ وَلَهُ الْحُكْمُ وَاِلَيْهِ تُرْجَعُونَ “İşte O, Allah’tır. Kendisinden başka ilah yoktur. Önünde de (dünyada da) sonunda da (ahirette de) hamd (övgü) yalnızca O’na aittir. Hüküm, yalnızca O’na aittir ve yalnızca O’na döndürüleceksiniz.”

Âyetteki وَهُوَ ve huve zamiri “O”; اللّٰه allâhu kelimesi “Allah’tır”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilâh yoktur”; اِلَّا هُوَ illâ hüve istisnası “O’ndan başka”; لَهُ lehû ifadesi “sadece O’nun içindir, O’na aittir”; الْحَمْد el-hamdü kelimesi “övgü, hamd”;فِي الْاُو۫لٰى fi’l-ûlâ sözcüğü “ilkinde, hem dünyada”; وَالْاٰخِرَةِ ve’l-âhırati kelimesi “ve sonunda, hem de âhirette de”;وَلَهُ ve lehû ifadesi “yine sadece O’nun içindir, O’na aittir”; الْحُكْم el-hukmu sözcüğü “hüküm”; وَاِلَيْهِ ve ileyhi ifadesi “sadece O’na”; تُرْجَعُونَ turce‘ûne edilgen fiili ise “döndürüleceksiniz” demektir.

Burada Yüce Allah’ın tek ilâh oluşu ve hamde layık kudretin sadece O’na ait oluşu gündeme getirilmektedir.

1.وَهُوَ اللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “İşte O, Allah’tır. Kendisinden başka ilah yoktur.” Bu ifadenin iki cümleden oluştuğu kanaatindeyiz. İlki وَهُوَ اللّٰهُ “O, Allah’tır”; diğeri ise لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur” şeklindedir.

Neml 27/26’da da ele aldığımız üzere, Yüce Allah Kur’ân’da doğrudan veya dolaylı olarak kendisinden başka hiçbir ilâhın bulunmadığını beyan doğrultusunda 70 âyette ifadeler kullanmakta, bir taraftan insanların tevhid inancını pekiştirirken, diğer taraftan da tevhide aykırı inanç ve tutumları eleştirmektedir. Kur’ân’da 30 kez(32) bu kalıpta yer alan tevhid öğretisi, şirk, inkâr ve küfür içerikli bütün kabulleri devre dışı bırakmakta, Yüce Allah’tan başka ma‘bûd iddiasını ve kabulünü şiddetle reddetmektedir.

Kur’ân’da 111 kez geçen ilâh kelimesi لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ lâ ilâhe illâ hüve cümlesinde 26 kez geçmektedir. Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok ifade yer almaktadır.(33) Benzer anlamları veren değişik kullanımların da bulunduğunu ifade ederek, Yüce Allah’ın mutlak kudret ve kararlarında yegâne otorite olduğunu belirtmek istemektedir. İfadedeki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları vurgu manası içermekte, اِلٰه ilâh kelimesi de nekra olduğu için bu anlamda Yüce Allah’tan başka hiçbir üstün gücün bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bağlamını dikkate aldığımızda, Yüce Allah’ın tek ilâh olduğu, kendisinden başka hiçbir üstün güç olmadığı beyan edilmekte, her işinde yegâne kudretin O’na ait olduğu, peygamber görevlendirmede de başka konularda da başka kaynakların gücünden söz etmemek gerektiği ortaya konulmuş olmaktadır.

2. لَهُ الْحَمْدُ فِي الْاُو۫لٰى وَالْاٰخِرَةِ “Önünde de (dünyada da) sonunda da (ahirette de) hamd (övgü) yalnızca O’na aittir.” Bu cümlede لَهُ lehû ifadesinin başa alınması nedeniyle bir hasr/kasr yani “vurgulu” bir mana söz konusudur. Bu nedenle tercümeyi “sadece” kelimesiyle vermeyi gerekli gördük.

Yüce Allah kendisinden başka hiçbir ilah olmadığını beyan ettikten sonra dünyada da âhirette de dünyada da cennette de;(34) bir işin veya hayatın başında da sonunda da övgünün sadece kendisine ait olduğuna dikkat çekmektedir. Dünyadaki hamdin Yüce Allah’ın dostları anlamında bilinçli insanlar tarafından gerçekleştirildiği bilinmektedir. Âhiretteki hamdin ise orada dile getirilecek hamd cümlelerinden oluşacağı A‘râf 7/43, Yûnus 10/10, Fâtır 35/34, Zümer 39/74, 75 gibi âyetlerde ortaya konulmaktadır.

3. وَلَهُ الْحُكْمُ وَاِلَيْهِ تُرْجَعُونَ “Hüküm, yalnızca O’na aittir ve yalnızca O’na döndürüleceksiniz.” Âyetin bu cümlesinde iki husus dile getirilmektedir:

a) وَلَهُ الْحُكْمُ “Hüküm sadece O’nundur.” Yüce Allah bu cümlede de verdiği bütün hükümlerin sadece O’nun kontrolünde olduğunu, hüküm verme makamının sadece O’na ait olduğunu önceki cümlede de olduğu gibi “vurgulu” bir ifadeyle gündeme getirmektedir.

“Ayetteki ‘Hüküm de sadece O’nundur’ cümlesi, önceki cümlede olduğu gibi ‘dünyada da ahirette de’ demektir.(35) Hükmün dünyada olması şudur: Yüce Allah’ın dışındakilerin hükmü ancak O’nun hükmü sayesinde geçerli olabilir. Eğer Yüce Allah’ın hükmü olmasaydı efendinin hükmü köleye, kocanın hükmü hanıma, babanın hükmü oğula, hükümdarın hükmü halka, peygamberin hükmü de ümmete tesir etmezdi. İşte hakiki hâkim, sadece Yüce Allah’tır.”

“Hükmün âhirette olmasına gelince, oradaki yegâna hâkimin de O olduğunda şüphe yoktur. Çünkü âhirette, kullar arasında hükmetmeyi üstlenmiş olan O'dur. Mazlumların zalimlerdeki haklarını da sadece O alır.”(36)

b) وَاِلَيْهِ تُرْجَعُونَ “Sadece O’na döndürüleceksiniz.” Bu cümlede aynı şekilde vurgulu olarak insanların varıp huzuruna çıkartılacakları ve katında hesaba çekilecekleri kudretin yine sadece Yüce Allah’ın makamı olduğu beyan edilmektedir.

İşte bütün bu ifadeler Yüce Allah’ın yaratma, idare etme ve yeniden diriltip hesaba çekme, cennete veya cehenneme göndermedeki kudretini bütün muhataplara kavratmayı amaçlamaktadır. Bu şekilde bir taraftan müminlere moral, diğer taraftan da inkârcılara gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 642; Taberî, age., XX, 97; Zemahşerî, age., III, 411.
• 2 - Zemahşerî, age., III, 411. 3 - Semerkandî, age., II, 642; Taberî, age., XX, 96-97; Zemahşerî, age., III, 411.
• 4 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34.
  • Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34
• 5 - Râzî, age., XXV, 7. 6 - Nisâ’ 4/60; En‘âm 6/22, 94, 136, 138; İsrâ’ 17/56, 92; Kehf 18/48, 52; Kasas 28/62, 74; Sebe’ 34/22; Cum‘a 62/6; Teğâbun 64/7.
  • Nisâ 4/60 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 En‘âm 6/136 En‘âm 6/138 İsrâ 17/56 İsrâ 17/92 Kehf 18/48 Kehf 18/52 Kasas 28/62 Kasas 28/74 Sebe' 34/22 Cum‘a 62/6 Teğâbun 64/7
• 7 - İbrâhim 14/22; Nahl 16/86; Kasas 28/63; Ahzâb 33/66-68; Sebe’ 34/31-33; Fâtır 35/14; Sâffât 37/27-34; Mü’min 40/47-48; Ahkâf 46/6.
  • İbrâhîm 14/22 Nahl 16/86 Kasas 28/63 Ahzâb 33/68 Sebe' 34/33 Fâtır 35/14 Sâffât 37/34 Mü'min 40/48 Ahkâf 46/6
• 8 - Semerkandî, age., II, 642; Zemahşerî, age., III, 412; Râzî, age., XXV, 7.
• 9 - Kasas 28/63; Secde 32/13; Yâsîn 36/7, 70; Sâffât 37/31; Fussılet 41/25; Ahkâf 46/18; Kâf 50/29. 10 - İsrâ’ 17/16. 11 - Hûd 11/40; Mü’minûn 23/27. 12 - Taberî, age., XX, 13.
  • Kasas 28/63 Secde 32/13 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/70 Sâffât 37/31 Fussilet 41/25 Ahkâf 46/18 Kâf 50/29 İsrâ 17/16 Hûd 11/40 Mü'minûn 23/27
• 13 - Zemahşerî, age., III, 412; Râzî, age., XXV, 7.
• 14 - Nisâ’ 4/112; En‘âm 6/19, 78; Enfâl 8/48; Tevbe 9/3; Yûnus 10/41; Hûd 11/35, 54; Şu‘arâ’ 26/216; Haşr 59/16.
  • Nisâ 4/112 En‘âm 6/19 En‘âm 6/78 Enfâl 8/48 Tevbe 9/3 Yûnus 10/41 Hûd 11/35 Hûd 11/54 Şu‘arâ 26/216 Haşr 59/16
• 15 - Zemahşerî, age., III, 412.
• 16 - Semerkandî, age., II, 642; Taberî, age., XX, 98-99.
• 17 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 443. 18 - Zemahşerî, age., III, 413; Râzî, age., XXV, 8. 19 - Semerkandî, age., II, 642; Taberî, age., XX, 98.
• 20 - Semerkandî, age., II, 643; Taberî, age., XX, 99; Zemahşerî, age., III, 413.
• 21 - Zemahşerî, age., III, 413. 22 - Râzî, age., XXV, 9. 23 - Taberî, age., XX, 99. Benzer bir görüş için de bk. İbnu’l-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr, VI, 236.
• 24 - En‘âm 6/8; İsrâ’ 17/94-95; Furkân 25/7. 25 - Zuhruf 43/31. 26 - Semerkandî, age., II, 643; Taberî, age., XX, 99-102; Zemahşerî, age., III, 413; Râzî, age., XXV, 9-10.
  • En‘âm 6/8 İsrâ 17/95 Furkân 25/7 Zuhruf 43/31
• 27 - Bakara 2/32, 116; Âl-i İmrân 3/191; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/116; En‘âm 6/100; A‘râf 7/143; Tevbe 9/31; Yûnus 10/10, 18, 68; Yûsuf 12/108; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/1, 43, 93, 108; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/22, 26, 87; Mü’minûn 23/91; Nûr 24/16; Furkân 25/18; Neml 27/8; Kasas 28/68; Rûm 30/17, 40; Sebe’ 34/41; Yâsîn 36/36, 83; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/13, 82; Tûr 52/43; Haşr 59/23; Kalem 68/29. 28 - Bu tercüme için bk. İslâmoğlu, age., s. 1158. 29 - Mustafa Öztürk, age., s. 792.
  • Bakara 2/32 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/171 Mâide 5/116 En‘âm 6/100 A‘râf 7/143 Tevbe 9/31 Yûnus 10/10 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Yûsuf 12/108 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/1 İsrâ 17/43 İsrâ 17/93 İsrâ 17/108 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/26 Enbiyâ 21/87 Mü'minûn 23/91 Nûr 24/16 Furkân 25/18 Neml 27/8 Kasas 28/68 Rûm 30/17 Rûm 30/40 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/83 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/13 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Kalem 68/29
• 30 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/100; Tevbe 9/31; Yûnus 10/18, 68; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/43; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/26; Mü’minûn 23/91; Kasas 28/68; Rûm 30/40; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/82; Tûr 52/43; Haşr 59/23.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/100 Tevbe 9/31 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/43 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/26 Mü'minûn 23/91 Kasas 28/68 Rûm 30/40 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23
• 31 - Zemahşerî, age., III, 414.
• 32 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18; Nisâ’ 4/87; En‘âm 6/102, 106; A‘râf 7/158; Tevbe 9/31, 129; Hûd 11/14; Ra‘d 13/30; Nahl 16/2; Tâhâ 20/8, 98; Mü’minûn 23/116; Neml 27/26; Kasas 28/70, 88; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Dühân 44/8; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9. 33 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18, 62; Nisâ’ 4/87, 171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19, 46, 102, 106; A‘râf 7/59, 65, 73, 85, 140, 158; Tevbe 9/31, 129; Yûnus 10/90; Hûd 11/14, 50, 61, 84; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/52; Nahl 16/2, 22, 51; İsrâ’ 17/22, 39, 42; Kehf 18/14, 110; Tâhâ 20/8, 14, 98; Enbiyâ’ 21/21, 22, 24, 25, 43, 87, 99, 108; Hacc 22/34; Mü’minûn 23/23, 32, 116, 117; Furkân 25/25/68; Şu‘arâ’ 26/213; Neml 27/26, 60, 61, 62, 63, 64; Kasas 28/70, 71, 72, 88; ‘Ankebût 29/46; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Fussılet 41/6; Zuhruf 43/45, 84; Dühân 44/8; Ahkâf 46/28; Muhammed 47/19; Kâf 50/26; Zâriyât 51/51; Tûr 52/43; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Nisâ 4/87 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Hûd 11/14 Ra‘d 13/30 Nahl 16/2 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/98 Mü'minûn 23/116 Neml 27/26 Kasas 28/70 Kasas 28/88 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Duhân 44/8 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9 Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Nisâ 4/87 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 En‘âm 6/46 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 A‘râf 7/140 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Yûnus 10/90 Hûd 11/14 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/2 Nahl 16/22 Nahl 16/51 İsrâ 17/22 İsrâ 17/39 İsrâ 17/42 Kehf 18/14 Kehf 18/110 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/14 Tâhâ 20/98 Enbiyâ 21/21 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/87 Enbiyâ 21/99 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Mü'minûn 23/116 Mü'minûn 23/117 Bakara 2/163 Âl-i İmrân 3/2 Nisâ 4/87 Şu‘arâ 26/213 Neml 27/26 Neml 27/60 Neml 27/61 Neml 27/62 Neml 27/63 Neml 27/64 Kasas 28/70 Kasas 28/71 Kasas 28/72 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/46 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/45 Zuhruf 43/84 Duhân 44/8 Ahkâf 46/28 Muhammed 47/19 Kâf 50/26 Zâriyât 51/51 Tûr 52/43 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9
• 34 - Semerkandî, age., II, 643; Taberî, age., XX, 102; Zemahşerî, age., III, 414.
• 35 - Semerkandî, age., II, 644.
• 36 - Râzî, age., XXV, 11.