Tâhâ Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 135 âyetten oluşan, adını ilk âyetindeki طٰهٰ tâhâ kelimesinden alan Tâhâ sûresi, inişe göre 44, resmî sıralamada ise 20. sûredir. Tâhâ sûresi, resmî sıralamada öncesinde yer alan Meryem sûresiyle yakın anlam ilişkisine sahiptir. İki sûrenin ilk benzeştiği nokta başlarında Mukatta‘a harfleri bulunmasıdır. Tâhâ sûresinin 9-98. ayetleri arasında Hz. Musa’nın kıssası yer almakta, bu yönüyle sûre Meryem suresinin Hz. Musa ve Hz. Harun’dan söz eden 51-53. ayetlerinin adeta açılımı durumundadır. Bunun dışında her iki surede de kıyâmet-âhiret sürecinden söz edilmesi, vahye dikkat çekilmesi, müminlere vaadedilen cennet ile inkârcıların akıbeti olan cehennemden bahisler yer alması her iki surenin konu birlikteliğinin örneklerindendir.

Tâhâ sûresi, Hz. Musa-Hz. Harun ve Firavun kıssasının en geniş anlatıldığı sûredir. Bu genel konu dışında vahyin indiriliş gayesine dikkat çeken ve kaynağının Yüce Allah olduğu bildirilen bir mesaj ile başlayan bu sûrede vahiyden yüz çevirmenin dünya ve ahiretteki sonuçları üzerinde durulmaktadır. Genel kabule göre ilk grup ayetinin Hz. Ömer’in Müslüman oluşuyla ilişkilendirildiği bilinmektedir.

15. âyetten itibaren, genelde ibadetlerin, özelde namazın kılınma gerekçesi üzerinde durulmakta, Son Saat’in gerçekleşme zamanının gizlendiği beyan edilmektedir. Bu arada Hz. Musa’nın gönül ferahlatıcı duası hatırlatıldıktan sonra fedakâr bir anne portresi çizilmekte, Yüce Allah’a güvenin nasıl güzel sonuçlar getireceği insanlara öğretilmek istenmektedir. Bu sûrede gerek Hz. Musa ve Firavun, gerekse Hz. Âdem ve İblis ile ilgili kıssalarda aslında evrensel anlamda bir mümin-kâfir karşılaştırılması yapılmaktadır. Mekkî sûrelerin genel özelliği olarak ahireti inkâr edenlere Son Saat ve kıyâmetle ilgili hatırlatmalarda bulunulmaktadır.

72. âyetten itibaren, hakikate karşı Firavunca savrulan tehditlerin karşısına her zaman yiğitlerin çıkacağının örneği Hz. Musa’nın yanında yer alan büyücülerle verilmektedir.

124. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın zikrinden yüz çevirenlere dünyada dar bir hayat verileceği, âhirette ise bunların kör olarak diriltilecekleri, onların nimetlerden ve huzurdan yoksun bir şekilde azapta unutulacakları haber verilmektedir.

131. âyetten itibaren, müşriklerin sözlerine karşı sabırlı olması Hz. Peygamber’e emredilmekte, namaz vakitlerine dair bilgiler verilmekte, ibadete devamın önemine dikkat çekilmekte, dünya nimetlerine fazla itibar etmemek gerektiği üzerinde durulmakta, âhiret nimetlerinin çok daha hayırlı ve kalıcı olduğu bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 42-55. âyetlerinde Hz. Musa ile Hz. Harun’u Firavun’a göndermesine dair bilgiler vermekte, tebliğlerinde nasıl bir yol izlemeleri ve sorulan sorulara nasıl cevaplar vermeleri gerektiğini kendilerine öğretmektedir. Daha sonra hem Firavun’a hem de bütün zamanların inkârcılarına yönelik olarak bir tevhid öğretisi gündeme getirilmekte ve hayatın çok önemli üç aşaması hakkında bilgiler verilmektedir.

a) Tebliğin İlkeleri

Yüce Allah, sûrenin 42-48. âyetlerinde Hz. Musa’ya ve Hz. Harun’a hitap etmekte, mesajlarını Firavun’a iletmelerini, öğütlerini asla ve asla unutmamaları gerektiğini, yumuşak sözler söyleyerek tebliğ yapmalarını onlardan istemektedir. Bir azgınlıkla karşılaşma endişesi taşıyan bu iki peygambere Yüce Allah korkmamalarını, onlarla birlikte olduğunu, durumu işitip gördüğünü beyan ederek kendilerine moral vermektedir.

Ardından, İsrailoğullarını kendileriyle birlikte göndermesi ve onlara artık eziyet etmemesi gerektiğini Firavun’a ileterek çeşitli deliller sundukları, hidayete uyanların kurtulacağı, gerçeği yalanlayıp ondan yüz çevirenlerin ise azaba uğratılacağı bilgisini ona ilettikleri haber verilmektedir.

ı. Zikri Unutmamak ve Yumuşak Söz Söylemek

اِذْهَبْ اَنْتَ وَاَخُوكَ بِاٰيَات۪ي وَلَا تَنِيَا ف۪ي ذِكْر۪ي اِذْهَبَآ اِلٰى فِرْعَوْنَ اِنَّهُ طَغٰى فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَيِّنًا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ اَوْ يَخْشٰى “Sen ve kardeşin (Harun) delillerimle gidin! Beni anmada (öğütlerim konusunda) gevşek davranmayın! Firavun’a gidin; şüphesiz ki o iyice azdı. Ona yumuşak söz söyleyin; umulur ki (gerçeği) hatırlar veya saygı duyar!”

Buradaki اِذْهَبْ izheb emri “git”; اَنْتَ ente zamiri “sen”; وَاَخُوكَ ve ehûke ifadesi “ve senin kardeşin”;بِاٰيَات۪ي bi âyâtî tamlaması “benim âyetlerimle, benim delillerimle”; وَلَا تَنِيَا ve lâ teniyâ emri “ve ikiniz de sakın ihmal etmeyin, gevşeklik göstermeyin”; ف۪ي ذِكْر۪ي fî zikrî tamlaması “benim hatırlatmam konusunda, beni hatırlaman konusunda”; اِذْهَبَا izhebâ emri “ikiniz gidin”; اِلٰى فِرْعَوْنَ ilâ fir’avne sözcüğü “Firavun’a”;اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; طَغٰى tağâ fiili “azgınlık gösterdi, haddi aştı”; فَقُولَا fe kûlâ emri “ikiniz de (şöyle) deyin, söyleyin”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; قَوْلًا لَيِّنًا kavlen leyyinen tamlaması “yumuşak söz”; لَعَلَّهُ le‘allehû ifadesi “umulur ki, belki de o”; يَتَذَكَّرُ yetezekkeru fiili “(gerçeği) hatırlar”; اَوْ يَخْشٰى ev yahşâ fiili ise “veya, yani saygı duyar” demektir.

Bu âyetlerde Hz. Musa ve kardeşi Hz. Harun’un azgınlaşmış Firavun’a gönderilmesi ve tebliğde nasıl bir yol izlemeleri gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.اِذْهَبْ اَنْتَ وَاَخُوكَ بِاٰيَات۪ي وَلَا تَنِيَا ف۪ي ذِكْر۪ي “Sen ve kardeşin (Harun) delillerimle gidin! Beni anmada (öğütlerim konusunda) gevşek davranmayın!” Yüce Allah, Hz. Musa’ya ve kardeşi Hz. Harun’a hitap etmekte, her ikisini âyetleriyle birlikte tebliğ için Firavun’a ve adamlarına gönderdiğini beyan etmektedir.

İzheb emri bâ cer harfiyle kullanıldığında genellikle “götürmek” manasına gelse de burada iki peygamberin ilgili delillerle “gitmeleri”nin kast edildiği açıktır.

a) Âyette sözü edilenاٰيَات۪ي âyâtî “âyetlerim” ifadesinden kasıt İsra 17/101’de de ele aldığımız üzere şu şekillerde anlaşılabilir:

Yüce Allah Hz. Musa’ya dokuz tane “delil, mucize” yani “risaletinin temel öğretileri”ni verdiğini beyan etmektedir. Konuyla ilgili olarak hem bu ayette hem de Neml 27/12’de geçen تِسْع tis‘a “dokuz” kelimesi rakamsal anlam ifade edebileceği gibi “pek çok, oldukça fazla” gibi çokluk manası da verebilir.

ı. Hz. Musa’ya verildiği belirtilen “apaçık dokuz ayet/delil”den maksadı Hz. Musa’nın kavmine yönlendirdiği “tevhid ilkeleri, çeşitli emirler, yasaklar ve ahlâkî ilkeler” şeklinde “dokuz” içerikte şu şekilde sıralayabiliriz:

Tâhâ 20/44: “Ona yumuşak söz söyleyin; umulur ki (gerçeği) hatırlar veya saygı duyar!”

Tâhâ 20/46: “(Allah ise şöyle) demişti: “Korkmayın, elbette ben sizinle beraberim, duyuyor ve görüyorum.”

Tâhâ 20/47: “Ona (Firavun’a) gidin ve deyin ki: Şüphesiz ki biz Rabbinin elçileriyiz. İsrailoğulları’nı bizimle gönder; onlara eziyet etme! Elbette biz sana Rabbinden bir delil ile geldik. Selam (esenlik), rehbere (vahye) uyanlara olacaktır.”

Tâhâ 20/48: “Azabın, (gerçeği) yalanlayıp yüz çevirenlere (uygulanacağı) elbette bize vahyolunmuştur.”

Tâhâ 20/50: “(Musa da) ‘Bizim Rabbimiz her şeye yaratılışını veren sonra da (yaratılışa uygun) yol gösterendir.’ demişti.”

Tâhâ 20/52: “(Musa) şöyle demişti: Onlar hakkındaki bilgi Rabbimin katında bir kitaptadır. Rabbim şaşırmaz ve unutmaz.”

Tâhâ 20/53: “(Allah) yeri sizin için beşik yapan, onda sizin için yollar açan ve gökten de su indirendir. O (su) saye(sin)de çeşitli bitkilerden de çiftler çıkarmıştık.”

Tâhâ 20/54: “Yiyin; hayvanlarınızı otlatın! Şüphesiz ki bunda (kötülüklerden) engelleyen akıl sahipleri için deliller vardır.”

Tâhâ 20/55: “Sizi topraktan yarattık; sizi yine oraya döndüreceğiz ve bir kez daha sizi oradan çıkaracağız.”

Bu konuda sözü edilebilecek “dokuz” delille ilgili olarak Şu‘arâ 26/16-33 ve Neml 27/10-12’de şu bilgiler zikredilmektedir:

Şu‘arâ 26/16-17: “Firavun’a gidin ve deyin ki: Şüphesiz ki biz, İsrailoğulları’nı bizimle göndermen için âlemlerin Rabbi’nin elçi(leri)yiz.”

Şu‘arâ 26/24: “(Musa) ‘Kesin inananlar olursanız, (bilin ki) O, göklerin, yerin ve ikisi arasında bulunan her şeyin Rabbidir.’ demişti.”

Şu‘arâ 26/26: “(Musa) ‘O, sizin de Rabbinizdir; önceki atalarınızın da Rabbidir.’ demişti.”

Şu‘arâ 26/28: “(Musa) ‘Aklınızı kullanırsanız (anlarsınız ki Allah), doğunun, batının ve ikisi arasında bulunanların da Rabbidir.’ demişti.”

Şu‘arâ 26/32: “(Musa) asasını atmıştı. Bir de ne görsünler, o (asa) apaçık bir yılan (olmuş)!”

Şu‘arâ 26/33: “Elini de (koynundan) çıkarmıştı. Bir de ne görsünler, o (eli) bakanlara bembeyaz (görünmüştü).”

Neml 27/10: “Asanı (yere) bırak! Onu yılan gibi depreşir görünce, arkasına bakmadan geri dönmüştü. (Ona şöyle söylenmişti): Ey Musa! Korkma! Çünkü benim huzurumda elçiler korkmaz.”

Neml 27/11: “Ancak haksızlık edip sonra da işlediği kötülüğün ardından güzel davranan kişi (bilsin ki) ben ğafûr’um (çok bağışlayıcıyım); rahîm’im (çok merhamet sahibiyim).”

Neml 27/12: “Elini koynuna sok ki kusursuz bembeyaz çıksın! (Sen de) dokuz delil (mucize) ile Firavun’a ve kavmine (git)! Çünkü onlar, yoldan çıkmış bir topluluk oldular.”

Konuyla ilgili olarak bir rivayette kendisine soru soran Yahudilere Hz. Peygamber’in şunları ifade ettiği nakledilmektedir: “Şirk koşmamak, haksız yere cana kıymamak, hırsızlık yapmamak, zina etmemek, faiz yememek, büyü yapmamak, namuslu bir kadına iftira atmamak, savaştan kaçmamak, özellikle Cumartesi yasağını çiğnememek.”(1) Bu cevabı alan Yahudiler “Eğer kavmimizin bizi öldürmesinden korkmasaydık sana tâbi olurduk” demişlerdi.

ıı. Hz. Musa’ya verildiği bildirilen “dokuz delil”den maksat eğer “mucizeler” veya delil/ibret anlamında “cezalandırmalar” ise o zaman da şu bilgiler söz konusu olabilir:

Ayette geçen تِسْعَ اٰيَاتٍ tis‘a âyâtin “dokuz ayet” ifadesinden maksat bilinen manada “dokuz” rakamı ile de anlaşılabilir; “çokluk” anlamının kast edildiği de düşünülebilir. Bu durumda “dokuz delil”in Hz. Musa’ya verilen çeşitli “mucizeler” ile “İsrailoğullarına uygulanan çeşitli cezalar” olduğunu söylemeliyiz. Sözü edilen “ayetlerin yani delillerin” bir kısmı A‘râf 7/133’te zikredildiği gibi şu şekilde sayılmaktadır: “Bunun üzerine biz de ayrı ayrı deliller olarak üzerlerine tufan, çekirgeler, haşereler, kurbağalar ve kan göndermiştik. Yine de büyüklük taslamaya devam etmişlerdi; zaten suçlu bir kavim idiler.”

Diğerleriyle birlikte bu delilleri şu şekilde sayabiliriz: Bunlar “‘asâ “değnek”,(2) yed-i beydâ’ “beyaz el”,(3) “denizin yarılması”,(4) “kendisinden on iki su fışkıran kaya”,(5) “tufan”,(6) “çekirge sürüsü”,(7) “haşarat/kımıl (yaban sineği)”,(8) “kurbağa istilası”,(9) “suyun kana dönüşmesi”(10) ve “dağın onların üzerine kaldırılması”dır.(11) Bu sayılanlara “kuraklık ve ürün kıtlığı”,(12) “dilinin dönmemesi ve sonrasında açılması”(13) da ilave edilebilir.

Âyeti her iki şekilde de yorumlamak mümkündür. Hatta Râzî bu çerçevede sayılabilecek delillerin 16 tane olduğunu, âyetteki “dokuz” rakamının Hz. Musa’ya daha fazla mucizenin verilmiş olmasına engel olmadığını beyan etmiştir.(14)

b) Âyetteki وَلَا تَنِيَا ف۪ي ذِكْر۪ي “Beni anmada ihmalkâr davranmayın” ifadesi “Benim hatırlatmam konusunda gevşeklik, üşengeçlik yapmayın” manasına da gelmektedir. Maksat, hem tebliğde ve hayatın her alanında Yüce Allah’ın hatırlanmasıdır; hem de O’nun yaptığı hatırlatmaların unutulmamasıdır. Hiçbir meşguliyet Rabbimizin adını ikinci plana ittirecek değerde ve önemde olamaz.

2. اِذْهَبَآ اِلٰى فِرْعَوْنَ اِنَّهُ طَغٰى “Firavun’a gidin; şüphesiz ki o iyice azdı.” Tâhâ 20/24’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Firavun’un en büyük azgınlığı “ilâhlık taslaması”(15) ve “toplumu köleleştirmesi”,(16) “onları gruplara ayırıp zayıf düşürmesi”,(17) böylece “erkek çocukları öldürtüp kadınları sağ bıraktırması”ydı.(18) Azgınlığı bu ve benzer şekillerde zirveye çıkan hakikat düşmanı bir sapkına Yüce Allah iki peygamberini göndermiş, onun azgınlıktan vazgeçmesi için kendisine tebliğde bulunmalarını onlardan istemiştir.

3. فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَيِّنًا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ اَوْ يَخْشٰى “Ona yumuşak söz söyleyin; umulur ki (gerçeği) hatırlar veya saygı duyar!” Bu âyette Yüce Allah iki peygamberini tebliğ ve davette nasıl hareket etmeleri gerektiği noktasında bilgilendirmektedir. قَوْلًا لَيِّنًا Kavl-i leyyin yani “yumuşak söz söylemek” tebliğin olmazsa olmazıdır. Dışlayıcı, paylayıcı, ötekileştirici, zorlayıcı ve hakaret içerikli konuşmalar tebliğin de davetin de tabiatına aykırıdır.

Tebliğ esnasında görevini yapanlar bunun olumlu sonuçlar vereceğine inanmalı, ümitsizlik içerisine girmemelidirler. Bu arada mutlak surette olumlu sonuçlar almaya da kendilerini şartlandırmamalıdırlar. Ümit içerisinde onların gerçeği hatırlamasını ve saygılı olmalarını beklemelidirler.

Âyetteki يَتَذَكَّرُ yetezekkeru fiili “hatırlamak” manasına gelmekte ve Firavun’un da diğer bütün insanların da fıtratlarının ilâhî programa göre şekillendirildiğini göstermektedir. Kişi aklı ve iradesiyle her ne kadar gerçeği inkâr etse de onun fıtratında gerçekler daima kodlanmış bir şekilde varlığını devam ettirmektedir. Tebliğ ve davet işte bu noktada kişinin üzerini örttüğü fıtrata işlenmiş hakikatlerin günyüzüne çıkmasına yönelik bir çabadır. Din insanın fıtratıyla hayatı arasına sokuşturulan engellerin ortadan kaldırılması kurumudur. Firavun’a sunulan da bundan başka bir şey değildir.

Tebliğdeki diğer bir beklenti haşyet denen “derin saygı” halidir. Allah’a karşı saygısız ve sınırsız bir azgınlık ve düşmanlık içerisine giren Firavun’a tebliğcilerin gönderilme gerekçelerinden birisi de onun saygılı olmasını sağlamaktır. Bilinç ve bilginin sonucunda meydana çıkan duyarlılığa “haşyet” adı verilmektedir. Gerçeğin hatırlanması bir anlamda bilinçlenme olacağı için, bunun sonunda derin saygının oluşması arzu edilmektedir.

اَوْ يَخْشٰى ifadesindeki اَوْ ev edatı bilinen ve sıklıkla kullanılan “veya” manasına alınabilir. Bu durumda haşyet “gerçeği hatırlama”dan ayrı ve alternatif bir değişim olarak anlaşılmış olur. اَوْ ev edatına tafsîliyye, yani “açıklama” manası verilirse bu durumda söz konusu edat “yani” anlamına alınır.

Gerçeği hatırlayan kişi aynı zamanda derin saygı sahibi de olmuş sayılır ki bizim tercihimiz bu ikinciden yanadır. Âyette alternatif bir sonuç değil, ilkinin açıklaması durumunda bir mana söz konusu ediliyor demektir.



42-44. Âyetlerden Güne Mesajlar:

Âyetleri güne ve kendimize okumak, vahyin dediklerinden hareketle demek istediklerine ulaşmak, maksat merkezli okumalar gerçekleştirmek doğru okumalardır. Özellikle kıssaların anlatılma gerekçesi ibret ve ders almak olduğu için, bazen detay verilen noktaları da hayatımıza aktarmada hassas davranmak mecburiyetindeyiz. Bu doğrultuda biz de birtakım sonuçlar üzerinde durmak istiyoruz:

- Peygamberlik bir davet kurumudur. Peygamberler birer aksiyon adamıdır. Söylem, eylem, gayret ve emek onların en önemli tanıtım kelimeleridir. Esasında nezîr/nüzür olan peygamberlerin birer adanmış insan oldukları da bu gerçeğin değişik bir ifadesidir.

- Bilgilenmek için gelenlere tebliğ yapılacağı gibi, zaman zaman muhatapların ayağına gidilmesinin önemli bir davet metodu olduğu bilinmelidir. Firavun örneğinden hareketle, toplumun ileri gelen şahsiyetlerine ayrı ve özel itina gösterilmesi de unutulmamalıdır. Yöneticilerin ikna edilmesi, onlara tabi olan diğer insanları etkilemede önemli kolaylıklar sağlayabilir.

- Tebliğde ve davette yardımlaşmanın önemli olduğu da açıktır. Hz. Musa ve Hz. Harun’un birlikteliği, ayrıca Yâsîn 36/14’te hatırlatılan “destekleme” uygulaması bunun bir delilidir.

- Davetin “sadece Yüce Allah’a çağırmak” şeklinde olması vazgeçilmez bir öneme sahiptir. Yûsuf 12/108, İbrâhim 14/1, Nahl 16/125 ve Ahzâb 33/46’daki bilgiler de bunu gerektirmektedir.

- Tebliğde Yüce Allah’ın âyetlerini anlatmak öncelikli bir tercih olarak belirlenmelidir. Kişiler Allah’a yaptıkları davetin içini kendi istedikleri gibi değil, Rabbimizin tanıttığı ve öğrettiği şekilde doldurmalıdır.

- Bir iş yaparken Allah’ın adını anmayı unutmamak çok önemlidir; çünkü din insana Allah ile yaşamayı, hayata O’nu şahit kılmayı öğreten bir kurumdur. Bir işi yaparken Allah’ı anmak o işin Allah için yapılmakta olduğunun bir göstergesi olabilir.

- Mesajların iletilmesinde gevşeklik yapmamak, ihmalkâr davranmamak, bir görevi zamanında ve layıkıyla yapmaya çalışmak da âyetlerin mesaj dünyasında bulunmaktadır.

- Toplumda en azgın insanların ıslahına çalışmak eğer onların ayağına gitmeyi gerektiriyorsa bu yapılmalıdır. Çünkü Tâhâ 24, 42 ve 43 ile Nâzi‘ât 79/17’de yer alan “git, gidin” ifadeleri bunun bir zorunluluk olduğunun delilidir.

- Tebliğ yapmadan en azgın insana bile ceza verilmemesi bu âyetlerin öğretileri arasında sayılabilir.

- Firavun’a bile tebliğ yapılması istendiğine göre, hiç kimse için “ona gitmeye gerek yok; o inanmaz” denmemelidir. Zira kimin inanıp inanmayacağıyla değil, tebliğ yapmakla yükümlü olduğumuzu unutmamalıyız. Biz nişan almakla ve görevimizi yapmakla yükümlüyüz; on ikiden vurmakla görevli değiliz. İsabet edersek iki sevap alırız; edemezsek görevimizi yaptığımız için yine sevabımız olacaktır.

- En azgın insan olan Firavun’a bile yumuşak söz söylenmesi istendiğine göre, mutlak anlamda sonuç almak için değil, ama görevi doğru yapmış olmak için etkileyici ve yumuşak söz söylemek önemli bir tebliğ ilkesidir. Hikmetli sözler ve güzel öğütlerle tebliğ ve davet görevi yapmak Nahl 16/125’te emredilen hususlardandır. Ayrıca Âl-i İmrân 3/159’da da Hz. Peygamber’in bu şekilde yumuşak davrandığı beyan edilerek, kaba saba bir tutumun olumlu sonuç vermeyeceği ve insanların dağılıp gitmesine neden olacağı haber verilmektedir.

- Tebliğ bir davet kurumu olduğu için, onda zorbalığın, şiddetin, dayatmanın ve baskının olması düşünülemez, düşünülmemelidir. “Dinde zorlama yoktur”,(19) “Sen onların üzerinde bir cebbâr/baskıcı değilsin”(20) ve “Sen onlar üzerinde hiçbir şekilde zorba değilsin”(21) gibi âyetler bu noktada davetin anlamını ortaya koyan bilgilendirmeler içermektedir.

- Tebliğde doğru hareketler yapılmasının sonucunda insanların ümitsiz olmaması gerektiği de burada anlaşılan hususlardandır. “Belki gerçeği hatırlar, yani saygı duyar” ifadesi bu şekilde bir ümit beslemenin doğru olduğunu göstermektedir. İnsanlar, bir şeyin olacağına inanarak hareket etmeli, olmayacağı üzerinden ümitsiz ve inançsız bir tavır içerisine girmemelidirler.(22)

ıı. Korkuya Karşı İlâhî Moral

قَالَا رَبَّنَآ اِنَّنَا نَخَافُ اَنْ يَفْرُطَ عَلَيْنَآ اَوْ اَنْ يَطْغٰى قَالَ لَا تَخَافَآ اِنَّن۪ي مَعَكُمَآ اَسْمَعُ وَاَرٰى “(Musa ve Harun) ‘Rabbimiz! Doğrusu, onun bize kötülük yapmasından veya iyice azmasından endişe ediyoruz.’ demişlerdi. (Allah ise şöyle) demişti: Korkmayın, elbette ben sizinle beraberim, duyuyor ve görüyorum.”

Buradaki قَالَا kâlâ fiili “ikisi (şöyle) demişti, demişlerdi ki”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; اِنَّنَا innenâ ifadesi “muhakkak ki biz”; نَخَافُ nehâfü fiili “korkuyoruz”;اَنْ يَفْرُطَ en yefruta ifadesi “bir kötülük yapmasından, şiddet göstermesinden, aşırı davranmasından”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize”; اَوْ اَنْ يَطْغٰى ev en yatğâ fiili “yani azgınlık yapmasından”; قَالَ kâle fiili “(Allah) demişti ki”;لَا تَخَافَا lâ tehâfâ emri “ikiniz de korkmayın”;اِنَّن۪ي innenî ifadesi “muhakkak ki ben”; مَعَكُمَا me‘akümâ ifadesi “sizin ikinizleyim”; اَسْمَعُ esme‘u fiili “işitiyorum”; وَاَرٰى ve erâ fiili ise “ve görüyorum” demektir.

Bu iki âyette önce Hz. Musa ve Hz. Harun’un endişeleri, ardından da Yüce Allah’ın onları rahatlatan müjdesi gündeme getirilmektedir.

1. قَالَا رَبَّنَآ اِنَّنَا نَخَافُ اَنْ يَفْرُطَ عَلَيْنَآ اَوْ اَنْ يَطْغٰى “(Musa ve Harun) ‘Rabbimiz! Doğrusu, onun bize kötülük yapmasından veya iyice azmasından endişe ediyoruz.’ demişlerdi.” Daha önce Tâhâ sûresinin 27-28. âyetlerinin tefsirinde de ele aldığımız üzere, Hz. Musa’nın bir çekincesi vardı ve kardeşinin de kendisine yardımcı verilmesini istemişti. Bu âyette bu defa hem Hz. Musa hem de kardeşi Hz. Harun birlikte seslenerek açıkça Firavun’un kendilerine kötülük yapmasından veya daha da azgınlaşmasından korktuklarını ifade etmişlerdir.

Hz. Musa kavmine yönelik tebliğini dile getirdiğinde korkusunun konusunu “öldürülmek ve yalanlanmak”(23) şeklinde belirlemişken, Firavun’a tebliğinde meseleyi “aşırı davranması, kötülük yapıp zarar vermesi” veya “çok daha fazla azgınlaşması” olarak beyan etmiştir. Bu durum tıpkı Hz. Nûh’un kavmine tebliğinde sonuç alamaması üzerine söylediği “Benim çağrım onların sadece daha da kaçmasına neden oldu”(24) sözünü çağrıştırmaktadır.

Âyette geçen يَفْرُطَ yefruta fiili “haddi aşmak”, “ileri gitmek”, “sınırını bilmemek” demektir ve “ciddiye almamak” anlamındaki tefrîtin zıddıdır. Bu kelimeyi “acele ceza vermek, eziyet etmek” gibi yorumlayan âlimler de vardır.(25) يَطْغٰى yatğâ fiiline ise “öldürmek” manası verilmektedir.(26) Esasında Tâhâ 20/24 ve 43. âyetlerde de ifade ettiğimiz gibi, Firavun’un azgınlığı onun Yüce Allah hakkındaki saygısız ve cüretkâr ifadelerde bulunması manasına alınmalıdır; dolayısıyla âyette dile getirilen “azgınlaşması” fiilini de bu çerçevede yorumlamak çok daha isabetli olsa gerektir.

Peygamberler de elbette birer insan oldukları için, insani bir duygu olarak çeşitli korkular ve endişeler taşımaları gayet normaldir. Ancak onlarda diğer insanlardan farklı olarak muhatabın daha azgınlaşması, inkârlarının daha da artması, daha fazla yoldan çıkmaları gibi endişeler devreye girmekte, şahsi korku ve endişeleri adeta ikinci plana itilmektedir. Bu durumda peygamberlerin ümmetleri ve muhatapları için kendilerini nasıl aştıklarını ve ümmetlerinin dünya ve âhiret hayatında sıkıntı çekmemeleri için nasıl hassas davrandıkları ortaya çıkmaktadır.

Âyetteki اَوْ ev edatına “veya” manası değil de “yani” manası da verilebilir. Bu durumda muhatabın olumsuz tavrının peygamberleri nasıl etkilediği ve üzdüğü anlaşılmış olur. Bu doğrultuda âyete “Ey Rabbimiz, onun bize kötülük yapmasından, yani azgınlaşmasından korkuyoruz” meali vererek, bu mesajın elde edilmesinde önemli bir bakış açısı elde dilmektedir.

2. قَالَ لَا تَخَافَآ اِنَّن۪ي مَعَكُمَآ اَسْمَعُ وَاَرٰى “(Allah ise şöyle) demişti: Korkmayın, elbette ben sizinle beraberim, duyuyor ve görüyorum.” Bu âyette Yüce Allah’ın Hz. Musa’ya ve Hz. Harun’a moral verdiği cümle yer almaktadır. “Korkmayın” ifadesi onların önceki âyette dile getirdikleri her neden korkmuşlarsa o konuda başlarına herhangi bir sıkıntının gelmeyeceği mesajını içermektedir.

Rabbimiz bu iki peygambere manevi destek olmak üzere kendileriyle olan “beraberliğini”, yani onları desteklediğini, yardım ettiğini, koruduğunu,(27) her bir şeyi duyduğunu ve gördüğünü beyan etmektedir. Demek ki, samimi istekler karşılık buluyor.

Anlaşılan o ki, tebliğ yapanlar Yüce Allah’ın yardım ve desteğinin onlarla olduğunu bilerek bu faaliyetleri yapmalıdırlar. Her şeyden öte, tebliğde ve davette ümitsizliğe yer yoktur; çünkü Allah hakkı ve hakikati tebliğ edenlerle beraberdir. Yâsîn 36/14’te beyan edildiği gibi, Yüce Allah elçilerini desteklemekte, kendilerini sahipsiz bırakmamaktadır. Davası Yüce Allah olanın yardımcısı da Allah’tır, vesselâm.

“Rabbimizin işitmesi ve görmesi” biyolojik veya organik olarak elbette düşünülemeyeceği için burada bir mecaz söz konusudur. O’nun hayata müdahil olduğunu ve bilgi sıfatının her bir şeyi kuşattığını ortaya koymaktadır. İşiten ve gören Rabbimiz bu ifadesiyle aynı zamanda peygamberlerine destek vereceğini beyan etmekte, muhataplara moral kazandırmaktadır.

Bu arada, peygamber bile olsalar insanların her hakikati bilemeyeceği hissettirilerek, düşmanların onlarla ilgili ne tür entrikalar peşinde koştukları, açık ve gizli çevirdikleri her bir dolabı Yüce Allah’ın ezelî ilmiyle kuşattığı ve elbette zamanı geldiğinde bütün yapılanların hesabının sorulacağı da bu vesileyle mesajda var kabul edilmelidir.

Hz. İbrâhim’in “Rabbim’e gideceğim; O bana yol gösterecektir”(28) ve denizi geçmek üzere yaklaştıklarında İsrailoğullarının korkmaları üzerine Hz. Musa’nın “Rabbim benimledir; O bana mutlaka bir yol gösterecektir”(29) sözü işte Yüce Allah’ın verdiği moralin bir başka olaydaki tezahürüdür.

Benzer bir ifadeyi hicret esnasında mağaradayken yakalanacakları endişesiyle korkan Hz. Ebû Bekir’e hitaben Hz. Peygamber dile getirmiş ve “Korkma; Allah bizimle beraberdir” diyerek onu rahatlatmıştır.(30) Dahası, “Bizim yolumuzda fedakârlık yapanlara biz yollarımızı göstereceğiz”(31) âyetinde verilen genel mesaj da bu manada özellikle hatırlanmalıdır.

Bütün peygamberler “sabırlı, muhsin ve muttaki” kulların en önde bulunanları olduğu için, Yüce Allah sabredenlerle, muttakilerle ve muhsinlerle beraber olacağının müjdesini vermiştir.(32) Burada da Hz. Musa’ya ve Hz. Harun’a yönelik “korkmayın; Ben sizinle beraberim” buyurarak kendilerini son derece rahatlatmış, yüreklerindeki sıkıntıyı bertaraf etmiştir.

ııı. Kurtuluşun Yolu ve Azaba Neden Olan Haller

فَاْتِيَاهُ فَقُولَآ اِنَّا رَسُولَا رَبِّكَ فَاَرْسِلْ مَعَنَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ وَلَا تُعَذِّبْهُمْ قَدْ جِئْنَاكَ بِاٰيَةٍ مِنْ رَبِّكَ وَالسَّلَامُ عَلٰى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدٰى اِنَّا قَدْ اُوحِيَ اِلَيْنَآ اَنَّ الْعَذَابَ عَلٰى مَنْ كَذَّبَ وَتَوَلّٰى “Ona (Firavun’a) gidin ve deyin ki: ‘Şüphesiz ki biz Rabbinin elçileriyiz. İsrailoğulları’nı bizimle gönder; onlara eziyet etme! Elbette biz sana Rabbinden bir delil ile geldik. Selam (esenlik), rehbere (vahye) uyanlara olacaktır.’ Azabın, (gerçeği) yalanlayıp yüz çevirenlere (uygulanacağı) elbette bize vahyolunmuştur.”

Buradakiفَاْتِيَاهُ fe’tiyâhu emri “ikiniz de ona gidin”; فَقُولَا fe kûlâ emri “ve ikiniz de (ona şöyle) söyleyin”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; رَسُولَا رَبِّكَ rasûlâ rabbike tamlaması “senin Rabbinin iki elçisiyiz”; فَاَرْسِلْ fe ersil talebi “gönder”; مَعَنَا me‘anâ ifadesi “bizimle beraber”; بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ benî isrâîle tamlaması “İsrailoğullarını”; وَلَا تُعَذِّبْهُمْ ve lâ tu‘azzibhum isteği “ve onlara azap etme”; قَدْ جِئْنَاكَ kad ci’nâke ifadesi “elbette sana getirdik, sana (şununla) geldik”; بِاٰيَةٍ bi âyetin ifadesi “bir delil ile, bir delil (getirdik)”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike tamlaması “senin Rabbinden”; وَالسَّلَامُ ve’s-selâmu kelimesi “esenlik, selâm”; عَلٰى مَنِ اتَّبَعَ ‘alâ menittebe‘a ifadesi “uyan (şu) kişilerin üzerine olsun, üzerinedir”; الْهُدٰى el-hüdâ ifadesi “hidayete, hak yola”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki bize”; قَدْ اُوحِيَ kad ûhıye ifadesi “elbette (şöyle) vahyedildi”; اِلَيْنَا ileynâ ifadesi “bize”;اَنَّ الْعَذَابَ enne’l-‘azâbe kelimesi “muhakkak ki azap”;عَلٰى مَنْ كَذَّبَ ‘alâ men kezzebe fiili “yalanlamış olan(lar)ın üzerine(dir)”; وَتَوَلّٰى ve tevellâ fiili ise “ve yüz çevirmiş (olanların da)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın iki peygambere yönelik çeşitli içerikteki emirleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, benzerleri A‘râf 7/104-105 ve Şu‘arâ’ 26/16-17’de de geçen bu âyetlerde elçilerine talimat vermekte ve tebliğlerinde hangi sözleri söylemeleri gerektiğini kendilerine öğretmektedir.

1.فَاْتِيَاهُ فَقُولَآ اِنَّا رَسُولَا رَبِّكَ فَاَرْسِلْ مَعَنَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ وَلَا تُعَذِّبْهُمْ “Ona (Firavun’a) gidin ve deyin ki: ‘Şüphesiz ki biz Rabbinin elçileriyiz. İsrailoğulları’nı bizimle gönder; onlara eziyet etme!” Yüce Allah âyetin bu ilk cümlesinde Hz. Musa’ya ve Hz. Harun’a hitap ederek Firavun’a gitmelerini ve kendilerinin peygamber olduğunu, İsrailoğullarını beraberlerinde göndermelerini, onlara artık eziyet etmemesini söylemelerini onlardan istemektedir. Burada çok önemli bazı noktalar ve ifade güzellikleri söz konusudur; onlara değinmekte yarar görmekteyiz.

a) فَاْتِيَاهُ فَقُولَآ اِنَّا رَسُولَا رَبِّكَ “Ona (Firavun’a) gidin ve deyin ki: Muhakkak ki biz Rabbinin elçileriyiz.” Bu kıssanın yer aldığı bölümde “git, gidin” emri dördüncü kez yer almaktadır.(33) Burada öncelikli olarak görülmesi gereken şey, tebliğ için zaman zaman muhatabın ayağına gidilmesi gerektiği ilkesidir. Ardından tebliğci kendi konumunu açıkça ve vurgulu bir şekilde belirtmeli, kim adına ve ne için geldiğini beyan etmelidir.

“Biz elçileriz” sözüyle de bir anlamda “söz bizim değil, gönderenindir; dolayısıyla elçiye zeval olmaz” ilkesi muhataba hatırlatılmış olmaktadır. Zira şahsa duyulan kızgınlık veya öfke nedeniyle tebliğin zarar görmesi engellenmiş, mesaja dikkat edilmesi sağlanmış olmaktadır. Hz. Musa’nın hataen adam öldürmesi olayının etkisi bir anlamda silinmek istenmektedir.

Firavun’a tebliğde bulunurken “Muhakkak ki biz Rabbinin elçileriyiz” ifadesinin kullanılması, onun rab olmadığını beyan etmeyi amaçlamaktadır. İddia ettiği “ben sizin rabbinizim; yüce olan benim” türü söylemlerinin hiçbir anlam ifade etmediği, onun da diğer kullar gibi bir kul olduğu böylece ve ustalıklı bir ifade nezaheti içerisinde kendisine söylenmiş ve hatırlatılmış olmaktadır.

b) فَاَرْسِلْ مَعَنَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ وَلَا تُعَذِّبْهُمْ “İsrailoğullarını bizimle gönder; onlara (artık) eziyet etme!” Burada dile getirilen husus, Firavun tarafından eziyetlere maruz bırakılan kitlenin kendileriyle birlikte gönderilmesi ve artık onlara eziyete bir son verilmesidir. Firavun onlara eziyet etmiş,(34) onları küçümseyip kendisine itaate mecbur bırakmış,(35) gruplara bölmüş, zayıf düşürmüş, hürriyetlerini ellerinden almış, erkek çocuklarını öldürtüp kızlarını sağ bırakmış ve toplumda bozgunculuk yapmıştı.(36) Bugünkü söylemle ifade edecek olursak, adeta toplumda erkek cinse karşı soykırım uygulamıştı. İşte Hz. Musa ve Hz. Harun, Yüce Allah’ın emri doğrultusunda Firavun’un bu eziyeti artık terk etmesini ve İsrailoğullarını kendileriyle birlikte göndermesini istemişlerdi.

Bu durumun bir benzerini “kız çocukları” bağlamında şehir halkına uygulayan Mekkeli müşriklere karşı benzer bir misyonu Hz. Peygamber’de görmekteyiz. A‘râf 7/157’de Peygamberimizin tanıtımı yapılırken Mekkelilerin boyunlarında bulunan manevi ağırlıkları ve şartlanmışlık zincirlerini kaldırıp attığı beyan edilmektedir. Bu şekilde peygamberler arasında bir misyon ve dava birlikteliğinin bulunduğu açık bir şekilde görülmektedir.

2. قَدْ جِئْنَاكَ بِاٰيَةٍ مِنْ رَبِّكَ وَالسَّلَامُ عَلٰى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدٰى “Elbette biz sana Rabbinden bir delil ile geldik. Selam (esenlik), rehbere (vahye) uyanlara olacaktır.” Burada her iki peygamberin Firavun’a gelişleri ve çok önemli bir mesaj getirdikleri ifade edilmektedir.

a)قَدْ جِئْنَاكَ بِاٰيَةٍ مِنْ رَبِّكَ “Muhakkak ki, biz sana Rabbinden bir âyet (mesaj, delil) ile geldik.” Bu cümleyi “Muhakkak ki, biz sana Rabbinden bir âyet (mesaj, delil) getirdik” şeklinde de tercüme edebiliriz; çünkü ci’nâ fiili bâ/bi harfiyle kullanılınca “getirmek” anlamı da verir. Cümlenin başındaki kad edatı, Hz. Musa ile Hz. Harun’un getirdiği mesajdan veya delilden emin olduklarını, ona son derece güvendiklerini ve doğruluğundan hiçbir şekilde şüphe duymadıklarını gösteren bir kuvvetlendirme edatıdır.

Burada sözü edilen âyeh kelimesinden maksadın “delil, belge, mesaj, ibret, mucize” vs. olabileceğini Tâhâ 20/42. âyetin tefsirinde beyan etmiştik; burada da aynı manalar geçerlidir. A‘râf 7/105’te de aynı konu çerçevesinde “getirilen şeyin beyyineh olduğu” ifade edilerek maksadın bu söylediğimiz türden deliller olduğu ortaya konulmaktadır.

Tâhâ 20/42. âyette âyât, A‘râf 7/105’te beyyineh ve hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, hem de Şu‘arâ’ 26/30’da âyeh kelimesinin kullanılması bir çelişki değil, birbirinin tefsiri mahiyetinde ifadelerdir. Gözetilen maksat “deliller sunarak risaletin tespitini sağlamaktır”;(37) yoksa birer birer delil saymak değildir.

Âyetin ilk cümlesinde yer alan rasûlâ rabbike “Rabbinin elçileri” tamlamasında olduğu gibi, burada da min rabbike “Rabbinden” ifadesinin kullanılması, Firavun’a mesaj verme amaçlıdır ve onun bir ilâh olmadığını, diğer insanlar gibi bir kul olduğunu bildirmeyi amaçlamaktadır.

b) وَالسَّلَامُ عَلٰى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدٰى “Esenlik, hidâyete (yani o mesaja) uyanlara olacaktır.” Buradaki السَّلَامُ es-selâm kelimesi “esenlik, kurtuluş, selamet”, الْهُدٰى el-hüdâ kelimesi ise “Allah”, “O’nun gösterdiği doğru yol”, “tevhîd üzere istikamet” gibi anlamlar vermektedir. Bu arada âyetteki ‘alâ cer harfinin lâm/li “için” anlamı verdiği kabul edilmektedir.(38) Nitekim bu harflerin birbirinin anlamını veren başka örnekler de vardır.(39)

Bu cümleyi kimin söylediği noktasında iki ihtimal söz konusudur. Buna göre önceki ve sonraki cümlelerin de işaretiyle bu cümle Yüce Allah’ın Hz. Musa ve Hz. Harun’a söylettirdiği mesajlardan kabul edilebilir ki bizim de tercihimiz bu yöndedir. Diğer ihtimale göre ise bu ifade iki peygamberin kendi çıkarımlarıdır. Her iki yaklaşıma göre de mesaj aynıdır ve söylenmek istenen şudur: “Doğru yola tâbi olanlar Allah’ın azabından ve gazabından kurtulurlar.”

Burada السَّلَام es-selâm kelimesinin başında eliflâm bulunması, bunun mutlak anlamda özlenen “kurtuluş” olmasını gerektirebileceği gibi, “bilinen bir selâm” olmasını da ifade edebilir. Buradan hareketle şunu söyleyebiliriz: Sözü edilen selâm, hidayet üzere bir hayat yaşamış olanlara ölümleri anında ölüm meleklerinin(40) veya cennete girerlerken(41) ya da cennette(42) cennet görevlisi meleklerin söyleyecekleri sözdür, esenlik dileğidir.

3. اِنَّا قَدْ اُوحِيَ اِلَيْنَآ اَنَّ الْعَذَابَ عَلٰى مَنْ كَذَّبَ وَتَوَلّٰى “Azabın, (gerçeği) yalanlayıp yüz çevirenlere (uygulanacağı) elbette bize vahyolunmuştur.” Önceki âyette “kurtuluş”un kimlere verileceği beyan edildikten sonra, bu âyette bunun zıddı, yani “azab”ın kimlere uygulanacağı hakkında bilgi verilmektedir.

Hz. Musa ve Hz. Harun kendilerine vahyedilen hakikati tebliğ ederken çok güçlü ifadeler kullanmışlardı. Bu çerçevede baştaki innâ/inne ve kad edatları cümleye muhakkaklık manası katan iki edattır ve peş peşe getirilmişlerdir. Azapla ilgili olarak vahye konu olan husus şudur: Azap, gerçeği yalanlayanlara ve ondan yüz çevirenlere olacaktır.

Kıyâmet 75/31-32’de “gerçeği tasdik etmeyip haktan yana olmayanlar, hakikati yalanlayan ve ondan yüz çevirenler” şeklinde tanıtılmakta ve mahşerdeki akıbetlerinin cehennem olacağı ifade edilmektedir. İşte bu genel kurala uygun olarak Hz. Musa ve Hz. Harun’a vahyedilen mesaj da aynıdır. Onlar Firavun’a hitap ederlerken bir taraftan kurtuluşun yolunu göstermekte, diğer taraftan da hangi inanç, tutum ve davranışların azaba neden olacağını kendisine açıkça söylemişlerdi. Demek ki tebliğin içeriğinde önce müjdeler yer alsa da tehditlerin neler olduğu da ortaya konulmalıdır.

Bu arada peygamberlerin tebliğ ilkelerini kendilerinin üretmediği, ilâhî bildirimler doğrultusunda bu görevi icra ettikleri de burada öğretilmektedir. Şimdilerde ve sonrasında bu türden tebliğ faaliyetleri yapacak kişilerin de kendi heva ve heveslerinden ya da beşer kaynaklı yakıştırmalardan beslenmemesi gerektiği unutulmamalıdır. Mademki davet Allah’a olacaktır; öyleyse davetin esasları da burada kullanılacak ilkeler ve takip edilecek metotlar da sadece O’nun öğrettiği gibi uygulanmalı, farklı arayışlara girilmemeli, değişik metotlar denenmemelidir. Vahyin ışığı bütün zamanların tebliğ ilkelerine uyarlanmalı ve asıl kaynak asla ve asla ötelenip terk edilmemelidir.

Tebliğde muhatabı rencide etmemek çok önemli bir metottur. İşte burada Hz. Musa ve Hz. Harun örnekliğinde verilen mesaj da budur. Karşıdaki kişi en azgın insan olan Firavun bile olsa onu rencide etmemeli, fakat verilmesi gereken mesajlardan da taviz verilmemelidir.

Burada uygulanacak en temel prensip, suçlayıcı ifadelerden kaçınmak ve genel bildirimler şeklinde ifadeler tercih etmektir. “Sen sapıksın; şöyle şöyle şeyler yaptın; senin artık kurtulma ihtimalin yok; bittin, gittin” vs. türünden suçlayıcı ve dışlayıcı yaklaşımlardan ziyade, “kurtuluşun yolu budur; şu şu davranışlardan kaçınmak gerekmektedir; aksi takdirde bundan ayrılanların akıbeti de azaptır” diyerek asıl mesaj verilmelidir.

b) İki Soru ve Kapsayıcı İki Cevap

Yüce Allah, sûrenin 49-52. âyetlerinde Firavun’un iki sorusunu gündeme getirmekte, öncelikle “Allah’ın kim olduğu” sorusuna “Her şeyi yaratan ve onlara yaratılış gayelerine uygun imkanlar veren” sıfatlarıyla cevap verdirdiğini beyan etmektedir. “Öncekilerin durumu” hakkındaki ikinci soruya da “Onların bilgisi, hiç şaşırmayan ve unutmayan Allah’ın katındadır” şeklindeki cevabını gündeme getirmektedir.

ı. Rabb-Yaratmak-Hidayet İlişkisi

قَالَ فَمَنْ رَبُّكُمَا يَا مُوسٰى قَالَ رَبُّنَا الَّذ۪يٓ اَعْطٰى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدٰى “(Firavun) ‘Ey Musa! Rabbiniz de kimmiş?’ demişti. (Musa da) ‘Bizim Rabbimiz her şeye yaratılışını veren sonra da (yaratılışa uygun) yol gösterendir.’ demişti.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(Firavun şöyle) demişti”; فَمَنْ رَبُّكُمَا fe men rabbukümâ sorusu “sizin Rabbiniz de kimmiş”; يَا مُوسٰى yâ mûsâ hitabı “ey Musa” قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”; رَبُّنَا rabbunâ tamlaması “bizim Rabbimiz”;الَّذ۪يٓ اَعْطٰى ellezî a‘tâ ifadesi “veren(dir), vermiş olan(dır)”; كُلَّ شَيْءٍ külle şey’in tamlaması “her şeye”; خَلْقَهُ halkahû ifadesi “onun kendi yaratılışını”; ثُمَّ sümme edatı “sonra da”; هَدٰى hedâ fiili ise “yol göstermiş (olandır), hidayet etmiş (olandır)” demektir.

Bu iki âyette önce Firavun’un sorusu, ardından da peygamberlerin ona verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ فَمَنْ رَبُّكُمَا يَا مُوسٰى “(Firavun) ‘Ey Musa! Rabbiniz de kimmiş?’ demişti.” Âyette önce رَبُّكُمَا rabbükümâ “siz ikinizin Rabbi”, yani kümâ zamiri kullanılmasına rağmen, ardından yâ Musa denmesi, asıl muhatabın Hz. Musa olduğunu ve cevabın da ondan beklendiğini göstermektedir. Zira Hz. Harun peygamberliğinin bu ilk dönemlerinde Hz. Musa’nın vezîri, yani arkasını kuvvetlendiren bir yardımcısıydı.

Yüce Allah bu âyette Firavun’un kendince alay ederek sorduğu soruyu gündeme getirmektedir. Kanaatimizce buradaki soru Firavun’un cevabını gerçekten öğrenmek için sorduğu bir soru değildir; aksine bu ifadeyle karşısındaki Hz. Musa ve Hz. Harun ile alay etmeyi amaçlayarak kendince bir söylem geliştirmiştir.

Nitekim Firavun aynı soruyu sorduğu bir başka âyette “Ey Musa, âlemlerin Rabbi de neymiş!”(43) diyerek, bu defa men edatını değil, mâ edatını kullanmıştır. Firavun’un yolunu izleyen Mekkeli müşrikler de Rabbimiz için “Rahmân da neymiş!”(44) diyerek aynı alaycı mantığı sürdürmüşlerdir.

Firavun muhataplarına “Sizin için benden başka herhangi bir ilâh bilmiyorum/tanımıyorum”(45) ve “Ben sizin rabbinizim; en yüce benim”(46) demiş, kendisinden başka hiçbir ilâh kabul etmediğini ilan etmişti. Genelde inancı ve tutumu böyle olan Firavun’un bu soruyu sorarken herhangi bir cevap beklediğini düşünmemek gerekir. Müşrikler de “Eğer doğru sözlüyseniz, o vaad ne zamanmış!”(47) diyerek Son Saat ve kıyâmetle alay etmişlerdi.

Firavun rabbükümâ “Rabbiniz” ifadesini kullanarak, Yüce Allah’ın rabb sıfatını kendi üzerinden değil, muhataplar üzerinden belirtmekte, Allah’ın Rabb oluşunu kabul etmediğini bir anlamda karşısındaki elçilere hissettirmektedi. Böyle bir azılı düşmana, dahası kendisini ilâh gören birine rabb sıfatını anlatmak elbette ilâhî yardımsız olamazdı. Bu nedenle, Yüce Allah Hz. Musa’nın verdiği cevabı ona kendisi öğretmiştir.

2. قَالَ رَبُّنَا الَّذ۪يٓ اَعْطٰى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدٰى “(Musa da) ‘Bizim Rabbimiz her şeye yaratılışını veren sonra da (yaratılışa uygun) yol gösterendir.’ demişti.” Firavun’un alaycılıkla sorduğu sorunun cevabı genel bir mesaj içerecek şekilde şöyle verilmiştir: “Rabbimiz her şeyi yaratmış ve mahlükata yol göstermiştir.”

Bu cevabın biraz daha detaylı şekli Şu‘arâ’ 26/23-28’dedir: “Firavun, ‘Âlemlerin Rabbi dediğin de nedir?’ diye sorunca Musa, ‘Eğer işin gerçeğini düşünürseniz O, göklerin, yerin ve ikisi arasında bulunan her şeyin Rabbidir’ şeklinde cevap vermişti. Firavun, etrafındakilere, ‘Duymuyor musunuz?’ demişti. Musa devamla, ‘O, sizin de Rabbinizdir; daha önceki atalarınızın da Rabbidir’ cevabını vermişti. Firavun, ‘Size gönderilen bu elçiniz mutlaka delidir’ deyince Musa, (Yüce Allah’ı tanıtan konuşmasına şöyle) devam etmişti: ‘Şâyet aklınızı kullanırsanız (anlarsınız ki) Allah, doğunun, batının ve ikisi arasında bulunanların da Rabbidir’ demişti.” Meâlen hatırlattığımız bu cümleleri detaylandırmadan yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti incelemek istiyoruz.

a) قَالَ رَبُّنَا “(Musa şöye) demişti: Rabbimiz (şudur)…” Hz. Musa önceki bölümde Yüce Allah’ın Firavun’un da Rabbi olduğunu iki kez beyan ettikten sonra, burada söz konusu sıfatı رَبُّنَا rabbünâ “Rabbimiz” diyerek kendileri üzerinden vermektedir. Rabb sıfatı “koruyup kollamak”, “sahiplenmek”, “büyütüp yetiştirmek” gibi anlamlarıyla Hz. Musa tarafından özellikle dile getirilmektedir.

Bu sayede dolaylı olarak hem kendilerinin sahipsiz, hem de Firavun’un ilâh olmadığını, tek ilâh olarak Yüce Allah’ın bulunduğunu ortaya koymuştur. Hz. Musa bu ifadesiyle Firavun’un ilahlık iddiası(48) türünden hezeyanlarını da reddettiğini, rabb olarak sadece Yüce Allah’ı tanıdıklarını beyan etmiş olmaktadır.

b) الَّذ۪يٓ اَعْطٰى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ “Her şeye yaratılışını veren” ifadesi “her şeyin yaratıcısı” demektir. Cümlenin başındaki الَّذ۪ي ellezî edatı bu cümlede verilen mesajın Yüce Allah’ın ezelî sıfatı olduğunu ortaya koymakta, ifadeyi sıfat konumuna getirmektedir. Ellezî haleka ifadesi hâlık manasına gelmektedir. Bu konuda Secde 32/7’de verilen mesaj da hatırlanmalıdır.

Hz. Musa Yüce Allah’ın “Her şeye yaratılışını veren” olduğunu ifade etmekle aslında Firavun’a ders vermekte ve onu da yaratan kudretin Allah olduğunu beyan ederek, kendisinin hiçbir şekilde ilâh olamayacağını ortaya koymaktadır. Firavun elbette ilâh olmadığını en iyi bilen kişiydi; çünkü hiçbir şey yaratmamış, yaratamamış, üstelik bizzat kendisi yaratılmıştı. Yaratılan bir mahlûk hiçbir şekilde yaratan diye anılamaz; dolayısıyla ilâh da olamaz. İşte Hz. Musa’nın verdiği bu muhteşem cevap sadece sorunun cevabını değil, Firavun’un iddia ve söylemlerini de temelden boşa çıkarmayı amaçlamıştı.

c) ثُمَّ هَدٰى “Sonra da (yaratıklara yaratılışına uygun) yol göstermiştir (yol gösterendir).” Burada sözü edilen hidâyet kavramı, genelde bilinen anlamda hakkı bâtıldan ayırmak anlamında değildir. “Her şeyin yaratılışı”ndan söz eden cümlenin ardından gelmesi nedeniyle bu cümle her bir mahlûkla ilgili bir anlam vermelidir.

A‘lâ 87/2-3’te de yer aldığı üzere, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki hidayet tıpkı A‘lâ’daki gibi bütün yaratıklarla ilgili bir fiildir ve her bir mahlûkun varlığını devam ettirebilmek için yaratılışına uygun olarak şekillendirilmesidir. Buna göre âyette sözü edilen “hidayet etmek” fiili varlıklara “ilham etmek” manasına gelmektedir.(49)

Limâ hulika lehû yani “yaratılış amacı” da denen bu olay, iradesiz varlıklar için bir yasadır, kaderdir; iradeliler için ise bir seçenektir. “Doğru yol” manasında hidayeti tercih edenler aynı zamanda yaratılış gayelerine uygun bir tercihte bulunmuş olurlar. Ancak insanların sapıklığı tercih etme ihtimalleri de bulunduğu için hidayete kader diyemeyiz.

Âyetteki sıralamadan bazı sonuçlar elde edebiliriz. Buna göre, her şeyi yaratan kudret aynı zamanda yolu gösteren kudrettir de. Yaratamayan yol da gösteremez. Demek ki yaratan kudret yarattığını başıboşluğa terk etmemiş,(50) onlara varlıklarını sürdürebilmeleri için programlar yerleştirmiş, ilkeler öğretmiştir. Demek ki insanları ve bize emanet edilen nesilleri kendi başınalığa terk etmemeliyiz.

Günümüz insanının bu âyetten alacağı pek çok ders vardır. Özetle belirtelim ki, Rabbimizi tanıtırken O’nun öğrettiği gibi bilgiler nakletmeliyiz. Bu bağlamda tebliğde önce yaratıcılık konusu vurgulanmalıdır. Nitekim ilk indirilen âyetlerden olan ‘Alak 96/1-2’de ele alınan husus budur. Ayrıca yaratan gücün hidayet edebileceği, yol gösterebileceği, başkalarının bu noktada herhangi bir etkinliğinin bulunamayacağı da beyan edilmiş olmaktadır.

ıı. Şaşırmayan ve Unutmayan Allah’ın Bilgisi

قَالَ فَمَا بَالُ الْقُرُونِ الْاُولٰى قَالَ عِلْمُهَا عِنْدَ رَبّ۪ي ف۪ي كِتَابٍ لَا يَضِلُّ رَبّ۪ي وَلَا يَنْسٰى “(Firavun) ‘(Peki) önceki nesillerin hali ne olacak?’ diye sormuştu. (Musa ise) şöyle demişti: Onlar hakkındaki bilgi Rabbimin katında bir kitaptadır. Rabbim şaşırmaz ve unutmaz.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(Firavun) demişti ki”; فَمَا بَالُ fe mâ bâlü sorusu “durumu nedir”; الْقُرُونِ الْاُولٰى el-kurûni’l-ûlâ tamlaması “ilk nesillerin, eskilerin”; قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”; عِلْمُهَا ‘ılmuhâ ifadesi “onların bilgisi”; عِنْدَ رَبّ۪ي ‘ınde rabbî tamlaması “benim Rabbimin katında(dır)”; ف۪ي كِتَابٍ fî kitâbin kelimesi “bir kitapta, kanunda, yasada(dır)”; لَا يَضِلُّ lâ yadıllü fiili “şaşırmaz, sapmaz”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim”; وَلَا يَنْسٰى ve lâ yensâ fiili ise “ve unutmaz da” demektir.

Bu iki âyette Firavun’un ikinci sorusu ve Hz. Musa’nın ona verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ فَمَا بَالُ الْقُرُونِ الْاُولٰى “(Firavun) ‘(Peki) önceki nesillerin hali ne olacak?’ diye sormuştu.” Bu âyetin öncekilerle anlam ilişkisi noktasında Râzî’nin de beyan ettiği gibi bazı ihtimaller vardır:

a) Firavun bu sorusunu, bir ihtimal olarak Hz. Musa’nın Yüce Allah’ı tanıtıcı cümlelerinin ardından sormuş ve “mademki durum bu kadar açıktı, o zaman öncekiler neden inanmamıştı?” demek istemişti.

b) Diğer bir ihtimale göre, Tâhâ 20/48. âyette dile getirilen “Azap gerçeği yalanlayanlara ve yüz çevirenleredir” bilgisinden sonra “Onlar da yalanlamıştı; onlara neden azap edilmedi?” şeklinde sorulmuş olabilir. Bu kanaatinin sonucunda “Peki önceki nesillerin durumu ne olacak?” sorusunu sormuş olabilir. “Eskilere azap edilmediğine göre, bu azap tehdidinin bir anlamı yoktur” demek isteyerek 48. âyetteki mesajla alay etmeyi kast etmiş olabilir.

Belliki Firavun vaadedilen azabı sadece hayattakilerle ilgili ve dünya ile sınırlı sanıyordu; dolayısıyla aldanıyordu. Kaldıki önceki nesillerden dünya hayatında helak edilenlerin sayısı hiç de azımsanacak türden değildir. Buna rağmen, bir kafa karışıklığı oluşturma gayretkeşliği yapılmış olabilir.

c) Firavun, önceki sorusuna kendisini son derece rahatsız eden bir cevap alınca konuşmayı o minval üzere götürmek istememiş ve konuyu başka alana çekerek kendince bir strateji geliştirmeyi amaçlamış da olabilir.(51) Ona göre konuyu hayattan ve güncelden uzaklaştırıp eskilerle ilişkilendirmek Hz. Musa’yı boş ve anlamsız işlerle meşgul ettirip gündem saptırma amacına hizmet edecekti; o da bunu denemek istemiş olabilir.

Fakat bir sonraki âyet ve sonrasında verilen bilgiler onun bu kaçamağını da boşa çıkartacak son derece dolu ve esaslı bilgilerden oluşmaktadır. Esasında Şu‘arâ’ 26/23-29’daki bilgiler ikisi arasındaki konuşmaların daha fazla bir içerikte cereyan ettiğini ve istediği cevapları alamamanın verdiği rahatsızlıkla konuyu eski çağlara ve geçmiş nesillerin durumunu sormaya dönüştürdüğü anlaşılmaktadır.

“Önceki nesillerin durumu nedir?” sorusu zımnen mahşerdeki diriltilmeyi inkârı içermektedir. İnsanların fiilleri kayıt altına alındığı için yapılanlar hiçbir şekilde kaybolmayacak ve hem öncekiler hem de sonrakiler ilâhî huzurda bir araya toplanacaklardır.(52)

2. قَالَ عِلْمُهَا عِنْدَ رَبّ۪ي ف۪ي كِتَابٍ لَا يَضِلُّ رَبّ۪ي وَلَا يَنْسٰى “(Musa ise) şöyle demişti: Onlar hakkındaki bilgi Rabbimin katında bir kitaptadır. Rabbim şaşırmaz ve unutmaz.” Firavun’un bu bağlamda sorduğu ikinci soruya Hz. Musa cevap vermekte ve eskilerin yaptıklarıyla ilgili her ne varsa onların Yüce Allah’ın bilgisinde olduğunu, kayıt altına alındıklarını, çünkü Rabbimizin şaşırmayacağını ve unutmayacağını beyan etmiştir. Yüce Allah önceki nesillerin ne olduğu sorusunu Kasas 28/43’te cevaplamakta ve onları helak ettiğini bildirmektedir.

“Eskilerle ilgili bilginin Allah katında bir kitapta bulunması”, kötülük yapanların da iyilik sahiplerinin de dünyada ortaya koyduğu eylemlerin kayıt altına alınması, hiçbir şeyin kaybolup gitmemesi ve bir sistem dâhilinde muhafaza edilmesi manasına gelmektedir. Yüce Allah’ın hiçbir şekilde şaşırmayacağı ve hiçbir şeyi unutmayacağı bilgisi de aynı mesajı tekrar vurgulamayı amaçlamış olmaktadır.

Bu arada peygamber bile olsa bir insanın Yüce Allah bildirmediği sürece gayb alanına girmiş şeyleri bilemeyeceği Hz. Musa örnekliğinde bir kez daha gündeme getirilmektedir.(53) Bakara 2/33’te de açıkladığımız üzere, mutlak bilen ve bilirken de başkalarına muhtaç olmayan yegâne kudret Yüce Allah’tır, vesselâm.

Hz. Musa, Firavun’a yönelik cevabında bir yargıç gibi hükmü kendisi verecek şekilde konuşmamış, kişilerle ilgili nihai kararı Yüce Allah’ın vereceğini beyan ederek çok önemli bir duruş ortaya koymuştur. Bir peygamber olarak elbette nerede nasıl konuşulması gerektiğini bildiği için bu duyarlı ve dikkatli cevabı vermiştir.

Benzer konularda konuşurken bizlerin de nasıl bir yol izlememiz gerektiğini, hiç kimsenin kendisini Allah yerine koyarak hüküm vermemesinin zorunluluğunu eğitici bir üslupla beyan etmiştir. Zira “O gün (mahşer günü) hüküm (yetki) sadece Allah’ındır”;(54) Hüküm sadece Allah’a aittir”;(55) “Din gününün (hesap gününün) sahibi Allah’tır”(56) vs. âyetlerde vurgulanan husus da budur.

Hz. Musa bu cevabında da Firavun’a bazı şeyleri öğretmeye devam etmiş, onun rab olduğu iddiasını boşa çıkartacak açıklamalar yapıp açılımlar getirmiştir. Buna göre söylemek istediği şudur: İlah olmak için geçmişin, halin ve geleceğin bilgisine sahip olmak gerekir. Oysa Firavun kendisinden öncekilerin durumunu bilemediği için soru sorma ihtiyacı hissetmiş, böylece ilâhlıkla bağdaşmayacak bir eksikliği farkında olmadan itiraf etmiştir. İlah olmak için şaşırmamak ve unutmamak gerektiğinin hatırlatılma sebebi, mahlûk olanların hiçbir şekilde ve hiçbir zamanda bu sıfatlara sahip olamayacağını öğretmektir.

Firavun kendisinin bilemediğini başkalarının da bilemeyeceğini sanarak, muhatabı köşeye sıkıştırmak için böyle bir soru sormuş olabilir. Ancak Yüce Allah’ın her bir şeyi bildiği cevabıyla karşılaşarak kabul ve itiraf etmese de kendi acizliğini görmüştür. Allah hayata ve kâinat kitabına dair bütün âyetleri ve yasaları kendisi belirlediği için, onlara dair detaylı bütün bilgiler de sadece O’nun katındadır.

“Bilginin kitapta olması”, hem onun yazdırıldığını, hem Levh-i Mahfûz’da, Ümmü’l-Kitâb’da bulunduğunu,(57) hem de tâbi kılındığı bir yasasının bulunduğunu ortaya koymaktadır. Yazılan bilgilerin Allah’ın katında olması, Allah’ın mutlak bilgisi ve kudreti noktasında tereddüdü veya şüphesi bulunanlara yönelik bir gözdağı ifadesi olabilir ki muhatap Firavun olunca bu tercih öncelik arz eder.

Bu gerçeği inkâr edenlerin inkârlarının sonucuna katlanacakları bu şekilde ortaya konulmuş olmaktadır. Ancak İbn Abbâs’ın da beyanı üzere, sadece kötülerden intikam almak değil, iyilere yönelik ikramların da bu ifadede zımnen söz konusu edildiğini düşünmek durumundayız.(58) Böylece kötülere gözdağı, iyilere de moral verilmesinin amaçlandığını söyleyebiliriz.

c) Kâinat Kitabından Âyetler

Yüce Allah, sûrenin 53-55. âyetlerinde kendisini tanıtmakta, yeryüzünü beşik yaptığını, orada yollar açtığını, gökten yağmur yağdırıp insanlar ve hayvanlar yesinler diye o su sayesinde çeşit çeşit bitkiler yarattığını, bunda akıl sahipleri için dersler bulunduğunu beyan etmektedir. Ardından yeryüzü toprağına dikkat çekerken insanoğlunu o topraktan yarattığını, onu tekrar toprak yapacağını ve mahşerde bir kez daha ondan dirilteceğini ifade etmektedir.

Sûrenin bu üç âyetlik bölümü Hz. Musa’nın Yüce Allah’ı tanıtma cümleleri olarak kabul edilebilir. Bu durumda mesajın oradan bu son ümmete kadar uzandığını söylemek durumunda oluruz. Eğer mesajı Hz. Musa’nın tanıtımı olarak görürsek, bu durumda ilâhlık taslayan Firavun’a esaslı bir cevap verildiğini, rab olabilmek için sayılacak bu özelliklerin sahibi olmak gerektiği beyan ediliyor demektir.

Buna karşılık bu âyetlerin aslında sûrenin genelde ele aldığı ana konuya temas maksatlı bilgilendirmeler içerdiği kanaati daha doğrudur. Kur’ân’da bu tür bilgilendirmeler sıklıkla uygulanmakta, farklı konulara girilse de asıl konu unutturulmamakta, ara ara oraya göndermeler yapılmaktadır. Nitekim Tâhâ sûresinin 1-8, 74-76, 100-114 ve 124-128. âyetlerinde bu son ümmete Yüce Allah ve vahiyle ilgili mesajlar verilmektedir. Burada da ana konu bağlamında Yüce Allah’ın kudreti ve hayata müdahil oluşuyla ilgili bilgilendirmeler yapıldığını söylemek gerekmektedir.

ı. Yeryüzü, Yollar, Yağmur ve Bitkiler

اَلَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ الْاَرْضَ مَهْدًا وَسَلَكَ لَكُمْ ف۪يهَا سُبُلًا وَاَنْزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَاَخْرَجْنَا بِه۪ٓ اَزْوَاجًا مِنْ نَبَاتٍ شَتّٰى “(Allah) yeri sizin için beşik yapan, onda sizin için yollar açan ve gökten de su indirendir. O (su) saye(sin)de çeşitli bitkilerden de çiftler çıkarmıştık.”

Âyetteki اَلَّذ۪ي جَعَلَ ellezî ce‘ale ifadesi “(O), kılandır, yapandır, yaratandır”; لَكُمُ leküm ifadesi “sizin için”; الْاَرْضَ el-arda kelimesi “yeryüzünü”; مَهْدًا mehden sözcüğü “bir beşik”; وَسَلَكَ ve seleke fiili “ve şekillendirmiştir, açmıştır”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; سُبُلًا sübülen kelimesi “yollar”; وَاَنْزَلَ ve enzele fiili “ve indirmiştir, yağdırmıştır”;مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökyüzünden, yukarıdan”;مَآءً mâen kelimesi “su, yağmur”;فَاَخْرَجْنَا fe ahracnâ fiili “çıkardık, bitirdik”; بِه bihî ifadesi “onunla, onun vasıtasıyla”; اَزْوَاجًا ezvâcen kelimesi “çeşitli çiftler, ürünler”; مِنْ نَبَاتٍ min nebâtin sözcüğü “bitkilerden”; شَتّٰى şettâ kelimesi ise “çeşitli, farklı, değişik” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kudreti ve kâinata koyduğu düzen ile bunun amacı bağlamında açıklamalar gündeme getirilmektedir.

Âyette öncelikli muhatap Firavun olsa da Yüce Allah bu vahyin muhatabı olan herkese kendisini ve insanoğluna ihsan ettiği nimetlerinden bir bölümünü hatırlatmaktadır.

1.اَلَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ الْاَرْضَ مَهْدًا “(Allah) yeri sizin için beşik yapandır.” Bu cümlede yeryüzünün insanlar için anlamı ve önemi hakkında bilgi verilmekte, yeryüzünün beşik yapılmasının sebebi insanoğlunun rahatı ve huzuru olarak belirlenmektedir.

- el-Mehd/Mehd Kavramı

Âyetteki مَهْد mehd kelimesi Kur’ân’da özellikle Hz. İsa’nın beşikte konuşmasını ifade bağlamında “beşik” anlamında kullanılmaktadır.(59) Elmalılı bu kelimeyi “bir beşik veya karyola gibi döşenmiş, hazırlanmış bir döşek” anlamında değerlendirmekte, yeryüzünü insanın doğduğu, yaşadığı ve konakladığı özel bir mekân olarak izah etmektedir.(60)

Çeşitli âyetlerden de destek alarak el-mehd kelimesinin “döşek” anlamına gelebileceğini söyleyebiliriz.(61) Hatta Müddessir 74/14’te mehhettü/temhîd kelimeleri kullanılarak insana her türlü imkânın verildiği ifade edilmek istenmektedir. Bu arada Rûm 30/44’te geçen yemhedûne fiili de “beşiğini hazırlamak” demektir. Ayrıca bu kelimenin cehennemle ilgili kullanımları da vardır.(62)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, Zuhruf 43/10 ve Nebe’ 78/6’da geçtiği üzere, yeryüzünün beşik veya döşek olması, onun insan hayatı için bütün ihtiyaçları içerecek şekilde hazırlanmış olması demektir. Bu hazırlanışta yeryüzü, yayılmış (sütıhat),(63) serilmiş (feraşnâ),(64) döşenmiş (tahâ),(65) dört devirde çeşitli özellikleri oluşturularak şekillendirilmiş (bârake ve kaddera)(66) ve yuvarlak bir cisim olarak düzene kavuşturulmuştur (dehâ/dehv).(67) Bütün bu kullanımlarda yeryüzünün insan ve diğer varlıklar için uygun bir mekâna dönüştürüldüğü mesajı vardır.

Nasılki bir bebek için uygun bir beşik ve döşek hazırlanır, onun orada rahat ve güven içerisinde büyümesi sağlanırsa, insan için de kâinatın konumu aynıdır; hatta çok daha ileri düzeydedir. Âhireti inkâr eden insanların bu gerçekliklere bakarak ders çıkarmaları istenmektedir. Çünkü onların büyük çoğunluğu Yüce Allah’ın yaratıcı olduğunu kabul ediyor, ancak diriltilmeye inanmıyorlardı. Çocuk için beşiğin hazırlanmasının anlamı barınıp büyümesini sağlamak olduğu için, dünyanın beşik yapılması da aslında âhirete hazırlanmayı ifade etmektedir.

Âhireti hesaba katmadan yaşayanlar, kendileri için beşiği hazırlayanları inkâr edenlerdir. Oysa beşikte büyütülen insanların onları büyütenlere karşı görev ve sorumlulukları olduğu gibi, yaratılan insanların da onları Yaratan’a karşı görev ve sorumlulukları vardır. “Beşik-bebek-yeryüzü-hayat” ilişkisinde “dünya-âhiret” beraberliğinin muhteşem bir uyumu olduğu gözler önüne serilmektedir. İşte başta Firavun olmak üzere bütün inkârcıların Yüce Allah’a karşı nasıl bir nankörlük içerisinde oldukları beşik örnekliğinde ortaya konulmuş olmaktadır.

2. وَسَلَكَ لَكُمْ ف۪يهَا سُبُلًا “Orada sizin için yollar açmıştır.” Yeryüzünde çeşitli yolların yaratılmış olması Yüce Allah’ın bu arzı yaşanabilir bir mekân olarak programlamasının sonucudur. Bakara 2/22’de “Yeryüzünün Yapısı” başlığında da ele aldığımız üzere, Yüce Allah, yeryüzünde çeşitli yollar yaratmış, hedeflerine ulaşmak için insanların orada yollar edinmesini kendilerinden istemiştir. Bu durum çeşitli âyetlerde insanların hayatlarını devam ettirmede önemli bir değer olarak sunulmaktadır.(68)

3. وَاَنْزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً “Gökten su/yağmur indirmiştir.” Yeryüzünün hayat için beşik yapıldığı ve orada insanların menfaatine yolların yaratıldığı beyan edildikten sonra, bu defa Yüce Allah’ın bir başka nimeti gündeme getirilmektedir. Gökten su indirmek, yükseklerden, yani bulutlardan yağmur yağdırılması demektir. Yağmurun indirilmesi için kullanılan اَنْزَلَ enzele fiilinin “ikram etmek” anlamı göz önünde bulundurulursa, bunun çok önemli bir ihsan olduğu kolaylıkla anlaşılabilecektir. Hayatın olmazsa olmaz değerlerinden olan yağmur nimetinin nasıl sonuçlar vermesi için programlandığı sonraki cümlelerde beyan edilmektedir.

4. فَاَخْرَجْنَا بِه۪ٓ اَزْوَاجًا مِنْ نَبَاتٍ شَتّٰى O (su) saye(sin)de çeşitli bitkilerden de çiftler çıkarmıştık” Bu cümlenin mesajına değinmeden önce bir hususa dikkat çekmek istiyoruz. Yüce Allah burada bir “iltifat sanatı” uygulayarak üçüncü tekil şahıs olan hüve “o” kullanımından nâ “biz” kalıbına dönmekte, böylece muhatapların dikkatini çekmeyi amaçlamaktadır. Sıradan ve standart ifadelerin ardından, zamir ve kalıp değişikliği muhatapların zihnini toplamaya ve mesaja daha çok dikkat etmeye vesile olabilir. İşte buna “iltifat sanatı” denmektedir ve bunun Kur’ân’da oldukça fazla kullanım örneği vardır.

Bulutlardan suyun indirilmesinin amacı Yüce Allah’ın varlıklara yerleştirdiği ilâhî kaderin ve hidayetin sonucunun ortaya çıkmasıdır ki bu da su sayesinde veya onun sebebiyle çeşit çeşit bitkilerden çiftler yaratılması, topraktan bitirilmesi veya çıkartılmasıdır.

Haşr 59/14 ve Leyl 92/4’te de geçen شَتّٰى şettâ kelimesi “dağınık”, “paramparça”, “farklı” gibi anlamlar vermekte, bitkilerin değişik olduğu ifade edilmek istenmektedir. Ra‘d 13/4’te belirtildiği üzere, su aynı olmasına rağmen bitkilerin farklı renk, lezzet, boyut, tat vs. özelliklerde olması Yüce Allah’ın erişilmez bir kudretidir. Kur’ân’da su, yağmur, hayat, bitki ilişkisi noktasında oldukça fazla âyet bulunduğunu beyanla yetinelim.

ıı. Bitkilerin Yaratılış Gayesi

كُلُوا وَارْعَوْا اَنْعَامَكُمْ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِاُو۬لِي النُّهٰى “Yiyin; hayvanlarınızı otlatın! Şüphesiz ki bunda (kötülüklerden) engelleyen akıl sahipleri için deliller vardır.”

Âyetteki كُلُوا külû emri “yiyin”;وَارْعَوْا var‘av emri “ve otlatın”; اَنْعَامَكُمْ en‘âmeküm ifadesi “sizin hayvanlarınızı”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”;لَاٰيَاتٍ leâyâtin sözcüğü “nice dersler, ibretler”; لِاُو۬لِي النُّهٰى liüli’n-nühâ tamlaması ise “kötülüklerden nehyeden, farkındalık oluşturan akıl sahipleri için” demektir.

Yüce Allah bu âyette, önceki âyette sözünü ettiği yağmuru yağdırmasının ve çeşit çeşit bitki çiftleri yaratmasının sebebini gündeme getirmektedir.

1. كُلُوا وَارْعَوْا اَنْعَامَكُمْ “Yiyiniz; hayvanlarınızı otlatınız!” Âyette özellikle dikkat çekilen nokta, insanoğlunun bu âlemde tek başına olmadığına ve başka canlıların da beslenmesi için Yüce Allah’ın şartları oluşturduğuna dair bilgilendirme yapılmasıdır. Bitkilerin yaratılış gayesi hakkında Kur’ân’da oldukça fazla âyet vardır; bunlardan çok önemli olan birkaç âyet grubunu hatırlatmak istiyoruz:

Yâsîn 36/33-36: “Ölü toprak onlar için bir delildir. Toprağı canlandırdık ve ondan ürünler çıkarttık; artık o ürünlerden yiyorlar. Yeryüzünde nice nice hurma bahçeleri ve üzüm bağları yarattık; ürünlerinden ve kendi elleriyle yaptıklarından yesinler diye oralarda birçok pınarlar fışkırttık. Hâlâ şükretmeyecekler mi? Yerin bitirmekte olduklarından, (insanların) kendilerinden ve mahiyetini bilemeyecekleri şeylerden bütün çiftleri yaratan Allah’ın şanı ne yücedir!” Bu âyetlerde ölü toprağın canlandırılması ve yetişen bitkilerin insanlar için gıda olması gündeme getirilmektedir.

Nâzi‘ât 79/27-33: “Sizin yaratılışınız mı daha güçlüdür, yoksa Allah’ın inşa ettiği gök mü? Allah, göğün (yüzen) cisimlerini yükseltmiş ve onları düzene kavuşturmuştur. Gecesini karanlık yapmış, (gündüz) ışığını çıkarıp var etmiştir. Daha sonra da yeryüzünü yaymış (döşemiş)tir. Yerküreden suyunu ve bitki örtüsünü de O çıkarmıştır. Dağları (yere) O çakmıştır. (Allah bütün bunları) sizin ve hayvanlarınızın geçimi olarak (yaratmıştır).” Bu âyet grubunda bütün kâinatın yaratılışı ve elbette yeryüzünde bitkilerin var ediliş sebebi üzerinde durulmaktadır.



‘Abese 80/24-32: “(Allah’ın emrettiğini yapmayan) bu insan, yediğine bir baksın! Sizi ve hayvanlarınızı yararlandırmak için, yağmuru bolca yağdırmakta, ardından toprağı göz göz yarmakta, bu şekilde orada tahıl ürün(ler)i, üzüm(ler), sebze(ler), zeytin(ler), hurma(lar), sık ağaçlı bahçeler, meyve(ler) ve çayır(lar) yetiştirmekteyiz.” Bu âyetlerde ise gıdaların nasıl oluştuğunun incelenmesi ve ibret alınması gerektiği üzerinde durulmakta, bitkilerin yaratılış gayesinin insanların ve diğer canlıların beslenmesi olduğu vurgulanmaktadır.

2. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِاُو۬لِي النُّهٰى “Şüphesiz ki bunda (kötülüklerden) engelleyen akıl sahipleri için deliller vardır.” Yüce Allah Kur’ân’da zaman zaman geçmiş milletlerin hayatından sahneler sunarak son ümmetin ibret almasını, kâinat kitabından çeşitli âyetleri sık sık gündeme getirerek de ders çıkartılmasını istemektedir. Yakın çevreden uzak çevreye doğru bir inceleme ve gözlem yapılması istenerek, aklın çalıştırılması gerektiği üzerinde durulmaktadır.

Fâtır 35/27’de de yer aldığı üzere, insanlar bilgilenme ve bilinçlenme sonrasında Yüce Allah’a karşı çok daha duyarlı olmakta, derin saygı beslemekte ve bunu yapanlar Allah’ın âlim kulları olarak tanıtılmaktadır. Aynı bakış açısının burada da olduğunu beyan ederek, insanda bu bilinci oluşturan değerin akıl ve onu kullanmak olduğunu belirtmek durumundayız.

- Nühâ Kavramı

a) Nühâ kavramı, eski kavimlerin hayatlarından ve kâinat kitabından dersler çıkartabilecek aklî donanım demektir ve bu kavram diğeri Tâhâ 20/128’de olmak üzere Kur’ân’da iki kez geçmektedir. Nühâ kelimesi, insanın akletme yeteneğidir ve nühâ denen akıl, “kıssalardan ve çeşitli tabiat olaylarından senteze gidip dersler çıkaran, tabiat kanunlarını bulan zihinsel gücü, insanı kötülükler yapmaktan alıkoyan donanımı” ifade etmektedir. Böylece Yüce Allah, tabiatta cereyan eden olaylara ve önüne konan sofraya nühâ denen akıl ile yaklaşılmasını istemektedir.

b) Nühâ kelimesi, en-nehye/en-nühye kelimesinin çoğulu olduğu için “akıllar” anlamına gelmektedir.(69) Kelimenin “sakındırmak, nehyetmek” anlamından geldiğini söylenen Kurtubî, bu kelimenin nefsi yanlış ve çirkinliklerden alıkoyduğu için akla isim olarak verildiğini beyan etmiştir.(70) “Alıkoymak” ve “akıl” ilişkisi, çalıştırılan aklın sahibini tevhide götüreceği, böylece şirk, küfür, inkâr ve nifaktan alıkoyacağı manası da kelimenin anlam alanında elbette vardır.

Bu kelime, ayrıca “bir davranışın yapılmasını engellemek”, “suyun akışına mani olan göl gibi yer”, “çok akıllı, ihtiyatlı, uyanık insan”, “bir şeyin sonu”, “yere çakılan kazığın başındaki kertik”, “zihin, zekâ”, “bir şeyin en üst seviyesi” manalarına da gelmektedir. Nühâ denen aklın yapısını anlayabilmek için, gördüğü işlere bakmamız gerekmektedir.

c) Nühâ denen akıl, tabiat olaylarından Yüce Allah’ın varlığına götürür. “Anlayan akıl” anlamına gelen nühâ, Allah’ın yaratma sıfatının kâinatta meydana getirdiği ve insana fayda sağlayan kanunlardan hareket ederek O’nun varlığını anlamayı sağlamakta ve sahibini oradan tevhîd inancına ulaştırmayı amaçlamaktadır.

d) Nühâ denen akıl, sosyal olgulardan sonuç çıkarmakta, bir taraftan tabiat olaylarından hareket ederek tevhîd inancına giderken, diğer taraftan sosyal olgulardan hareket ederek sosyal bunalımlara çözümler getirmektedir. Geçmişteki milletlerin başına gelen olguları iyi okuyarak, sorgulayarak ve irdeleyerek çareler ve çözümler çıkararak yaşanmakta olan hayata ışık tutmaktadır. Tâhâ 20/123-127. âyetlerde de onun bu özelliği görülmektedir.(71)

e) Nühâ, aklın hayret noktasıdır; Necm 53/13-14’te sözü edilen sidre-i müntehâ’nın böyle de bir anlamı vardır. Dahası nühâ denen özellik, aklın bir işin sonunu görebilme kapasitesi olarak da anlaşılabilir. Nihayet nühâ, ileri düzeydeki şaşkınlıkları ve olumsuzlukları aklı çalıştırarak giderebilecek çok önemli bir değerdir.

f) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen âyât kelimesi, işte nühâ denen aklın devreye sokulmasını sağlamakta, “kâinat kitabını inceleyip Yüce Allah’ın yeryüzünü beşik yapması, orada yollar yaratması, gökten yağmur yağdırması, hem insanların yemesi hem de hayvanların otlatılması için su sayesinde topraktan çeşit çeşit bitki çiftleri bitirmesi Yüce Allah’ın kudretini kavramaya götüren” en önemli delillerden birisini oluşturmaktadır.

Yeryüzünün çeşitli yerlerinde çeşitli canlılar için sofralar vardır. İşte arzda yollar yaratılması bu nimetlerin oluşturduğu sofralara ulaşmak içindir. Her mevsimin sofrası farklıdır; ancak bunlara ulaşmak ve bütün bu delillerin farkına varabilmek için aklın çalıştırılması gerekmektedir. İnsanda bunu başarabilen donanım nühâ kelimesiyle karşılanmaktadır.

ııı. Hayatla İlgili Üç Aşama

مِنْهَا خَلَقْنَاكُمْ وَف۪يهَا نُع۪يدُكُمْ وَمِنْهَا نُخْرِجُكُمْ تَارَةً اُخْرٰى “Sizi topraktan yarattık; sizi yine oraya döndüreceğiz ve bir kez daha sizi oradan çıkaracağız.”

Âyetteki مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”;خَلَقْنَاكُمْ halaknâküm fiili “sizi yarattık”; وَف۪يهَا ve fîhâ ifadesi “ve oraya”;نُع۪يدُكُمْ nu‘îdüküm fiili “sizi iade edeceğiz”; وَمِنْهَا ve minhâ ifadesi “ve yine ondan”;نُخْرِجُكُمْ nuhricüküm fiili “sizi çıkaracağız”; تَارَةً اُخْرٰى târaten uhrâ tamlaması ise “bir başka kere, bir başka seferinde” demektir.

Burada insanoğlunun yaratıldığı kaynak, nihayetinde varacağı yer ve en sonunda yeniden diriltilmesiyle ilgili üç mesaj gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette insanoğlunu yarattığı toprağa, ölüm sonrasında onu yeniden toprağa dönüştüreceğine ve mahşerde oradan yeniden çıkartacağına dair üç aşamaya dikkat çekmektedir. Bu âyette insanoğlunun yaratılış kaynağı toprak olarak belirlenmekte, bir bilinç oluşturulmak istenmektedir. Topraktan yaratılmış olması bakımından insanoğlunun yaratılışı bitkiye benzetilmekte, bu noktada insanların birbirine karşı üstünlük taslamalarının yersizliği de vurgulanmış olmaktadır.

‘Alak 96/2’de geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, insanoğlunun topraktan yaratıldığı gerçeği Kur’ân’da üzerinde en çok durulan konulardan birisidir. Başta Hz. Âdem’in şahsındaki ilk insan nesli olmak üzere, o dönemden tâ Son Saat’e kadar gelecek insanların hepsinin yaratılış kaynağı topraktır. İşte Yüce Allah bu gerçeği beyan etmek için Necm 53/32 ve Nûh 71/17’de de açık ifadeler kullanmıştır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de aynı konu gündeme getirilmekte ve insanoğlunun topraktan yaratıldığı açıkça bildirilmektedir. A‘râf 7/25’te insanların toprakta, yani yeryüzünde yaşamakta oldukları ifade edildikten sonra, orada ölecekleri ve topraktan mahşer için çıkartılacakları beyan edilmektedir.

Hz. Musa’nın Firavun özelinde dile getirdiği tebliğ esasları bakımından düşünüldüğünde ona esaslı cevaplar verildiğini söyleyebiliriz. Nitekim kendisinin ilâh olduğunu iddia eden Firavun’a onun da topraktan yaratıldığı, bir gün toprak olacağı ve yeniden mahşerde oradan çıkartılacağı beyan edilerek ilâhlık taslamasının yersizliği vurgulanmış olmaktadır. Mesajı genel olarak aldığımızda ise bütün zamanların insanlarının bu noktada bilgilendirildiğini söylemek durumundayız.

İşte yaratılış kaynağı, ölümle yeniden toprak olmak ve sonra bir başka seferde oradan çıkartılmak şeklinde belirlenen hayatın bu üç aşamasıyla ilgili doğru bir algı geliştirmek için nühâ denen aklı devreye sokmak gerekmektedir. Bağ kuran değer manasıyla akıl, olaylar ve nesneler arasındaki ilişkiyi kavratmakta ve verilmek istenen mesajın ne olduğu noktasında muhatapların duyarlı ve bilinçli olmasını sağlamaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz üç âyetlik bölümde verilmek istenen temel mesajın bu olduğu son derece açık bir gerçektir. Yeryüzü hazırlanmış, her çeşit imkân sunulmuş, insan ve canlı hayatın devamı gayesiyle çeşitli bitkilerden çiftler oluşturmak için yağmur yağdırılmış, her mevsim tabiatta çeşitli sofralar kurulmuş ve nühâ denen aklın bütün bu ilişkileri kurması ondan istenmiştir.

Sadece gıdaların temin edildiği yer olarak değil, bundan çok daha önemlisi insanoğlunun da yaratıldığı kaynağın toprak olduğu, ölümlerinden sonra insanların toprak olacağı ve nihayet mahşerde oradan yeniden çıkartılacakları gerçeği de nühâ denen aklın kavrayıp insana doğru yol sunacağı bir değer olarak tanıtılmaktadır.

“Yaratılış kaynağı olan topraktan mahşerde yeniden yaratılmak” nühâ denen aklın anlama konusudur. İlk yaratılışın toprak olduğunu kabul eden bir aklın, yeniden yaratılışın da oradan gerçekleştirileceğini anlamakta bir sorunu olmamalıdır; ayetlerde dikkat çekilen hususlardan birisi de budur.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XXI, 64. Benzer rivayetler için ayrıca bk. Semerkandî, age., II, 348; Taberî, age., XV, 172-173; Zemahşerî, age., II, 670.
• 2 - Tâhâ 20/18. 3 - Tâhâ 20/22. 4 - Şu‘arâ’ 26/63. 5 - Bakara 2/60; A‘râf 7/160. 6 - A‘râf 7/133. 7 - A‘râf 7/133. 8 - A‘râf 7/133. 9 - A‘râf 7/133. 10 - A‘râf 7/133. 11 - Bakara 2/63; Nisâ’ 4/154. 12 - A‘râf 7/130. 13 - Tâhâ 20/27; Şu‘arâ’ 26/13. 14 - Râzî, age., XXI, 64.
  • Tâhâ 20/18 Tâhâ 20/22 Şu‘arâ 26/63 Bakara 2/60 A‘râf 7/160 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 Bakara 2/63 Nisâ 4/154 A‘râf 7/130 Tâhâ 20/27 Şu‘arâ 26/13
• 15 - Şu‘arâ’ 26/29; Kasas 28/38; Nâzi‘ât 79/24. 16 - Zuhruf 43/54. 17 - Kasas 28/4. 18 - Bakara 2/49; A‘râf 7/127, 141; İbrâhim 14/6; Kasas 28/4.
  • Şu‘arâ 26/29 Kasas 28/38 Nâzi‘ât 79/24 Zuhruf 43/54 Kasas 28/4 Bakara 2/49 A‘râf 7/127 A‘râf 7/141 İbrâhîm 14/6 Kasas 28/4
• 19 - Bakara 2/256. 20 - Kâf 50/45. 21 - Ğâşiye 88/22. 22 - Benzer değerlendirmeler ve sonuçlar için ayrıca bk. Bayraklı, age., XII, 263, 265.
  • Bakara 2/256 Kâf 50/45 Ğâşiye 88/22
• 23 - Şu‘arâ’ 26/14; Kasas 28/33. 24 - Nûh 71/6.
  • Şu‘arâ 26/14 Kasas 28/33 Nûh 71/6
• 25 - Semerkandî, age., II, 418; Taberî, age., XVI, 170; Zemahşerî, age., III, 64. 26 - Semerkandî, age., II, 418.
• 27 - Semerkandî, age., II, 418; Taberî, age., XVI, 170; Zemahşerî, age., III, 64.
• 28 - Sâffât 37/99. 29 - Şu‘arâ’ 26/62. 30 - Tevbe 9/40. 31 - ‘Ankebût 29/69.
  • Sâffât 37/99 Şu‘arâ 26/62 Tevbe 9/40 ‘Ankebût 29/69
• 32 - Bakara 2/153, 194; Nahl 16/127; ‘Ankebût 29/69.
  • Bakara 2/153 Bakara 2/194 Nahl 16/127 ‘Ankebût 29/69
• 33 - Bu âyetler için bk. Tâhâ 20/24, 42, 43, 47.
  • Tâhâ 20/24 Tâhâ 20/42 Tâhâ 20/43 Tâhâ 20/47
• 34 - Bakara 2/48; İbrâhim 14/6; A‘râf 7/141. 35 - Zuhruf 43/54. 36 - Kasas 28/4.
  • Bakara 2/48 İbrâhîm 14/6 A‘râf 7/141 Zuhruf 43/54 Kasas 28/4
• 37 - Zemahşerî, age., III, 65.
• 38 - Taberî, age., XVI, 171. 39 - Ra‘d 13/25; İsrâ’ 17/7; Fussılet 41/46.
  • Ra‘d 13/25 İsrâ 17/7 Fussilet 41/46
• 40 - Nahl 16/32. 41 - Zümer 39/73. 42 - Yûnus 10/10; Ahzâb 33/44.
  • Nahl 16/32 Zümer 39/73 Yûnus 10/10 Ahzâb 33/44
• 43 - Şu‘arâ’ 26/23. 44 - Furkân 25/60. 45 - Kasas 28/38. 46 - Nâzi‘ât 79/24. 47 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Şu‘arâ 26/23 Furkân 25/60 Kasas 28/38 Nâzi‘ât 79/24 Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 48 - Kasas 28/38; Nâzi‘ât 79/24.
  • Kasas 28/38 Nâzi‘ât 79/24
• 49 - Semerkandî, age., II, 418; Zemahşerî, age., III, 65; Râzî, age., XXII, 66. 50 - Âl-i İmrân 3/179; Tevbe 9/16; ‘Ankebût 29/2-3; Muhammed 47/31; Kıyâmet 75/36.
  • Âl-i İmrân 3/179 Tevbe 9/16 ‘Ankebût 29/3 Muhammed 47/31 Kıyâmet 75/36
• 51 - Râzî, age., XXII, 66-67.
• 52 - Yâsîn 365/32, 53; Sâffât 37/16-18; Vâkı‘a 56/47-50.
  • Talâk 65/32 Talâk 65/53 Sâffât 37/18 Vâkı‘a 56/50
• 53 - Zemahşerî, age., III, 66.
• 54 - İnfitâr 82/19. 55 - Yûsuf 12/40. 56 - Fâtiha 1/4.
  • İnfitâr 82/19 Yûsuf 12/40 Fâtiha 1/4
• 57 - Semerkandî, age., II, 419; Taberî, age., XVI, 173; Zemahşerî, age., III, 66; Râzî, age., XXII, 66.
• 58 - Zemahşerî, age., III, 66.
• 59 - Âl-i İmrân 3/46; Mâide 5/110; Meryem 19/29. 60 - Yazır, age., VIII, 489.
  • Âl-i İmrân 3/46 Mâide 5/110 Meryem 19/29
• 61 - Bakara 2/22; Zâriyât 51/48. 62 - el-Mihâd şeklindeki kullanımında bu kelime “cehennem”i nitelendirmektedir. Bk. Bakara 2/206; Âl-i İmrân 3/12, 197; A‘râf 7/41; Ra‘d 13/18; Sâd 38/56. 63 - Ğâşiye 88/20. 64 - Zâriyât 51/48. 65 - Şems 91/6. 66 - Fussılet 41/9-10. 67 - Nâzi‘ât 79/30.
  • Bakara 2/22 Zâriyât 51/48 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/197 A‘râf 7/41 Ra‘d 13/18 Sâd 38/56 Ğâşiye 88/20 Zâriyât 51/48 Şems 91/6 Fussilet 41/10 Nâzi‘ât 79/30
• 68 - Nahl 16/15; Enbiyâ’ 21/31; Zuhruf 43/10; Nûh 71/19-20.
  • Nahl 16/15 Enbiyâ 21/31 Zuhruf 43/10 Nûh 71/20
• 69 - Taberî, age., XVI, 175. 70 - Kurtubî, age, XI, 362.
• 71 - Bayraklı, age., XXII, 278.