Âl-i İmrân Suresi

Medine’de hicretin 3. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 200 âyetten oluşan, adını 33. âyette yer alan ve “İmrân’ın ailesi” anlamındaki اٰل عِمْرٰن âlü ‘ımrâne tamlamasından alan Âl-i İmrân sûresi, inişe göre 98, resmî sıralamada ise 3. sûredir. Bakara sûresiyle birlikte bu sûre ez-zehrâvân “iki bahçe, iki çiçek” ismi ile de anılmaktadır. Âyetlerinin önemli bir bölümünün Uhud savaşı esnasında indirildiği bilinen bu sûrenin bir kısım âyetinin daha sonraki dönemlerde indirildiği belirtilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Bakara sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “başlangıcının mukatta‘a harflerinden oluşması” (Bakara 1; Âl-i İmrân 1), “vahyin insanlara ikram edilişi” (Bakara 2, 185; Âl-i İmrân 3-4, 7), “Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi” (Bakara 154; Âl-i İmrân 169-170), “Allah’ın zatı ve sıfatlarıyla ilgili bilgilerin verilmesi” (Bakara 255, 257; Âl-i İmrân 2, 26-27), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Bakara 2-4, 177, 285; Âl-i İmrân 16, 104, 110, 133-135), “kâinat kitabından konu başlıkları” (Bakara 164; Âl-i İmrân 27, 190, 191), “Yüce Allah’a karşı muttaki oluş, Rasûlüllah’a iman ve güven” (Bakara 2, 177; Âl-i İmrân 31, 132), “müminlerin çeşitli duaları” (Bakara 286; Âl-i İmrân 7-9, 191-194) vs. konular ele alınmakta ve her iki sûre arasında konu irtibatı devam ettirilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, Yüce Allah’ın çeşitli sıfatları, çeşitli ilâhi kitaplar gönderişi, her şeyi bilmesi, hiçbir şeyin O’na gizli kalmaması, el-Kitâb’ın hem muhkem hem de müteşabih âyetlerden oluşması, kalplerinde eğrilik bulunanların tavrı, müminlerin gönülden gelen duaları, dünya hayatının çeşitli özellikleri, Allah katında dinin İslâm oluşu, önceki nesillerin peygamberlerini öldürmeleri, Yüce Allah’ın mutlak gücü ve kudreti gibi konularla başlamaktadır.

33. âyetten itibaren, İmrân’ın ailesi, Hz. Meryem ve Hz. İsa ile ilgili çeşitli bilgiler, İncil’in özellikleri, Hz. İsa’nın ölümü, yaratılış özellikleri, Hz. İbrâhim’le ilgili bazılarının kanaatlerinin yersizliği, kitap ehlinin birçok konudaki tutarsızlıkları, peygamberler sisteminin birbirini desteklemeye dayalı yapısı, bütün dini öğretilerdeki inanç esaslarının aynı oluşu, İslâm’dan başka bir dinin kabul edilmeyeceği, farklı inananların kaybedeceği, infak denen duyarlılığın önemi, hac ibadetinin gerekliliği gibi konular ele alınmaktadır.

102. âyetten itibaren, bütün Müslümanların Kur’ân’a sarılmaları gerektiği, vahyin dönüştürücü özelliği, Müslümanların sahip olması gereken duyarlılıklar, kitap ehlinin bozuk olanlarının yanında istikamet sahibi olanlarının da varlığı, müminlerin kimleri dost edinmeleri gerektiği, düşmanlarının onlara karşı sinsi duyguları gibi meselelere değinilmektedir. 121. âyetten itibaren, Uhud savaşıyla ilgili bazı bilgiler, Bedir’de müminlere yapılan yardımın hatırlatılması, faizin tehlikeli bir ekonomik işleyiş olduğu, cennet için çalışmak gerektiği, iman ve güçlü oluş ilişkisi, kâfirlere itaatin feci sonuçları, Hz. Peygamber’in beşer oluşuna dair bilgilendirmeler, onun tebliğinde nasıl davranması gerektiğine dair beyanlar, risaletin insanlığa büyük lütuf oluşu vs. ele alınmaktadır.

169. âyetten itibaren, Yüce Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi gerektiği, onların Rablerinin katında rızıklandırılmakta oluşu, inkârcılara zaman tanınmasının onların lehine olmayışı, infak edilmeyen servetin insana problem oluşturacağı, her canın ölümü tadıcı oluşu, Müslümanların çeşitli sıkıntılar çekeceği, vahyin duyurulmasının zorunluluğu, kâinat hakkında tefekkür, müminlerin duaları, amellerin zayi olmayacağı, kitap ehlinden de istikamet sahiplerinin bulunduğu ifade edilmektedir.

Son âyette ise müminlere yönelik şu emir verilmektedir: “Ey iman edenler! Sabredin; (düşman karşısında) dayanışmada bulunun! (Cihad için) hazırlıklı ve nöbette bulunun! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki kurtuluşa erişebilesiniz.”

Yüce Allah, sûrenin 33-41. âyetlerinde Hz. Âdem’i, Hz. Nûh’u, Hz. İbrâhim’in ve İmrân’ın ailesini seçtiğini, Hz. Meryem’in annesinin sözlerini, Hz. Meryem’in mabede adanmışlığını, Hz. Zekeriyyâ’nın çocuk isteğini, meleklerin kendisini Hz. Yahyâ ile müjdelemesini dile getirmektedir.

“Kur’ân’da kıssa kavramı” ve “Kur’ân’da kıssaların yer alma gerekçeleri”yle ilgili Yûsuf 12/3’te bilgiler vereceğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz.

a) Yüce Allah’ın Seçimi ve Hz. Hanne’nin Adayışı

Yüce Allah, sûrenin 33-37. âyetlerinde Hz. Âdem’i, Hz. Nûh’u, Hz. İbrahim ailesi ile İmrân ailesini âlemlere seçtiğini, bunların birbirinden gelme nesiller olduğunu beyan etmekte, İmrân’ın hanımı Hz. Hanne’nin şöyle dediğini ifade etmektedir: “Rabbim! Karnımdakini hür (erkek bir kul) olarak sana adadım. (Bunu) benden kabul buyur. Muhakkak ki sadece sen her şeyi işitensin; her şeyi bilensin.” Hz. Hanne çocuğunu kız olarak doğrunca Allah onun ne doğurduğunu bilmekteyken şöyle demişti: “Rabbim! Ben onu kız doğurdum. Oysa erkek, kız gibi değildir. Ona Meryem adını verdim. Onu ve soyunu kovulmuş şeytandan sana sığınıyorum.”

Ardından, Yüce Allah’ın onun duasını kabul ettiği, onu güzel bir bitki gibi yetiştirdiği ve Zekeriyya’yı da onun bakımı ile görevlendirdiği, Zekeriyya, onun yanına mâbede her girişinde orada bir rızık bulduğu, bir keresinde “Ey Meryem, bu sana nereden (geliyor)?” dediği, onun da “Bu, Allah tarafındandır” cevabını verdiği, Allah’ın dilediğine/layık gördüğüne hesapsız rızık verdiğini söylediği bildirilmektedir.

ı. Dört Seçilmişler

اِنَّ اللّٰهَ اصْطَفٰىٓ اٰدَمَ وَنُوحًا وَاٰلَ اِبْرٰه۪يمَ وَاٰلَ عِمْرٰنَ عَلَى الْعَالَم۪ينَ ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَاللّٰهُ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ “Şüphesiz ki Allah; Âdem’i, Nuh’u, İbrahim Ailesi ile İmran Ailesini âlemlere (diğer insanlara) seçmiştir. (Bunlar) birbirinden gelme nesillerdir. Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Buradaki اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; اصْطَفٰىٓ ıstafâ fiili “seçti”; اٰدَمَ âdeme kelimesi “Âdem’i”; وَنُوحًا ve nûhan kelimesi “ve Nûh’u”; وَاٰلَ اِبْرٰه۪يمَ ve âle ibrâhîme tamlaması “ve İbrahim ailesini”; وَاٰلَ عِمْرٰنَ ve âle ‘ımrâne tamlaması “ve İmran ailesini”; عَلَى الْعَالَم۪ينَ ‘ale’l-‘âlemîne ifadesi “âlemlere”; ذُرِّيَّةً zürriyyeten kelimesi “nesil olarak”; بَعْضُهَا ba‘duhâ tamlaması “onların bir kısmı”; مِنْ بَعْضٍ nin ba‘dın ifadesi “diğerinden(dir)”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; سَم۪يعٌ semî‘un kelimesi “işiten(dir)”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada peygamberlik kurumunun Yüce Allah’ın kendisinin seçimine bağlı olduğu ve peygamberlerin beşer oldukları vurgusu gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ اللّٰهَ اصْطَفٰىٓ اٰدَمَ وَنُوحًا وَاٰلَ اِبْرٰه۪يمَ وَاٰلَ عِمْرٰنَ عَلَى الْعَالَم۪ينَ “Muhakkak ki Allah Âdem’i, Nûh’u, İbrahim ailesi ile İmrân ailesini âlemlere (diğer insanlara) seçmiştir.” Yüce Allah önceki âyetlerde sevgisini kazanmanın yolunu Hz. Peygamber’e tabi olmak şeklinde belirleyip Allah’a ve Rasûl’e itaati emredince, bu âyetten itibaren sözü peygamber kıssalarına getirmektedir. Bu çerçevede öncelikle Hz. Âdem ve Hz. Nûh örnekliğinde iki peygamberi zikretmekte, sonrasında ise Hz. İbrâhim’in ve İmrân’ın ailesi örnekliğinde iki âileyi dile getirerek onları âlemlere üstün kıldığını bildirmektedir.

a) Âyette geçen اصْطَفٰى ıstafâ fiili “seçmek” manasına gelse de âyetin sonundaki عَلَى الْعَالَم۪ينَ ‘ale’l-‘âlemîne ifadesi gereği burada “üstün kılmak” manasını içerebilir. Yüce Allah bu âyette dört ismi öne çıkararak bazı mesajlar vermek istemektedir. İlk peygamberden son peygambere kadar bütün peygamberlerin seçildiği, dolayısıyla peygamberliğin kesbî değil vehbî olduğu bildirilmektedir. Kesbî olmamak, insanların çalışarak ve emek sarf edip hak ederek peygamber kılınmamaları demektir. Vehbî olmak ise Yüce Allah’ın layık gördüğü insanlara bu görevi ihsan ve ikram etmesi manasına gelmektedir. Müşriklerin risalet kurumuna bakışları noktasında Sâd 38/8’de belirtildiği gibi “vahyin Hz. Peygamber’e indirilmesini eleştirmeleri” ve Zuhruf 43/31’de “iki şehirden büyük bir adama indirilmesinin gerektiği” şeklindeki yaklaşımları işte bu şekilde reddedilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/105’te şöyle buyrulmaktadır: “(Ey müminler!) Kitap ehlinden ve müşriklerden kâfirler Rabbinizden size bir hayır indirilmesini istemezler. Hâlbuki Allah rahmetini dilediğine/layık gördüğüne verir. Allah büyük lütuf sahibidir.” Bu âyetin mesajıyla ilişkili olacak şekilde En‘âm 6/124’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlara bir âyet/delil geldiğinde, ‘Allah’ın elçilerine verilenin benzeri bize de verilinceye kadar kesinlikle inanmayız’ dediler. Allah, risaleti kime vereceğini çok iyi bilendir. Suç işleyenlere, (dünyada) yapmış oldukları hilelere karşılık Allah katında aşağılanma ve çetin bir azap isabet edecektir.” Bu âyetlere ilave olarak, Yüce Allah’ın peygamberleri kendisinin seçtiğini gösteren ifadeler yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/33’te, ayrıca Nahl 16/2 ve Şûrâ 42/13’te de yer almaktadır. Çünkü “peygamberlik vehbî bir kurumdur; kesbî değildir.”

b) Yüce Allah Âl-i İmrân 3/33’te bazı insanları ve bazı aileleri seçip âlemlere üstün kıldığını haber vermektedir. Bu çerçevede bazı noktaların hatırlatılması zorunluluk arz etmektedir.

ı. Hz. Âdem’in seçilmesinde çok önemli bir nokta vardır. Onun bir peygamber olarak seçilmesi ilk etapta farklı algılanmasa da aslında onun yaşadığı dönemde kendisinden başka insanların da var olduğu ve Hz. Âdem’in onların arasından seçildiği, görevlendirildiği anlaşılmaktadır. Bakara 2/30’da onun “halife olarak atanması” ile burada zikredilen “seçilip üstün kılınması” aslında ilk insan neslinin peygamberinin Hz. Âdem olarak belirlendiğinin bir delilidir. Seçim yapılması için alternatiflerin bulunma zorunluluğu bize Hz. Âdem’in ilk insan neslinin bir ferdi olduğunu göstermektedir. Zaten A‘râf 7/11’de yer alan çoğul ifadeler de bunu desteklemektedir.

ıı. Yüce Allah seçime konu edindiği ve seçerek âlemlere üstün kıldığını haber verdiği ikinci peygamberin Hz. Nûh olduğunu bildirmektedir. Hz. Nûh’un yaşadığı dönemde beraberinde bulunduğu insanlar arasından seçilip onlara uzun yıllar tebliğde bulunduğu, buna rağmen istenen düzeyde bir ümmet oluşturmada başarısız kaldığı, dahası mağlubiyeti itiraf ettiği, sonrasında yaşanan tufan sonrasında ise risaletine başarılı bir şekilde devam ettiği anlaşılmaktadır.

ııı. Âyette seçilip üstün kılındığı bildirilen “ilk aile” veya kişiler “Hz. İbrâhim’in ailesi”dir ki bu aileden maksat Hz. İbrâhim’in çocukları Hz. İsmail ve Hz. İshâk, Hz. İshak’ın oğlu Hz. Yakub, onun oğlu Hz. Yûsuf, hatta Hz. İbrâhim’in yeğeni Hz. Lût olarak zikredilebilir. Bakara 2/124’te Hz. İbrâhim’in bütün insanlara imâm yani peygamber olarak görevlendirilmesinin ardından, onun zürriyyetinden de peygamber istediği beyan edilmektedir ki burada yorumladığımız kavramda verilmek istenen mesajlar birbirini tamamlar mahiyettedir.

ıv. Âyette seçilmesinden söz edilen “ikinci aile” ise “İmrân’ın ailesidir” ki Hz. İsâ’nın anneannesi Hz. Hanne’nin sıra dışı sözleri, Hz. İsa’nın annesi Hz. Meryem’in mucize vücut yapısı, ayrıca Hz. Peygamber’den önceki son peygamber olan Hz. İsa bu kapsamda düşünülmelidir. Burada sözü edilen İmrân’ın Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un babası olan başka bir İmrân olduğu da ileri sürülmektedir ki bu da elbette doğru olabilir.(1) Ancak bu âyetlerden hemen sonra İmrân’ın eşi Hz. Hanne’nin, sonrasında Hz. Meryem’in, ardından Hz. İsa’nın kıssasına yer verilmesi, ilk yaklaşımın daha doğru olduğunun bir delili olarak görülebilir. Esasında Enbiyâ’ 21/91 ve Mü’minûn 23/50’de verilen bilgiler de burada söz edilenlerin Hz. İsa’nın dedesi olan İmrân’ın ailesi olduğu görüşünü desteklemektedir.

2. ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَاللّٰهُ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ “(Bunlar) birbirinden gelme nesillerdir. Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah burada önceki âyette sözünü ettiği kişilerin ve ailelerin birbirinin nesli olduğunu beyan etmekte, dolayısıyla peygamberlere ilahlık isnat eden Yahudi ve Hıristiyanların bu kabullerini de şiddetle reddetmiş olmakta, peygamberlerin seçilmiş birer beşer olduğunu özellikle vurgulamaktadır. “Zürriyet” kavramı elbette Hz. Âdem için söz konusu değildir; ancak diğerleri için bu beyan geçerlidir.

Yüce Allah âyetin sonunda kendisinin سَم۪يع semî‘ yani her şeyi işiten olduğunu beyan ederek bu gibi konularda kimlerin neler söylediklerini gayet iyi bir şekilde işittiğini, عَل۪يم ‘alîm sıfatı gereği de söylenen ne varsa hepsini hakkıyla bildiğini ortaya koymayı maçlamaktadır. Bu arada özellikle En‘âm 6/124’te verilen bilgiler doğrultusunda düşünüldüğünde, Yüce Allah’ın kime peygamberlik vereceğini gayet iyi bildiği mesajıyla bu âyette verilmek istenen mesajın birbirini tamamlar mahiyette olduğu da söylenebilir.

ıı. Hz. Hanne’nin Hz. Meryem’i Adayışı

اِذْ قَالَتِ امْرَاَةُ عِمْرٰنَ رَبِّ اِنّ۪ي نَذَرْتُ لَكَ مَا ف۪ي بَطْن۪ي مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنّ۪ي اِنَّكَ اَنْتَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “İmran’ın hanımı şöyle demişti: Rabbim! Karnımdakini özgür olarak sana adadım. (Bunu) benden kabul et! Muhakkak ki sadece sen es-semî‘ olansın (her şeyi işitensin); el-‘alîm’sin (her şeyi bilensin).”

Âyetteki اِذْ قَالَتِ iz kâlet ifadesi “hani demişti”; امْرَاَةُ عِمْرٰنَ imraetü ‘ımrâne tamlaması “İmran’ın hanımı”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; نَذَرْتُ nezertü fiili “adadım”; لَكَ leke ifadesi “senin için, sana”; مَا ف۪ي بَطْن۪ي mâ fî batnî ifadesi “karnımdakini”;مُحَرَّرًا muharraran kelimesi “hür bir erkek olarak”; فَتَقَبَّل fe tekabbel duası “kabul et”; ْ مِنّ۪ي minnî duası “benden”; اِنَّكَ اَنْتَ inneke ente ifadesi “muhakkak ki sensin sadece sen”; السَّم۪يع es-semî‘u sıfatı “işiten(sin)”; الْعَل۪يم el-‘alîmu sıfatı ise “bilen(dir)” demektir.

Burada Hz. Hanne’nin hamileyken karnındaki çocuğu Yüce Allah’a adamasıyla ilgili sözleri gündeme getirilmektedir.

1.اِذْ قَالَتِ امْرَاَةُ عِمْرٰنَ رَبِّ اِنّ۪ي نَذَرْتُ لَكَ مَا ف۪ي بَطْن۪ي مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنّ۪ي “İmrân’ın hanımı şöyle demişti: Ey Rabbim! Karnımdakini hür (erkek bir kul) olarak sana adadım. (Bunu) benden kabul buyur.” Yüce Allah İmrân’ın ailesini de seçtiğini beyan ettikten sonra, İmrân’ın hanımının yani Hz. Hanne’nin(2) hamileyken karnındaki çocuğunu Yüce Allah’a adadığını bildirmekte, adağının kabul edilmesi için dua ettiğini aktarmaktadır.

Burada geçenمُحَرَّرًا muharraran kelimesi “hür olarak” manasına gelmekte, İmrân’ın hanımı olan Hanne’nin karnındaki çocuğu mabede adaması manasında başka hiçbir işle meşgul olmaması anlamı söz konusu edilmektedir. O dönemde bu türden adaklarda bulunuluyordu. Çocuk büyüme yani ergenlik çağına geldikten sonra Beyt-i Makdis’te çalışıp çalışmama noktasında hür bırakılıyordu.

Âyetteki مُحَرَّرًا muharraran kelimesi “sadece ibadet ve kulluk için adanan” şeklinde de değerlendirilmiştir. Ergenlik çağına ermesinden sonra serbest kalma olayı, sadece erkekler için geçerliydi. Ancak böyle bir çocuğun istenmesi Yüce Allah’ın takdirine bırakılmıştı. Dolayısıyla kelimenin kalıbından da anlaşılacağı üzere, Hz. Meryem’in annesi kendisine verilecek çocuğun erkek çocuk olmasını istemişti.(3) Bu değerlendirme, daha sonraki âyette geçen ifadelerle birebir örtüştüğü için bu kanaatimizi dile getirme ihtiyacı hissettik.

Bu âyette tıpkı Meryem 19/5-6’da Hz. Zekeriyyâ’nın dile getirdiği gibi nasıl bir çocuk istenmesi gerektiği noktasında çok önemli bilgiler içermekte, çocukların hangi değerler uğrunda yetiştirilmesi ve nelere adanması gerektiğini bildirmektedir. Henüz hamile bile değilken nasıl bir çocuk istenmesi gerektiği öğretildiği gibi hamilelik döneminde de o çocuğun kime adanması gerektiği de çok önemli bir konu başlığı olarak Hz. Hanne’nin sözleriyle son ümmete aktarılmaktadır.

2. اِنَّكَ اَنْتَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “Muhakkak ki sadece sen es-semî‘ olansın (her şeyi işitensin); el-‘alîm’sin (her şeyi bilensin).” Âyetin sonunda Yüce Allah’a ait iki sıfat zikredilerek Rabbimizin her şeyi işittiği ve yaptığı her bir şeyi eşsiz bilgisiyle gerçekleştirdiği ortaya konulmakta, üstelik bu cümle zamir-i fasl tekniği ile hasr/kasr denen “vurgulu” bir ifadeyle dile getirilmektedir.

ııı. Hz. Meryem ve Çocuğunun Durumu

فَلَمَّا وَضَعَتْهَا قَالَتْ رَبِّ اِنّ۪ي وَضَعْتُهَآ اُنْثٰى وَاللّٰهُ اَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ وَلَيْسَ الذَّكَرُ كَالْاُنْثٰى وَاِنّ۪ي سَمَّيْتُهَا مَرْيَمَ وَاِنّ۪يٓ اُع۪يذُهَا بِكَ وَذُرِّيَّتَهَا مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّج۪يمِ “Onu doğurunca -Allah onun ne doğurduğunu çok iyi bilirken- şöyle demişti: Rabbim! Ben onu kız (olarak) doğurdum. Erkek, kız gibi değildir. Ona Meryem adını verdim. Onu ve soyunu kovulmuş şeytandan (koruman için) sana sığınıyorum.”

Âyetteki فَلَمَّا وَضَعَتْهَا fe lemmâ veda‘athâ ifadesi “onu doğurduğunda”; قَالَتْ kâlet fiili “demişti ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”;اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; وَضَعْتُهَا veda‘tühâ ifadesi “onu doğurdum”; اُنْثٰى ünsâ kelimesi “dişi, kız olarak”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “gayet iyi bilen(dir)”; بِمَا وَضَعَتْ bimâ veda‘at ifadesi “onun doğurduğunu”;وَلَيْسَ ve leyse edası “değildir”; الذَّكَر ez-zekeru kelimesi “erkek”; كَالْاُنْثٰى ke’l-ünsâ ifadesi “kız gibi”; وَاِنّ۪ي ve innî ifadesi “ve muhakkak ki ben”; سَمَّيْتُهَا semmeytühâ ifadesi “ona isim verdim”; مَرْيَمَ meryeme kelimesi “Meryem”; وَاِنّ۪يٓ ve innî ifadesi “ve yine muhakkak ki ben”; اُع۪يذُهَا u‘îzühâ ifadesi “onu sığınıyorum”; بِكَ bike ifadesi “san”; وَذُرِّيَّتَهَا ve zürriyyetehâ ifadesi “ve onun zürriyetini de, çocuğunu”; مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّج۪يمِ mine’ş-şeytâni’r-racîmi tamlaması ise “kovulmuş şeytandan” demektir.

Burada Hz. Hanne’nin doğum sonrasında bazı sözleri ve duası gündeme getirilmektedir.

1. فَلَمَّا وَضَعَتْهَا قَالَتْ رَبِّ اِنّ۪ي وَضَعْتُهَآ اُنْثٰى وَاللّٰهُ اَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ وَلَيْسَ الذَّكَرُ كَالْاُنْثٰى “Onu (kız çocuğunu) doğurunca, Allah onun ne doğurduğunu bilmekteyken ‘Ey Rabbim! Ben onu kız çocuğu olarak doğurdum. Oysa erkek, kız gibi değildir’ demişti.” Yüce Allah Hz. Hanne’nin hamileyken kendisine adadığı çocuğunu doğurduğunda dile getirdiği bazı sözlerini aktarmaktadır.

a)فَلَمَّا وَضَعَتْهَا قَالَتْ رَبِّ اِنّ۪ي وَضَعْتُهَآ اُنْثٰى “Onu (kız çocuğunu) doğurunca, ‘Ey Rabbim! Ben onu kız çocuğu olarak doğurdum’ demişti.” Hz. Hanne Yüce Allah’a adadığı çocuğunu doğurduğunda onun kız olduğunu görünce her halde üzülmüş olacak ki çocuğun kız olduğunu dile getirme ihtiyacı hissetmiş, adağını yerine getirememe endişesine kapılmıştı.(4) Çünkü daha önce de belirttiğimiz üzere, o dönemde bu tür hizmetlere adanan çocuklar erkek olduğu için, kız çocuğunu dünyaya getirince bu vaadini tutamama korkusuna kapılmıştı. Önceki âyette geçen muharraran kelimesi de erkek çocuk manasını destekleyen bir kalıpta getirilmiştir.

b)وَاللّٰهُ اَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ “Allah onun ne doğurduğunu gayet iyi bilmekteydi.” Yüce Allah Hz. Hanne’nin doğurduğunu iyice bildiğini beyan etmekte, onun bunu söylemesini dolaylı da olsa eleştirmektedir. Çünkü Allah onun ne doğurduğunu gayet iyi bilmesine rağmen, onun “Ben kız doğurdum” demesi bir eleştiri konusu olarak görülebilir. Dahası, aslında Hz. Hanne bu sözü sadece adağını yerine getirememe korkusuyla ve üzüntüsünü dile getirmek üzere söylemiştir; yoksa doğurduğu çocuğun cinsiyetini Yüce Allah’a bildirmek gibi bir düşüncesi elbette olamazdı.

Bazı âlimlerimiz bu yaklaşımı desteklemek üzere, buradakiوَضَعَتْ veda‘at fiilininوَضَعْتُ veda‘tü şeklinde mütekellim kalıpta okuyarak mananın şöyle olduğunu belirtmişlerdir: “Benim ne doğurduğumu Allah gayet iyi bilir ya ben bir kız çocuğu doğurdum.” Bu konuda İbn Abbâs kaynaklı başka bir kıraate göre ise söz konusu fiili müennes muhataba kalıpta وَضَعْت veda‘ti şeklinde okunmaktadır ki bu durumda anlam şöyle olur: “Senin ne doğurduğunu Allah gayet iyi bilmektedir.”(5)

c) وَلَيْسَ الذَّكَرُ كَالْاُنْثٰى “(Oysa) erkek, kız gibi değildir.” Bu ifade Yüce Allah’ın veya Hz. Hanne’nin sözü olmak üzere iki şekilde yorumlanabilir:

ı. Bu cümle öncelikle Hz. Hanne’nin beklentisiyle ilgili onun sözü olarak yorumlanabilir. Müfessirlerin beyanına göre âyetin bu durumda iki şekilde açıklaması söz konusu olabilir:

1. “Onun maksadı, erkek çocuğun kız çocuğundan üstün olduğunu ifâde etmektir. Bu üstünlük, birkaç yöndendir:

- “Onların şeriatına göre, oğlan çocuklarını bırakıp da kız çocuklarını âzâd etmek caiz değildir.”

- “Erkek çocuklarının, ibâdet yerine hizmette daim olmaları mümkündür; ama hayız ve kadınlara mahsus özel haller sebebiyle, kadınların devam etmesi mümkün değildir.”

- “Güçlü ve kuvvetli oldukları için bu hizmete erkekler daha elverişli olup kadınlarsa uygun değildiler. Çünkü kadınlar erkeklere göre zayıf/güçsüz varlıklar olup bu hizmeti lâyıkıyla beceremezler.”

- “Bu hizmeti yaparken insanlarla bir arada bulunmasında bir mahzur ve ayıp yoktur; kadınlar ise böyle değildir.”

- “Erkeklerin insanlar arasına karışmasında, kadınlar için söz konusu olabilecek töhmet söz konusu değildir.”

2. “Bu sözden maksat, o kız çocuğunu erkeğe tercih ettiğini belirtmektir. O sanki şöyle demiştir: ‘Benim arzum erkek çocuğu idi; bu kız çocuğu ise bana Allah’ın bir bağışıdır. Arzum olan erkek çocuğu Allah’ın hibesi olan kız çocuğu gibi olamaz.’ Bu söz bu kadının, Rabbin kuluna yaptığı bağışın, kulun kendisi için istediğinden daha hayırlı olduğunu bilerek Yüce Allah’ın bilgisine teslim olduğunu gösterir.”(6)

ıı. Bu cümle önceki cümlenin devamı olarak Yüce Allah’ın bir ara beyanı şeklinde “Senin istediğin ve beklediğin erkek çocuk benim verdiğim kız çocuğu gibi olamaz” manasında da yorumlanabilir.(7) Bu durumda kulun isteklerinin Yüce Allah’ın iradesine ve maksadına erişemeyeceği, dolayısıyla Allah’tan gelen şeylere boyun eğip teslimiyet gösterilmesi gerektiği noktasında evrensel bir mana verilmesi amaçlanmış olabilir.

2. وَاِنّ۪ي سَمَّيْتُهَا مَرْيَمَ وَاِنّ۪يٓ اُع۪يذُهَا بِكَ وَذُرِّيَّتَهَا مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّج۪يمِ “Ona Meryem adını verdim. Onu ve soyunu kovulmuş şeytandan sana sığınıyorum.” Hz. Hanne doğurduğu kız çocuğuna Meryem adını verdiğini beyan etmektedir ki meryem kelimesi “âbideh yani ibadet eden kadın” manasına gelmektedir.(8) Bu kelimenin anlamının “Rabbe hizmet eden kadın” olduğu da belirtilmektedir.(9) Her iki anlam doğrultusunda düşünüldüğünde, Hz. Hanne’nin kızına bu ismi vermesinin muhtemel nedeni, erkek olsaydı adayacağı ideal hizmete bu kızın da ibadet eden birisi olması itibariyle katkıda bulunması arzusu olabilir.

Hz. Hanne sözlerine devam etmekte ve hem kızı Hz. Meryem’i hem de onun zürriyeti olan oğlu Hz. İsâ’yı kovulmuş şeytandan Yüce Allah’a sığındığını belirtmekte, onları korumasını niyaz ettiğini bildirmektedir. Bir annenin çocukları ve nesli için yapması gereken duanın nasıl olması gerektiği öğretilmekte, sığınılacak makamın Yüce Allah olduğu bilinci verilerek, Fâtır 35/6 ve Yâsîn 36/60 gibi âyetlerde de ilan edildiği gibi gerçek düşmanın insanlar değil de Yüce Allah’ın huzurundan ve nimetinden kovulmuş olan şeytan olduğu öğretilmiş olmaktadır.

ıv. Hz. Meryem’in Mabeddeki Durumu

فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَاَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا وَكَفَّلَهَا زَكَرِيَّا كُلَّمَا دَخَلَ عَلَيْهَا زَكَرِيَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا قَالَ يَا مَرْيَمُ اَنّٰى لَكِ هٰذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ اِنَّ اللّٰهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشَآءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ “Rabbi onu (Hanne’nin duasını) güzel bir şekilde kabul etmişti; onu (Meryem’i) güzel bir bitki olarak yetiştirmiş ve Zekeriya’yı da onun (bakımıy)la görevlendirmişti. Zekeriya mabette onun yanına her girişinde orada bir rızık bulurdu. (Zekeriya), ‘Ey Meryem, bu sana nereden (geliyor)?’ dediğinde, o da ‘Bu, Allah katındandır.’ demişti. Şüphesiz ki Allah dilediğine (layık olana) hesapsız rızık verir.”

Âyettekiفَتَقَبَّلَهَا fe tekabbelehâ ifadesi “onu(n duasını) kabul etmişti”; رَبُّهَا rabbuhâ ifadesi “onun Rabbi”; بِقَبُولٍ حَسَنٍ bi kabûlin hasenin tamlaması “güzel bir kabul ile”;وَاَنْبَتَهَا ve enbetehâ ifadesi “ve onu bitirmişti, yetiştirmişti”; نَبَاتًا حَسَنًا nebâten hasenen tamlaması “güzel bir bitki olarak”; وَكَفَّلَهَا ve keffelehâ ifadesi “ve onu üstlenmişti”; زَكَرِيَّا zekeriyyâ kelimesi “Zekeriya”; كُلَّمَا دَخَلَ küllemâ dehale ifadesi “her girdiğinde”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “ona, yanına”; زَكَرِيَّا zekeriyyâ kelimesi “Zekeriya”; الْمِحْرَاب el-mıhrâbe kelimesi “mabedde”; وَجَدَ vecede fiili “bul(ur)du”; عِنْدَهَا ‘ındehâ ifadesi “onun yanında”; رِزْقًا rızkan sözcüğü “herhangi bir rızık, gıda”; قَالَ kâle fiili “de(r)di ki”; يَا مَرْيَمُ yâ meryemu hitabı “ey Meryem”; اَنّٰى لَكِ ennâ leki sorusu “sana nereden (geliyor)”; هٰذَا hâzâ kelimesi “bu, bütün bunlar”; قَالَتْ kâlet fiili “de(r)di ki”; هُوَ huve zamiri “o”; مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ min ‘ındillâhi ifadesi “Allah tarafından(dır); اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يَرْزُقُ yarzüku fiili “rızık verir”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dilediğine/layık gördüğüne”; بِغَيْرِ حِسَابٍ biğayri hısâbin ifadesi ise “hesapsız bir şekilde” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Meryem’e olan lütfu ile Hz. Zekeriyya’nın rızıkla ilgili sorduğu soruya onun verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1. فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَاَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا وَكَفَّلَهَا زَكَرِيَّا “Rabbi ona (Meryem’e) hüsnü kabul göstermişti; onu güzel bir bitki (özeniyle, güzel bir bitki gibi) yetiştirmiş ve Zekeriyya’yı da onun bakımı ile görevlendirmişti.” Yüce Allah Hz. Hanne’nin yaptığı duayı güzel bir şekilde kabul ettiğini beyan ederek, kızını yani Meryem’i de güzel, nadide bir çiçek gibi büyüttüğünü bildirmekte, bununla birlikte onun bakımını da Zekeriyya’ya verdiğini ifade etmektedir.

a) فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ “Rabbi ona (Meryem’e) hüsnü kabul göstermişti.” Bu cümle “Rabbi onu (çocuğunu Allah’a adamasını) güzel bir şekilde kabul etmişti” ifadeleriyle de tercüme edilebilir. Âyette geçen ve güzel bir şekilde kabul edilen dua, Hz. Hanne’nın, henüz hamileyken karnındaki çocuğunu Yüce Allah’a adaması,(10) doğum gerçekleştikten sonra kızı Hz. Meryem’i ve onun neslini yani Hz. İsa’yı şeytandan kendisine sığınması olarak kabul edilmelidir.

b)وَاَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا وَكَفَّلَهَا زَكَرِيَّا “Onu güzel bir bitki (özeniyle, güzel bir bitki gibi) yetiştirmiş ve Zekeriyya’yı da onun bakımı ile görevlendirmişti.” Burada iki cümle yer almaktadır.

ı. وَاَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا “Onu güzel bir bitki (özeniyle, güzel bir bitki gibi) yetiştirmişti.” Yüce Allah Hz. Meryem’i güzel bir bitki olarak büyüttüğünü haber vermektedir ki müfessirlerimiz burada mecazi bir mananın var olduğunu, çünkü Hz. Meryem’in nadide bir çiçek özeni ile yetiştirildiğinin ifade edilmek istendiğini belirtmişlerdir.

İnsanın topraktan yaratılışıyla ilgili olarak Nûh 71/17’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah, sizi de yerden ot (bitirir) gibi bitirmiştir.” ‘Alak 96/2’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân’da insanın yaratılışı hakkında iki genel kategori oluşturulduğu görülmektedir. Kur’ân’da ilk insanın topraktan yaratıldığı bütün açıklığıyla ifade edilmektedir.(11) Sadece ilk insanın değil, bütünüyle insanoğlunun topraktan yaratıldığı Hûd 11/61, Necm 53/32 ve Nûh 71/17’de beyan edilmektedir.

İnsanın insan olması için hücre oluşumuna gereksinim vardır ve bütün hücrelerin de doğrudan veya dolaylı, organik veya inorganik olarak “toprak”tan meydana geldiği bilinen bir gerçektir. Bu haliyle, her insanın topraktan tıpkı bir bitki gibi bir süreç halinde meydana getirildiği anlaşılmaktadır. Özel olarak sadece Hz. Meryem için kullanılan “güzel bitki” ifadesi ise onun mucize yaratılışıyla ilgilidir.(12)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bu kısmı hakkında konuyla ilgili olarak daha önce yazdığımız Kur’ân’da Hz. Meryem Mucizesi başlıklı makalemizden alıntı yapmak istiyoruz:

Kur’ân’da Hz. Meryem’in yaratılışından söz eden âyette Yüce Allah, bir insan olarak, dahası bir kadın olarak sadece ona ait bir ifade olmak üzere: وَاَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًاۙ “Onu güzel bir bitki olarak yetiştirdi” veya “Onu güzel bir bitki gibi yetiştirdi”(13) buyurmuştur. Burada dikkat çekmek istediğimiz ilk nokta, tüm insanlar içerisinden sadece Hz. Meryem için bunun söylendiğidir. Esasında Yüce Allah, daha önce de söylediğimiz ve gerekçesini de izaha çalıştığımız gibi: وَاللّٰهُ اَنْبَتَكُمْ مِنَ الْاَرْضِ نَبَاتًاۙ “Allah, sizi de yerden ot (bitirir) gibi bitirmiştir”(14) âyeti gereği bütün insanların bir bitki gibi yerden bitirildiğini beyan etmişti. Ama burada özel olarak Hz. Meryem için “güzel bir bitki olarak” veya “güzel bir bitki gibi” yetiştirilmekten söz edilmekte, diğer ayetten farklı olarak toprakla herhangi bir bağdan söz edilmemektedir. Bu durum bize Hz. Meryem’in, diğer insanlardan dolayısıyla diğer tüm kadınlardan farklı bir konuma sahip olduğunu göstermektedir. Konuyu doğru bir temele oturtabilmek için önce ilgili kelimenin anlam dünyasını incelemek istiyoruz.

A. İnbât Kelimesinin Anlamı:

نبت nebete fiili, “toprağın yeni ve küçük bir ürün vermesi, bitki bitirmesi”; النبات en-nebât ise “tarım alanlarında yetişen ürün” anlamına gelmektedir.(15) Bu kelime hem “ağaç gibi gövdesi olan, hem de bitkiler gibi gövdesi olmayan, topraktan çıkan ürünleri” ifade etmek için kullanılır. Ancak bu ifade gelenekte daha çok gövdesiz bitkiler için kullanılır; dahası bu kelime “hayvanların yiyeceği” diye de ifade edilir. Gerçekler yani görünen haliyle nesneler itibara alındığında bitki, hayvan ya da insan anlamında büyüyen herşey için bu kelime kullanılır.(16) نبيت الصبي تنبيتا nebbeytü es-sabiyye tenbîten ifadesi de “çocuğu yetiştirdim, terbiye ettim” anlamına gelir.(17) أنبت الله البقل “Allah, sebze bitirdi/yetiştirdi” ifadesi ile أنبت الله الصبي إنباتا “Allah, çocuk yetiştirdi” ifadesi aynı anlamdadır; yani bu kullanım “herhangi bir şeyi yetiştirmek” anlamındadır.(18) Söz konusu kelimenin anlamı ve kullanım örneklerinde de görüldüğü üzere enbete veya nebete fiili, “bitirmek, yetiştirmek, büyütmek” anlamlarında kullanılmaktadır. Bu fiilin kullanımını insan için düşündüğümüzde insanın yetiştirilmesi ve büyütülmesi anlamının söz konusu edildiği görülmektedir.

B. Müfessirlerin Âyete Getirdikleri Yorumlar:

1. Hz. Meryem’in bir bitki gibi büyütülmesi:

İncelemeye çalıştığımız âyet hakkında eski müfessirlerimizin tamamının görüşlerini buraya almak hem imkânsızdır hem de bu çalışmanın amacına uygun değildir. Bu itibarla birkaç müfessirin konuyla ilgili görüşlerini nakletmekle yetineceğiz.

Taberî, وَاَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا “Onu güzel bir bitki gibi yetiştirdi”(19) cümlesinin anlamını şu şekilde vermiştir: “Rabbi onu tam olgun bir kadın olsun diye beslenmesi ve rızıklandırmasında güzel bir bitki gibi büyüttü, yetiştirdi.” Bir anlamda bu ifade, “Hz. Meryem, Yüce Allah’ın sağladığı gıdalarla büyüdü” demektir.(20)

Zemahşerî, bu ifadenin Hz. Meryem’e tüm ihtiyaçlarında uygulanan özel ve güzel bir terbiyeden mecaz ifadesi olduğunu beyan etmiştir.(21)

Râzî, Hz. Meryem’in güzel bir bitki gibi büyütülmesini âlimlerin iki türlü yorumladığını, yani konuyu dünya ve dinle ilişkilendirdiklerini ifade etmiş ve şunları nakletmiştir: “Dünyaya yönelik güzel bir bitki gibi büyütülmesi, diğer çocukların bir yılda büyüdüğü kadar onun bir günde büyütülmesidir.(22) Dinle ilgili yetiştirilmesi de samimiyet, doğruluk, istikamet, namus ve Allah’a itaat anlamında yaşadığı olgunluk ve süreçtir.”(23) Bu son izaha göre âyetin anlamı, Hz. Meryem’in, ahlâken ve dinî hassasiyetler noktasında güzel bir şekilde yetiştirilmesidir.

Zeccâc, konuyu “kokusunu güzelleştirmek” şeklinde yorumlamış,(24) böylece âyet fiziksel olarak ele alınmış, mecâzî anlamda yetiştirilmeden söz edilmemiştir.

Reşid Rıza, her iki görüşü içine alacak biçimde ayeti yorumlamış ve Hz. Meryem’in büyütülmesinden maksadın, hayırda, rızıkta, yardımda ve başarıda hem ruh hem de cesedi kapsayacak şekilde terbiye edilmesi ve yetiştirilmesi olduğunu beyan etmiştir. Nitekim ağaçlar da uygun meyveler versin diye uygun arazide yetişirler.(25)

Âyeti izahında Bayraktar Bayraklı ise daha çok Hz. Meryem’in nasıl bir eğitime tabi tutulduğunu, Rabbi tarafından onun bir çiçek gibi büyütüldüğünü, insanın yetiştirilmesi ile bitkinin/çiçeğin yetiştirilmesi arasındaki benzerliğin eğitimin özen gerektiren bir yapıya bina edilmesi mesajını içerdiğini ve bu olayın, yani özenli eğitime tabi tutulmanın tüm insanlar için geçerli olduğunu belirtmiştir.(26)

ıı.وَكَفَّلَهَا زَكَرِيَّا “Zekeriyya’yı da onu bakmakla görevlendirmişti.”

Bu ayetteki وَكَفَّلَهَا زَكَرِيَّاۜ cümlesine farklı anlamlar vermek mümkündür: “(Allah) Zekeriyya’yı da onun bakımı ile görevlendirdi” veya “Onun bakımını Zekeriyya üstlendi.”(27) Bu anlamlara göre cümle, bir haber cümlesidir; sadece durumun ne olduğunu gösterir.

Ancak Râzî’nin de ifade ettiği gibi Âl-i İmrân 3/37. âyette yer alan:فَتَقَبَّلَهَا , وَاَنْبَتَهَا ve وَكَفَّلَهَا şeklindeki üç fiili, fiil olarak değil de Hanne’nin bir önceki âyetteki duasının devamı olarak inşâî bir sigayla Hz. Meryem’le ilgili üç farklı istek olarak da anlamak mümkündür. Bu durumda âyetin anlamı şöyle olur: “Ey Meryem’in Rabbi, ona hüsn-ü kabul göster, onu en güzel şekilde büyüt, yetiştir ve onu Zekeriyya’ya emanet et, onun bakımını üstlenmesini sağla.”(28) Müfessir Mücâhid’den nakledilen bu görüş, her iki ayetin anlamını birlikte düşündüğümüzde gayet güzel bir kıraat şeklinde ve özellikle bir anne olarak kızını Yüce Allah’ın kontrolüne terk edip bakımını garantiye aldırmak ve onu Allah’ın hizmetine adamak noktasında Hanne’nin yakarışlarının devamı olarak görmek kanaatimizce son derece isabetli bir bakıştır.

Rızıkların Hz. Meryem’e nereden veya kimden geldiğini soran Hz. Zekeriyya’ya Hz. Meryem’in verdiği cevapta da “onlar, Allah katındandır” sözünü görüyoruz. Aslında Hz. Zekeriyya, normalde rızıkların kaynağını değil de sadece yaz mevsiminde bulunabilecek bir yiyeceğin kış mevsiminde veya sadece kış mevsiminde bulunabilecek bir yiyeceğin yaz mevsiminde nasıl elde edilebildiğini ya da hiç kimsenin yanında meyve bulunmadığı zaman onun yanındaki taze meyvelerin kaynağını muhtemelen sormuş olabilir.(29) Müfessir Merâğî, bu görüşü İsrailiyyattan kabul ederek söz konusu görüşün Kitab ve Sünnet’e dayalı destekten yoksun olduğunu belirtmiştir. Ayrıca Hz. Meryem’in: “Bu (besinler) nereden?)” diye soran Hz. Zekeriyya’ya yönelik “O, Allah katındandır” şeklindeki cevabında da herhangi bir olağanüstülük bulunmadığını, bunun “rızıkların kaynağında Allah’ın olduğunu kabul” anlamında normal bir cevap olduğunu ifade etmiştir.(30)

Süleyman Ateş ise Hz. Meryem’in hayatında yaşanan bu tür olağanüstülüklerin, sâlih kişilerin ilâhî lutüflara erdirilebileceklerinin delili olduğunu belirtmiştir.(31)

İşte bu ifadelerde ortaya konulduğu üzere, Hz. Meryem güzel bir bitki olarak, yani muhtemelen bitkilerdeki üreme sistemine benzer bir şekilde büyütülmüş, mucize bir yaratılışa sahip kılınmış, güzel bir bitki olarak büyütülmesiyle de vücut özelliklerinin bir kısmının tıpkı bazı bitkilerde olduğu gibi sıra dışı bir özellik oluşturacak şekilde yaratılmıştı. Kanaatimizce burada yaratılışa dair çok önemli bir başka sisteme gönderme yapılmakta ve Yüce Allah’ın erkeksiz de çocuk doğurabilecek bir sistemi Hz. Meryem’in mucize vücuduna yerleştirdiği anlaşılmaktadır.

2. كُلَّمَا دَخَلَ عَلَيْهَا زَكَرِيَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا قَالَ يَا مَرْيَمُ اَنّٰى لَكِ هٰذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ “Zekeriyya, onun yanına, mâbede her girişinde orada bir rızık bulurdu ve (bir keresinde) ‘Ey Meryem, bu sana nereden (geliyor)?’ demiş, o da ‘Bu, Allah tarafındandır’ cevabını vermişti.” Yüce Allah âyetin ilk kısmında Hz. Meryem’in bakımını üstlenmesini istediği Hz. Zekeriyyâ’nın mabede her gelişinde Hz. Meryem’in yanında bir rızık bulduğunu ve bunun nereden geldiğini kendisine sorduğunu beyan etmekte, Hz. Meryem’in de ona “Allah katından olduğunu” söylediğini bildirmektedir.

a)كُلَّمَا دَخَلَ عَلَيْهَا زَكَرِيَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا “Zekeriyya, onun yanına, mâbede her girişinde orada bir rızık bulurdu.” Âyette geçen الْمِحْرَاب el-mıhrâb kelimesi Kur’ân’da dört kez(32) yer almakta ve “(şeytanla) harpedilen, savaşılan yer”, “mabed”, “yukarıda ve yüksekte bulunan yer, oda”, “cami ve mescitlerin ön tarafında imamın duracağı belli yükseklikteki mekân” gibi anlamlar içermektedir.(33) Daha sonra yorumlayacağımız Âl-i İmrân 3/39. âyetteki kullanımdan hareketle de bu kelimenin “mabed” anlamına geldiği, çünkü orada ibadete durulup namaz kılındığı bildirilmektedir. Demek ki Hz. Meryem bir kız olmasına rağmen, annesi Hz. Hanne onu Yüce Allah’a adama duası gereği, mabede yani mabedin hizmetine vermişti.

b) قَالَ يَا مَرْيَمُ اَنّٰى لَكِ هٰذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ “(Bir keresinde) ‘Ey Meryem, bu sana nereden (geliyor)?’ demiş, o da ‘Bu, Allah tarafındandır’ cevabını vermişti.” Hz. Meryem artık sürekli mabedde kaldığı için gıdasını nasıl temin ettiği de elbette merak konusu olmuştu. İşte bununla ilgili olarak bakımını üstlenen Hz. Zekeriyya bir keresinde ona “bu rızkın nereden geldiğini” sormuştu. Hz. Meryem ise “rızkın Yüce Allah tarafından olduğunu” söyleyerek bakımıyla ilgili hiçbir sorununun bulunmadığı mesajını vermek istemişti.

Hz. Meryem’in mabedde kalış şekli ve oradaki rızıklar hakkında verdiği cevapla ilgili olarak tefsirlerimizde “bu rızıkların doğrudan göklerden, cennetten geldiği” şeklinde anlaşılması oldukça imkânsız birtakım kanaatler ileri sürülmüştür.(34) Biz bunları burada aktarmaya gerek görmemekteyiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Tefsirlerimizde bu rızkın kaynağı noktasında mucizevi içerikte yapılan izahlara ilave olarak, Râzî’nin de Cübbâî’den aktardığı gibi bazı âlimler meseleyi sıra dışılıkla değil, normal bir şeklinde yorumlamaya çalışmışlardır. İşte onlardan bir tanesi şu şekildedir:

“Biz Hz. Meryem’in yanında harikulade herhangi bir şeyin meydana geldiğini kabul etmiyoruz. Aksine âyetin manası şöyledir: Yüce Allah, zühd ve ibâdetle meşgul olan hanımlara infâkta bulunmaya can atan bazı müminler eliyle Hz. Meryem’i rızıklandırıyordu. Hz. Zekeriyya, bu yiyeceklerden herhangi bir şey görünce bunun ona uygun olmayan bir şekilde gelmiş olmasından korkmuştu. İşte bundan dolayı durumun aslını ona sormuştu.”(35)

Bu konuda ileri sürülen kanaatler arasında şu bilgiler de zikredilmektedir: “Allah bunları bir şekilde lütfediyor işte. Şüphesiz Allah dilediğine hesapsız rızık bahşeder.” Bu ifade “Allah bir kolaylık veriyor” sözüne de benzemektedir. Hz. Meryem’e mabedde ulaşan rızıklar daha ziyade mabedi ziyarete gelen insanlar tarafından tedarik edilmekteydi.”(36)

Bu türden beyanlar âyetlerde verilmek istenen mesajı daha açık bir şekilde anlayabilmemizi sağlamaktadır. Diğer türden yaklaşımlar ise meseleyi anlamaya değil de verilen bilgilere ve yapılan yorumlara inanmaya yönelik bir mahiyet arz etmektedir. Dahası Mâide 5/75’te hem Hz. İsa’nın hem de annesi Hz. Meryem’in normal ve bilindik şekilde yemek yedikleri beyan edildiğine göre, burada mucizevi gıdalanma aramaya çok da gerek olmadığı anlaşılmaktadır. Hz. Meryem’in mucizeliğini mabedde yediği rızıklarda değil, üreme sistemindeki sıra dışı özellikte aramak Kur’ân’a çok daha uygundur; gerçeği Allah bilmektedir.

3. اِنَّ اللّٰهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشَآءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ “Muhakkak ki Allah, dilediğine/layık gördüğüne hesapsız rızık verir.” Âl-i İmrân 3/27. âyette de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah kullarına hesapsız, sınırsız bir şekilde rızık vericiliğini beyan etmekte, dilediğine, layık gördüğü fedakâr kullarına hem dünyada hem de mahşerde hesapsız yani sınırsız bir şekilde rızık vereceğini müjdeleyerek Hz. Meryem örnekliğinde fakir müslümanlara moral, inkârcılara ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır. Zira Yüce Allah kime ne kadar rızık vereceğini kendisinin belirlediğini beyan ederek, dilediği yani layık gördüğü kimselere hesapsız rızık vereceğini bildirmektedir.

Burada söz Yüce Allah’a ait olabileceği gibi önceki sözün devamı olarak Hz. Meryem’e de ait olabilir. Zira kendisine “bu rızık nereden?” diye soran Hz. Zekeriyya’ya Hz. Meryem bu cevabı da vermiş olabilir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/37’de, ayrıca Bakara 2/212, Âl-i İmrân 3/27, Nûr 24/38 ve Zümer 39/10 gibi âyetlerde de ödülün hesapsız olacağı müjdelenmektedir. Talâk 65/2’de ise dünya hayatında da insanlara hiç hesap edemeyecekleri şekilde rızık verebileceğini bildirmektedir.

b) Hz. Zekeriyyâ’nın Çocuk İsteği

Yüce Allah, sûrenin 38-41. âyetlerinde orada Hz. Zekeriyya’nın, Rabbine “Rabbim! Bana tarafından hayırlı bir nesil bağışla. Muhakkak ki sen duayı (hakkıyla) işitensin” diye dua ettiğini, buna karşılık Hz. Zekeriyya mâbedde namaz kılarken meleklerin ona “Allah sana kendisi tarafından gelen bir Kelime’yi tasdik edici, efendi, iffetli ve sâlihlerden bir peygamber olarak Yahya’yı müjdeliyor” dediğini ifade etmektedir.

Ardından, Hz. Zekeriyya’nın meleklere “Rabbim! Bana ihtiyarlık gelip çattığına, (üstelik) eşim de kısır olduğuna göre benim nasıl oğlum olabilir ki!?” diye sorduğu, meleklerin “Öyle, (haklısın, ama) Allah dilediğini yapar” diye cevap verdiği, daha sınra Hz. Zekeriyyâ’nın “Ey Rabbim! (Çocuğum olacağına dair) bana bir işaret (belirti, alamet) ver” deyince, meleklerin “Senin delilin, işaret dili dışında üç gün (üç gece) insanlarla konuşamamandır. Rabbini çokça zikret (an); akşam-sabah (gece-gündüz her daim O’nu) tesbih et” cevabını verdiği ifade edilmektedir.

ı. Hz. Zekeriyya’nın Duası

هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ ل۪ي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً اِنَّكَ سَم۪يعُ الدُّعَآءِ “Zekeriya orada Rabbine dua etmiş ve şöyle demişti: Rabbim! Bana tarafından hayırlı bir nesil ver! Şüphesiz ki sen duayı duyansın.”

Âyetteki هُنَالِكَ hünâlike kelimesi “orada”; دَعَا de‘â fiili “dua emişti”; زَكَرِيَّا zekeriyyâ kelimesi “Zekeriya”; رَبَّهُ rabbehû ifadesi “onun Rabbine”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; هَبْ heb duası “ver, ikram et, bağışla”; ل۪ي lî ifadesi “bana, benim için”; مِنْ لَدُنْكَ min ledünke ifadesi “senin katından”; ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً zürriyyeten tayyibeten tamlaması “tertemiz bir nesil”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; سَم۪يعُ الدُّعَآءِ semî‘u’d-dü‘âi tamlaması “duayı işiten(sin)” demektir.

Burada Hz. Zekeriyyâ’nın çocuk isteğiyle ilgili olarak duası gündeme getirilmektedir.

1.هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ “Orada Zekeriyya, Rabbine şöyle dua etmişti:” Yüce Allah “Hz. Hanne’nin adağı”, “duası”, “çocuğuyla ilgili konuşmaları” ve “Hz. Meryem’in mabeddeki durumu”yla ilgili olarak verdiği bilgilerden sonra, bu defa konuyu Hz. Zekeriyya’nın orada yani mabedde dile getirdiği çocuk isteğiyle ilgili duasına getirmektedir.

Hz. Zekeriyyâ’nın yaptığı duada neleri söylediğiyle ilgili detay vermeden önce, konunun ele alındığı Meryem sûresindeki bilgileri hatırlatmakta yarar görmekteyiz. Meryem 19/l-5. âyetlerde şu bilgiler verilmektedir: “Kâf. Hâ. Yâ. ‘Ayn. Sâd. (Bu,) Rabbinin, Zekeriyyâ kuluna rahmetini anmadır. Hani o, gizli bir sesle Rabbine niyaz şöyle seslenmişti: Ey Rabbim! Kemiklerim zayıfladı, saçım başım ağardı. Ey Rabbim, senden isteklerim konusunda (bu zamana kadar) hiç mahrum kalmadım. Benden sonraki yakınlarımdan endişe ediyorum. Eşim de kısırdır.” İşte bu ifadelerde Hz. Zekeriyyâ’nın çocuk istemeden önce nasıl dua ettiği ve neden çocuk istediğiyle ilgili bilgiler zikredilmektedir.

2. قَالَ رَبِّ هَبْ ل۪ي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً اِنَّكَ سَم۪يعُ الدُّعَآءِ “Şöyle demişti: Ey Rabbim! Bana tarafından hayırlı bir nesil bağışla. Muhakkak ki sen duayı (hakkıyla) işitensin.” Yüce Allah Hz. Zekeriyyâ’nın yaptığı duada söylediklerinin bir kısmını bu âyette zikretmektedir. Bu detaya girmeden önce onun duasının bir başka ifadesini Enbiyâ’ 21/89’da şu şekilde görmekteyiz: “Zekeriyyâ’yı da (an). Hani o, Rabbine şöyle niyaz etmişti: Ey Rabbim! Beni yalnız bırakma! Sen, vârislerin en hayırlısısın, (her şey sonunda senindir).” Demek ki Hz. Zekeriyyâ bir çocuk sahibi olmak istemişt; işte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda bu konuya açıklık getirilmektedir.

a) قَالَ رَبِّ هَبْ ل۪ي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً “Şöyle demişti: Ey Rabbim! Bana tarafından hayırlı bir nesil bağışla.” Hz. Zekeriyyâ’nın dilinden dökülen cümlelerde “herhangi bir çocuk” ifadesi geçmemekte, aksine çocuğun niteliğine dikkat çekilmektedir. Buna göre âyette verilen mesajda ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً zürriyyeten tayyibeten buyrulmaktadır ki bu tamlama “tertemiz bir zürriyyet, temiz bir nesil, arıduru bir çocuk” manasına gelmekte ve Meryem 19/5’te geçen “Bana katından bir velî (dost, oğul) ver” ifadesinin açılımını oluşturmaktadır. Orada geçen velî “dost” kelimesi burada “tertemiz bir zürriyyet” olarak beyan edilmekte ve Hz. Zekeriyyâ’nın isteğinin herhangi bir çocuk değil de Yüce Allah’a dost olabilen tertemiz bir nesil olduğu belirtilmektedir.

Hz. Zekeriyyâ’nın istediği çocukla ilgili olarak onun nitelikleri bağlamında Meryem 19/6’da şöyle buyrulmaktadır: “Bana ve Ya‘kûb ailesine vâris olabilecek (bir çocuk).” Bu cümle, istenecek çocuğun bir başka özelliğini ortaya koymakta ve bir “miras kavramı” gündeme getirilmektedir. İlk etapta maksat, bilinen anlamda “mal ve servete mirasçılık” gibi algılansa da, asıl maksadın “değerlere sahip çıkmak, misyonu takip etmek” olduğu açıktır. Hz. Zekeriyyâ istediği çocuğun öncelikle Yüce Allah’a dost olmasını istemekte, ardından da peygamberler ailesinin misyonuna sahip çıkmasını arzu etmekteydi. “Değerleri olan, değerlere sahip çıkan ve peygamberî bir misyonu üstlenen çocuk” isteği duanın muhtevasını oluşturmaktadır.

Meryem 19/6’da yer alan diğer bir cümlede yine istenen çocukla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “Rabbim! Onu rızana layık eyle!” Bu ifade “Ya Rabbi, onu rızana mazhar eyle, onu rızanı kazananlardan eyle” gibi manalar vermekte, önceki cümlelerin asıl maksadının bu olduğunu ortaya koymaktadır.

Meryem 19/6’da ele alacak olsak da önemine binaen burada öncelikle şu hususu hatırlatmakta yarar görmekteyiz: Bu dua cümleleri, bir insanın nasıl bir çocuk istemesi gerektiğini öğreten harika içerikler sunmaktadır. Şimdilerde çocuklarının davranışlarından memnun olmayan insanlar veya çocuklarından saygı bekleyenler öncelikle çocuklarına karşı, onlara yönelik görevlerini yapıp yapmadıklarını kontrol etmelidirler. Çocukların ana-babalarına karşı görevleri elbette son derece önemlidir; ancak bundan daha öncelikli olanı ise ana-babaların çocuklarına karşı olan görevlerini yerine getirmeleridir. Kendi sorumluluğunu yerine getirmek “sebep”tir; onlardan saygı ve itaat beklemek ise “sonuç”tur. Nitekim Meryem 19/14’te Hz. Yahyâ’nın özelliklerinden söz edilirken onun ana-babasına karşı son derece iyilik edici olduğu vurgulanmakta, dolayısıyla görevini iyi ve doğru yapan ana-babanın çocuklarının da iyi olacağı müjdelenmektedir. Elbette Hz. Nûh’un oğlu gibi bazı çocuklar her şeye rağmen azgınlığı tercih etmiş olabilirler; ama bu durum bir istisnadır.

Hz. Zekeriyyâ’nın Rabbine olan bu isteğinin Kur’ân’da bize bildirilmesinin sebebi, bizim de nasıl bir çocuk istememiz gerektiğini öğretmektir. Eğer böyle bir maksat söz konusu olmasaydı, bu âyetlerin Kur’ân’da yer almasının anlaşılabilir bir hikmetinden söz edilemezdi. Bu cümleler Kur’ân’ın inşa etmeyi istediği toplumun hangi değerlerden oluşması gerektiğini öğretmektedir. Bu cümleler insanlara neyi, nasıl ve niçin istemeleri gerektiğini ve duayı nasıl yapmalarının lüzumunu kavratmayı amaçlamaktadır. Yeni bir toplum inşası için gelecek nesillerle ilgili doğru tespitlerin şart olduğu ortaya konulmaktadır.

b) اِنَّكَ سَم۪يعُ الدُّعَآءِ “Muhakkak ki sen duayı (hakkıyla) işitensin.” Hz. Zekeriyyâ, duasının sonunda Yüce Allah’ın her çağrıyı duyduğunu bildiğini, dolayısıyla kendi duasını da işittiği için Allah’tan beklenti içerisinde olduğunu hissettirmektedir. Bu cümle dua edilirken kabul edileceği ümidinin hiçbir zaman kaybedilmemesi gerektiğini, Yüce Allah’ın mutlaka dualara icabet edeceğini, ancak istenen her şeyin karşılanmayabileceğini zımnen içermektedir.

ıı. Meleklerin Hz. Yahya’yı Müjdelemesi

فَنَادَتْهُ الْمَلٰٓئِكَةُ وَهُوَ قَآئِمٌ يُصَلّ۪ي فِي الْمِحْرَابِ اَنَّ اللّٰهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيٰى مُصَدِّقًا بِكَلِمَةٍ مِنَ اللّٰهِ وَسَيِّدًا وَحَصُورًا وَنَبِيًّا مِنَ الصَّالِح۪ينَ “O (Zekeriya) mabette namaz kılarken melekler (ona şöyle) seslenmişlerdi: Allah sana kendisi tarafından gelen bir sözü doğrulayıcı, efendi, onurlu ve iyilerden bir peygamber olarak Yahya’yı müjdeliyor.”

Âyettekiفَنَادَتْهُ fe nâddethu ifadesi “ona seslenmişti”; الْمَلٰٓئِكَة el-melâiketü kelimesi “melekler”; وَهُوَ ve huve zamiri “o (şöyle iken)”; قَآئِمٌ kâimun kelimesi “ayakta, yerine getirmekte (iken)”; يُصَلّ۪ي yusallî fiili “ibadet ediyor, namaz kılıyor (iken)”; فِي الْمِحْرَابِ fi’l-mıhrâbi ifadesi “mabedde”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يُبَشِّرُكَ yübeşşiruke ifadesi “seni müjdeliyor”; بِيَحْيٰى bi yahyâ ifadesi “Yahya ile”; مُصَدِّقًا musaddikan kelimesi “tasdik edici, onaylayıcı olarak”; بِكَلِمَةٍ bi kelimetin ifadesi “bir kelime ile”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”;وَسَيِّدًا ve seyyiden kelimesi “ve efendi olarak”;وَحَصُورًا ve hasûran sözcüğü “ve iffetli olarak”;وَنَبِيًّا ve nebiyyen kelimesi “ve nebî olarak”; مِنَ الصَّالِح۪ينَ mine’s-sâlihîne ifadesi ise “salihlerden, iyilerden” demektir.

Burada Hz. Zekeriyyâ’ya Hz. Yahyâ’nın müjdelenmesiyle ilgili bilgiler ve onun çeşitli sıfatları gündeme getirilmektedir.

1.فَنَادَتْهُ الْمَلٰٓئِكَةُ وَهُوَ قَآئِمٌ يُصَلّ۪ي فِي الْمِحْرَابِ “Zekeriyya mâbedde namaz kılarken melekler (ona şöyle) seslenmişlerdi:” Yüce Allah Hz. Zekeriyya’nın dile getirdiği üzere, kendisine temiz bir nesil vermesi için yaptığı duaya icabet ettiğini beyan etmekte ve o mabedde namaz kılarken veya dua ve ibadet esnasında meleklerin kendisine seslendiklerini haber vermektedir.

a) Âyette geçtiği üzere, seslenen varlık, daha sonraki âyetlerde yer alan قَالَ kâle fiili gereği Hz. Cebrâîl olarak algılansa da yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/39’da الْمَلٰٓئِكَة el-melâikeh kelimesi kullanılarak bu hitabın meleklere ait olduğu gösterilmektedir. Zaten Meryem 19/6. âyette de اِنَّا نُبَشِّرُكَ innâ nübeşşiruke “biz seni müjdeliyoruz” şeklinde çoğul kalıp getirilmektedir. Hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda hem de Meryem sûresinin konuyla ilgili devam eden âyetlerinde قَالَ kâle fiilinin kullanılması, meleklerin Yüce Allah adına bunları söylemekte olduklarını, bir anlamda Yüce Allah’ın kelâmını aktardıklarını ortaya koymaktadır. Buna göre, mesaj Allah’a aittir; melekler sadece aktarmaktadırlar. Zaten devam eden cümlede de اَنَّ اللّٰهَ يُبَشِّرُكَ ennellâhe yübeşşiruke “muhakkak ki Allah seni müjdeliyor” buyrularak, müjdenin gerçek sahibinin Yüce Allah olduğu ortaya konulmaktadır.

b) Melekler kendisine seslendiğinde Hz. Zekeriyyâ’nın mabedde olduğu ve orada salât halinde kâim olduğu bildirilmektedir. Salât haliyle ilgili olarak kullanılan يُصَلّ۪ي yusallî fiili beraberinde قَآئِم kâim kelimesi de kullanıldığı için maksadın “namaz kılmak” olduğunu söyleyebiliriz. Zaten çeşitli âyetlerde verilen bilgilere göre, namaz önceki ümmetlerin ibadetleri arasında en eski kulluk şekillerinden birisi olarak sunulmaktadır. Bakara 2/83, A‘râf 7/170, Hûd 11/87, Meryem 19/31, 59, Şûrâ 42/13 gibi âyetlerde verilen mesaj da bu istikamettedir.

2. اَنَّ اللّٰهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيٰى مُصَدِّقًا بِكَلِمَةٍ مِنَ اللّٰهِ وَسَيِّدًا وَحَصُورًا وَنَبِيًّا مِنَ الصَّالِح۪ينَ “Allah sana kendisi tarafından gelen bir kelime’yi tasdik edici, efendi, iffetli ve sâlihlerden bir nebî olarak Yahya’yı müjdeliyor.” Yüce Allah meleklerin Hz. Zekeriyya’ya seslenişlerinde ona ilettikleri mesajın onun isteğine uygun olarak bir çocuk müjdesi olduğunu ve çocuğa dair çeşitli nitelikleri içerdiğini haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak genel manada Meryem 19/7’de şöyle buyrulmaktadır: “(Melekler kendisine şöyle demişti:) Ey Zekeriyyâ! Biz daha önce kimseye vermediğimiz (benzeri olmayan), ismi Yahyâ olan bir erkek çocuk sana müjdeliyoruz.”

a) يَحْيٰى yahyâ “Yahyâ(yı).” Yüce Allah Hz. Zekeriyya’ya kendisinin bir bağışı olarak müjdelediği çocuğun isminin Yahyâ olduğunu beyan etmektedir. Meryem 19/7’de de açıklayacağımız üzere, burada geçen “Biz daha önce kimseye vermediğimiz (benzeri olmayan) bir isim” ifadesi, Hz. Yahyâ’nın adının Yüce Allah tarafından verildiğinin delili olarak görülebilir. Bu noktada Hz. Peygamber’in isminin de önceden Tevrât’ta ve İncîl’de bulunduğu,(37) hatta İncil’de Ahmed adıyla(38) yer aldığı bilinmektedir. Bir okuyuşa göre, Hz. Meryem’in isminin annesi tarafından verilmiş olabileceği gibi, Yüce Allah tarafından verilmiş olma ihtimali de söz konusudur; ancak genel tercih bunu annesinin verdiği yönündedir.(39)

ı. يَحْيٰى yahyâ kelimesi özel isim olarak kabul edilebilir ve bu ismi verenin de Yüce Allah olduğu anlaşılır.

ıı. يَحْيٰى yahyâ kelimesi isim değil de fiil olarak da anlaşılabilir. Bu durumda anlam “Onun adı yaşayacaktır” şeklini alır ve adının dillere destan olacağı manası söz konusu olur.

ııı. يَحْيٰى yahyâ kelimesi “Onun ismi (ölü değil) diridir, hayattadır” şeklinde de yorumlanabilir. Hz. Yahyâ bilindiği üzere şehid edilmiştir. Şehitlerin ölü olmadığı, diri oldukları beyan edildiği için(40) Hz. Yahyâ şahadetle yaşamaktadır.

ıv. Hz. Yahyâ imanla hayatı buluşturduğu için önder bir şahsiyettir; onun için ismi ilimle ve hikmetle hayattadır.

v. Hz. Yahyâ dini ihya eden insandır; bu nedenle adı Yahyâ’dır.

b) مُصَدِّقًا بِكَلِمَةٍ مِنَ اللّٰهِ “Allah tarafından gelen bir kelime’yi tasdik edici olarak.” Bu ifade Hz. Yahyâ’nın Yüce Allah tarafından gelen bir kelimeyi yani prensibi, buyruğu, ilkeyi, mesajı, vahyi onaylayıcı olduğunu göstermektedir. Nitekim Meryem 19/12’de de belirtildiği gibi, Yüce Allah Hz. Yahyâ’ya da emrederek el-kitâb’a yani Tevrat’a sıkıca sarılmasını kendisinden istemiştir.

Burada sözü edilen “tasdîk”e konu كَلِمَة kelimeh “Yüce Allah’tan gelen her kelime”, “Hz. İsa’nın mucize doğumu ve risaleti” veya “peygamber misyonuna sahip oluşu” şeklinde yorumlanabilir. Ayrıca Hz. İsa’nın Yüce Allah’ın “kelimesi” olması O’nun yaratılmasıyla ilgili olarak كُنْ kün “ol” emrini vermesi ve onun da Hz. Meryem’in rahminde oluşum sürecine girmesi olarak da yorumlanabilir. Esasında daha sonra yorumlayacağımız Âl-i İmrân 3/45 ve Nisâ’ 4/171’de de geçen كَلِمَة kelimeh sözcüğü Hz. İsa için kullanıldığına göre, tasdike konu olan şeyin Hz. İsa ile ilgili olduğu böylece delillendirilmiş olmaktadır.(41) Zaten peygamberlerin kendilerinden sonra geleni tasdik etmeleri risalette bir sistem olarak belirlenmiştir.(42)

c) وَسَيِّدًا “Efendi.” Bu kelime “efendi, beyefendi, saygın, seçkin, hikmetli, ağırbaşlı, öfkesine hâkim insan” manalarına gelmektedir.(43)

d) وَحَصُورًا “İffetli.” Bu sıfat “iffetli, nefsini haramlardan kurtarmaya çalışan, nefsine hâkim” manasına alınabilir.(44)

e) وَنَبِيًّا مِنَ الصَّالِح۪ينَ “Sâlihlerden bir nebî olarak.” Hz. Yahyâ’nın bir başka sıfatı ise “nebî, yani ilâhî mesajlardan haberdar edilen kişi” şeklinde belirlenmekte, ayrıca mine’s-sâlihîne yani “sâlihlerden, içi dışı bir, davranışı düzgün ve bir kötülüğü düzeltici biri” olarak da tanıtılmaktadır.

Bu sıfatlarına ilave olarak Meyem 19/12-13’te de belirtildiği gibi, Hz. Yahyâ’nın “henüz küçük çocukken ona muhakeme gücü verilmiş olması”, “ince ruhlu, kalbi yumuşak, nazik, nezaket ve nezahet sahibi, merhametli, sevecen biri olarak yaratılması”, “kirlerden ve günahlardan arınmış, kendini geliştiren bir yapıda oluşu” ve “muttaki, yani duyarlı olması” da özellikleri arasında ifade edilmelidir.

ııı. Hz. Zekeriyya’nın Şaşkınlığı

قَالَ رَبِّ اَنّٰى يَكُونُ ل۪ي غُلَامٌ وَقَدْ بَلَغَنِيَ الْكِبَرُ وَامْرَاَت۪ي عَاقِرٌ قَالَ كَذٰلِكَ اللّٰهُ يَفْعَلُ مَا يَشَآءُ “(Zekeriya) şöyle demişti: ‘Rabbim! Yaşlılık bana gelip çattığına, hanımım da kısır olduğuna göre benim (bir) oğlum nasıl olabilir ki?’ (Melekler) şöyle demişti: Öyle, (ama) Allah dilediğini yapar.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; رَبّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اَنّٰى يَكُونُ ennâ yekûnu ifadesi “nasıl (mümkün) olur”; ل۪ي lî ifadesi “benim için”; غُلَام ğulâmun sözcüğü “erkek çocuk”; وَقَدْ بَلَغَنِيَ ve kad beleğanî ifadesi “ve bana elbette ulaşmıştır, bana ulaşmışken, gelmişken”; الْكِبَر el-kiberu sözcüğü “ihtiyarlık”;وَامْرَاَت۪ي ve’mraetî tamlaması “ve eşim de”; عَاقِر ‘âkırun kelimesi “kısır (iken)”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; كَذٰلِكَkezâlik ifadesi “öyle, işte böyle”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; يَفْعَلُ yef‘alü fiili “yapar, yaratır”; مَا يَشَآءُ mâ yeşâu ifadesi ise “dilediğini” demektir.

Burada Hz. Zekeriyyâ’nın şaşkınlık içerisindeki bir sorusu, hayret ifadeleri ve Yüce Allah’ın cevabı gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ رَبِّ اَنّٰى يَكُونُ ل۪ي غُلَامٌ وَقَدْ بَلَغَنِيَ الْكِبَرُ وَامْرَاَت۪ي عَاقِرٌ “(Zekeriyya şöyle) demişti: Ey Rabbim! Bana ihtiyarlık gelip çattığına, (üstelik) eşim de kısır olduğuna göre benim nasıl oğlum olabilir ki!?” Yüce Allah Hz. Zekeriyya’yı müjdeledikten sonra, onun bu haber karşısındaki şaşkınlığını ortaya koymak üzere söylediği sözlerini aktarmakta, kendisi yaşlanmış ve eşi de kısır bir durumdayken çocuğunun nasıl olabileceğini sorduğunu ifade etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Meryem 19/8’de şöyle buyrulmaktadır: “(Zekeriyyâ), ‘Ey Rabbim! Eşim kısır, ben de artık çok yaşlanmışken (ihtiyarlığın son sınırına vardığım halde) benim oğlum nasıl olacak?’ dedi.” Bu iki âyette cümleler yer değiştirmiş halde gelmekte, birinde Hz. Zekeriyyâ’nın yaşlılık durumu önce, eşinin kısırlığı sonra, diğerinde ise tam tersi bir sıralama vardır. Burada maksat, iki hususu gündeme getirmektir: Birisi Hz. Zekeriyyâ’nın yaşlılığı, diğeri ise eşinin kısırlığıdır; sıralama değildir.

Bu âyette Hz. Zekeriyyâ’nın hayret ifadeleri yer almaktadır. Duasının ardından melekler kendisine çocuk müjdesini getirdiğinde Hz. Zekeriyyâ çok şaşırmıştı. “Aşkın dünyada yaptığı duayı aklın dünyasına dönünce makul bulmamış olacak ki ‘nasıl’ diye soruverdi.”(45) Bir insan elbette peygamber bile olsa insandır ve bazen hayretler içerisinde kalabilir; bu doğrultuda sorular sorabilir. Bu noktada Hz. İbrâhim’in “ölülerin nasıl diriltildiğini sorması” güzel bir örnektir.(46) Hz. Zekeriyyâ da duasını yaparken bunun olmayacağını bilerek veya böyle inanarak yapmamış, aksine daha önce de belirttiğimiz gibi Rabbimizin kudretine sığınmıştı.

Burada sorduğu soru sadece yaşadığı hayretin ve şaşkınlığın bir ifadesidir. Tıpkı Hz. İbrâhim gibi, tıpkı Hz. Âdem’in halife olarak görevlendirilmesindeki hikmeti kavrayamamış melekler gibi Hz. Zekeriyyâ da meselenin hikmetini anlamaya çalışmakta, bir anlamda kalbinin mutmain olmasını istemekteydi. Bu doğrultuda “eşim kısırken, ben de yaşlılığımın ileri sınırına gelmişken benim çocuğum nasıl olacak?” diye sormuştu. Bu soru “nasıl olur! Olamaz böyle bir şey” manasına gelmemekte, gerçekten böyle bir sıra dışı olayın nasıl gerçekleşeceğini anlamak istemekteydi. Hz. Zekeriyyâ duygularıyla istemiş, aklıyla sormuştu.

2. قَالَ كَذٰلِكَ اللّٰهُ يَفْعَلُ مَا يَشَآءُ “(Melekler) şöyle demişti: Öyle, (haklısın, ama) Allah dilediğini yapar.” Bir benzeri Âl-i İmrân 3/47’de de geçen bu ifadede Yüce Allah Hz. Zekeriyyâ’nın şaşkınlığını gidermek üzere dilediğini yapabileceğini kendisine bir kez daha melek aracılığıyla hatırlattığını bildirmektedir.

a) Âyetteki كَذٰلِكَ kezâlik kelimesine genellikle “işte böyle, işte” gibi anlamlar verilse de maksadı soruyla ilişkilendirerek, “haklısın”, “öyledir ama”, “orası öyle”, “ancak pekâlâ olur” şeklinde kabul etmek daha doğrudur. Söylenmek istenen şudur: Sen baktığın taraftan haklısın; yaşlılık çağına ve eşinin kısır olmasına karşılık meseleyi öyle görmen ve öyle kabul etmen normaldir; ancak gördüğün ve bildiğin şey, olanın tamamı değildir; baktığın kadar görürsün; ama hepsi bundan ibaret değildir.

Buradaki كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/40’ta “İşte böyledir; Allah, dilediğini yapabilendir” cümlesiyle açıklanmıştır. Önce tek kelimeyle geçen ifade, sonrasında bir cümleye dönüştürülmüş, كَذٰلِكَ kezâlike sözcüğü Allâh kelimesine ve devamındaki cümleye bağlanmıştır. Çünkü Kur’ân’ın ilk ve en önemli müfessiri yine ve öncelikle Kur’ân’dır; bu husus Hûd 11/1-2 ve Fussilet 41/3’te beyan edilmektedir.

b) اللّٰهُ يَفْعَلُ مَا يَشَآءُ “Allah dilediğini yapar.” Âyetin bu cümlesiyle yani “Yüce Allah’ın dilediğini yapabilmesi”yle benzeşen ifadeler Bakara 2/253, Âl-i İmrân 3/40, 47, Hûd 11/107, İbrâhim 14/27, Hacc 22/14, 18 ve Burûc 85/16’da da beyan edilmektedir. Konuyla ilgili olarak Hûd 11/107’de şöyle buyurulmaktadır: “Muhakkak ki Rabbin, istediğini hakkıyla yapandır.” Yüce Allah işte bu cümlede mutlak kudretine değinmekte ve kudretinin eşsizliğine ve erişilmezliğine dikkat çekmektedir. Konu yaratma olunca her şeyin mutlak hâkimi olan Yüce Allah’ın dilediğini yapabileceği, Enbiyâ’ 21/23’te belirtildiği gibi O’nu yaptığı nedeniyle hiç kimsenin sorgulayamayacağı ortaya konuluyor demektir.

ıv. Delil İsteği ve Üç Gün Konuşamaması

قَالَ رَبِّ اجْعَلْ ل۪يٓ اٰيَةً قَالَ اٰيَتُكَ اَلَّا تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلٰثَةَ اَيَّامٍ اِلَّا رَمْزًا وَاذْكُرْ رَبَّكَ كَث۪يرًا وَسَبِّحْ بِالْعَشِيِّ وَالْاِبْكَارِ “(Zekeriya) ‘Rabbim! (Bu konuda) bana bir delil ver.” demişti. (Melek) “Senin delilin, işaret (etmen) dışında insanlarla üç gün konuşamamandır.’ demişti. Rabbini çok an; akşam sabah (O’nu) tesbih et (yücelt)!”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اجْعَلْ ic‘al duası “yap, göster”; ل۪ي lî duası “benim için”;اٰيَة âyeten sözcüğü “herhangi bir delil, işaret”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اٰيَتُكَ âyetüke tamlaması “senin delilin”; اَلَّا تُكَلِّمَellâ tükellime fiili “konuşamaman(dır)”; النَّاس en-nâse kelimesi “insanlarla, insanlara”; ثَلٰثَةَ اَيَّامٍ selâsete eyyâmin tamlaması “üç gün”;اِلَّا رَمْزًا illâ ramzen istisnası “işaret dışında”; وَاذْكُرْ vezkür emri “ve hatırla, an, zikret”; رَبَّكَ rabbeke ifadesi “senin Rabbini”; كَث۪يرًا kesîran sözcüğü “çokça”; وَسَبِّحْ ve sebbıh emri “ve tesbih et”; بِالْعَشِيّ bi’l-‘aşiyyi ifadesi “sabahleyin”; وَالْاِبْكَارِ ve’l-ibkâri kelimesi ise “ve akşamleyin” demektir.

Burada Hz. Zekeriyyâ’nın istediği ve kendisine verilen bir delil, işaret veya alamet ile tesbih emri gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ رَبِّ اجْعَلْ ل۪يٓ اٰيَةً قَالَ اٰيَتُكَ اَلَّا تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلٰثَةَ اَيَّامٍ اِلَّا رَمْزًا“(Zekeriyyâ), ‘Ey Rabbim! (Çocuğum olacağına dair) bana bir âyet (işaret, belirti, alamet) ver’ deyince, (melek) ‘Senin delilin, işaret dili dışında üç gün (üç gece) insanlarla konuşamamandır’ cevabını vermişti.” Bir benzeri de Meryem 19/10’da geçen bu cümlelerde bir delil isteği ve ona verilen cevap yer almaktadır:

a) قَالَ رَبِّ اجْعَلْ ل۪يٓ اٰيَةً “(Zekeriyyâ), ‘Ey Rabbim! (Çocuğum olacağına dair) bana bir işaret (belirti, alamet) ver’ dedi.” Bu âyetin ilk cümlesi kendisine çocuk müjdelenmesinin ardından Hz. Zekeriyyâ’nın bu konuda bir delil, işaret, alamet istemesini içermektedir. Bu durum, tıpkı Hz. İbrâhim’in ölülerin diriltilmesiyle ilgili Yüce Allah’a yönelik söylediği, “Ey Rabbim, ölüleri nasıl dirilttiğini bana göster”(47) isteğinde olduğu gibi, sadece bir ikna oluş ve kalbin huzura ulaşması gayesine yöneliktir. Burada bir inanmama değil, hikmeti ve olabilirliğini kavramaya yönelik bir istek söz konusudur. Çünkü bir peygamberin Yüce Allah’ın herhangi bir sözüne itibar etmemesi, ona karşı bir tereddüt içerisine girmesi, şüpheler taşıması kesinlikle mümkün de doğru da değildir.

b) قَالَ اٰيَتُكَ اَلَّا تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلٰثَةَ اَيَّامٍ اِلَّا رَمْزًا “(Melek), ‘Senin delilin, işaret dili dışında üç gün (üç gece) insanlarla konuşamamandır’ demişti.” Bu cümlede ise Hz. Zekeriyyâ’nın istediği alamet veya işaret kendisine bildirilmekte ve “üç gün (üç gece) konuşamayacağı” beyan edilmektedir.

ı. Yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmran 3/41’de bu konuyla ilgili ثَلٰثَةَ اَيَّامٍ selâsete eyyâmin “üç gün” tamlaması geçtiği için, her iki âyetin birlikte verdiği mananın “üç tam gün” şeklinde olduğu söylenebilir. Bu ifade Meryem 19/10’da ise ثَلٰثَ لَيَالٍ سَوِيًّا selâse leyâlin seviyyen “üç tam gece” ifadesiyle zikredilmekte, iki âyet birleştirilerek maksat “peş peşe üç tam gün” manasında yorumlanmaktadır.(48)

Eğer Meryem 19/10’da geçen سَوِيّ seviyyen kelimesini Hz. Zekeriyyâ ile ilişkilendirirsek bu durumda “işaret, alamet, mucize” isteği daha iyi anlaşılmış olur. Sapasağlam olmasına, hiçbir özrü ve engeli olmamasına rağmen üç gece veya üç gün konuşamaması tam da bir işarettir.(49) Bu kelime Meryem 19/17’de Hz. Cebrâîl ile ilgili “tastamam bir beşer” manasında bir tamlamada da geçmektedir. Dolayısıyla bağlam gereği سَوِيّ seviyy kelimesini insanın özelliği olarak kabul etmek ve işaret isteğinin bir sonucu olarak sapasağlam bir insanın geceli gündüzlü olarak tam üç gün konuşamaması çok daha ikna edici bir cevap niteliğindedir.

Verilmek istenen mesaj şudur: İnsan sapasağlam olmasına rağmen, Yüce Allah tarafından konuşamaz hale getirilmekte olduğu gibi, alışılmışın dışında bir yaratmaya da elbette konu edilebilir. Meseleyi böyle anlamanın daha isabetli olacağı kanaatinde olduğumuz için tercümeyi de “üç gün konuşmama” değil de, “üç gün konuşamama” şeklinde vermeyi tercih ettik. Müslüman Yüce Allah’ın emirlerini pazarlıksız yapan insandır. Bakara 2/260’ta Hz. İbrâhim’in “ölülerin nasıl diriltileceği”yle ilgili dile getirdiği gibi elbette hükümlerin hikmetlerini de araştırmak gerekir; ancak “hikmetini bulamadım, öyleyse yapmama gerek yoktur” şeklinde bir hükme kesinlikle varmamak gerekmektedir. “Allah dediyse ve emrettiyse başım gözüm üstüne” deyip, hükümleri yapmaya gayret etmek müslümanlığın olmazsa olmaz şartıdır; ibadetler taabbüdîdir, vesselâm.

ıı. Âyette yer alan ve Kur’ân’da sadece bu âyette geçen رَمْز remz kelimesi “işaret”, “jest,”, “mimik”, “el yordamı” gibi manalar içermekte ve Hz. Zekeriyyâ’nın sapasağlam olmasına rağmen üç tam gün boyunca insanlarla konuşamadığı süreçte iletişimini sürdüreceği yol olarak belirlenmektedir. Nitekim konunun ele alındığı Meryem 19/11’de Hz. Zekeriyyâ’nın kavmine yönelik tebliğinde kullandığı evhâ fiiline “işaret etti” manası verilmesinin sebebi de budur.

2. وَاذْكُرْ رَبَّكَ كَث۪يرًا وَسَبِّحْ بِالْعَشِيِّ وَالْاِبْكَارِ “Rabbini çokça zikret (an); akşam-sabah (gece-gündüz her daim O’nu) tesbih et!” Yüce Allah melek aracılığıyla Hz. Zekeriyya’ya buyruklarını iletmeye devam ettiğini göstermekte ve sağlam olmasına rağmen üç gün konuşamadığı günlerde de Allah’ı çokça zikretmesini, hatırlayıp O’nu anmasını, ayrıca sabah-akşam, gündüz-gece tesbihe devam etmesini kendisine emrettiğini beyan etmektedir.

Bu emir hem kendisine yönelik bir kulluk biçimi olarak sunulmaktadır; hem de aynı içerikte bir başka buyruk ise Meryem 19/11’de kavmiyle ilgili olarak şöyle dile getirilmektedir: “Bu (esnada Zekeriyyâ), mabetten kavminin karşısına çıkarak onlara, ‘Sabah akşam tesbihte bulunun’ diye işaret etmişti.” Bu âyette sözü edilen husus, konuşamamasına rağmen Hz. Zekeriyyâ’nın o günlerde yine de görevine devam etmesidir. Konuşamıyor olsa da yine de âyette el-mıhrâb kelimesiyle(50) ifade edilen “mabed”e gidiyor, kavmine yönelik tebliğ faaliyetini sürdürüyordu. “Mihrâb’dan kavminin yanına çıktı” ifadesi onun mabedde namaz için özel bir yeri bulunduğunu gösterebilir.

Hz. Zekeriyyâ “üç gün konuşamadığı için” artık kavmine işaret diliyle bilgi vermeye çalışmaktaydı. Âl-i İmrân 3/41’de geçen رَمْز remz kelimesi de zaten “işaret” manasına gelmektedir. Tebliğde sözünü ettiği şey, “üç gün gelemeyeceğim; siz devam edin” veya “işaretle de olsa sabah-akşam tesbihe devam edelim” mesajı da olabilir.

Âyette sözü edilen “sabah-akşam tesbih” ifadesinden maksat “sabah ve akşam namazları” da olabilir. Ancak bu durumda sadece iki vakit namazın dışında başka bir namazın olmadığı gibi bir anlam akla gelebilir. Bu ifadeyi mutlak surette “namaz”la ilişkilendireceksek bu yaşlılık çağında çocuk verilmesi şeklindeki özel nimete karşılık kılınan özel “iki şükür namazı”nın kast edilmiş olma ihtimali de vardır.

Bunun genel manada sabah-akşam, gündüz ve gece Yüce Allah’ı tesbihe devam etmek olduğu da rahatlıkla söylenebilir. Bu arada tesbîh kavramını “hayatı Allah’ın istediği ve emrettiği şekilde, O’nun rızasına ve belirlediği esaslara göre yaşama duyarlılığı” manasına alırsak, الْعَشِيّ وَالْاِبْكَار el-‘aşiyy ve el-ibkâr “akşam-sabah” kelimelerini de “gece ve gündüz” şeklinde “her daim” manasına almış oluruz. Böylece bütünüyle hayatı Yüce Allah bilinciyle yaşamanın emredildiği Hz. Zekeriyya örnekliğinde evrensel manada herkese yönlendirildiği anlaşılmış ve ortaya çıkmış olacaktır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 207; Zemahşerî, age., I, 348; Râzî, age., VIII, 22.
• 2 - Semerkandî, age., I, 208; Taberî, age., III, 235; Zemahşerî, age., I, 349; Râzî, age., VIII, 23-24.
• 3 - Zemahşerî, age., I, 349.
• 4 - Zemahşerî, age., I, 350; Râzî, age., VIII, 26.
• 5 - Zemahşerî, age., I, 350; Râzî, age., VIII, 26.
• 6 - Râzî, age., VIII, 26-27. Benzer değerlendirmeler için de bk. Taberî, age., III, 237. 7 - Semerkandî, age., I, 208.
• 8 - Zemahşerî, age., I, 350; Râzî, age., VIII, 27. 9 - Semerkandî, age., I, 208.
• 10 - Semerkandî, age., I, 209; Taberî, age., III, 241.
• 11 - Âl-i İmrân 3/59.
  • Âl-i İmrân 3/59
• 12 - Âl-i İmrân 3/37. Hz. Meryem’in mucize yaratılışı hakkında geniş bir makale çalışması yapmıştık. Bu anlamda bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân’da Hz. Meryem Mucizesi, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, İstanbul, 2005, sayı: XVI, ss. 129-157. 13 - Âl-i İmrân 3/37. 14 - Nûh 71/17.
  • Âl-i İmrân 3/37 Âl-i İmrân 3/200 Âl-i İmrân 3/157 Âl-i İmrân 3/37 Nûh 71/17
• 15 - Ebu’l-Hüseyin Ahmed ibn Fâris, Mücmelü’l-Lüğa, Beyrut, 1986, III, 751; Mu‘cemu Mekâyîsi’l-Lüğa, Beyrut, 2001, s. 970. 16 - Bu kelimenin anlamı için bkz: Hüseyin b. Muhammed Rağıb el-Isfehânî, Müfredâtü Elfâzı’l-Kur’ân, Beyrut, 1997, s. 787; Celâlüddîn Muhammed b. Mükerrem İbn Manzûr, Lisânü’l-Arabi’l-Muhît, Kahire, ts. VI, 4317-4318; Ahmed b. Yûsuf Abdüddâim Semîn el-Halebî, ‘Umdetü’l-Huffâz fî Eşrafi’l-Elfâz, Beyrut, 1996, IV, 136. 17 - Ebû Nasr İsmail b. Hammâd Cevherî, es-Sıhâh fi’l-Lüğa ve’l-‘Ulûm, Beyrut, 1974, II, 531. 18 - Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed Ezherî, Mu‘cemu Tehzîbi’l-Lüğa, Beyrut, 2001, IV, 3491.
• 19 - Âl-i İmrân 3/37. 20 - Taberî, age., III, 241. 21 - Zemahşerî, age., I, 352. Benzer bir değerlendirme için ayrıca bkz: Ebû Abdillah Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkâdir er-Râzî, Tefsîru Ğarîbi’l-Kur’âni’l-‘Azîm, Tah: Hüseyin Elmalı, Ankara, 1997, s. 131.
  • Âl-i İmrân 3/37
• 22 - Bu görüş bize abartılı gelmektedir. Çünkü bu anlayışa göre Hz.Meryem muhtemelen 12 günlükken ergen oldu, 20 günlükken Hz. İsa’yı doğurdu, 60-70 günlükken Dâr-ı Bekâ’ya göçtü. 23 - Râzî, age., VIII, 29. 24 - Ezherî, age., IV, 3491. 25 - Reşid Rıza, age., III, 240. Benzer ifadeler için ayrıca bkz: Ahmed Musafa el-Merâğî, Tefsîr, Beyrut, 1974, III, 145.
• 26 - Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’ân Tefsîri, İstanbul, 2002, Birinci baskı, IV, 66-67. 27 - Bu anlamlar için bkz: Taberî, age., III, 241.
• 28 - Râzî, age., VIII, 29.
• 29 - Bu anlamlar için bkz: Taberî, age., III, 247. 30 - Merâğî, age., III, 145.
• 31 - Ateş, age., II, 41.
• 32 - Âl-i İmrân 3/37, 39; Meryem 19/11; Sâd 38/21. 33 - Semerkandî, age., I, 209.
  • Âl-i İmrân 3/37 Âl-i İmrân 3/39 Meryem 19/11 Sâd 38/21
• 34 - Semerkandî, age., I, 209; Taberî, age., III, 244-246; Zemahşerî, age., I, 352.
• 35 - Râzî, age., VIII, 31. 36 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 90.
• 37 - Feth 48/29. 38 - Saff 61/6. 39 - Âl-i İmrân 3/36.
  • Fetih 48/29 Saff 61/6 Âl-i İmrân 3/36
• 40 - Bakara 2/154; Âl-i İmrân 3/169.
  • Bakara 2/154 Âl-i İmrân 3/169
• 41 - Semerkandî, age., I, 210; Taberî, age., III, 252; Zemahşerî, age., I, 353. 42 - Bakara 2/41, 89, 101; Âl-i İmrân 3/81; Saff 61/6. 43 - Semerkandî, age., I, 210; Taberî, age., III, 252; Zemahşerî, age., I, 353.
  • Bakara 2/41 Bakara 2/89 Bakara 2/101 Âl-i İmrân 3/81 Saff 61/6
• 44 - Semerkandî, age., I, 211; Taberî, age., III, 252-256; Zemahşerî, age., I, 353.
• 45 - İslâmoğlu, age., s. 580’de 13. not. 46 - Bakara 2/260.
  • Bakara 2/260
• 47 - Bakara 2/260.
  • Bakara 2/260
• 48 - Taberî, age., XVI, 53. 49 - Semerkandî, age., II, 387; Taberî, age., XVI, 52; Zemahşerî, age., III, 7.
• 50 - Âl-i İmrân 3/37, 39; Meryem 19/11; Sâd 38/21.
  • Âl-i İmrân 3/37 Âl-i İmrân 3/39 Meryem 19/11 Sâd 38/21