Bakara Suresi

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Yüce Allah, sûrenin 243-251. âyetlerinde ölümden korkanların durumunu, Allah yolunda fedakârlığın önemini, bu bağlamda Tâlût, Câlût ve Hz. Dâvûd’un kısa bir kıssasını dile getirmektedir.

a) Ölüden Korkanlar, Savaş Ve İnfak

Yüce Allah, sûrenin 243-245. âyetlerinde binlerce oldukları halde, ölüm korkusundan dolayı yurtlarından çıkıp gidenlere Allah’ın “(manen) ölün!” dediğini, sonra da onları dirilttiğini, insanlara karşı lütufkâr olduğunu bildirmekte, savaşla ilgili olarak “Allah yolunda savaşın ve bilin ki Allah, her şeyi işitendir; bilendir” buyurduğunu, her kim Allah’a güzel bir borç verirse Allah’ın da ona pek çok katını vereceğini, sonuçta darlık verenin de bolluk verenin de Allah olduğunu beyan etmektedir.

ı. Ölümden Korkanların Durumu

اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ خَرَجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَهُمْ اُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللّٰهُ مُوتُوا ثُمَّ اَحْيَاهُمْ اِنَّ اللّٰهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ “Binlerce (kişi) oldukları hâlde, ölüm korkusuyla yurtlarından çıkıp gidenleri görmedin mi? Allah onlara ‘(manevi olarak) ölün!’ demişti; sonra da onları (manevi olarak) diriltmişti. Şüphesiz ki Allah insanlara karşı lütufkârdır. Fakat insanların çoğu şükretmez.”

Âyetteki اَلَمْ تَرَ elem tera sorusu “görmedin mi, bakmadın mı, bilmedin mi”; اِلَى الَّذ۪ينَ خَرَجُوا illellezîne haracû ifadesi “çıkanlara, çıkanları”; مِنْ دِيَارِهِمْ min diyârihim ifadesi “onların kendilerinin evlerinden, yurtlarından”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar (şöyle iken)”; اُلُوفٌ ulûfun kelimesi “binler(ce kişi)”; حَذَرَ الْمَوْتِ hazera’l-mevti tamlaması “ölüm korkusuyla”; فَقَالَ fe kâle fiili “(şöyle) demişti”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlara”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; مُوتُوا mûtû emri “ölün”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَحْيَاهُمْ ahyâhum ifadesi “onları diriltmişti”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَذُو فَضْلٍ lezû fadlin ifadesi “lütuf, ihsan ve iyilik sahibidir”; عَلَى النَّاسِ ‘ale’n-nâsi ifadesi “insanlara”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ancak”; اَكْثَرَ النَّاسِ eksera’n-nâsi tamlaması “insanların çoğu”; لَا يَشْكُرُونَ lâ yeşkürûne fiili ise “şükretmezler” demektir.

Burada tarihte yaşamış bir milletin önce hata yapıp zillete düşürülmeleri, ardından tevbe edip ödüllendirilmeleri gündeme getirilmektedir.

1. اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ خَرَجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَهُمْ اُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللّٰهُ مُوتُوا ثُمَّ اَحْيَاهُمْ “Binlerce (kişi) oldukları hâlde, ölüm korkusuyla yurtlarından çıkıp gidenleri görmedin mi? Allah onlara ‘(manevi olarak) ölün!’ demişti; sonra da onları (manevi olarak) diriltmişti.” Âyetin bu bölümünü iki farklı başlıkta ele almak istiyoruz.

a) اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ خَرَجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَهُمْ اُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ “Binlerce oldukları halde, ölüm korkusundan dolayı yurtlarından çıkıp gidenleri görmedin mi?” Yüce Allah insanlar akletsinler diye âyetlerini apaçık bir şekilde dile getirdiğini beyan ettikten sonra, bu âyette bir başka konuya temas etmekte ve bazı insan topluluklarının kalabalık olmalarına rağmen ölümden ne kadar korktuklarını dile getirmektedir.

Her iki âyet grubu arasındaki konu ilişkisi hakkında şunu ifade edebiliriz: Kur’ân’da bazen ahkâm âyetleri zikredildikten sonra muhatapların zihninde iyice yer etsin, ilahi buyruklara karşı inadı ve isyanı terk etsinler, Allah’a karşı boyun büksünler ve daha bir duyarlılık göstersinler diye geçmiş kavimlerden, onların kıssalarından söz edilmektedir. İşte bu âyet grubunda da tam bunun bir örneği verilmektedir.

ı. Âyette geçen اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi bedensel görmeyle değil de aklın görmesiyle, yani düşünceyle alakalı bir beyandır. “Görmedin(iz) mi” demek “düşünmedin(iz) mi”, “görmüş gibi bilmedin(iz) mi”, “ilmin(iz) bunu bilmeye yetişmedi mi” vs. şeklinde anlaşılıp yorumlanmalıdır. Çünkü anlatılan konu Hz. Peygamber döneminde olmadığı için onun bu kişileri görmesi mümkün değildi.(1) Çeşitli konularda yer alan bu tür beyanlarda hedeflenen şey bilgidir, gerçeğin farkedilmesidir; yoksa fiziksel anlamda bir görme duyusu söz konusu edilmemektedir. Bu arada ifade Hz. Peygamber’e hitap olsa da maksat bütün muhataplardır; bu yüzden tercümede “görmedin(iz) mi” demeyi tercih ettik.

ıı. Yüce Allah bu âyetinde dile getirdiği olayın kahramanları hakkında bilgi vermemekte, sadece ölüm korkusuyla yurtlarını terk ettiklerini belirtmektedir. Tefsirlerimizde bunların kim olduklarıyla ilgili çeşitli isimler ve anlaşılması oldukça zor olaylar nakledilmektedir.(2) Âyette bunların kimlikleriyle ilgili bilgi verilmediği için, biz de bu noktada isimler ve yaşanan olayın tarihi, şahısların kimlikleri, sayılarının kaç kişi olduğu, olayın tam olarak nelerden oluştuğu gibi hususlara değinmeyecek, bize ders olacak kısmını anlayıp yorumlamaya gayret edeceğiz.

Yüce Allah binlerce insandan oluşan oldukça kalabalık bir grup insanın ölüm korkusuyla yurtlarını terk edip gittiklerini, ancak başlarına ibretlik sıkıntılar geldiğini ifade edercesine, onların bilinen hikâyelerinin düşünülmesini öncelikle Hz. Peygamber’den ve beraberinde elbette diğer muhataplardan istemektedir. Onların adeta ölüp ölüp dirildiklerini beyan bağlamında devam eden cümlede bilgi verilmekte, sonuçta diriltilme yaşandığı için bunun ilahi bir lütuf olduğuna dikkat çekilmektedir.

b) فَقَالَ لَهُمُ اللّٰهُ مُوتُوا ثُمَّ اَحْيَاهُمْ “Allah onlara ‘(Manen) ölün!’ demişti; sonra da onları diriltmişti.” Müfessirlerimizin büyük çoğunluğu buradaki maksadı bilinen manada ölüm ve diritilme şeklinde anlamışlardır.(3) Yüce Allah bu kalabalık millete “ölün” dediğini beyan etmektedir ki bunun bilinen anlamda bedensel ölüm olması mümkün değildir. Çünkü Sâffât 37:58-59 ve Dühân 44/56’da da belirtildiği gibi insanlar bu hayatta sadece bir ölüm tadarlar. Anlaşılıyor ki burada sözü edilen ölüm, mecaz manada “ölüp ölüp dirilmek”, “ölümden beter etmek” gibi savaşın ve düşman korkusunun onlara yaşattığı ölümden beter psikolojidir. Yüce Allah işte bu topluma önce bu korkunç hezimet gibi duyguyu yaşatmış, ardından bu korkuyu onlardan alarak, kendilerinin vatanlarını savunma kararlılığı gösterdiklerinde bu defa da onları o felaketten kurtardığını, rahatça yaşama imkânı bahşettiğini aynı şekilde mecaz bir ifadeyle dile getirmektedir.

Bakara 2/54 ve 56. âyetlerde de belirttiğimiz üzere, burada sözü edilen ölüm ve diriltilme fiziksel değil, mecazdır. Aksi takdirde, bunun sonucunda reenkarnasyon denen kabule kapı aralanacağını ve böyle bir yorumun Kur’ân içerisinde çelişkili âyetler bulunduğu sonucunu vereceğini belirtmeliyiz. “Üzerine ölü toprağı serilmek”, “ölüp ölüp dirilmek”, “ölümden beter olmak” vs. şeklindeki sözlerle yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen mesajın benzeştiğini ifadeyle yetinelim. Bu âyette verilmek istenen en önemli mesajlardan birisi, ölümden korkmanın ölümden kurtulmaya hiçbir faydasının bulunmadığını öğretmektir. Demek ki “korkunun ecele faydası yokmuş.” Nihayetinde savaştan kaçanların durumunun yanlış olduğunun belirtildiği Ahzâb 33/16-17’de verilmek istenen mesaj da budur.

Yüce Allah esasında bu ifadelerle Kur’ân’ın muhatabı olan müminlere seslenmekte ve yeri geldiğinde canlarını ve yurtlarını savunma durumunda kaldıklarında burada sözü edilenler gibi yurtlarını terk etmemelerini belirtmek istemektedir. Fiziksel ölümden korkanlar bilmelidirler ki bu korku onların esasında ahlaken ölümlerine yol açacaktır. Aynı şekilde onların yeniden doğuşu da ölüm korkusunu yenerek ahlaki konumlarını yeniden kazanmalarına bağlı olacaktır. Bu durum Bakara 2/246-251. âyetler arasında anlatılacak olan Tâlût, Câlût ve Hz. Dâvûd kıssasının da özünü oluşturmaktadır.(4)

2. اِنَّ اللّٰهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ “Şüphesiz ki Allah, insanlara karşı lütufkârdır. Fakat insanların çoğu şükretmez.” Yüce Allah insanlara sunduğu sayısız nimetleri ve imkânları hatırlatarak bunun bir lütuf olduğunu, ancak çoğunluğun bunun farkına varmadığını, dolayısıyla da şükretmediklerini haber vermektedir. Bağlam dikkate alındığında, Yüce Allah’ın insanlara lütfu, onları sıkıntılardan ve ölümden beter ortamlardan kurtarması olarak yorumlanabilir.

Esasında muhataplara söylenmek istenen şey, onların sözü edilen kalabalık gibi davranmaması, Yüce Allah’ın nimetlerinin kendilerine erişeceğine inanarak ilahi emirlere ve buyruklara sıkıca sarılmalarının öğütlenmesidir. Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre, kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(5)

ıı. Yüce Allah Yolunda Savaş

وَقَاتِلُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ “Allah yolunda savaşın! Bilin ki Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Âyettekiوَقَاتِلُوا ve kâtilû emri “ve savaşın”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; وَاعْلَمُوا va‘lemû emri “ve bilin ki”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; سَم۪يعٌ semî‘un kelimesi “işiten(dir)”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada savaşın ne uğrunda yapılacağı ve Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette savaştan veya ölümden korktukları için manen zillete düşürülen, sonrasında istikamet sahibi oldukları için kendilerine nimet verilen insanları hatırlattıktan sonra, bu âyette söz konusu millete bu şekilde hitap ettiğini haber vermektedir. Onların diriltilmesinin bu emre boyun eğip Allah yolunda savaşmalarının sonucunda büyük bir lütfa erdirildikleri beyan edilebilir.

Bu hitabı tarihsel bağlamdan alıp vahyin indirildiği döneme getirmek de mümkündür ki sûrenin indirildiği Medine ortamı buna son derece uygundu. Bu nedenle, Yüce Allah Müslümanlara da hitap etmiş olabilir ki önceki âyette sözü edilenlerin ilk halleri gibi olmamalarını kendilerine öğütlemektedir.(6) Zira korkunun ecele faydası olmadığı için, düşmandan veya ölümden korkanların bu sayede ölümden beter haller yaşayacağını bildirmek istemektedir. Ecel geldiyse Yüce Allah yolunda ölüp şehadete erişmek, değilse de azim ve kararlılık göstererek nice zaferlere ulaşmak bu sayede gerçekleşecektir.

Onların kaçtığı şey ölümdü; bu nedenle yurtlarından çıkmışlardı. İşte bu âyette Müslümanların da çeşitli sebeplerle savaşmak zorunda kalacakları, bundan kaçınılması durumunda akıbetin feci olacağı beyan edilmekte, böyle bir akıbetin yaşanmaması için Allah yolunda savaşılması gerektiğine dikkat çekilmektedir. Nihayetinde fedakârlık yapanlara moral verilerek Yüce Allah’ın gidenlerin ve kalanların yapıp ettiği, söyleyip söylemediği her şeyi hakkıyla işittiği ve her bir şeyi mükemmel bir şekilde gördüğü beyan edilmektedir.

“Allah yolunda savaş”ın kimlerle yapılacağı, savaşta nelere dikkat edilmesi gerektiği, saldırganlık yapılmamasının zorunluluğu, Allah’ın saldırganlık yapanları sevmediği vs. şeklindeki konuları Bakara 2/190-193’te oldukça geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istememekteyiz.

ııı. Kard-ı Hasenin Karşılığı

مَنْ ذَا الَّذ۪ي يُقْرِضُ اللّٰهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُٓ اَضْعَافًا كَث۪يرَةً وَاللّٰهُ يَقْبِضُ وَيَبْصُۣطُ وَاِلَيْهِ تُرْجَعُونَ “Kim Allah’a güzel bir borç verirse, (Allah) da ona (bunun) pek çok katını verir. Allah dar olarak da verir; bol olarak da verir. Yalnızca O’na döndürüleceksiniz.”

Âyetteki مَنْ ذَا الَّذ۪ي men zellezî sorusu “her kim”; يُقْرِضُ yukrıdu fiili “borç verirse”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; قَرْضًا حَسَنًا kardan hasenen tamlaması “güzel bir borç olarak”; فَيُضَاعِفَهُ fe yudâ‘ıfehû ifadesi “onu (Allah) katlar”; لَهُٓ lehû ifadesi “onun (borç veren kişi) için”; اَضْعَافًا كَث۪يرَةً ad‘âfen kesîraten tamlaması “pek çok kat şeklinde”; وَاللّٰهُ vallahu kelimesi “Allah”; يَقْبِضُ yakbıdu fiili “darlık da, dar da verir”; وَيَبْصُۣطُ ve yebsütu fiili “ve genişlik de, geniş de fazla da verir”; وَاِلَيْهِ ve ileyhi ifadesi “sadece O’na”; تُرْجَعُونَ turce‘ûne cümlesi ise “sadece O’na döndürüleceksiniz” demektir.

Burada Yüce Allah’a güzel borç verenlere bunun karşılığını fazlasıyla vereceği ve insanların O’nun huzuruna döndürülecekleri gündeme getirilmektedir.

1.مَنْ ذَا الَّذ۪ي يُقْرِضُ اللّٰهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُٓ اَضْعَافًا كَث۪يرَةً “Kim Allah’a güzel bir borç verirse, (Allah) da ona (bunun) pek çok katını verir.” Yüce Allah, önceki iki âyette ölümden korkulmamasını, O’nun insanlara ihsan ve ikramının bol olduğunu, bu nedenle Allah için, O’nun yolunda savaşılmasını emretmekte, bu âyette ise bir anlamda infakın güzel bir örneğini oluşturan “Allah yolunda fedakârlık” konusunu dile getirmektedir.

Âyetin bu cümlesi şöyle de tercüme edilebilir: “Kimdir o kimse ki Allah’a güzel bir borç versin de (Allah) da ona kat kat fazlasıyla (verdiğini ödemesin)!” Her iki tercümede de maksat aynı kapıya çıkmaktadır. Yüce Allah kendisine güzel bir vorç veren kişiye bunu kat kat fazlasıyla hem bu dünyada hem de mahşerde ödeyecektir. Âyette sözü edilen “güzel borç” dünya hayatında Yüce Allah için yapılan ve karşılığı sadece Allah’tan beklenen her bir fedakârlıktır. Ancak önceki âyetin mesajıyla uygun olacak şekilde düşünülürse, sözü edilen “güzel borç” gerektiğinde Allah yolunda canını infak etmektir; bu ise ifakın zirvesidir.

Bu âyetin iniş sebebi olarak İbn Abbâs’tan şöyle bir olay rivayet edilmektedir:

“Bu âyet, Ebu’d-Dahdâh hakkında nazil olmuştur. Ebu’d-Dahdâh ‘Ya Rasûlallah, benim iki bahçem var. Onlardan birisini Allah yolunda tasadduk etsem bana cannette onun iki misli verilir mi?’ demiş, Hz. Peygamber, ‘Evet’ cevabbını vermiş, ‘Hanımım da benimle birlikte olur mu?’ diye sormuş, Hz. Pey­gamber yine ‘Evet’ cevabını vermiştir. ‘Çocuklarım da benimle beraber olacak mı?’ diye sorunca, Hz. Peygamber ‘Evet’ dmiştir. Bunun üzerine Ebu’d-Dahdâk en güzel bahçesini tasadduk etmişti. Bu bahçe ‘Huneyniyye’ diye isimlendirilmiştir.”

İbn Abbâs anlatmaya devam ederek şöyle demiştir: “Ebu’d-Dahdâk bundan sonra çoluk-çocuğunun yanına dönmüş, onları tasadduk et­miş olduğu bahçede bulmuştu. Bahçenin kapısında durmuş ve bahçeyi tasadduk ettiğini hanımına anlatınca, hanımı ‘Allah alış-verişini mübarek etsin’ demişti. Hep beraber bahçeden çıkmışlar ve bahçeyi teslim etmişlerdi. Bundan dolayı Hz. Peygamber onun hakkında sık sık şöyle dermiş: Cennette, Ebu’d-Dahdâk’in, köklerini yere salmış nice iri hurma ağaçlan vardır.”(7)

Bu rivayette anlatılan olay yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin iniş sebebi olabilir; ancak âyetin verdiği mesaj son derece açık olduğu için onu mutlak surette bir iniş sebebi rivayetiyle ilişkilendirme zorunluluğu yoktur.

a) مَنْ ذَا الَّذ۪ي يُقْرِضُ اللّٰهَ قَرْضًا حَسَنًا “Her kim Allah’a güzel bir borç verirse.” Yüce Allah âyetin ilk kısmında kendisine borç verilmesinden söz etmektedir. Bu aşamada öncelikle kard-ı hasen kavramıyla ilgili birtakım beyanlarda bulunmamız gerekmektedir.

Kard-ı Hasen Kavramı

ı. Kur’ân’da altı âyette(8) geçen kard-ı hasen kavramı, geleneksel algıda “Allah rızası için insanlara borç vermek”tir. Hibe için az vermektense, kard-ı hasen şeklinde çok miktarda yardım yapıp, sonradan geri almak daha iyi bir davranış olarak görülmüş ve bu tür yardımlaşmalar teşvik edilmiştir. Bu anlayışa göre, borç vermek hibe etmekten daha hayırlı sayılmıştır.

- Âyetin metni bu anlayışın dışında daha başka bir inceliğe de sahiptir. Sözünü ettiğimiz tercihe göre, âyetin metnindeki اللّٰه Allâh lafzı للّٰه lillâhi şeklinde anlamlandırılmakta ve âyetin meâli, “Kim Allah için güzel bir borç verirse” şeklini almaktadır. Âyetin metni böyle olmadığı için, maksadı “geri almak üzere şahıslara borç vermek”ten ziyade, “karşılığını Yüce Allah’tan bekleyerek şahıslar nezdinde Allah’a borç vermek” şeklinde anlamak daha kapsayıcıdır. Böyle bir anlayışla garibanlara yönelik yapılan yardım çok daha anlamlı olacak ve çok daha kalıcı etkiler bırakacaktır.

- Sözün burasında maksadı ifade ederken, yani karşılıksız yardımın önemini vurgularken, Müslümanların birbirine borç vermesini küçümsememiz kesinlikle söz konusu değildir. Elbette borç vermek bir duyarlılıktır; kardeşliğin gereğidir; bir ve beraber yaşamanın ayrılmaz parçasıdır. Toplumsal hayatta dayanışmanın önemi ve vazgeçilmezliği zaten tartışmasız bir şekilde kabul edilen yükümlülüktür. Ancak âyetin metni bunu karşılıksız yapmanın çok daha güzel olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

ıı. Kard-ı hasen, “Yüce Allah’a güzelce borç vermek” demektir. Bunun anlamı, verdiğinin karşılığını, elbette sevabını sadece Yüce Allah’tan beklemektir. İnsân 76/9’da da ifade edildiği gibi, en makbul paylaşım sadece Allah rızası için yapılandır. Zaten ilgili tamlamada kullanılan hasen “güzel” kelimesi güzel borcun bu olduğunu açıkça göstermektedir. Eğer bir kişi mağdur ve mazlum birisine yardım ediyorsa ondan hiçbir karşılık, hatta teşekkür bile beklememelidir; çünkü yapılan iyiliğin karşılığını dünyada almak âhiretteki ödülü etkileyebilir.

İnfak servetin budanmasıdır; bu nedenle kard-ı hasen Yüce Allah’a güvenin sonucu bir fedakârlıktır. Güven imanın ahlâkî karşılığıdır. Allah’a güzel borç verenler bunu içlerinden gelerek verecekler, verdiklerini hissettirmeyeceklerdir. Çünkü Allah’a zaten borçlu olduklarını unutmayacaklardır. Verip başa kakmayacaklar ve verdiğinin karşılığını insanlardan beklemeyeceklerdir.(9) Esasında onların verdiklerinin karşılığını Yüce Allah onlara kat kat fazlasıyla verecektir, dahası kendilerini bağışlayacaktır.(10)

ııı. Yüce Allah için gerçekleştirilen en güzel borç Allah yolunda cihâd etmek ve sonuçta şehit olmaktır. İşte Bakara 2/245’te Yüce Allah O’na verilen güzel borcun karşılığını fazlasıyla vereceğini ifade ederken, bir önceki âyette, yani Bakara 2/244’te “Allah yolunda savaşı” dile getirmektedir. Demek ki Allah yolunda ölenlere Yüce Allah ölümsüz bir hayatı, yani cennetini verecek, onları en güzel ödülleriyle buluşturacaktır. Geçici hayatı Allah’a borç vermek, ebedî hayatı kazanmaktır. İşte kat kat karşılık veya katlarla ifade edilemeyecek karşılık böyle bir ödüldür.

ıv. Müzzemmil 73/20’deki kard-ı hasen denen ve Yüce Allah’a verilen “güzel borç”un böyle bir borç olduğunu söylemekte de sakınca yoktur. Çünkü Müslümanları ileriki dönemlerde benzer fedakârlıklar beklemekteydi. Eğer zekât ibadetini “ekonomik içerikli bütün fedakârlıklar” şeklinde anlarsak, o zaman kard-ı hasen emrini de daha ileri düzeyde bir fedakârlık olarak kabul etmemiz gerekecektir. Şüphe yok ki duyarlılığın zirvesi canını vermektir ve böyle insanlara Yüce Allah ödüllerin en büyüğünü ikram edecektir.

b) فَيُضَاعِفَهُ لَهُٓ اَضْعَافًا كَث۪يرَةً “(Allah) da ona pek çok katını verir.” Yüce Allah kendisine güzel borç verenlere bunun karşılığını katlayarak vereceğini müjdelemekte, böylece muhataplarını kard-ı hasen yapmaya teşvik etmektedir. Sözün burasında ödüllerin verilmesindeki sistemi de hatırlamak gerekmektedir.

Davranışların Karşılığı

Mahşerde, davranışların karşılığının verilmesi hakkında Kur’ân’da birden çok ifade yer almaktadır. Bunları anahatlarıyla ele almak istiyoruz:

ı. Yâsîn 36/54’te de beyan edildiği gibi, kötülüklerin karşılığı en fazla o kötülük kadar olabilir. Azgın inkârcılara verilecek karşılığın, onların yaptıklarına tam uygun olduğu, bir anlamda hak ettiklerinin tam karşılığını oluşturduğu Nebe’ 78/26. âyette şu şekilde ifade edilmektedir: “(Dünyadaki inkârlarına) uygun karşılık olarak.” Suça verilecek karşılık en fazla “suç kadar” olmalıdır. Bu durum Şûrâ 42/40’ta beyan edilmektedir. Ayrıca Bakara 2/178, 179, 190, 191, 194, Mâide 5/45, Nahl 16/126, Hacc 22/60, Mü’min 40/40 ve Necm 53/39-41 gibi ayetlerde de bu konu gündeme getirilmektedir. Suça çok daha az karşılık verilmesi veya suçun affedilmesi bile söz konusu olabilir.(11)

ıı. İyiliklerin karşılığı ise en az yapılan fedakârlığa denk olur; fazlası anlamında sınırsız da olabilir. Suçun karşılığı için durum yukarıdaki maddede ifade ettiğimiz gibi olsa da verilecek ödülün herhangi bir üst sınırı yoktur. Kur’ân, bu anlamda farklı ifadeler ve seçenekler sunmaktadır:

- Ödülün alt sınırı, en az “fedâkârlık kadar”dır.(12) Yapılan iyilik ne kadarsa, ona verilecek ödül de en az o kadar olacaktır.(13)

- Sevabın karşılığı “daha güzeli”yle de verilebilir.(14) Bu anlamda ödülün üst sınırı yoktur. Alt sınırı ise “denk veya bir fazla” olarak kabul edilebilir. Yûnus 10/26’da dünyada yapılanların karşılığının âhirette daha güzelleriyle insanlara sunulacağı bildirilmektedir.(15) Ayrıca Yüce Allah, “İşte onlar, yaptıklarının en iyileri kabul edilip kötülüklerini (cezalandırmaktan) vazgeçeceğimiz kimselerdir”(16) buyurmaktadır. Buradan anlaşılıyor ki, cennetlikler dünyada yaptıklarının en güzelleriyle karşılanacaklardır.

- İyiliğin karşılığı “çok daha fazlası” da olabilir. Yûnus 10/26’da dile getirilen “Daha güzel karşılık ve fazlası” ifadesi, ödülün katlanmaya müsait yapısını gündeme getirmektedir. Bu konuda bilinmesi gereken âyetlerden birisi de Şûrâ 42/20’deki şu cümledir: “Kim ahiret ekinini (kazancını, nimetini) istiyorsa, onun kazancını arttırırız.” Şûrâ 42/23’te de şöyle buyrulmaktadır: “Kim bir iyilik işlerse onun sevabını fazlasıyla veririz.” Aynı şekilde Fâtır 35/30 ve Kâf 50/35’te de benzer bir mesaj ve müjde yer almaktadır.

- İyiliğin karşılığı “on katı” şeklinde de verilebilir. En‘âm 6/160’ta sözü edilen “on katı” ifadesi rakamsal anlamda “on” diye anlaşılmak zorunda değildir; buradaki maksat “çokluk” olarak da yorumlanabilir.

- Bakara 2/261’de belirtildiği gibi, iyiliğin karşılığı “yedi yüz”, hatta katlanarak “çok daha fazlası” da olabilir. Ödülün 700’er şeklinde katlanması, bir önceki maddede söylediğimiz gibi çokluk veya sınırsızlık anlamı verebilir. Yorumunu yapmakta olduğumuz kard-ı hasen konusundaki âyetlerde karşılığın pek çok kat şeklinde yani kat kat verileceğinden söz edilmesi de bu kapsamda düşünülebilir.

- Nebe’ 78/36’daki “hesapsız, tastamam ikram” ifadesi ödülün üst sınırının olmayabileceğini göstermektedir. Zümer 39/10’da yer alan “Sabredenlere ödülleri hesapsız ödenecektir” ifadesi, ödülde sınırsız katlanmışlığı ortaya koymaktadır. Ayrıca Mü’min 40/40’ta da cennetteki rızıkların hesapsız yani sınırsız olduğu beyan edilmektedir.

Bütün bunların ötesinde, Yüce Allah Secde 32/17’de, cennetliklerin dünyada yaptıklarının karşılığı olarak, onlar için hangi tür göz aydınlıklarının gizlenmiş olduğunu hiçbir nefsin bilemeyeceğini açıkça bildirmektedir. Hz. Peygamber’in, “hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir akla gelmeyen türden cennet nimetleri”nin olduğuna dair bildirimleri vardır.(17) Bu son aktarımlarımız, ödülün sınırsızlığı noktasındaki yaklaşımımızın delilleri arasında sayılabilir.

2. وَاللّٰهُ يَقْبِضُ وَيَبْصُۣطُ وَاِلَيْهِ تُرْجَعُونَ “Allah, dar olarak da verir; bol olarak da verir. Yalnızca O’na döndürüleceksiniz.” Âyetin bu ikinci kısmı iki başlıkta ele alınmalıdır.

a)وَاللّٰهُ يَقْبِضُ وَيَبْصُۣطُ “Darlık veren de bolluk veren de Allah’tır.” Âyette yer alan يَقْبِضُ yakbidu fiili “kısmak, almak, daraltmak, sıkmak” gibi anlamlara gelmekteyken, يَبْصُۣطُ yebsutu fiili ise “fazla fazla vermek, genişletmek, açmak” gibi anlamlar içermektedir.(18) Buradaki يَقْبِضُ yakbidu fiilinin “almak” manasından hareketle, âyetteki mesajın “Allah kullarından alır; ancak karşılığını da fazlasıyla verir” anlamı devreye girmektedir.

Yüce Allah kendisine verilen güzel borçla ilgili olarak bunun karşılığı olmak üzere ilgili kişiye imkânlar sunacağını beyan ettikten sonra, bütün mal ve mülkün O’nun kontrolünde olduğunu belirtmekte, hak edene kısarak verenin de bolca ihsan edenin de kendisi olduğunu ifade etmektedir. Kâinatın kontrolü O’nun elindedir; dilediği gibi hareket etme serbestisi O’na iattir.

Rızkın verilmesiyle ilgili olarak Sebe’ 34/36’da şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Rabbim, dilediğine bol da rızık verir, kısarak da verir; fakat insanların çoğu bilmezler.” Bu ifadenin benzeri Sebe’ 34/39. âyette de zikredilmektedir. Yüce Allah insanlara verilen mal ve servetin onların kendi maharetlerinin sonucu olmadığını, rızkı verenin kendisi olduğunu özellikle hatırlatmaktadır. Bu bağlamda kime ne kadar rızık verileceğini Allah’ın takdir ettiği, bunun bazen bolca bazen de kısarak, bazılarına bol, bazılarına dar olabileceği, nihayet maksadın imtihan olduğu beyan edilmek istenmektedir.

Biz buradaki muhatabın aynı kişi olduğu ve kişinin iki farklı şekilde de rızıklandırılabileceği kanaatindeyiz. Ancak âyet metin olarak farklı kişilere verilen farklı rızıklar şeklinde de yorumlanmakta, böylece Sebe’ 34/39. âyetteki ifadeyle bu âyetin birbirinin tekrarı olmadığı belirtilmektedir. Çünkü Sebe’ 34/39. âyette maksadın aynı kişinin farklı şekillerde rızıklandırılabilmesi olduğu ifade edilmektedir.(19) Her iki ihtimal de elbette söz konusudur; ancak biz hem Sebe’ 34/39. âyetteki hem de Fecr 89/15-16. âyetlerdeki ifadeler gereği maksadın aynı kişinin iki şekilde imtihanı olduğunu düşünmekteyiz.

Aynı mesajın yer aldığı “Allah dileyene/dilediğine/layık gördüğüne rızkını bollaştırır da daraltır da” mealindeki Ra‘d 13/26’da da geçtiği üzere, Yüce Allah kâfirlerin veya müşriklerin sahip oldukları dünya malına bakıp da aldanmamaları gerektiğini ortaya koymak üzere, rızkı dilediğine veya dileyene geniş verebileceği gibi daraltarak da verebileceğini ifade etmektedir. Geniş rızık veya dar rızık farklı insanlara verilmiş olabileceği gibi aynı kişinin bir süre geniş ve bol rızka sahip kılınıp bir süre sonra da rızkının daraltılabileceği unutulmamalıdır. Kendisine fazla rızık verilen kişi bunu mutlak anlamda kendi adına hayır sanmamalı, kısık rızık verilen de bunu bir ceza gibi algılamamalıdır. Sonuçta rızık nasıl verilmiş olursa olsun, Fecr 89/15-16’da da geçtiği gibi muhatabın verilen rızıkla imtihanda olduğu beyan edilmektedir. Konunun infakla ilişkisi bağlamında Talâk 65/7’de de rızkı kısılan kişilerden söz edilmektedir.

Rızkın dileyene veya Yüce Allah’ın dilediğine verileceğiyle ilgili olarak bu ifadenin benzerleri yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/245’te, ayrıca İsrâ’ 17/30, Kasas 28/82, ‘Ankebût 29/62, Rûm 30/37, Sebe’ 34/36, 39, Zümer 39/52, Şûrâ 42/12’de de geçmektedir. Konuyla ilgili bazı âyetlerde geçen لِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâu ifadelerine “dileyene” manası da verilebilir. Bu durumda mesaj rızkı elde etmek için çalışanlara Yüce Allah’ın hikmeti gereği dilediği kadar verebilir olduğunu beyan etmek olur. “Dilemek” fiili insana nispet edildiğinde rızık için çalışmak gerektiği ortaya konulmuş olur. Dileyen insan olsa da nimeti ve rızkı yaratacak ve verecek olan kudret elbette Yüce Allah’tır. Manayı böyle verince -hâşâ- Yüce Allah devre dışı bırakılmamakta, sadece insan iradesinin de devrede olduğunu ortaya koymak kast edilmektedir.

b) وَاِلَيْهِ تُرْجَعُونَ “Sadece O’na döndürüleceksiniz.” Yüce Allah kendisine güzel borç verenlere bunun karşılığını fazlasıyla ve kat kata vereceğini, çünkü mal ve servet sahibi kılmada mutlak iradenin kendi elinde bulunduğunu beyan ettikten sonra, esasında verilen her bir nimetin bir imtihan sebebi olduğunu ve bunların hesabını vermeleri için insanların sadece ve sadece Allah’a döndürüleceklerini haber vermektedir. Kur’ân’da bu manayı veren çeşitli âyetler zikredilmektedir.(20)

b) Tâlût ve Câlût Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 246-248. âyetlerinde Hz. Mûsâ’dan sonra israiloğullarından gelen bir grubun bir hükümdar talebinde bulunduklarını, onunla Allah yolunda savaşacakları sözünü verdiklerini, tereddüt göstermeyeceklerini söylediklerini, ancak az bir kısmı hariç diğerlerinin yüz çevirdiğini beyan etmekte, peygamberleri onlara “Allah, Tâlût’u size hükümdar olarak gönderdi” deyince, onların “Biz, hükümdarlığa daha lâyık olduğumuz halde, kendisine servet ve zenginlik yönünden geniş imkânlar verilmemişken o bize nasıl hükümdar olur!?” diye çıkıştıklarını, o peygamberin de şöyle dediğini dile getirmektedir: “Allah sizin üzerinize onu seçti, ilimde ve bedende ona üstünlük verdi. Allah mülkünü dilediğine/layık gördüğüne verir. Allah vâsi‘dir (her imkâna sahip olandır); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Ardından, peygamberlerinin onlara şöyle dediği bildirilmektedir: “Onun hükümdarlığının alâmeti, meleklerin taşıdığı, içinde Rabbinizden size bir ferahlık ve sükûnet, Mûsâ ve Hârûn hanedanlarının bıraktıklarından bir kalıntı bulunan Tâbût’un size gelmesidir. Eğer inanmış kimseler iseniz sizin için bunda muhakkak ki nice delil(ler) vardır.”

ı. Hükümdar İsteklerindeki Samimiyetsizlikler

اَلَمْ تَرَ اِلَى الْمَلَاِ مِنْ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ مِنْ بَعْدِ مُوسٰىۢ اِذْ قَالُوا لِنَبِيٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِكًا نُقَاتِلْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ قَالَ هَلْ عَسَيْتُمْ اِنْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ اَلَّا تُقَاتِلُوا قَالُوا وَمَا لَنَآ اَلَّا نُقَاتِلَ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَقَدْ اُخْرِجْنَا مِنْ دِيَارِنَا وَاَبْنَآئِنَا فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوْا اِلَّا قَل۪يلًا مِنْهُمْ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِالظَّالِم۪ينَ “Musa’dan sonra, İsrailoğulları’nın yöneticilerini görmedin mi? Peygamberlerine, ‘Bize bir hükümdar gönder (görevlendir) ki (onun komutasında) Allah yolunda savaşalım.’ demişlerdi. (O peygamber) ‘Ya size savaş yazılır (farz kılınır) da savaşmazsanız?’ deyince, onlar da ‘Yurtlarımızdan çıkarılmış, çocuklarımızdan (uzaklaştırılmış olduğumuz) hâlde Allah yolunda neden savaşmayalım ki?’ demişlerdi. Kendilerine savaş yazılınca (farz kılınınca), içlerinden azı hariç yüz çevirmişler (kaçmışlar)dı. Allah zalimleri bilendir.”

Âyetteki اَلَمْ تَرَ elem tera sorusu “görmedin mi, bakmadın mı, bilmedin mi”; اِلَى الْمَلَاِ ile’l-melei ifadesi “yöneticileri”; مِنْ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ min benî isrâîle tamlaması “İsrailoğullarından”; مِنْ بَعْدِ مُوسٰىۢ min ba‘di mûsâ ifadesi “Musa’dan sonra”; اِذْ قَالُوا iz kâlû ifadesi “hani (şöyle) demişlerdi”; لِنَبِيٍّ li nebiyyin ifadesi “peygamberlerine”; لَهُمُ lehum ifadesi “onların”; ابْعَثْ ib‘as isteği “gönder, tayin et”; لَنَا lenâ ifadesi “bize, bizim için”; مَلِكًا meliken ifadesi “bir hükümdar”; نُقَاتِلْ nukâtil fiili “savaşalım”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; قَالَ kâle fiili “(şöyle) demişti”; هَلْ عَسَيْتُمْ hel ‘aseytüm ifadesi “ya yapmazsanız”; اِنْ كُتِبَ in kütibe edilgen fiili “yazılsa, farz kılınsa”; عَلَيْكُمُ ‘aleyküm ifadesi “size”; الْقِتَالُ el-kıtâlü kelimesi “savaş”; اَلَّا تُقَاتِلُوا ellâ tukâtilû ifadesi “savaşmazsanız”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; وَمَا لَنَآ ve mâ lenâ ifadesi “bize ne oluyor da, neden biz”; اَلَّا نُقَاتِلَ ellâ nukâtile ifadesi “savaşmayalım ki”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; وَقَدْ اُخْرِجْنَا ve kad uhricnâ ifadesi “biz elbette çıkarılmışız, çıkarılmışken”; مِنْ دِيَارِنَا min diyârinâ ifadesi “bizim yurtlarımızdan”; وَاَبْنَآئِنَا ve ebnâina ifadesi “ve bizim çocuklarımızdan”; فَلَمَّا كُتِبَ fe lemmâ kütibe ifadesi “yazılınca, farz kılındığı zaman”; عَلَيْهِمُ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; الْقِتَالُ el-kıtâlü ifadesi “savaş”; تَوَلَّوْا tevellev fiili “yüz çevirmişlerdi”; اِلَّا قَل۪يلًا illâ kalîlen istisnası “çok azı hariç”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “içlerinden”;وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; بِالظَّالِم۪ينَ bi’z-zâlimîne ifadesi ise “zalimleri, haksızlık edenleri” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’dan sonra İsrailoğulları içinden bir yönetici grubun dönemin peygamberine karşı yalan konuştuklarıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da kıssaların yer alma gerekçeleri ve kıssa kavramıyla ilgili bilgileri Yûsuf 12/3’te vereceğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz.

1. اَلَمْ تَرَ اِلَى الْمَلَاِ مِنْ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ مِنْ بَعْدِ مُوسٰىۢ “Musa’dan sonra, İsrailoğulları’nın yöneticilerini görmedin mi?” Yüce Allah Hz. Mûsâ’dan sonraki dönemlerde İsrailoğullarının yöneticilerinin kendilerine bir hükümdar/kral tayin etmesi için peygamberlerine teklifte bulunduklarını haber vermektedir. Bu halkın tam olarak kimler olduğu ve peygamberlerinin hangi peygamber olduğu âyette açıklanmamaktadır. Buna rağmen, bazı meal yazarları ve müfessirler bu peygamberin Samuel veya Eşmoil (Arapçası İsmail), kavminin ise MÖ 1020 yıllarında Mısır ve Filistin bölgesinde yaşayan bir topluluk olduğu ifade edilmektedir. Bu noktada daha başka isimler de zikredilmektedir.(21) Bu milletin Hz. Dâvûd döneminde yaşadığı, konunun son âyetinden yani Bakara 2/251. âyetten anlaşılmaktadır.

Âyetin başındaki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi tıpkı Bakara 2/243’te de olduğu gibi bedensel görmeyle değil de aklın görmesiyle, yani düşünceyle alakalı bir beyandır. “Görmedin(iz) mi” demek “düşünmedin(iz) mi”, “görmüş gibi bilmedin(iz) mi”, “ilmin(iz) bunu bilmeye yetişmedi mi” vs. şeklinde anlaşılıp yorumlanmalıdır. Çünkü anlatılan konu Hz. Peygamber döneminde olmadığı için bunu görmesi mümkün değildi.

Âyette yer alan الْمَلَا el-mele’ kelimesi de esasında “topluluk”, “kavim”, “cemaat” manasına gelmektedir.(22) Ancak toplulukların başında bulunmaları nedeniyle “yöneticiler”, “ileri gelenler”, “görüş, fikir ve itibar sahipleri” için de bu kelime kullanılmaktadır.

Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında bütün muhataplara seslenerek onların sözlerini ve tavırlarını düşünüp anlamalarını ve kendilerinden ders ve ibret almalarını istemektedir. Zaten daha önce yorumladığımız pasajda Bakara 2/244. âyette yer alan “Allah yolunda savaşın” emri ile anlatılacak olan bu kıssada müslümanların kendi hayatları için dersler çıkartılması istenmekte, cihada devam etmelerinin gerekli olduğuna dikkat çekilmektedir.

2. اِذْ قَالُوا لِنَبِيٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِكًا نُقَاتِلْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ قَالَ هَلْ عَسَيْتُمْ اِنْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ اَلَّا تُقَاتِلُوا قَالُوا وَمَا لَنَآ اَلَّا نُقَاتِلَ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَقَدْ اُخْرِجْنَا مِنْ دِيَارِنَا وَاَبْنَآئِنَا “Peygamberlerine, ‘Bize bir hükümdar gönder (görevlendir) ki (onun komutasında) Allah yolunda savaşalım’ demişlerdi. (O peygamber) ‘Ya size savaş yazılır (farz kılınır) da savaşmazsanız?’ deyince, onlar da ‘Yurtlarımızdan çıkarılmış, çocuklarımızdan (uzaklaştırılmış olduğumuz) hâlde Allah yolunda neden savaşmayalım ki?’ demişlerdi.” Âyetin bu bölümünde ilgili yöneticilerin peygamberleriyle aralarında geçen konuşmaya yer verilmektedir.

a) اِذْ قَالُوا لِنَبِيٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِكًا نُقَاتِلْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ “Nebilerine ‘Bize bir hükümdar gönder ki (onun komutasında) Allah yolunda savaşalım’ demişlerdi.” Yüce Allah söz konusu yöneticilerin peygamberlerinden bir talepte bulunduklarını ve Allah yolunda beraberlerinde savaşacakları bir kral/yönetici tayin etmesini ondan istemişlerdi.

b) قَالَ هَلْ عَسَيْتُمْ اِنْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ اَلَّا تُقَاتِلُوا “(O nebi) ‘Ya size savaş yazılır da savaşmazsanız?’ deyince onlar şu cevabı vermişti:” Yüce Allah söz konusu yöneticilerin kendilerine bir kral/hükümdar veya komutan tayinini istedikten sonra, o günkü peygamberin kendilerinden şüphede olduğunu, savaş yapılması emredimesine rağmen savaşmama ihtimallerini dile getirdiğini beyan etmektedir. Buradaki عَسَيْتُمْ ‘aseytüm fiili ‘asâ fiilinin muhatap kalıbıdır ve ihtimal manası vermektedir.

Âyette yer alan كُتِبَ kütibe edilgen fiili de diğer kullanımlarda olduğu gibi “yazılmak” yani “farz kılınmak” manasına gelmektedir. Kur’ân’da 13 kez(23) yer alanكُتِبَ kütibe edilgen fiilleri “yazılmak” manasında “farz kılınmak” demektir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ilgili kavmin yöneticilerinin konuştuğu peygamberin sözlerine yer verilmekte ve savaşın farz kılınması durumunda muhatapların savaşmaması ihtimalini dile getirdiğinden söz edilmektedir.

c)قَالُوا وَمَا لَنَآ اَلَّا نُقَاتِلَ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَقَدْ اُخْرِجْنَا مِنْ دِيَارِنَا وَاَبْنَآئِنَا “Yurtlarımızdan çıkarılmış, çocuklarımızdan (uzaklaştırılmış olduğumuz) halde Allah yolunda neden savaşmayalım? demişlerdi.” Yöneticilerin peygamberlerinden Yüce Allah yolunda beraberinde savaşmak istedikleri bir kral görevlendirilmesini istemeleri, bu arada savaşmayla ilgili olarak tereddüt sahibi olduğunu beyan etmesinin ardından, söz konusu yöneticiler savaşmamak için herhangi bir gerekçelerinin bulunmadığını, çünkü yurtlarından çıkartılıp çocuklarından ayrı bırakıldıklarını belirtmişlerdi.

Âyette geçen وَمَا لَنَا ve mâ lenâ ifadesinin benzer kullanımları Kur’ân’da zikredilmektedir ki manası “neden … yapmayalım” şeklindedir. Bu bağlamda Nisâ’ 4/75, Yûsuf 12/11, İbrâhim 14/12, Hıcr 15/32, Neml 27/20, Yâsîn 36/22, Hadîd 57/8 ve Nûh 71/13 gibi âyetlerde buna benzer kullanımlar mevcuttur. İşte bunlar gibi bir manada olmak üzere, ilgili yöneticiler “neden biz Allah yolunda savaşmayalım ki” sözünü söylemişlerdi. Sonrasında neden savaşacaklarını gerekçelendirmek üzere yurtlarından çıkarılmış olduklarını ve çocuklarından ayrı bırakıldıklarını dile getirmişlerdi.

3. فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوْا اِلَّا قَل۪يلًا مِنْهُمْ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِالظَّالِم۪ينَ “(Fakat) kendilerine savaş yazılınca (farz kılınınca), içlerinden azı hariç yüz çevirmişler (geri dönüp kaçmışlar)dı. Allah, zalimleri bilendir.” Âyetin bu ksımında iki nokta üzerinde duracağız.

a)فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوْا اِلَّا قَل۪يلًا مِنْهُمْ “(Fakat) kendilerine savaş yazılınca (farz kılınınca), içlerinden azı hariç yüz çevirmişler (geri dönüp kaçmışlar)dı.” Yüce Allah bu topluma savaş hükmü yazıp farz kılınca içlerinden az bir kısmı hariç gerisinin yüz çevirdiğini, bu yapılanın zulüm olduğunu, bu nedenle de zalimleri gayet iyi bildiğini haber vermekte, kimin ne yaptığından haberdar olduğunu bildirmektedir.

Bu âyette ve sonrasında anlatılanlar hakkında Kur’ân’da yer alan bilgiler ne ise o kadarıyla yetinmek istiyoruz. Çünkü tefsirlerimizde anlatılan ve oldukça detay içeren ifadeler konuyu daha iyi anlamaktan ziyade anlaşılmamasına yönelik bir karışılıklığa sebep olmaktadır.

Burada bilmemiz gerek husus, bir yönetici grubun önce bir kahramanlık gösterip Yüce Allah yolunda savaşmak istediklerini, beraber savaşmak üzere bir kral, komutan veya hükümdar görevlendirilmesi arzusuna karşılık, peygamberlerinin bu durumda savaşmama ihtimallerini dile getirdiğinde kahramanlığa devam içerikli cümleler söylemiş olsalar da savaş işi ciddiyete binince bu defa da az bir grubun dışındakilerin bundan vazgeçtikleridir. Böylesi dönek insanların her zaman bulunabileceği ve insanların ciddiyet ortaya koymadan sadece sözlerine itibar ederek hareket etmenin birtakım sıkıntılara sebep olabileceği de bu âyette verilmek istenen mesajlar arasında yer almaktadır. Bu arada döneklerin bulunduğu oramlarda yiğitlerin de çıktığı ve Yüce Allah’ın yardımıyla bunların muzaffer kılındıkları da devam eden âyetlerde yer almaktadır.

b) وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِالظَّالِم۪ينَ “Allah, zalimleri bilendir.” Âyetin sonunda yer alan bu ifadeden hareketle, verdiği sözde durmamanın bir “zulüm” olduğunu söylemeliyiz. Adâlet “bir şeyi yerli yerince yapmak” manasına gelirken, zulüm ise “bir şeyi yerinden etmek” demektir. Buna göre, söz konusu istekler ve sözleşme ortamında adalet, verilen sözlerin tutulmasıydı; yani kendilerine belirlenen komutan önderliğinde Allah yolunda savaşılmalıydı. Ancak çoğunluk sözlerinde durmayarak yapılması gerekeni yapmamışlar, yalancılık ve döneklik yaparak hakikati yerinden ettikleri için de zalim adını almışlardı.

ıı. Hükümdarla Alay Edişleri

وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ اِنَّ اللّٰهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكًا قَالُوٓا اَنّٰى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَنَحْنُ اَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ قَالَ اِنَّ اللّٰهَ اصْطَفٰيهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللّٰهُ يُؤْت۪ي مُلْكَهُ مَنْ يَشَآءُ وَاللّٰهُ وَاسِعٌ عَل۪يمٌ “Peygamberleri onlara ‘Elbette Allah, Talut’u size hükümdar olarak gönderdi (görevlendirdi)’ deyince, onlar ‘Biz hükümdarlığa daha layık olduğumuz hâlde, kendisine servet ve zenginlik yönünden geniş imkânlar verilmemişken, nasıl o bize hükümdar olur?’ demişlerdi. (O peygamber) şöyle demişti: ‘Allah onu sizin üzerinize seçti, ilimde ve bedende ona üstünlük verdi. Allah, hükümdarlığı dilediğine (layık olana) verir.’ Allah vâsi‘dir (her imkâna sahip olandır); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “(şöyle) demişti”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; نَبِيُّهُمْ nebiyyuhum ifadesi “onların peygamberi”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; قَدْ بَعَثَ kad be‘ase fiili “elbette gönderdi, tayin etti”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; طَالُوت tâlûte kelimesi “Tâlût’u”;مَلِكًا meliken sözcüğü “hükümdar olarak”; قَالُوٓا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اَنّٰى يَكُونُ ennâ yekûnu sorusu “nasıl olur”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; الْمُلْكُ el-mülkü kelimesi “hükümdar(lık)”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize”; وَنَحْنُ ve nahnu zamiri “ve (hâlbuki) biz”; اَحَقُّ ehakku kelimesi “daha layık (iken)”; بِالْمُلْكِ bi’l-mülki ifadesi “hükümdarlığa”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; وَلَمْ يُؤْتَ ve lem yü’te edilgen fiili “(ona) verilmedi”; سَعَةً se‘aten kelimesi “geniş, fazla”; مِنَ الْمَالِ mine’l-mâli ifadesi “mal, servet”; قَالَ kâle fiili “(şöyle) demişti”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; اصْطَفٰيهُ ıstafâhu ifadesi “onu seçti”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “sizin üzerinize, size”; وَزَادَهُ ve zâdehû fiili “ve onu artırdı”; بَسْطَةً bestaten kelimesi “güç, kuvvet bakımından”; فِي الْعِلْمِ fi’l-‘ılmi ifadesi “ilimde, bilgide”; وَالْجِسْمِ ve’l-cismi ifadesi “ve beden olarak”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يُؤْت۪ي yü’tî fiili “verir”; مُلْكَهُ mülkehû tamlaması “O’nun kendi hükümdarlığını”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dilediğine, layık gördüğüne”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; وَاسِعٌ vâsı‘un kelimesi “imkânı geniş olan(dır)”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Tâlût’u hükümdar olarak görevlendirişi, yöneticilerin buna karşı çıkışı ve peygamberlerinin kendilerine verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ اِنَّ اللّٰهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكًا قَالُوٓا اَنّٰى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَنَحْنُ اَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ “Peygamberleri onlara ‘Elbette Allah, Talut’u size hükümdar olarak gönderdi (görevlendirdi)’ deyince, onlar ‘Biz hükümdarlığa daha layık olduğumuz hâlde, kendisine servet ve zenginlik yönünden geniş imkânlar verilmemişken, nasıl o bize hükümdar olur?’ demişlerdi.” Âyetin ilk bölümünde iki farklı mesaj yer almaktadır:

a) وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ اِنَّ اللّٰهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكًا “Nebileri onlara ‘Allah, Tâlût’u size hükümdar olarak gönderdi (görevlendirdi)’ demişti.” Yüce Allah söz konusu yöneticilerin bir kral/hükümdar veya komutan görevlendirmesini istedikleri peygamberin kendilerine bu isteklerinin kabul edildiğini ve Allah’ın Tâlût’u hükümdar/kral olarak görevlendirdiğini söylediğini haber vermektedir.

Âyette geçen طَالُوت tâlût kelimesinin Arapça tûl kelimesiyle benzeştiği, bu doğrultuda “uzun”, “kuvvetli” gibi anlamlar içerdiği belirtilmektedir. Esasında âyetin devam eden kısmında bu manayı destekleyen ifadeler de vardır. Bu şahsın kimliği ve nesebi hakkında da çeşitli bilgiler verilmektedir. Ancak biz bunları değil, âyette yer alan bilgileri aktarmak istiyoruz.

b) قَالُوٓا اَنّٰى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَنَحْنُ اَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ “Onlar ‘Biz, hükümdarlığa daha lâyık olduğumuz halde, kendisine servet ve zenginlik yönünden geniş imkânlar verilmemişken o bize nasıl hükümdar olur?’ demişlerdi.” Yüce Allah söz konusu yöneticilerin Tâlût’un kral olarak görevlendirilişini beğenmediklerini beyan ederek, onun zengin olmayışını dile getirdiklerini, dolayısıyla böyle birisinin değil, kendilerinin bu işe daha uygun olduğunu söylediklerini nakletmektedir. İnkârcıların peygamberler için sergiledikleri olumsuz, alaycı ve kibirli tavrı belli ki bu yöneciler de ortaya koymuşlar, kral/hükümdar olabilmek için zenginliğin şart olduğunu dile getirmek istemişlerdi. Onlara göre malı, serveti olmayanlar hükümdar da komutan da olmamalıydılar. Bu yüzden, nebirlerinin kendilerine ilettiği haberi reddetmiş ve Tâlût’un hükümran olarak tayinini kabul etmemişlerdi.

2. قَالَ اِنَّ اللّٰهَ اصْطَفٰيهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللّٰهُ يُؤْت۪ي مُلْكَهُ مَنْ يَشَآءُ وَاللّٰهُ وَاسِعٌ عَل۪يمٌ “(O peygamber şöyle) demişti: Allah, onu sizin üzerinize seçti, ilimde ve bedende ona üstünlük verdi. Allah, hükümdarlığı dilediğine (layık olana) verir. Allah vâsi‘dir (her imkâna sahip olandır); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah söz konusu yöneticilerin karşı çıkışlarına peygamberlerinin verdiği cevabı hatırlatmakta ve görevlendirilen kral, hükümdar veya komutan Tâlût’un bazı özelliklerini dört cümle halinde zikretmektedir.

a) قَالَ اِنَّ اللّٰهَ اصْطَفٰيهُ عَلَيْكُمْ “(O nebi şöyle) demişti: Allah onu sizin üzerinize seçti.” İlgili yöneticilerin peygamberi olan zât, Tâlût’u kendisinin değil, Yüce Allah’ın seçtiğini söylemektedir. Esasında önceki âyette de yer aldığı üzere, onlar peygamberlerine “sen bize Allah yolunda birlikte savaşacağımız bir melik görevlendir” şeklinde seslenerek onun bir hükümdar görevlendirmesini istemişlerdi. Oysa peygamberleri risalette söz sahibinin Yüce Allah olduğunu vurgulayarak kendisinin değil, Yüce Allah’ın bu belirleyiciliği gerçekleştirdiğini dile getirmiştir.

Bazı müfessirlerimizin Tâlût’un da bir peygamber olduğunu söyledikleri nakledilmekte,(24) eğer bu doğruysa Yüce Allah’ın onu da tıpkı diğer peygamberleri seçtiği gibi seçtiği beyan edilmiş olmaktadır. Daha sonra yorumlayacağımız Bakara 2/249. âyette geçen “Allah sizi bir ırmakla imtihan edecek, demişti” beyanı da bu görüşü desteklemektedir. Zira Yüce Allah Âl-i İmrân 3/33 ve Hacc 22/75’te peygamberleri kendisinin “seçtiği”ni beyan ederken de bu âyette geçen اصْطَفٰي ıstafâ fiilini kullanmaktadır. Eğer Tâlût peygamber değilse bu defa onun kral olarak görevlendirilişi vahiy ile o dönemin peygamberine iletilmiş demektir.

b) وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ “Ona ilimde ve bedende üstünlük vermiştir.” İlgili peygamber komutan olarak seçilen Tâlût’u Yüce Allah’n bilgi olarak da beden olarak da desteklediğini, güçlü kıldığını beyan etmektedir. “İlimde güçlülük” muhtemelen ve konu gereği olarak savaş tekniklerini iyi bilmesiyle, dini ilimler, siyasi muhakeme, idare biçimi vs. ile ilişkilendirilebilir. “Cisimde güçlülük” ise onun vücudunun güçlü, kuvvetli ve güzel oluşuyla ilişkili olabilir.(25)

c)وَاللّٰهُ يُؤْت۪ي مُلْكَهُ مَنْ يَشَآءُ “Allah mülkünü dilediğine/layık gördüğüne verir.” Yüce Allah söz konusu yöneticilerin peygamberinin onlara yaptığı açıklamaların üçüncüsünü bu cümle ile ifade etmekte ve o peygamberin Yüce Allah’ın mülkünü, hükümranlığını dilediğine yani layık gördüğüne verebileceğini söylediğini beyan etmektedir. Burada geçen مُلْك mülk kelimesinden maksat, yöneticilerin istediği türden “meliklik” manasına gelmektedir. Kullar Yüce Allah’tan talepte bulunurlar; Yüce Allah da icabet eder. Bu icabette kulların istediği değil, Allah’ın dileği ve layık görmesi belirleyicidir. Âl-i İmrân 3/26’da belirtildiği gibi mülkün sahibi Yüce Allah’tır ve mülkünü dilediğine O verir; dilediğinden de O alır.

d) وَاللّٰهُ وَاسِعٌ عَل۪يمٌ “Allah vâsi‘dir (her imkâna sahip olandır); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah’ın bu iki sıfatı bağlamla birebir uyumludur. Çünkü Yüce Allah’ın وَاسِع vâsı‘ oluşu O’nun cömertliğini, her imkâna sahip oluşunu, nimetinin bolluğunu, lütfunun, rızkının ve rahmetinin genişliğini ifade eder.(26) A‘râf 7/165’da da belirtildiği gibi, Yüce Allah’ın rahmeti her şeyi çepeçevre kuşatmıştır. Allah’ın وَاسِع vâsi‘ oluşu Tâlût’un fakirliğini ileri süren yöneticilere bir cevaptır. عَل۪يم ‘alîm sıfatı ise her şeyi bildiğini, bağlam gereği olarak itiraz edenlere cevap vermek üzere kime hangi görevi niye verdiğini, kime niye vermediğini her haliyle mükemmel anlamda bilgisinin erişilmez olduğunu ifade eder.(27)

ııı. Hükümdarlığın Delili

وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ اِنَّ اٰيَةَ مُلْكِه۪ٓ اَنْ يَاْتِيَكُمُ التَّابُوتُ ف۪يهِ سَك۪ينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَبَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ اٰلُ مُوسٰى وَاٰلُ هٰرُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلٰٓئِكَةُ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Peygamberleri onlara şöyle demişti: “Onun hükümdarlığının işareti, meleklerin taşıdığı, içinde Rabbinizden bir ferahlık ve sükûnet, Musa’nın ailesinin ve Harun’un ailesinin bıraktıklarından bir kalıntı bulunan Tâbût’un size gelmesidir. İnananlarsanız şüphesiz ki bunda sizin için bir delil vardır.”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “(şöyle) demişti”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; نَبِيُّهُمْ nebiyyuhum ifadesi “onların peygamberi”; اِنَّ اٰيَةَ مُلْكِه۪ٓ inne âyete mülkihî tamlaması “onun hükümdarlığının işareti, delili (şudur)”; اَنْ يَاْتِيَكُمُ en ye’tyeküm ifadesi “size gelmesidir”; التَّابُوتُ et-tâbûtü kelimesi “sandığın”; ف۪يهِfîhi ifadesi “onda vardır”; سَك۪ينَةٌ sekînetun kelimesi “huzur, sükûnet, ferahlık”; مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinizden”; وَبَقِيَّة ve bakıyyetün ifadesi “ve bir kalıntı”; مِمَّا تَرَكَ mimmâ terake ifadesi “bıraktığı şeyden”; اٰلُ مُوسٰى âlü mûsâ tamlaması “Musa’nın ailesinin”; وَاٰلُ هٰرُونَ ve âlü hârûne ifadesi “ve Harun’un ailesinin”; تَحْمِلُهُ tahmiluhû cümlesi “onu taşıyacaktır”; الْمَلٰٓئِكَة el-melâiketü kelimesi “melekler”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَة le âyeten ifadesi “elbette bir delil, ibret, ders”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm ifadesi “eğer (şöyle) iseniz”; مُؤْمِن۪ينَ mü’minîne kelimesi ise “inananlar, müminler” demektir.

Burada Tâlût’un kral/hükümdar oluşunun delilinin ne olduğuyla ilgili açıklamalar gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ اِنَّ اٰيَةَ مُلْكِه۪ٓ اَنْ يَاْتِيَكُمُ التَّابُوتُ ف۪يهِ سَك۪ينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَبَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ اٰلُ مُوسٰى وَاٰلُ هٰرُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلٰٓئِكَةُ “Peygamberleri onlara şöyle demişti: “Onun hükümdarlığının işareti, meleklerin taşıdığı, içinde Rabbinizden bir ferahlık ve sükûnet, Musa ve Harun hanedanlarının bıraktıklarından bir kalıntı bulunan Tâbût’un size gelmesidir.” Yüce Allah söz konusu yöneticilerin peygamberinin kendilerine ilettiği Tâlût’la ilgili bir hususa dikkat çekmekte ve Tâlût’un hükümranlığının delilinin veya belirtisinin ne olduğunu beyan etmektedir.

a) وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ اِنَّ اٰيَةَ مُلْكِه۪ٓ اَنْ يَاْتِيَكُمُ التَّابُوتُ “Nebileri onlara şöyle demişti: Onun hükümdarlığının alâmeti, Tâbût’un size gelmesidir.” Yüce Allah söz konusu toplum yöneticilerine peygamberleri olan zatın Tâlût’un görevlendirilmesiyle ilgili delil olarak kendilerine o Tâbût’un gelmesini, o sandığı getirmesini söylediğini ifade etmektedir. Burada sözü edilen “Tâbût”, o dönemde bilinen, beklenen ve itibar gören bir mahiyet arz ettiği için التَّابُوت et-tâbût kelimesinin başında eliflâm takısı getirilmektedir.

Bu âyette gelmesinden söz edilen Tâbût hakkında tefsirlerimizde çok çeşitli bilgiler mevcuttur.(28) Güvenilirlikleri sorunlu olduğu için onları burada nakletmeyi gerekli görmüyoruz. Belli ki “ahit sandığı” denen o Tâbût’un içinde o günkü muhatapları ikna edebilecek, konuyla ilgili sorunları bitirebilecek, dahası Tâlût’un görevlendirilmiş olduğuna dair bir bilgi mevcuttu. Eski kaynaklarımızdaki bilgilere göre “ahit sandığı” denen bu sandığın içerisinde Tevrât’ın orijinal metinleriyle Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un şahsî eşyaları ve Hz. Mûsâ’nın ‘asâsı bulunuyordu. İşte bu yönüyle, peygamberleri ilgili muhataplara bu şekilde bir beyanda bulunmayı tercih etmiştir.

Burada geçen التَّابُوت et-tâbût kelimesinin herhangi nesnel bir şey değil de “kalb” veya “gönül” olduğu da ifade edilmektedir. Bu durumda gönül huzurunu sağlayıcı unsurlardan birisi Yüce Allah tarafından olan sekînet denen haldir; diğeri ise iki peygamberin mirasını içinde barındıran “kalıntı”lardır. Bu tür yaklaşımlar bir yönüyle ikna edici olsalar da konuya başka yönlerden bakıldığında farklı hususlar gündeme gelebilmektedir. En iyisi, her konuda olduğu gibi bu konuda da Allah’ın gerçeği bildiğini itiraf ederek kesin değerlendirmelerden kaçınmaktır.

b) ف۪يهِ سَك۪ينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ “İçinde Rabbinizden size bir sükûnet (ferahlık) vardır.” Yüce Allah o sandıkta o günkü muhatapları ikna edeceği için bir sekinet, huzur ve surur kaynağı bir bilginin olduğunu peygamberlerinin yöneticilere ilettiğini ifade etmektedir. Burada geçen سَك۪ينَة sekîneh kelimesi “iç huzuru, sükünet, huzur, sürur” gibi insanı mutlu eden gönül huzuru ve güven duygusudur. Burada gözden kaçırılmaması gereken asıl nokta, bu güven ve huzurun Yüce Allah’tan gelmesidir. Dönemin peygamberinin muhataplara söylemek istediği şey, o sandığın içinde bulunan bilginin kendilerini mutlu edeceğidir.

c) وَبَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ اٰلُ مُوسٰى وَاٰلُ هٰرُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلٰٓئِكَةُ “(İçinde) meleklerin taşıdığı, Mûsâ ve Hârûn hanedanlarının bıraktıklarından bir kalıntı (vardır).” Burada ilgili sandıkta bulunduğu beyan edilen bir başka unsur بَقِيَّة bakıyyeh yani Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un hanedanının geriye bıraktıklarıdır. Bunların neler olduğuna dair âyette herhangi bir bilgi ve işaret yoktur. Bu nedenle, rivayetlerdeki çeşitliliği aktararak zihinleri karıştırmak istememekteyiz. “Meleklerin taşıdığı şey” ise ilahi bilgiler noktasında meleklerin muhafaza ettikleri ve muhataplara bu iki peygamber aracılığıyla ilettikleri, onlardan geriye kalan manevi miras manasında “dini öğretiler ve prensipler” olabilir.(29) Gerçeği Allah Te‘âlâ bilir.

2. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “İnananlarsanız şüphesiz ki sizin için bunda bir delil vardır.” Yüce Allah âyetin sonunda bu anlatılan olayda inanmak isteyen müminler için nice deliller, âyetler, dersler bulunduğunu beyan ederek, kıssanın dışıyla değil de özüyle ve mesajıyla ilgilenmenin önemine dikkat çekmiş olmaktadır.

c) Tâlût-Câlût Mücadelesi

Yüce Allah, sûrenin 249-251. âyetlerinde Tâlût’un şöyle dediğini nakletmektedir: “Allah sizi bir ırmakla imtihan edecek. Kim ondan içerse benden değildir. Eliyle bir avuç alan müstesna, kim ondan tatmazsa bendendir.” İçlerinden azı hariç hepsinin ırmaktan içtiğini, Tâlût ve onunla birlikte iman edenlerin beraberce ırmağı geçince “Bugün bizim Câlût’a ve askerlerine karşı koyacak hiç gücümüz yoktur” dediklerini, buna karşılık Allah’ın huzuruna varacaklarına inananların ise “Nice az sayıda bir birlik Allah’ın izniyle çok sayıdaki birliği yenmiştir. Allah sabredenlerle beraberdir” dediğini beyan etmektedir.

Ardından, Câlût ve askerleriyle savaşa tutuştuklarında, Tâlût’un askerlerinin “Ey Rabbimiz! Üzerimize sabır yağdır. Ayaklarımızı sabit tut. Kâfir kavme karşı bize yardım et” diye dua ettiği, sonunda Allah’ın izniyle onları yendikleri, Hz. Dâvûd’un da Câlût’u öldürdüğü, Yüce Allah’ın Davud’a hükümdarlık ve hikmet verdiği, dilediği ilimlerden ona öğrettiği, eğer Allah’ın insanlardan bir kısmının kötülüğünü diğerleriyle savması olmasaydı elbette yeryüzünün altüst olacağı, ancak Allah’ın insanlığa karşı lütuf ve kerem sahibi olduğu haber verilmektedir.

ı. Nehir İmtihanı ve Güçlü İman

فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ اِنَّ اللّٰهَ مُبْتَل۪يكُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنّ۪ي وَمَنْ لَمْ يَطْعَمْهُ فَاِنَّهُ مِنّ۪يٓ اِلَّا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِيَدِه۪ فَشَرِبُوا مِنْهُ اِلَّا قَل۪يلًا مِنْهُمْ فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَعَهُ قَالُوا لَا طَاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنُودِه۪ قَالَ الَّذ۪ينَ يَظُنُّونَ اَنَّهُمْ مُلَاقُوا اللّٰهِ كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَل۪يلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَث۪يرَةً بِاِذْنِ اللّٰهِ وَاللّٰهُ مَعَ الصَّابِر۪ينَ “Talut askerlerle birlikte (savaş için) ayrılınca şöyle demişti: ‘Allah sizi bir ırmakla imtihan edecek. Ondan içen benden değildir, onu tatmayan bendendir; eliyle (sadece) bir avuç alan hariç.’ İçlerinden azı hariç hepsi ırmaktan içmişlerdi. O (Talut) ve onunla birlikte iman edenler birlikte ırmağı geçince ‘Bugün bizim Calut’a ve askerlerine karşı koyacak gücümüz yoktur.’ demişlerdi. Allah’(ın huzurun)a varacaklarına inananlar, ‘Sayıca az nice birlik(ler), Allah’ın izniyle sayıca çok birlik(ler)i yenmiştir. Allah sabredenlerle beraberdir.’ demişlerdi.”

Âyetteki فَلَمَّا فَصَلَ fe lemmâ fesale ifadesi “ayrıldığı zaman”; طَالُوتُ tâlûtü kelimesi “Tâlût”; بِالْجُنُودِ bi’l-cünûdi ifadesi “askerleriyle, ordusuyla”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; مُبْتَل۪يكُمْ mübtelîküm ifadesi “sizi deneyecektir, denemektedir”; بِنَهَرٍ bi neharin ifadesi “bir nehirle”; فَمَنْ شَرِبَ fe men şeribe ifadesi “her kim içerse”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan, o nehirden”; فَلَيْسَ feleyse edatı “değildir”; مِنّ۪ي minnî ifadesi “benden”;وَمَنْ لَمْ يَطْعَمْهُ ve men lem yat‘amhu ifadesi “ondan içmeyen(ler) ise”;فَاِنَّهُ fe innehû ifadesi “muhakkak ki o”; مِنّ۪ي minnî ifadesi “benden(dir)”; اِلَّا مَنِ اغْتَرَفَ illâ men ığterafe istisnası “avuçlayan kişi hariç”; غُرْفَةً ğurfeten kelimesi “tek bir avuç”; بِيَدِه۪ bi yedihî ifadesi “onun kendi eliyle”; فَشَرِبُوا fe şeribû fiili “içmişlerdi”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; اِلَّا قَل۪يلًا illâ kelîlen istisnası “azı hariç”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “içlerinden”; فَلَمَّا جَاوَزَهُ fe lemmâ câvezehû ifadesi “onu (ırmağı) geçtikleri zaman”; هُوَ hüve zamiri “o (Tâlût)”; وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “ve iman etmiş olanlar”; مَعَهُ me‘ahû ifadesi “onunla birlikte”; قَالُوا kâlû fiili “(sudan içenler) demişlerdi ki”; لَا طَاقَةَ lâ tâkate ifadesi “hiçbir güç yoktur”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için, gücümüz yok”; الْيَوْمَ el-yevme kelimesi “bugün”; بِجَالُوتَ bi câlûte ifadesi “Câlût’a karşı”; وَجُنُودِه۪ ve cünûdihî ifadesi “ve onun ordusuna”; قَالَ kâle fiili “demiş(ler) ki”; الَّذ۪ينَ يَظُنُّونَ ellezîne yezunnûne ifadesi “inananlar”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; مُلَاقُوا اللّٰهِ mulâkullâhi tamlaması “Allah’a kavuşacaklar”; كَمْ مِنْ فِئَةٍ kem min fietin ifadesi “nice topluluklar”; قَل۪يلَةٍ kalîletin kelimesi “(sayıca) az”; غَلَبَتْ ğalebet fiili “galip gelmiştir”; فِئَةً fieten kelimesi “(şöyle) bir topluluğa”; كَث۪يرَةً kesîraten kelimesi “(sayıca) çok”; بِاِذْنِ اللّٰهِ bi iznillâhi ifadesi “Allah’ın izni ve buyruğuyla”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; مَعَ الصَّابِر۪ينَ me‘a’s-sâbirîne ifadesi ise “sabredenlerle beraber(dir)” demektir.

Burada Tâlût’un beraberindekilere yönelik bir ırmak imtihanı ve sonrasında iki grubun sözleri gündeme getirilmektedir.

1. فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ اِنَّ اللّٰهَ مُبْتَل۪يكُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنّ۪ي وَمَنْ لَمْ يَطْعَمْهُ فَاِنَّهُ مِنّ۪يٓ اِلَّا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِيَدِه۪ “Talut askerlerle birlikte (savaş için) ayrılınca şöyle demişti: Allah, sizi bir ırmakla imtihan edecek. Ondan içen benden değildir, onu tatmayan bendendir; eliyle (sadece) bir avuç alan hariç.” Yüce Allah Tâlût’u görevlendirince tâbût alameti kendilerine geldikten sonra onun görevlendirilmesi hakkında şüphesi kalmayanların onunla birlikte savaş için yola çıktıklarını haber vermektedir.

a) فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ “Tâlût askerlerle beraber (savaş için) ayrılınca.” Âyette geçen فَصَلَ fesale fiili “ayrılmak”,(30) الْجُنُود el-cünûd kelimesi ise “ordular” manasına gelmektedir. Feth 48/4, 7’de “göklerin ve yerin bütün orduları sadece Allah’a aittir” buyrulurken, Müddessir 74/31’de ise Yüce Allah’ın ordularının mahiyetinin ve sayısını O’ndan başkasının bilemeyeceği bildirilmektedir. Ayrıca Tevbe 9/26, 40 ve Ahzâb 33/9 gibi âyetlerde ise orduların görünmeyen boyutunun bulunduğuna dikkat çekilmektedir. Bir hadiste “ruhların bir araya getirilmiş ordular olduğu”(31) beyanı da bu doğrultuda bir mana vermektedir.

Bu âyetlerdeki kullanımlarda olduğu gibi yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen الْجُنُود el-cünûd kelmesinin de “ordular”, “askerler” manasına geldiğini bildirmek durumundayız. Bu doğrultuda olmak üzere âyetin ilk cümlesinde Tâlût’un askerlerle birlikte bulundukları yerden ayrılıp savaş için harekete geçtikleri manası söz konusu edilmektedir.

b)قَالَ اِنَّ اللّٰهَ مُبْتَل۪يكُمْ بِنَهَرٍ “Allah sizi bir ırmakla imtihan edecek, demişti.” Tâlût beraberindeki orduya seslenerek Yüce Allah’ın onları bir ırmakla deneyeceğini bildirmişti. Bu ifadesi gereği, Râzî’nin de aktardığı görüşlerden birisine göre, Tâlût bunu ya dönemin peygamberinden duyarak ifade etmiştir veya kendisi peygamber olduğu için aldığı vahiy doğrultusunda bu bilgiyi muhataplarına iletmiştir.(32) Zaten daha önce Bakara 2/247. âyette Yüce Allah’ın onu seçtiğinin beyan edilmesi de peygamber olma ihtimalini güçlendirmektedir. Eğer peygamber değilse bu bilgileri dönemin peygamberinden edindiğini belirtmek gerekmektedir.

Yüce Allah, hayatı imtihana bağladığı için, savaş yolculuğunda kimlerin Allah rızasına tamamen uygun davranacağı, sabırlı bir duruş ortaya koyacağı, kimlerin buna dayanamayıp yasağı işleyecekleri bir imtihan konusudur. Kim bilir belki de bir avuç su içmenin susuzluğu gidermede yeterli etkiyi meydana getirebileceği gerçeğini bilmeyenler, ondan doyasıya içerek bir hataya karışmış oldular. Kaldı ki uzun zaman susuz kalan vücudun bir anda çok fazla su içmesi vücut dengesine büyük zarar vermektedir. İşte ırmaktan içmeme şeklindeki bu imtihan hem bir samimiyet testiydi, hem de bedensel manada bir sihhat ve sağlık gereğiydi.

Râzî bu imtihandan maksadı şöyle dile getirmektedir:

“Biz bu imtihandan maksadın, sadık olanı zındık olandan ve hakka boyun eğeni eğmeyenden ayırmak ol­duğunu söylemiştik. Bu nedenle, Yüce Allah bu savaşa ehil olan kimselerin, bu nehirden içmeyen kimseler olduğunu, ondan içenlerin bu savaşa katılmaya izinli olmadıklarını ve bunların kalplerinde savaşa karşı aşırı bir nefret doğacağını zikredince, onlar nehirden içmeye yöneldiler ve böylece hakka boyun eğen, eğmeyenden, sözünün eri olan, ol­mayandan ayrılmış oldu. Rivayete göre Tâlût’un ordusu, son derece susuz­luk çektikten sonra nehre hücum edince, içlerinden çoğu kendisini nehre atıp çatlayıncaya kadar ondan içtiler. Az bir kısmı ise Yüce Allah’ın bu emrine boyun eğerek, sadece birer avuç su içtiler. Nehirden kana kana içerek Allah’ın emri­ni çiğneyenlerin dudakları morarmış, devamlı susamışlar, bir türlü su­ya kanamamışlar, nehrin kıyısından ayrılamamışlar ve düşman gelince de korkup orada yığılıp kalmışlardır. Yüce Allah’ın emrini tutanların kalpleri ise güçlenmiş, imanları şahlanmış ve nehri sapasağlam geçmişlerdir.”(33)

c) فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنّ۪ي “Kim ondan içerse benden değildir.” Tâlût bu ifadesi ile imtihanın konusunu açıkça belirtmiş ve ondan doyasıya, kana kana içmenin imtihanı kaybetmekle eşdeğer olduğuna dikkat çekmişti. Anlaşılıyor ki o ırmaktan içenler hem imtihanı kaybetmiş olacaklardı, hem de savaş için dirençlerini yitireceklerdi ki daha sonra beyan edilen cümlelerde bu durum görülmektedir. Âyette geçen فَلَيْسَ مِنّ۪ي fe leyse minnî “benden değildir” ifadesi, bu ilahi imtihan konusunu ihlal edenlerin yoldan çıkmış olacaklarını ortaya koymakta, peygamberden yana olmamayı ifade etmektedir. Benzer cümleler bazı hadislerde de yer almakta ve emredilenleri yapmayanların Hz. Peygamber’den yana olmadıkları ifade edilmektedir.(34)

İnançta samimiyet, verilen bütün ilahi emirlere ve yasaklara kesin olarak boyun eğmeyi gerektirmektedir. İnanç istisna da kaldırmaz, pazarlık da. İşte Tâlût bu ince ayırımı ortaya koyarak bir imtihanla muhatapların denendiğini kendilerine özellikle ve işin başında beyan etmiş olmaktadır.

d)وَمَنْ لَمْ يَطْعَمْهُ فَاِنَّهُ مِنّ۪يٓ اِلَّا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِيَدِه۪ “Eliyle bir avuç alan müstesna, kim ondan tatmazsa bendendir.” Tâlût bu imtihanda ırmaktan sadece bir avuç almanın serbest olduğunu, bu kadarıyla yetinenlerin imtihanı geçmiş olacaklarını ve onunla birlikteliği hak edip devam edeceklerini dile getirmişti. Burada geçen مَنْ لَمْ يَطْعَمْهُ “Ondan yememiş olan” ifadesi, hem yemek hem de içmek manasına gelmektedir. Çünkü bağlam yemekle değil, içmekle ilişkilidir. Dolayısıyla bu fiile “tatmak” manasını vermek en iyisidir. Tâlût sadece bir avuç almanın durumu etkilemeyeceğini beyan ederek, susuzluk çekilen bir ortamda bir avuç yani az da olsa sudan istifadenin imtihana zarar vermeyeceğini dile getirmişti. Bu insanlar sudan az da olsa içmemişler, sadece bir avuç alarak muhtemelen ellerini ve yüzlerini yıkamışlardı. Zira ayette kullanılan اغْتَرَفَ ığterafe fiili “eliyle avuçlamak” demektir yoksa “içmek” manası vermemektedir.

2. فَشَرِبُوا مِنْهُ اِلَّا قَل۪يلًا مِنْهُمْ فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَعَهُ قَالُوا لَا طَاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنُودِه۪ “İçlerinden azı hariç hepsi ırmaktan içmişlerdi. O (Talut) ve onunla birlikte iman edenler birlikte ırmağı geçince ‘Bugün bizim Calut’a ve askerlerine karşı koyacak gücümüz yoktur’ demişlerdi.” Yüce Allah Tâlût komutasındaki ordunun ırmaktan geçerken kendilerine uygulanan imtihanı büyük ölçüde kaybettiklerini haber vermekte, güçsüz kalan bedenlerin düşmana karşı savaş dirençlerini yitirdiklerini bildirmektedir.

a)فَشَرِبُوا مِنْهُ اِلَّا قَل۪يلًا مِنْهُمْ “İçlerinden azı hariç hepsi ırmaktan içmişlerdi.” Bu ifade ırmaktan su içme yasağını az bir grup hariç diğerlerinin işlediğini ortaya koymaktadır. Bir avuç su almanın dışında kana kana ırmaktan içenlerin çoğunluğu oluşturduğu beyan edilmekte, böylece bu tür imtihan konularında çoğunluğun daima imtihanı kaybettiği gerçeği bir kez daha ispatlanmış olmaktadır. Burada sözü edilen azınlık, sanıldığı gibi birkaç kişiden ibaret olamaz. Çünkü bunlar Câlût’un ordusuyla savaşacak gruptu. Bütün ordu eğer büyük bir kalabalık idiyse ordunun bir kısmını oluşturan rakamın da çok küçük bir topluluk değil, nispeten kalabalık bir bütünü oluşturmuştu demeliyiz. Hasan el-Basrî’ye nispet edilen bir görüşte bu sayı 4000 kişiydi.(35) Buna karşılık, Hz. Peygamber’in Bedir ordusuyla ilgili olarak söylediği “Siz bugün nehri geçtikleri sırada Tâlût’un ashabının sayısı kadarsınız” beyanı sayı hakkında bilgi vermektedir.(36) Berâ b. Âzib o gün müslümanların sayısının 313 olduğunu belirtmiştir.(37)

b) فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَعَهُ قَالُوا لَا طَاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنُودِه۪ “O (Tâlût) ve onunla birlikte iman edenler beraberce ırmağı geçince ‘Bugün bizim Câlût’a ve askerlerine karşı koyacak hiç gücümüz yoktur’ demişlerdi.” Yüce Allah Tâlût ve beraberindeki müminlerin ırmağı geçtiklerinde ırmaktan fazla su içen diğerlerinin bir bitkinlik ve yılgınlık ifadesi olarak “Bugün Câlût’a ve ordusuna karşı hiçbir takatimiz yok” dediklerini nakletmektedir. Belli ki bir anda ve çok susuz bir ortamda ırmaktan çok fazla su içmekle vücut dirençleri iyice sarsılmış, kendilerine olan güvenleri kaybedilmişti. Bu bitkinlik ve yılgınlık sözü Tâlût’un beraberindeki müminlere ait olamaz; çünkü onların beyanları bir sonraki cümlede son derece imanlı ve mukavemetli bir duruşu temsil eder mahiyettedir.

3. وَاللّٰهُ مَعَ الصَّابِر۪ينَ قَالَ الَّذ۪ينَ يَظُنُّونَ اَنَّهُمْ مُلَاقُوا اللّٰهِ كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَل۪يلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَث۪يرَةً بِاِذْنِ اللّٰهِ “Allah’(ın huzurun)a varacaklarına inananlar, ‘Sayıca az nice birlik(ler), Allah’ın izniyle sayıca çok birlik(ler)i yenmiştir. Allah, sabredenlerle beraberdir’ demişlerdi.” Âyetin bu kısmında Tâlût’un beraberindekilerin sözlerine yer verilmektedir.

a) قَالَ الَّذ۪ينَ يَظُنُّونَ اَنَّهُمْ مُلَاقُوا اللّٰهِ كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَل۪يلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَث۪يرَةً بِاِذْنِ اللّٰهِ “Allah’(ın huzurun)a varacaklarına inananlar, ‘Sayıca az nice birlik(ler), Allah’ın izniyle sayıca çok birlik(ler)i yenmiştir’ demişlerdi.” Yüce Allah ırmaktan su içen ve bitkin düştükleri için Câlût’a ve ordusuna karşı mukavemet gösteremeyeceklerini söyleyenlerin aksine, imanlarına hayatlarını şahit tutan yiğitlerin son derece kararlı, imanlı ve moralli bir şekilde davalarına inanarak savaşı kazanacaklarını söylediklerini aktarmaktadır.

ı. قَالَ الَّذ۪ينَ يَظُنُّونَ اَنَّهُمْ مُلَاقُوا اللّٰهِ “Allah’ın huzuruna varacaklarına inananlar şöyle demişlerdi.” Bakara 2/46’da da belirttiğimiz üzere, Hâkka 69/20’de geçen ظَنَنْتُ zanentü fiili ile buradaki يَظُنُّونَ yezunnûne fiili aynı manaya gelmekte ve “kesin olarak inanmak” anlamını vermekte ve Tâlût’un beraberindeki müminlerin imanlarında ne kadar samimi ve kararlı olduklarını göstermektedir.

Onların inandığı şey, âyetteki konu gereği “Allah’a kavuşacakları” gerçeğidir; yani ölümdür. Onlar “ölümü öldüren” kişiler oldukları için, ölümden hiçbir şekilde korkmuyorlardı. “Nasıl olsa Allah’ın huzuruna çıkacağımıza göre, burada savaşmak en iyisidir” diyerek kararlılıklarını göstermişlerdi. Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Kim Allah’a kavuşmayı isterse Allah da ona kavuşmayı ister. Kim de Allah’a kavuşmayı istemezse Allah da ona kavuşmayı istemez.”(38)

“Allah’a kavuşmaya inanmak”, O’nun vereceği ödüllerle buluşacağına inanmak manasına da gelebilir. Tâlût’un askerleri bu tür bir fedakârlık göstererek Yüce Allah’ın kendilerine ödül vereceğine inanıyorlardı. İster dünyada verilecek ödüllerle buluşmak, isterse mahşerde cennet ödülleriyle karşılaşmak olsun, bir müminin bu noktada Allah’a güven duyması onun mümin ve müslim oluşunun bir gereğidir. Kişi imanını devam ettirdiği sürece teslimiyetini de sürdürmelidir.

ıı. كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَل۪يلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَث۪يرَةً بِاِذْنِ اللّٰهِ “Nice az sayıda (küçük) birlik(ler) Allah’ın izniyle çok sayıdaki (kalabalık) birlik(ler)i yenmiştir.” Tâlût’un beraberindeki yiğitler zaferin Yüce Allah’ın izniyle ve yardımıyla gerçekleşeceğini bildikleri için, savaşta belirleyici olan unsurun sayı kalabalıklığı değil, keyfiyet olduğunu belirtmişlerdi. Onlar bu sözü hem beraberlerindeki askerlere söylemişlerdi, hem de “takatimiz yok” diyerek, mağlubiyeti peşinen kabul eden ve ırmaktan su içtikleri için imtihanı kaybeden diğerlerine iletmişlerdi. “Nice az bir topluluk/bölük çok bir topluluğa/bölüğe galip gelmiştir” sözü daha sonra yaşayacak olanlara da moral kaynağı olmuştur.

Enfâl 8/65-66’da şöyle buyrulmaktadır: “Ey Peygamber! Müminleri savaşa teşvik et. Eğer sizden sabırlı yirmi kişi bulunursa, iki yüze (kâfire) galip gelirler. Eğer sizden yüz kişi olursa, kâfir olanlardan bin kişiye galip gelirler. Çünkü onlar anlamayan bir topluluktur. Şimdi Allah, yükünüzü hafifletti; sizde zayıflık olduğunu bildi. O halde sizden sabırlı yüz kişi bulunursa, (onlardan) ikiyüz kişiye galip gelir. Eğer sizden bin kişi olursa, Allah’ın izniyle (onlardan) ikibin kişiye galip gelirler. Allah sabredenlerle beraberdir.” İşte bu âyetlerden de anlaşılacağı üzere, sabırlı ve dayanıklı bir kişi on kişiye, on kişi yüz kişiye, yüz kişi de bin kişiye galip gelebilir. Çünkü sabır ve metanet, karşıdakinin işi bilmezliği nedeniyle belirleyici olur ve sabırlı bir topluluk onların on katı anlayışsız ve bilgisiz bir topluluğu yenebilir. Neticede berikilerde zayıflık olsa da sayı yarı yarıya olunca da imanlılar diğerlerine Allah’ın izniyle galip gelirler.

b) وَاللّٰهُ مَعَ الصَّابِر۪ينَ “Allah, sabredenlerle beraberdir.” Tâlût’un beraberindekiler savaşın Allah’ın yardımıyla kazanılacağını bildikleri için Allah’ın sabredenlerle beraber olduğunu muhataplarına iletmişlerdi. Burada sözü edilen sabır, zillet ve meskenet içerisinde boyun eğiş değil, her türlü baskı, zulüm ve entrikaya rağmen, direnç, sebat ve kararlılık göstererek inanç değerlerine sadakat göstermektir.

ıı. İlâhi Yardım Talebi

وَلَمَّا بَرَزُوا لِجَالُوتَ وَجُنُودِه۪ قَالُوا رَبَّنَآ اَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ اَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِر۪ينَ “Calut ve askerleriyle savaşa tutuştuklarında, (Talut’un askerleri) ‘Rabbimiz! Üzerimize sabır yağdır! Ayaklarımızı sabit tut! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et.’ şeklinde dua etmişlerdi.”

Âyettekiوَلَمَّا بَرَزُوا ۪ ve lemmâ berazû ifadesi “açığa çıktıkları zaman, savaşa tutuştuklarında”; لِجَالُوتَ li câlûte ifadesi “Câlût için”; وَجُنُودِه ve cünûdihî ifadesi “ve onun askerleriyle”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; اَفْرِغْ efrığ duası “boşalt, yağdır”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize, bizim üzerimize”; صَبْرًا sabran kelimesi “sabır”; وَثَبِّتْ ve sebbit duası “ve sabit kıl”; اَقْدَامَنَا akdâmenâ tamlaması “bizim ayaklarımızı”; وَانْصُرْنَا ve’nsurnâ duası “ve bize yardım et”; عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِر۪ينَ ‘ale’l-kavmi’l-kâfirîne tamlaması ise “kâfir topluma karşılık” demektir.

Burada Tâlût’un askerlerinin Câlût’a ve ordusuna karşı galip gelebilmek için yaptıkları dua gündeme getirilmektedir.

1.وَلَمَّا بَرَزُوا لِجَالُوتَ وَجُنُودِه۪ “Câlût ve askerleriyle savaşa tutuştuklarında.” Burada geçen بَرَزُوا berazû fiili “meydana çıkmak” anlamına gelmektedir(39) ki maksat “mübâreze demek olan savaş alanına çıkmak” demektir. Yüce Allah Tâlût’la beraber hareket eden ordusunun Câlût ve askerleriyle savaşmak üzere savaş meydanına çıktıklarında ve muhtemelen savaşa tutuştuklarında, savaşın ancak ve ancak Allah’ın yardımıyla kazanılacağını bildikleri için Yüce Allah’a dua ettiklerini haber vermektedir. Önceki âyetin sonunda yer alan “Allah sabredenlerle beraberdir” cümlesini söyleyen bu kişiler Allah’tan çeşitli dileklerde bulunmuşlardı.

2. قَالُوا رَبَّنَآ اَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ اَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِر۪ينَ “Talut’un askerleri) ‘Rabbimiz! Üzerimize sabır yağdır! Ayaklarımızı sabit tut! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et’ şeklinde dua etmişlerdi.” Yüce Allah âyetin bu kısmında Tâlût’un askerlerinin yaptığı duaya yer vermekte ve bu duada üç isteğin yer aldığını bildirmektedir. Bu kişilerin savaş alanına çıktıklarında muhtemelen düşmanın sayısının kalabalık, kendilerininkinin ise az olduğunu gördüklerinde dua ettikleri anlaşılmaktadır.

a) رَبَّنَآ اَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا “Ey Rabbimiz! Üzerimize sabır yağdır!” Buradaki اَفْرِغْ efrığ emri “yağdırmak”, “boşaltmak”, “dolusuyla vermek”, “zorluklara karşı dayanma gücü vermek” gibi anlamlara gelmektedir. Bu dua aynı ifadelerle A‘râf 7/126’da da geçmekte ve “âlemlerin Rabbine, yani Hz. Mûsâ’nın ve Hz. Hârûn’un Rabbine iman ettikleri için Firavun’un zulmüne uğrayan tevbe etmiş büyücüler” tarafından da dile getirilmişti.

b) وَثَبِّتْ اَقْدَامَنَا “Ayaklarımızı sabit tut!” Bu kişilerin duasında yer alan ikinci cümle “ayaklarının sabit ve dayanıklı kılınması” şeklindedir. “Sabitkadem olmak” yani “ayakların sabit kılınması” ifadesi, “ayakların titrememesi”, “yerinde sağlam durabilmesi”, “kaymaması”, “azimli oluşu”, “hedefinden şaşmaması”, “direnme gücünün artması” gibi anlamlar içermektedir. Bu cümlenin aynısı bir kez de müşriklerle karşılaştıklarında sabır gösteren müminlerin duaları arasında Âl-i İmrân 3/147’de yer almaktadır.

c) وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِر۪ينَ “Kâfir kavme karşı bize yardım et!” Tâlût’un ordusundaki bu kişilerin duasının üçüncü cümlesi ise kâfirler topluluğu olan Câlût ve ordusuna karşı kendilerine yardım edilmesidir. Bu ifade benzer içeriklerde Bakara 2/286 ve Âl-i İmrân 3/147’de de zikredilmektedir.

ııı. Hz. Dâvûd’a Yönelik İlahi İkramlar

فَهَزَمُوهُمْ بِاِذْنِ اللّٰهِ وَقَتَلَ دَاوُ۫دُ جَالُوتَ وَاٰتٰيهُ اللّٰهُ الْمُلْكَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَهُ مِمَّا يَشَآءُ وَلَوْلَا دَفْعُ اللّٰهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْاَرْضُ وَلٰكِنَّ اللّٰهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعَالَم۪ينَ “Allah’ın izniyle onları yenmişler, Davud da Calut’u öldürmüştü. Allah ona (Davud’a) hükümdarlık ve hikmet (doğru hüküm verme yeteneği) vermiş, dilediği şeylerden ona öğretmişti. Allah’ın insanlardan bir kısmını(n kötülüğünü) diğerleriyle savması olmasaydı, elbette yeryüzü bozguna uğrardı. Fakat Allah bütün insanlığa karşı iyilik sahibidir.”

Âyettekiki فَهَزَمُوهُمْ fe hezemûhum cümlesi “onları yenmişlerdi”; بِاِذْنِ اللّٰهِ bi iznillâhi ifadesi “Allah’ın izniyle, buyruğuyla”; وَقَتَلَ ve katele fiili “ve öldürmüştü”; دَاوُ۫د dâvûdü kelimesi “Dâvûd”; جَالُوت câlûte sözcüğü “Câlut’u”; وَاٰتٰيهُ ve âtâhu ifadesi “ve ona vermişti”; اللّٰهُ allahu ifadesi “Allah”; الْمُلْك el-mülke kelimesi “hükümdarlık”; وَالْحِكْمَةَ ve’l-hıkmete sözcüğü “ve muhakame gücü”; وَعَلَّمَهُ ve ‘allemehû cümlesi “ve ona öğretmişti”; مِمَّا يَشَآءُ mimmâ yeşâu ifadesi “dilediklerinden bir kısmını”; وَلَوْلَا دَفْعُ اللّٰهِ ve levlâ def‘ullâhi tamlaması “Allah’ın savunması olmasaydı”; النَّاسَ en-nâse “insanları”; بَعْضَهُمْ ba‘dahum tamlaması “onların bir kısmını”; بِبَعْضٍ biba‘dın ifadesi “bir kısmıyla”; لَفَسَدَتِ lefesedet fiili “elbette bozguna uğrardı, fesada düşerdi”; الْاَرْضُ el-ardu ifadesi “yeryüzü”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “lakin, ancak”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah”; ذُو فَضْلٍ zû fadlin ifadesi “ihsan sahibidir”; عَلَى الْعَالَم۪ينَ ale’l-‘âlemîne ifadesi ise “âlemlere” demektir.

Burada Tâlût’un ordusunun Câlût’un ordusunu yendiği, Hz. Dâvûd’un Câlût’u öldürdüğü, böylece Yüce Allah’ın âlemlere lütfunun genişliği gündeme getirilmektedir.

1. فَهَزَمُوهُمْ بِاِذْنِ اللّٰهِ وَقَتَلَ دَاوُ۫دُ جَالُوتَ وَاٰتٰيهُ اللّٰهُ الْمُلْكَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَهُ مِمَّا يَشَآءُ “Allah’ın izniyle onları yenmişler, Davud da Calut’u öldürmüştü. Allah ona (Davud’a) hükümdarlık ve hikmet (doğru hüküm verme yeteneği) vermiş, dilediği şeylerden ona öğretmişti.” Yüce Allah Tâlût’un ordusunun diğerlerini hezimete uğrattığını, bu arada Dâvûd’un da Câlût’u öldürdüğünü haber vermektedir.

a) وَاٰتٰيهُ اللّٰهُ الْمُلْكَ وَالْحِكْمَةَ “Allah ona (Dâvâd’a) hükümdarlık ve hikmet vermiştir.” Câlût’u öldüren Dâvûd, Hz. Süleyman’ın babası olan hükümdar peygamber Hz. Dâvûd’dur. Yüce Allah ona mülk yani hükümdarlık vermiş, ayrıca hıkmet denen “kararlarında isabet edebilecek muhakeme gücü” kendisine ihsan etmiştir. Bu özelikle Hz. Dâvûd’a peygamberlik verildiğinin ifadesidir.(40) Enbiyâ’ 21/79’da Hz. Dâvûd’a “hüküm ve ilim”, Neml 27/15’te de “ilim” verildiği ifade edilmektedir ki burada sözü edilen ilmin kaynağı, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen “dilediğinden ona öğretmişti” şeklinde beyan edilmektedir. Sâd 38/20’de ise ona “hikmet”le beraber “çok güzel konuşabilme özelliği”nin de verildiği bildirilmektedir.

b) وَعَلَّمَهُ مِمَّا يَشَآءُ “Dilediği şeylerden ona öğretmişti.” “Hz. Dâvûd’a öğretilenler”le ilgili olarak Enbiyâ’ 21/80’de şu bilgilere yer verilmektedir: “Ona, savaş (sıkıntılarınız)dan sizi koruması için zırh yapmayı öğretmiştik. Artık şükredecek misiniz?” Bu çerçevede Enbiyâ’ 21/80’de geçen san‘ate lebûsin tamlaması “zırh yapma sanatı” manasına gelmektedir. Zira lebûs kelimesi bütün savaş araçları kapsamında kullanıldığı(41) için, zırh biçiminde de olsa “elbise” manasını da içermektedir. Sonrasındaki lituhsıneküm ifadesi ise zırh yapımının gerekçesini “insanların kendilerini koruması” şeklinde belirlemektedir. Bu korumanın en çok hissedildiği zaman veya olay ise âyette be’s kelimesiyle ifade edilmektedir ki bu da “savaş” manasına gelmektedir.

Konuyla ilgili olarak Sebe’ 34/11’de şöyle buyrulmaktadır: “Geniş zırhlar yap; dokumasında ölçülü davran. ‘İyi işler yapın. Kuşkusuz ben, yaptıklarınızı görmekteyim’ diye (vahyetmiştik).” Yüce Allah Hz. Dâvûd’a demiri yumuşattığını yani onu kullanma imkânını verdiğini beyan ettikten sonra, bir anlamda buradaki maksadını ortaya koymakta ve demirin geniş zırhlar imal edilmesinde kullanılmasını kendisine emretttiğini bildirmektedir. Hz. Dâvûd’un güçlü bir komutan oluşu dikkate alındığında, ona yönelik bu emirde maksadın demirden yapılmış güçlü zırhlar olarak düşünülmüş olması muhtemeldir.

2. وَلَوْلَا دَفْعُ اللّٰهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْاَرْضُ وَلٰكِنَّ اللّٰهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعَالَم۪ينَ “Allah’ın insanlardan bir kısmını(n kötülüğünü) diğerleriyle savması olmasaydı, elbette yeryüzü bozguna uğrardı. Fakat Allah, bütün insanlığa karşı iyilik sahibidir.” Yüce Allah Tâlût’un ordusunun Câlût’un ordusunu yenmesini ve Hz. Dâvûd’un Câlût’ü öldürmesinin Allah’ın yardımıyla gerçekleştiğini beyan etmektedir.

a)وَلَوْلَا دَفْعُ اللّٰهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْاَرْضُ “Allah’ın insanlardan bir kısmını(n kötülüğünü) diğerleriyle savması olmasaydı, elbette yeryüzü bozguna uğrardı.” Burada sözü edilenler Tâlût’un ordusudur; hezimete uğratılanlar da Câlût’un askerleridir. Yüce Allah, eğer hayata bu şekilde müdahalede bulunmamış olsaydı yeryüzünün muhakkak ki fesada uğramış olacağını beyan etmektedir. Âyette yer alan لَفَسَدَت lefesedet fiilindeki lâm/le harfi cümleye pekiştirme manası katmaktadır.

Bir benzeri Hacc 22/40’ta geçen bu ifadede belirtildiği üzere, Yüce Allah’ın bazı insanları diğer bazılarıyla savunduğu, bazı insanların saldırganlığını diğer bazıları aracılığıyla bertaraf ettiği, iman edenleri bir anlamda sahipsizliğe terk etmediği ve bunun çok eski zamanlardan beri süregeldiği anlaşılmaktadır. Yüce Allah’ın insanları savunması öncelikle kâfirlere karşı müminlere cihat izni vermesi, müminlere savaş esnasında yardım göndermesi, düşmanlarının kalplerine korku salması ve benzer müdahalelerle gerçekleşmiştir. Hacc 22/38’de beyan edildiği gibi, Yüce Allah iman edenleri savunmaktadır. Esasında bu konudaki âyetlerde dikkat çekilen hususlardan birisi de Yüce Allah’ın insanlara kendilerini savunma gücü verdiği gerçeğidir.

Bu bağlamda hatırlanması gereken âyetlerden birisi En‘âm 6/65’tir: “De ki: O’nun (Allah’ın) size üstünüzden (gökten) veya ayaklarınızın altından (yerden) bir azap göndermeğe ya da birbirinize düşürüp birbirinizin hıncını tattırmaya da gücü yeter. Bak, anlasınlar diye âyetleri/delilleri nasıl açıklıyoruz!” Konuyla ilgili âyetlerden de anlaşılıyor ki Yüce Allah’ın bu gibi sosyal çalkantılar çıkarmaya ve böylece toplumları bölüp perişan etmeye, birbirlerinin acılarını tatmalarına elbette gücü yetmektedir.

b) وَلٰكِنَّ اللّٰهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعَالَم۪ينَ “Fakat Allah, bütün insanlığa karşı iyilik sahibidir.” Yüce Allah toplumlara bu şekilde müdahale etmesinin, yani zalimlerin zulmunu müslümanlardan defetmesinin esasında genelde bütün âlemlere, özelde ise insanlığın yararına olduğunu, böylece zalimlerin mutlak hükümran oluşlarını engellediğini, âlemlerde fesada neden olacak şeyleri ıslah ettiğini ifade etmek istemektedir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 159; Taberî, age., II, 585.
• 2 - Semerkandî, age., I, 159; Taberî, age., II, 586-590; Zemahşerî, age., I, 286; Râzî, age., VI, 162-163; Yazır, age., II, 132-133.
• 3 - Semerkandî, age., I, 159; Taberî, age., II, 589; Zemahşerî, age., I, 286; Râzî, age., VI, 163; Yazır, age., II, 132.
• 4 - Esed, age., s. 73’te 232. not.
• 5 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24
• 6 - Semerkandî, age., I, 159.
• 7 - Semerkandî, age., I, 160; Taberî, age., II, 593; Râzî, age., VI, 166.
• 8 - Bakara 2/245; Mâide 5/12; Hadîd 57/11, 18; Teğâbun 64/17; Müzzemmil 73/20.
  • Bakara 2/245 Mâide 5/12 Hadîd 57/11 Hadîd 57/18 Teğâbun 64/17 Müzzemmil 73/20
• 9 - İslâmoğlu, age., s. 1085’te 11 ve 1087’de 14. not. 10 - Bakara 2/245; Hadîd 57/11, 18; Teğâbun 64/17.
  • Bakara 2/245 Hadîd 57/11 Hadîd 57/18 Teğâbun 64/17
• 11 - Nisâ’ 4/31; Zümer 39/53; Ahkâf 46/16.
  • Nisâ 4/31 Zümer 39/53 Ahkâf 46/16
• 12 - Bakara 2/272; Hûd 11/3; Nahl 16/30; Zümer 39/10; Necm 53/40-41; Rahmân 55/60. 13 - Zümer 39/70. 14 - Neml 27/89; Kasas 28/84. 15 - Benzer örnekler için bk. Nahl 16/96, 97; Zümer 39/35. 16 - Ahkâf 46/16. Benzer bir ayet için bk. Kâf 50/35.
  • Bakara 2/272 Hûd 11/3 Nahl 16/30 Zümer 39/10 Necm 53/41 Rahmân 55/60 Zümer 39/70 Neml 27/89 Kasas 28/84 Nahl 16/96 Nahl 16/97 Zümer 39/35 Ahkâf 46/16 Kâf 50/35
• 17 - Dârimî, Rikâk, 98, 105; Ahmed b. Hanbel, II, 313, 370, 407.
• 18 - Semerkandî, age., I, 160; Taberî, age., II, 594; Zemahşerî, age., I, 287.
• 19 - Yazır, age., VI, 367.
• 20 - Bakara 2/28, 46, 156, 245, 281; Âl-i İmrân 3/55, 83; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/36, 60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 56, 70; Hûd 11/4, 34; Meryem 19/40; Enbiyâ’ 21/35, 93; Mü’minûn 23/60, 115; Nûr 24/64; Kasas 28/39, 70, 88; ‘Ankebût 29/8, 17, 57; Rûm 30/11; Lokmân 31/15, 23; Secde 32/11; Yâsîn 36/22, 83; Zümer 39/7, 44; Mü’min 40/77; Fussılet 41/21; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/15; ‘Alak 96/8.
  • Bakara 2/28 Bakara 2/46 Bakara 2/156 Bakara 2/245 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/83 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/36 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/56 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 Hûd 11/34 Meryem 19/40 Enbiyâ 21/35 Enbiyâ 21/93 Mü'minûn 23/60 Mü'minûn 23/115 Nûr 24/64 Kasas 28/39 Kasas 28/70 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/57 Rûm 30/11 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Secde 32/11 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/83 Zümer 39/7 Zümer 39/44 Mü'min 40/77 Fussilet 41/21 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/15 ‘Alak 96/8
• 21 - Semerkandî, age., I, 161-162; Taberî, age., II, 595-600; Zemahşerî, age., I, 287; Râzî, age., VI, 170; Yazır, age., II, 139; Esed, age., s. 74’te 236. not; İslamoğlu, age., s. 85’te 1. not.
• 22 - Semerkandî, age., I, 161.
• 23 - Bakara 2/178, 180, 183, 216, 246; Âl-i İmrân 3/154; Nisâ’ 4/77, 127; Tevbe 9/120, 121; Hacc 22/4.
  • Bakara 2/178 Bakara 2/180 Bakara 2/183 Bakara 2/216 Bakara 2/246 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/77 Nisâ 4/127 Tevbe 9/120 Tevbe 9/121 Hacc 22/4
• 24 - Râzî, age., VI, 173 25 - Semerkandî, age., I, 162; Tbaerî, age., II, 605.
• 26 - Semerkandî, age., I, 162. 27 - Taberî, age., II, 606; Zemahşerî, age., I, 288.
• 28 - Semerkandî, age., I, 162-163; Taberî, age., II, 606-617; Zemahşerî, age., I, 289.
• 29 - Esed, age., s. 74’te 239. not.
• 30 - Taberî, age., II, 617; Zemahşerî, age., I, 290. 31 - Buhârî, Enbiyâ’, 2; Müslim, Birr, 159, 160.
• 32 - Râzî, age., VI, 179.
• 33 - Râzî, age., VI, 181-182.
• 34 - Tirmizî, Birr, 15.
• 35 - Taberî, age., II, 622. 36 - Semerkandî, age., I, 164. 37 - Râzî, age., VI, 182.
• 38 - Buhârî, Rikâk, 41; Müslim, Zikr, 14, 16, 18.
• 39 - Taberî, age., II, 624.
• 40 - Semerkandî, age., I, 165; Zemahşerî, age., I, 292.
• 41 - Taberî, age., XVII, 54.