Kasas Suresi

Mekke’de risâletin 10-11. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 88 âyetten oluşan, adını 25. âyette geçen “kıssalar” anlamındaki الْقَصَص el-kasas kelimesinden alan Kasas sûresi inişe göre 67, resmî sıralamada ise 28. sûredir.

Kasas sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Neml sûresiyle de ondan bir önceki sûre olan Şu‘arâ’ suresiyle de yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de mukatta‘a harfleriyle başlaması, Hz. Mûsâ kıssası ile devam etmeleri en önemli ortak noktalardır (Neml 7-14; Kasas 3-46). Öyle ki bu durum iki sûrenin adeta birbirinin devamı olduğu izlenimi vermektedir. Ayrıca kâinat kitabından sunulan çeşitli konu başlıkları da iki sûrenin ortak konularındandır (Neml 59-64; Kasas 71-73). Dahası mahşere iyilik getirenlerle kötülük götürenlerin akıbetleri de her iki sûrede ele alınmaktadır (Neml 89-90; Kasas 84).

Kasas sûresi, büyük ölçüde Hz. Mûsâ’nın Firavun’la olan kıssasından söz etmektedir. Bu bağlamda Firavun’un korkunç zulmünün sonrasında Yüce Allah’ın İsrailoğularına olan ikramı dile getirilmekte, Hz. Mûsâ’nın ırmağa bırakılması ve sonrasında annesine geri döndürülmesiyle devam etmektedir.

14. âyetten itibaren, şehirde kendisinden yardım isteyen birisine destek olurken karşıdakini öldürmesi olayı gündeme getirilmekte, sonrasında o şehirden kaçıp Medyen’e doğru yola çıktığı ve Medyen suyunda iki kız kardeşle karşılaştığı, onlara hayvanları sulamakla yardım etmesinin sonucunda babalarının onu ödüllendirmek için çağırması ve orada 8 veya 10 yıl kalması hatırlatılmaktadır. 29. âyetten itibaren, Tûr’a doğru yola çıktığı, ailesiyle birlikte orada bir ışık gördüğü, kendisine ilahi hakikatlerin ulaştırılması anlamında seslenildiği, nihayet değneğiyle ilgili olarak bir tecrube yaşadığı beyan edilmektedir. Ayrıldığı şehre gönderilirken kardeşinin de yanında olmasını istediği, her ikisinin birlikte gönderildiği, kavminin onu şiddetle reddettiği, Firavun’un ona karşı küstahça davrandığı, ilahlık tasladığı, sonrasında Firavun’un ordusuyla birlikte denizde boğuldukları haber verilmektedir.

44. âyetten itibaren, konu Hz. Peygamber’e getirilmekte, müşrik muhataplarının sözleriyle Firavun zamanındakilerin davranışlarının benzeştiği beyan edilmektedir. Kitap ehlinden insanların iman etmesi durumunda kendilerine ödüllerinin iki kat verileceği hatırlatılarak, Mekkeli müşriklerin hadsiz çıkışları cevaplandırılmaktadır.

63. âyetten itibaren, azgınların akıbetlerinin feci olacağı haber verilmekte, iman edenlerin de kurtulmuş olacakları bildirilmektedir. Daha sonra kâinat kitabından bazı konu başlıkları ele alınmakta, Kârûn’un azgınlığına gönderme yapılmakta, onun gibilerin nasıl yerle bir edildiği bildirilmektedir.

Sûrenin son grup âyetinde, âhiret yurdunun muttakilere hazırlanmakta olduğu, iyilik getirenlerin ödüllendirileceği, diğerlerine de yaptıklarının karşılığının verileceği beyan edilmekte, Hz. Peygamber’in vahiy beklemediği, bu nedenle kendisine gelen vahiyler doğrultusunda bir duyarlılık ortaya koyması kendisinden istenmekte, sûre tek ilah vurgusuyla ve sadece O’nun bâkî kalacağı, hükmün O’na aidiyeti ve bütün insanların hesap vermek üzere O’na döndürüleceği bilgisiyle sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 23-28. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın Medyen suyunda iki kız kardeşle karşılaşmasını, onların babasıyla yaptığı görüşmeyi, yanında sekiz veya on yıl kalması şartıyla kızlarından birisiyle onu evlendirme teklifini ve sonuçta vardıkları anlaşmayı dile getirmektedir.

a) Medyen Suyunda Kızlarla Karşılaşması

Yüce Allah, sûrenin 23-24. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın Medyen suyunda bir grup insanla karşılaştığını, iki kız kardeşin hayvanlarını geri tutmaya çalışmaları nedeniyle onlara bunun nedenini sorduğunu, kendilerinin de çobanlar ayrılıncaya kadar onların yani kalabalığın arasına katılmama kararında olduklarını, çünkü babalarının çok yaşlı biri olduğunu söylediklerini ifade etmektedir.

Ardından, o kızların yerine hayvanlarını suladığı, bir gölgeliğe çekildiği ve Yüce Allah’ın ihsan edeceği her nimete muhtaç olduğunu söylediği şu şekilde nakledilmektedir: “Ey Rabbim! Doğrusu bana vereceğin her hayra (lütfuna) öylesine muhtacım ki.”

ı. Kızların Hayvanları Sulamaması ve Sebebi

وَلَمَّا وَرَدَ مَآءَ مَدْيَنَ وَجَدَ عَلَيْهِ اُمَّةً مِنَ النَّاسِ يَسْقُونَ وَوَجَدَ مِنْ دُونِهِمُ امْرَاَتَيْنِ تَذُودَانِ قَالَ مَا خَطْبُكُمَا قَالَتَا لَا نَسْق۪ي حَتّٰى يُصْدِرَ الرِّعَآءُ وَاَبُونَا شَيْخٌ كَب۪يرٌ “Medyen suyuna varınca, orada (hayvanlarını) sulayan bir grup insanla karşılaşmıştı. Onların gerisinde de (hayvanlarını) engelleyen (geri tutan) iki hanım (kız) görmüştü. Onlara ‘Derdiniz nedir (neden sulamıyorsunuz)?’ diye sorunca, şöyle demişlerdi: Çobanlar sulayıp çekilene kadar biz sulamayız; babamız da büyüktür, yaşlıdır (mecburen biz suluyoruz).”

Âyetteki وَلَمَّا وَرَدَ ve lemmâ verade fiili “ve vârid olduğunda, geldiğinde, ulaştığı zaman”; مَآءَ مَدْيَنَ mâe medyene tamlaması “Medyen suyuna”; وَجَدَ vecede fiili “bulmuştu”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “üzerinde, yanında”; اُمَّة ümmeten kelimesi “bir topluluk”; مِنَ النَّاس mine’n-nâsi ifadesi “insanlardan”; يَسْقُونَ yeskûne fiili “(hayvanlarını) sulamaktalar(dı), suvarmaktalar(dı)”; وَوَجَدَ ve vecede fiili “ve yine bulmuştu”; مِنْ دُونِهِم min dûnihim ifadesi “onların berisinde, aşağısında”; امْرَاَتَيْن imraeteyni kelimesi “iki kadın, iki kız”; تَذُودَانِ tezûdâni fiili “ikisi de geri durmaktalar(dı), (hayvanlarını) engellemekteler(di)”; قَالَkâle fiili “demişti ki”;مَا خَطْبُكُمَا mâ hatbukümâ sorusu “sizin durumunuz, probleminiz ne”; قَالَتَا kâletâ fiili “demişlerdi ki”; لَا نَسْق۪ي lâ neskî fiili “(hayvaları) sulamayız, su içirmeyiz”; حَتّٰى يُصْدِرَ hattâ yusdira fiili “ayrılıncaya kadar, gidinceye kadar”; الرِّعَآء er-ri‘âu kelimesi “çobanlar”; وَاَبُونَا ve ebûnâ tamlaması “ve bizim babamız da (şöyledir)”; شَيْخٌ كَب۪يرٌ şeyhun kebîrun tamlaması ise “çok yaşlı(dır), büyük(tür)” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın Medyen suyunun yanında yaşadıkları gündeme getirilmektedir.

1. وَلَمَّا وَرَدَ مَآءَ مَدْيَنَ وَجَدَ عَلَيْهِ اُمَّةً مِنَ النَّاسِ يَسْقُونَ “Medyen suyuna varınca, orada (hayvanlarını) sulayan bir grup insanla karşılaşmıştı.” Bu kalıpta sadece bu âyette geçen وَرَدَ verade fiili “vârid olmak”, yani “gelmek”, “ulaşmak”, “varmak”(1) gibi anlamlar içermekte, اُمَّة ümmeh kelimesi ise “topluluk” manası vermektedir.

Ayette geçen اُمَّة ümmeh kelimesi “belli bir hedef doğrultusunda bir araya gelen, buluşan insanlar topluluğu” manasına geldiği için, burada da aynı şekilde hayvanların su ihtiyacını karşılamak için toplananlar anlamında bir amaç birlikteliği söz konusuydu. Bu nedenle söz konusu topluluk için başka bir kelime değil de “ümmet” kelimesi tercih edilmiştir. Âyetin devamında gelen الرِّعَآء er-ri‘â’ kelimesi de zaten “çobanlar” manasını içermektedir.

Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın Medyen’e doğru yola çıktığında Medyen suyunun bulunduğu yere vardığını ve orada hayvanlarını sulamakta olan insanlarla karşılaştığını haber vermektedir. Demek ki “Medyen suyu” denilen mekân Medyen ahalisinin hayvanlarının su ihtiyacını karşıladığı bir yer idi ve şehre de yakın bir mesafedeydi.

Hz. Mûsâ’nın Mısır’dan ayrılıp yola çıkışıyla Medyen suyuna varışı arasında ne kadar bir zaman geçtiği, bu mesafenin ne kadar olduğu, yolculukta neler yaşadığı gibi konular vahyin mesaj dünyasına bir katkı sunmayacağı için Yüce Allah onlara burada yer vermemektedir.

Esasında kıssaların anlatılma sebebi, olayın veya yaşananların hangi unsuru, hangi boyutu devreye sokuluyorsa oradaki mesajın son ümmet tarafından anlaşılması, anlatılanlardan dersler çıkartılması ve ilgili konularda hassas davranılmasının sağlanmasıdır. İşte Hz. Mûsâ’nın kıssasında da aynı mantık söz konusu edilmekte ve gereksiz detaylardan kaçınılmakta, değinilen noktalar için de azami dikkat gösterilmesi arzu edilmektedir.

2. وَوَجَدَ مِنْ دُونِهِمُ امْرَاَتَيْنِ تَذُودَانِ قَالَ مَا خَطْبُكُمَا قَالَتَا لَا نَسْق۪ي حَتّٰى يُصْدِرَ الرِّعَآءُ وَاَبُونَا شَيْخٌ كَب۪يرٌ “Onların gerisinde de (hayvanlarını) engelleyen (geri tutan) iki hanım (kız) görmüştü. Onlara ‘Derdiniz nedir (neden sulamıyorsunuz)?’ diye sorunca, şöyle demişlerdi: Çobanlar sulayıp çekilene kadar biz sulamayız; babamız da büyüktür, yaşlıdır (mecburen biz suluyoruz).” Âyetin bu bölümüyle ilgili birkaç noktaya temas etmek gerekmektedir.

a) وَوَجَدَ مِنْ دُونِهِمُ امْرَاَتَيْنِ تَذُودَانِ “Onların gerisinde de (hayvanlarını) engelleyen (geri tutan) iki hanım (kız) görmüştü.” Hz. Mûsâ Medyen suyunda karşılaştığı insanların dûnunda yani “gerisinde, daha aşağısında” bir yerde hayvanlarını suyun bulunduğu yerden geri tutan iki kadın/kız görmüştü.

Bu kızların durumu hakkında kullanılan ve Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَذُودَانِ tezûdâni fiili “engellemek”, “karşı koymak”, “itmek”, “geri çekmek”, “uzakta tutmak”, “sürüye karışmaması için hayvanlara sahip çıkmak”(2) gibi anlamlar içermektedir.

Âyette sözü edilen kızların geri durmasının muhtemel sebepleri “çobanların güçlü oluşu, itiş kakışa maruz kalmamak, sıkışıklığa girmemek, kendi hayvanlarının diğer sürüye karışmasını engellemek, yabancı, nâmahrem erkeklerle bir arada bulunmamak, namahrem bakışlardan uzak durmak” vs. şeklinde beyan edilebilir.(3)

Anlaşılıyor ki, insanlar arasında kadın erkek biribirine karışık vaziyette durmamak gerekmekte, birilerinin geride durmasının daha doğru olacağı ve bunun bir duyarlılık gereği olduğu ortaya konulmuş olmaktadır.

b) قَالَ مَا خَطْبُكُمَا “Onlara ‘Derdiniz nedir/neden böyle davranıyorsunuz (uzakta, kenarda duruyorsunuz)?’ diye sormuştu.” Hz. Mûsâ bu iki bayanın yanına giderek kendilerine durumlarını sormuştu. Bu ifadesi bağlamında kullandığı مَا خَطْبُكُمَا mâ hakbukümâ şeklindeki soru cümlesi “Durumunuz nedir?”, “Neyiniz var?”, “Neden geri duruyorsunuz?”, “Neden bekliyorsunuz?”, “Arzunuz nedir?”, “Derdiniz nedir?” gibi manalar içermektedir.

Bu ifade ve sonrasında yaşanan konuşmalar, edep dairesinde erkeklerin kadınlarla konuşabileceklerinin bir delilidir. Sanıldığı gibi “kadınlar erkeklerle hiçbir şekilde konuşamaz” diye bir kural söz konusu değildir; yeter ki edep ve sınır korunmuş olsun. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet grubundan güne dair, namahrem kadın veya kızlarla ne kadar, hangi sınırda konuşulabileceğine dair çok önemli ilkeler öğretilmektedir. Kıssanın bu detayda anlatılmasının en önemli sonuçlarından birisi de işte budur.

c) قَالَتَا لَا نَسْق۪ي حَتّٰى يُصْدِرَ الرِّعَآءُ وَاَبُونَا شَيْخٌ كَب۪يرٌ “(Kızlar) şu cevabı vermişlerdi: Çobanlar (sulayıp) çekilene kadar biz (onların içine sokulup hayvanlarımızı) sulamayız; babamız da çok yaşlıdır (biz mecburen geldik).” Hz. Mûsâ, iki kıza durumlarını sorunca onlar da çobanların arasına katılmak istemediklerini, onlar hayvanlarını sulayıp ayrılıncaya kadar kendilerinin hayvanlarını sulamayacağını beyan etmişlerdi. Esasında hayvanları sulama işini erkek çobanlar yapmasına rağmen kadın/kız başına kendilerinin gelmelerinin sebebini ise “babalarının çok yaşlı oluşu”na bağlamışlardı.

Âyette geçen حَتّٰى يُصْدِرَ الرِّعَآءُ “Çobanlar (sulayıp) çekilene kadar” ifadesindeki يُصْدِرَ yüsdira fiili sadece bu âyette geçmekte ve önceki âyette zikredilen ve “varmak, ulaşmak” manasındaki وَرَدَ verade fiilinin zıddına “ayrılmak”, “gitmek”, “hayvanları sulayıp oradan çekip gitmeleri” manası vermektedir. Bu arada Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan الرِّعَآء er-ri‘â’ kelimesi de er-râ‘î kelimesinin çoğuludur ve “çobanlar” manasına gelmektedir.

Âyette verilmek istenen mesaj gayet açıktır: Kızlar çobanlarla aynı ortamda, onlarla içiçe bulunmak istememiş, onlar su kuyusunun yanından ayrılıncaya kadar kendi hayvanlarını sulamayacaklarını beyan etmişlerdi. Demek ki hayvan otlatmak da onları suvarmak da esasında erkeklerin işidir; ancak eğer evde erkek yoksa ya da bu işi yapamayacak yaşta ve durumdaysa o zaman mecburen kadınlar da bu işleri yapmak zorunda kalabilirler. Kızların ortaya sunduğu وَاَبُونَا شَيْخٌ كَب۪يرٌ “Babamız çok yaşlıdır” sözleriyle belirtmek istedikleri de bundan ibarettir.

Bu cümlede geçen كَب۪ير kebîr kelimesi bedenen “büyük olmak”, “yaşlı olmak” manasına gelmekte, buna rağmen beraberinde bir de شَيْخ şeyh kelimesinin kullanılmasının belli bir nedeni olmalıdır. Bu konuda bazı hatırlatmalarda bulunmamızda yarar vardır.

Benzer bir kullanım شَيْخًا كَب۪يرًا şeyhan kebîran tamlaması şeklinde Yûsuf 12/78. âyette oğulları tarafından Hz. Ya‘kûb için Hz. Yûsuf’un huzurunda dile getirilmiştir ki bu iki kullanım da esasında oldukça dikkat çekicidir. Çünkü كَب۪ير kebîr kelimesi “büyük”, “ileri yaşta”, “ihtiyar” manasına gelirken شَيْخ şeyh kelimesine yer verilmesinin önemli bir sebebi olmalıdır. Bu doğrultuda söz konusu kelimenin “kadrü kıymeti olan”, “dindarlık bakımından önde giden”, “hatırlı” gibi anlam boyutu vardır. Onlar bu kelimeyi babaları Hz. Şuayb’ın hatırını zikretmek için dile getirmiş olmalıdır.

Kızların babasının kim olduğu âyetlerde açıkça zikredilmemektedir. Ancak yaygın kanaat Medyen’e gönderilen peygamber olması bakımından(4) bu zatın Hz. Şu‘ayb olduğu yönündedir; biz de yorumlarımızı bu kanaat doğrultusunda yapmaya çalışacağız. Başka bazı âlimler bu zatın Hz. Şu‘ayb değil, başka bir yakını olduğunu beyan etmişlerdir. İsim zikredilmemesi, maksadın çok net olarak tayin edilmemesi gerektiğini de göstermektedir.

ıı. Kızlara Yardımı ve Yüce Allah’a Duası

فَسَقٰى لَهُمَا ثُمَّ تَوَلّٰىٓ اِلَى الظِّلِّ فَقَالَ رَبِّ اِنّ۪ي لِمَآ اَنْزَلْتَ اِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَق۪يرٌ “Bunun üzerine (Musa) hemen onların yerine (hayvanlarını) sulamıştı. Daha sonra bir gölgeye çekilmiş ve ‘Rabbim! Doğrusu bana vereceğin her (türlü) lütfa öyle muhtacım ki!’ demişti.”

Âyetteki فَسَقٰى fe sekâ fiili “(hayvanlara) su vermişti, sulamıştı”; لَهُمَا lehumâ ifadesi “o ikisi için, o ikisi adına”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; تَوَلّٰى tevellâ fiili “çekilmişti”;اِلَى الظِّلِّ ile’z-zılli kelimesi “bir gölgeliğe”;فَقَالَ fe kâle fiili “demişti ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; لِمَآ اَنْزَلْتَ limâ enzelte ifadesi “indirdiğin şeye, ikram ettiğin her bir şeye”; اِلَيَّ ileyye ifadesi “bana”; مِنْ خَيْرٍ min hayrin kelimesi “herhangi bir hayır türünden, maddi bir nimet bakımından, lütuf açısından”; فَق۪ير fakîrun sözcüğü ise “muhtac(ım)” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın, kızların hayvanlarını sulaması ve sonrasındaki duası gündeme getirilmektedir.

1. فَسَقٰى لَهُمَا “Bunun üzerine (Mûsâ), hemen onların yerine (hayvanlarını) sulayıvermişti.” Hz. Mûsâ o iki kızın yerine hayvanlarını sulamıştı. Âyette geçen فَسَقٰى fesekâ ifadesindeki fâ/fe edatı Hz. Mûsâ’nın hiç zaman geçirmeden onların hayvanlarını suladığını göstermektedir. Böylece kızların istemedikleri bir ortamda daha fazla kalıp rahatsız olmamalarını sağlamıştı.

Toplumda erkek duyarlılığına dair en güzel örneklerden birisi de budur. Yabancı kadın veya kızlarla gereğinden fazla konuşmamak gerektiği gibi, onlara kendileri istemeden de yardımcı olmaya çalışmak bir peygamber duyarlılığı olarak ortaya konulmuş olmaktadır.

2. ثُمَّ تَوَلّٰىٓ اِلَى الظِّلِّ فَقَالَ رَبِّ اِنّ۪ي لِمَآ اَنْزَلْتَ اِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَق۪يرٌ “Daha sonra bir gölgeye çekilmiş ve ‘Rabbim! Doğrusu bana vereceğin her (türlü) lütfa öyle muhtacım ki!’ demişti.” Kızlar hayvanlarını alıp oradan ayrıldıktan sonra Hz. Mûsâ gölgelik bir yere çekilmiş ve Yüce Allah’a kendisine yardım etmesi için niyazda bulunmuştu. Mısır’dan ayrıldıktan sonra, bir anlamda çok zor bir süreç geçirmekte olan Hz. Mûsâ, Yüce Allah’ın kendisine ikram edeceği her bir nimete ve ikrama muhtaç olduğunu duasına konu edinmişti.

Hz. Mûsâ’nın اِنّ۪ي لِمَآ اَنْزَلْتَ اِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَق۪يرٌ “Bana indirdiğin (indireceğin, vereceğin) her bir hayra muhtacım” sözünden kasıt hem gıda anlamında olabilir, hem de başka ihtiyaçlar söz konusu edilmiş olabilir. Eğer maksat maddî anlamda gıda ise Hz. Mûsâ’nın bu sözü kızların duyabileceği şekilde söylemiş olma ihtimali yüksektir. Çünkü Firavun’un sarayındaki ihtişamın içinden böyle sıkıntılı bir ortama düşen Hz. Mûsâ’nın bir insan refleksiyle maddî ihtiyaçları için dua etmiş olması çok anlaşılabilirdir.(5)

Bu durumda duada yer alan اَنْزَلْتَ enzelte fiilini “nimet indirmek, yani nimet ihsan ve ikram etmek” manasına almış oluruz ki fiilin böyle bir anlamı da vardır. Bir peygamber duyarlılığıyla Hz. Mûsâ neyi kimden istememiz gerektiğini bu şekilde bize öğretmekte, insanlardan istemenin değil de Yüce Allah’a niyazda bulunmanın gerekliliğine temas etmiş olmaktadır.

Duasının konusu Yüce Allah’ın ona ihsan edeceği öğretiler vs. anlamında ise o zaman kızlar ayrılıp gittikten sonra Hz. Mûsâ bir gölgeliğe çekilmiş ve bu içten duasını dile getirmişti diyebiliriz.(6) Burada söz konusu duada yer alan اَنْزَلْتَ enzelte fiilinin “indirmek, öğretmek, vahyetmek” anlamı bu yaklaşımı destekleyebilir.

Âyetin sonundakiخَيْر hayr kelimesi hem maddî anlamda nimet, hem de öğreti ve bilgi anlamında “iyi şey”ler manasına alınabilir; dolayısıyla her iki yaklaşım da âyetten çıkarılabilecek sonuçlara müsaittir. Çeşitli âyetlerde(7) geçen الْفَق۪ير/ فَق۪ير fakîr/el-fakîr sözcüğü ise “fakir, muhtaç “gibi anlamlara gelmektedir.

Hz. Mûsâ’nın kıssasının bu bölümü ile Hz. Peygamber’in Mekke döneminde yaşadığı bazı olaylar arasında şöyle bir ilgi kurulabilir:

“Hz. Mûsâ bu karşılaşmayı, yaşadığı yalnızlığı gidermek için Yüce Allah’ın bir lutfu saymıştı. Nitekim ileriki âyetlerde bu kızlardan biriyle evlenmek için ödeyeceği bedel nakledilecektir. Bu âyette anlatılan husus Hz. Mûsâ’nın “bittim” noktasıdır. Özel ilâhî eğitim kapsamına alınan Hz. Mûsâ, yaşamakla ölmek arasındaki bir kıyıda gizlice doğmuş, suya bırakılmış, sarayda büyümüş, prens olmuş, Habeş seferinda başarı kazanarak adını tahta aday isimler arasına yazdırmıştı. Elinden çıkan ölümlü kaza sonrası şimdi kaçak, aç, susuz, uykusuz, evsiz ve barksız biri olarak Rabbine ‘bittiğini’ ilan ediyordu. Hz. Musa’nın durumu, Hz. Peygamber’in Taif’ten kan-revan içinde dönüşüne tekabül eder.”(8)

Kıssanın bundan sonraki bölümü ise sosyal hayatın en vazgeçilmezlerinden olan bir başka alanına ışık tutacak mahiyettedir.

b) Hz. Mûsâ’nın Hz. Şu‘ayb’la Anlaşması

Yüce Allah, sûrenin 25-28. âyetlerinde iki kızdan birisinin utana sıkıla Hz. Mûsâ’nın yanına geldiğini, hayvanlarını sulaması karşılığında babalarının ona ücret vermek için kendisini çağırdığını söylediğini, Hz. Mûsâ’nın da kızların babası Hz. Şu‘ayb’ın yanına gelip başından geçenleri anlatınca kızların babasının ona artık korkmaması gerektiğini, çünkü zalimlerden kutulduğunu söylediğini beyan etmektedir.

Ardından, kızlardan birisinin babalarına Hz. Mûsâ’yı ücretle tutmasını teklif ettiği, çünkü onun güçlü ve güvenilir biri olduğunu söylediği, bunun üzerine yanında sekiz yıl çalışması karşılığında Hz. Şu‘ayb’ın, iki kızından birini onunla nikahlamayı teklif ettiği, süreyi on yıla tamamlaması durumunda bunun onun bir iyiliği olacağını söylediği, ona zorluk çıkarmayacağını belirttiği, dediğini yapacağı sözünü verdiği beyan edilmektedir.

Kıssanın bu kısmının sonunda ise Hz. Mûsâ’nın bu iki tekliften birini kabul ettiği, ona karşı bir düşmanlık beslenmemesi gerektiği sözünü aldığı ve sözleşmelerine Yüce Allah’ın vekil olduğunu belirttiği aktarılmaktadır.

ı. Hz. Şu‘ayb’la Buluşması

فَجَآءَتْهُ اِحْدٰيهُمَا تَمْش۪ي عَلَى اسْتِحْيَآءٍ قَالَتْ اِنَّ اَب۪ي يَدْعُوكَ لِيَجْزِيَكَ اَجْرَ مَا سَقَيْتَ لَنَا فَلَمَّا جَآءَهُ وَقَصَّ عَلَيْهِ الْقَصَصَ قَالَ لَا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِم۪ينَ “Bu esnada, iki kızdan biri edeple yürüyerek o (Musa)’nın yanına gelmiş (ve) “Babam, bizim için (hayvanları) sulamanın karşılığını ödemek için seni çağırıyor!” demişti. (Musa, kızın babası Şuayb’a) gelip (kendi başından geçen) olayları anlatınca, (Şuayb) ‘Korkma, o zalim toplumdan artık kurtuldun!’ demişti.”

Âyetteki فَجَآءَتْهُ fe câethu fiili “ona gelmişti”; اِحْدٰيهُمَا ıhdâhumâ talaması “o ikisinden birisi”; تَمْش۪ي temşî fiili “yürüyerek”; عَلَى اسْتِحْيَآءٍ ‘ale’stıhyâin kelimesi “utana sıkıla”; قَالَتْ kâlet fiili “demişti ki”; اِنَّ اَب۪ي inne ebî tamlaması “muhakkak ki benim babam”; يَدْعُوكَyed‘ûke fiili “seni çağırmaktadır”;لِيَجْزِيَكَ liyecziyeke fiili “sana karşılık vermek için”; اَجْر ecra kelmesi “ödülü, ücreti”;مَا سَقَيْتَ mâ sekayte ifadesi “sulamana karşılık”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için (hayvanlarımızı)”; فَلَمَّا جَآءَهُ fe lemmâ câehû fiili “ona (babasının yanına) geldiği zaman”; وَقَصَّ ve kassa fiili “ve anlattığı(nda)”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; الْقَصَص el-kasasa kelimesi “olayları, yaşadıklarını”; قَالَ kâle fiili “(kızların babası ona) demişti ki”;لَا تَخَفْ lâ tehaf emri “korkma”; نَجَوْتَ necevte fiili “kurtuldun”; مِنَ الْقَوْمِ mine’l-kavmi kelimesi “o kavimden, topluluktan”; الظَّالِم۪ين ez-zâlimîne sözcüğü ise “zalimler, haksızlık yapanlar” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın kızların babasıyla buluşması gündeme getirilmektedir.

1. فَجَآءَتْهُ اِحْدٰيهُمَا تَمْش۪ي عَلَى اسْتِحْيَآءٍ “Bu esnada, iki kızdan biri edeple yürüyerek o (Musa)’nın yanına gelmişti.” Anlaşılıyor ki Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın önceki âyette gerçekleştirdiği niyazını kabul etmişti. Bunun sonucunda kızların biri utana sıkıla yürüyerek Hz. Mûsâ’nın yanına gelmişti. Âyetlerde bu kızın iki kız kardeşten hangisi olduğu ve isminin ne olduğuyla ilgili herhangi bir işaret olmadığı için biz de bu konuda tahminlerde bulunmayacağız.

Âyette geçen اسْتِحْيَآء istıhyâ’ kelimesi kızın öncelikli olarak yürüyüşünün edeb, hayâ, sıkılganlık, ahlâk vs. içerikli olduğunu göstermekte, ayrıca bunun bir gereği olarak kıyafetinin de düzgün oluşunu içerebilir.

Nûr 24/31’de geçen “gizledikleri bilinsin diye yürürken kadınların ayaklarını yere sert bir şekilde vurmamaları” gerektiği emri ile Ahzâb 33/32-33’te geçen “konuşurken sahip olunması gereken edep ve ilk cahiliye gibi açılıp saçılmama vurgusu” aynı noktada buluşmaktadır.

Ayrıca meselenin örtünme boyutunda A‘râf 7/26’da sözü edilen libâsü’t-takvâ yani “takvâ örtüsü”yle ilgili hatırlatma da devreye girebilir. Nihayet aynı kaynaktan gelen ve beslenen bilgiler aynı hedef için konulmuşlardır. Burada sözü edilen kızların babasının Hz. Şu‘ayb olduğu düşünüldüğünde, bu edeplerinin kaynağını anlamakta ve yorumlamakta herhangi bir zorluk çekilmeyecektir.

Âyetin bu cümlesi bir kadının veya kızın nâmahrem başka bir kişinin yanına gelebileceğini, onunla konuşabileceğini gösterdiği gibi, bu tür gelişlerinde ve konuşmalarında edebi elden bırakmaması gerektiğini de göstermektedir. Kur’ân bir hayat kitabıdır ve onun içerdiği prensipler de hayatın bütün kodlarını içerecek şekilde temel ve genel ilkeleri şekillendirecek bir mahiyet arz etmektedir.

Hz. Mûsâ’nın kıssasının bu kesitinde verilen bu tür detayların bizim için yani son ümmet için bir hayat kılavuzu olması gerektiği hatırlatılsın diye bu şekilde getirilmiştir. Aksi takdirde, böylesine bir detayın verilmesinin hikmeti anlaşılamazdı.

2. قَالَتْ اِنَّ اَب۪ي يَدْعُوكَ لِيَجْزِيَكَ اَجْرَ مَا سَقَيْتَ لَنَا “(Kızlardan biri) ‘Babam, bizim için (hayvanları) sulamanın karşılığını ödemek için seni çağırıyor!’ demişti.” Hz. Mûsâ’nın yanına utana sıkıla gelen kız, hayvanlarını sulamasının karşılığını vermek üzere babasının onu çağırdığını söylemiştir.

Âyette yer almasa da Hz. Şu‘ayb kızlarının her zamankinden daha erken eve dönmelerinin sebebini sormuş olabilir. Onlar da merhametli, edepli, irfanlı, sâlih bir adamın kendilerine yardım ettiğini söyleyince Hz. Şu‘ayb Hz. Mûsâ’yı çağırıp ona bu iyiliğinin karşılığını vermek istemişti.(9)

“Hz. Şu‘ayb gibi bir peygamberin kızı nasıl olur da Hz. Mûsâ gibi bir yabancıyla yolculuk yapmış olabilir?” diye bir soru sorulursa, verilecek cevap açıktır: Bu kız Hz. Mûsâ’ya babasından haber getirmişti. İhtiyatlı ve takvaya uygun olduğu sürece böyle bir yolculukta sakınca yoktur. Belki de böyle bir yolculukta herhangi bir sakınca olmadığına dair vahyin bir işareti de söz konusu edilmiştir.(10)

Dahası, bunun ne kadarlık bir mesafe olduğu, yanlarında başka hiç kimsenin bulunmadığı gibi hususlara dair elde herhangi bir delil de mevcut değildir. Dolayısıyla namuslu ve takvalı olunduğu sürece belli bir mesafe korunarak bu tür yolculukların yapılabileceği söylenebilir.

3. فَلَمَّا جَآءَهُ وَقَصَّ عَلَيْهِ الْقَصَصَ قَالَ لَا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِم۪ينَ “(Musa, kızın babası Şuayb’a) gelip (kendi başından geçen) olayları anlatınca, (Şuayb) ‘Korkma, o zalim toplumdan artık kurtuldun!’ demişti.” Hz. Mûsâ kendisini çağıran kişinin yani kızların babası olan Hz. Şu‘ayb’ın yanına gelince başından geçenleri anlatmıştı.

Muhtemelen Mısırlı Kıptî’yi öldürmesi, diğeriyle de yaşadığı kavgayı anlatmış, ardından yöneticilerin kendisiyle ilgili özel bir toplantı yapıp onu öldürme kararı verdiklerini, içlerinden yiğit birisinin kendisine haber vermesi üzerine oradan kaçtığını anlatmıştı.

Bu âyette zikredilen ve kıssa kelimesinin çoğulu olan الْقَصَصَ el-kasas kelimesi “kıssalar”, “olaylar” anlamına gelmekte ve Hz. Musa’nın o ana kadar yaşadığı önemli bütün olayları içermektedir. Bu nedenle kelime çoğul getirilmiş ve söz konusu kelime aynı zamanda bu sûrenin ismi olarak anılmıştır.

“Kıssalar” anlamındaki bu kelime bu surede birden çok peygamberin kıssasının anlatıldığını değil, her biri Hz. Musa’nın hayatının bir kesitini içerdiği için bir anlamda farklı kıssalar gibi algılandığı için bu çoğul kelime âyette zikredilmiş ve sureye de isim olarak verilmiştir.

Anlatılanları dinleyen Hz. Şu‘ayb, Hz. Mûsâ’ya artık korkmasına gerek olmadığını, zalim toplumdan kurtulduğunu söylemişti. Hz. Şu‘ayb, Firavun ve adamlarının ülkesinin dışında bir yerde yaşadığı için artık ona herhangi bir zarar veremeyeceklerini, onların bu ülkede sözlerinin ve hükümlerinin geçmeyeceğini, onların topraklarında bulunmadıklarını beyan etmiş(11) ve Hz. Mûsâ’yı rahatlatmıştı.

Kendisiyle ilgili ölüm kararının verildiğini ona bildiren yiğit kişinin uyarısının ardından yola çıkarken Kasas 28/21’de de belirtildiği gibi Hz. Mûsâ şöyle dua etmişti: “Ey Rabbim! Beni zâlimler topluluğundan koru!” İşte yaşanan bu olay Hz. Mûsâ’nın bu duasının hem yolculuk esnasında hem de sonrasında kabul edildiğinin bir delilidir.

ıı. Kızların Babalarına Teklifi

قَالَتْ اِحْدٰيهُمَا يَآ اَبَتِ اسْتَاْجِرْهُ اِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَاْجَرْتَ الْقَوِيُّ الْاَم۪ينُ “(Şuayb’ın iki kızından) biri ‘Ey babacığım! Onu ücretli (çalışan olarak) tut! Şüphesiz ki ücretle tuttuklarının en hayırlısı, işte bu güçlü ve güvenilir olan (kişidir)’ demişti.”

Âyetteki قَالَتْ kâlet fiili “demişti ki”; اِحْدٰيهُمَا ıhdâhumâ tamlaması “o iki (kızın) birisi”; يَآ اَبَتِ yâ ebeti hitabı “ey babacığım”; اسْتَاْجِرْهُ iste’cirhu isteği “onu ücretle tut”;اِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَاْجَرْتَ inne hayra meni’ste’certe tamlaması “ücretle tuttuğun kişilerin en hayırlısı”; الْقَوِيّ el-kaviyyu kelimesi “bu güçlü (kişidir)”; الْاَم۪ين el-emînu sözcüğü ise “güvenilir olan(dır)” demektir.

Burada Hz. Şu‘ayb’ın iki kızından birisinin babasına teklifi gündeme getirilmektedir.

1.قَالَتْ اِحْدٰيهُمَا يَآ اَبَتِ اسْتَاْجِرْهُ “(Şuayb’ın iki kızından) biri ‘Ey babacığım! Onu ücretli (çalışan olarak) tut!’ demişti.” Yüce Allah Hz. Şu‘ayb’ın iki kızından birisinin babasına söylediği bir cümleyi nakletmekte ve Hz. Mûsâ’yı ücretli tutmasını babasından istediğini bildirmektedir. Anlaşılıyor ki Hz. Şu‘ayb daha önce de başkalarını ücretli tutmuş, belli ki çok da memnun olmamıştı. O dönemde insanların bu tür ücretle çalıştırmak üzere insanları yanlarına aldıklarını da bu vesileyle söyleyebiliriz.

2. اِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَاْجَرْتَ الْقَوِيُّ الْاَم۪ينُ “Şüphesiz ki ücretle tuttuklarının en hayırlısı, işte bu güçlü ve güvenilir olan (kişidir).” Kıza göre babasının yani Hz. Şu‘ayb’ın ücretle tutacağı kişilerin en uygunu Hz. Mûsâ’ydı. Çünkü Hz. Mûsâ’nın sen derece güçlü ve çok güvenilir biri olduğunu söylemişti. Onun bu kanaate varmasının muhtemel sebebi şudur: Hayvanları sularken gösterdiği performans onun الْقَوِيّ el-kaviyy oluşunu, konuşurken ve yolculuk esnasındaki edepli tutumu da onun الْاَم۪ين el-emîn oluşunu aklına getirmiş olabilir.

Söz konusu kızın ileri sürdüğü iki sıfat Neml 27/39’da geçtiği gibi Hz. Süleyman için de zikredilmektedir. الْقَوِيّ el-kaviyy kelimesi onun kendine haksızlık edilmesine izin vermeyen güçlü kişiliğini, الْاَم۪ين el-emîn oluşu ise onun başkasına haksızlık etmekten kaçınan güvenirliğine delâlet eder. “Bu iki sıfat üzerinden verilen mesaj açıktır: Ne güçsüz ol zulme maruz kal, ne de güvenilmez güç sahibi ol, zulmet.”(12)

ııı. Hz. Şu‘ayb’ın Bir Kızını Hz. Mûsâ’ya Teklifi

قَالَ اِنّ۪يٓ اُر۪يدُ اَنْ اُنْكِحَكَ اِحْدَى ابْنَتَيَّ هَاتَيْنِ عَلٰىٓ اَنْ تَاْجُرَن۪ي ثَمَانِيَ حِجَجٍ فَاِنْ اَتْمَمْتَ عَشْرًا فَمِنْ عِنْدِكَ وَمَآ اُر۪يدُ اَنْ اَشُقَّ عَلَيْكَ سَتَجِدُن۪يٓ اِنْ شَآءَ اللّٰهُ مِنَ الصَّالِح۪ينَ “(Şuayb, Musa’ya) şöyle demişti: Bana sekiz yıl çalışmana karşılık şu iki kızımdan birini sana nikâhlamak istiyorum. Süreyi on yıla tamamlarsan o sana kalmış bir şeydir; seni sıkıntıya düşürmek istemem. İnşallah beni dürüst olanlardan bulacaksın.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اِنّ۪يٓ innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اُر۪يدُ ürîdü fiili “istiyorum”; اَنْ اُنْكِحَكَ en unkihake fiili “sana nikâhlamayı”; اِحْدَى ıhdâ kelimesi “birini”; ابْنَتَيَّ ibneteyye sözcüğü “iki kızımın”; هَاتَيْنِ hâteyni kelimesi “şu iki”; عَلٰىٓ اَنْ تَاْجُرَن۪ي ‘alâ en te’curanî ifadesi “bana ücretle çalışman karşılığında”; ثَمَانِيَ حِجَجٍ semâniye hıcecin tamlaması “sekiz yıl”;فَاِنْ اَتْمَمْتَ fe in etmemte fiili “eğer tamamlarsan”;عَشْرًا ‘aşran kelimesi “ona, on yıla”;فَمِنْ عِنْدِكَ fe min ‘ındike ifadesi “(bu) sendendir, o sana kalmıştır, sen bilirsin”; وَمَآ اُر۪يدُ ve mâ ürîdü fiili “ve istemem”;اَنْ اَشُقَّ en eşukka fiili “sıkıntı vermek, zorlamak”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana, seni”; سَتَجِدُن۪يٓ setecidünî fiili “beni bulacaksın”; اِنْ شَآءَ in şâe fiili “eğer dilerse, imkan verirse”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مِنَ الصَّالِح۪ينَ mine’s-sâlihîne ifadesi ise “iyi davrananlardan, samimi olanlardan, düzgün iş yapanlardan” demektir.

Burada Hz. Şu‘ayb’ın Hz. Mûsâ’ya yönelik bir teklifi gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ اِنّ۪يٓ اُر۪يدُ اَنْ اُنْكِحَكَ اِحْدَى ابْنَتَيَّ هَاتَيْنِ عَلٰىٓ اَنْ تَاْجُرَن۪ي ثَمَانِيَ حِجَجٍ فَاِنْ اَتْمَمْتَ عَشْرًا فَمِنْ عِنْدِكَ “(Şuayb, Musa’ya) şöyle demişti: Bana sekiz yıl çalışmana karşılık şu iki kızımdan birini sana nikâhlamak istiyorum. Süreyi on yıla tamamlarsan o sana kalmış bir şeydir.” Bu ifadeyle ilgili bazı noktalara değinmemiz gerekmektedir.

a) Kızların babası olan Hz. Şu‘ayb, yanında “sekiz yıl” çalışması karşılığında daha önce Medyen suyunda görüp tanıdığı o iki kızından birisiyle Hz. Mûsâ’yı evlendirmek istediğini söylemiştir. Süreyi “on yıla” tamamlamasının ise Hz. Mûsâ’ya kalmış bir iş olduğunu, eğer böyle yaparsa bunun kendilerine yapılmış bir lütuf olacağını beyan etmişti.(13)

Anlaşılıyor ki, dönemin uygulamasında böyle bir süre yaygındı veya kuraldı; ancak süreyi on yıla tamamlaması için herhangi bir sorumluluk bulunmadığı da Hz. Şu‘ayb’ın sözlerinden anlaşılmaktadır.

b) Bu teklif belki de o dönemin şeriatında bir anlamda mehir anlamına geliyordu. Zira Hz. Mûsâ’nın buna itiraz etmemesi böyle bir sonucu akla getirmektedir.(14) Elbette yolda kalmış ve her bir ikrama muhtaç olan Hz. Mûsâ’nın böyle bir teklife hayır demesi de düşünülemezdi; ancak yine de konunun bir mehir boyutunun bulunduğunu söylemek yanlış olmasa gerektir.

Arada belli bir rakamın telaffuz edilmemesi bu uygulamanın sonrakiler için de bir fikir verebileceğini, mehir denen uygulamanın kadın lehine önemli bir kurum olduğunu göstermektedir. Sekiz yıllık ücretin karşılığı olarak yaklaşık bir bedelin takdir edilmesinde bu âyetin referans olabileceğini bu vesileyle söylemekte yarar vardır.

c) Bu noktada hatırlatalım ki âyette sözü edilen “sekiz yıllık bir süre kızların babasının yanında kalış şartı” hiçbir şekilde “başlık parası” değildir. Çünkü konunun bir mehir boyutu olduğu gibi, zaten Hz. Musa’nın yolda kalmışlığı ile “Ey Rabbim! Doğrusu bana vereceğin her hayra (lütfuna) öylesine muhtacım ki” şeklinde 24. âyette de belirtildiği gibi her nimete ve ihsana muhtaçlığı söz konusuydu. Mesele böyle anlaşılmalı, yanlış sonuçlara kapı aralayacak yaklaşımlardan özenle ve özellilkle kaçınılması gerekmektedir.

d) Bu vesileyle özel bir kullanım hakkında teknik bir bilgi vermek gerekmektedir: Daha önce Neml 27/28’de de belirttiğimiz üzere, Yûsuf 12/93, Enbiyâ’ 21/63 ve Neml 27/28’de de örnekleri bulunduğu gibi, söz konusu âyetlerde geçen هٰذَا hâzâ ism-i işareti tamlama halindeki bir ifadeyi nitelendiriyorsa tamlamadan sonra zikredilir. Bir tefsire göre Yâsîn 36/52’de zikredilen min markadinâ hâzâ “şu bizim kabrimizden” ifadesi de örneklerden birisi olarak görülebilir.

Bir diğer örnek de yorumunu yapmakta olduğumuz Kasas 28/27’de zikredilmektedir. Buna göre söz konusu kural ابْنَتَيَّ هَاتَيْنِ ibneteyye hâteyni “şu iki kızım” şeklinde tesniye “ikili” kullanım olarak zikredilmektedir. Buradaki هَاتَيْنِ hâteyni “şu iki” işaret ismi ابْنَتَيَّ ibneteyye “iki kızım” tamlamasının sonunda getirilmiştir.

2. وَمَآ اُر۪يدُ اَنْ اَشُقَّ عَلَيْكَ سَتَجِدُن۪يٓ اِنْ شَآءَ اللّٰهُ مِنَ الصَّالِح۪ينَ “Seni sıkıntıya düşürmek istemem. İnşallah beni dürüst olanlardan bulacaksın.” Âyetin bu kısmında iki hususa değinilmektedir:

a) وَمَآ اُر۪يدُ اَنْ اَشُقَّ عَلَيْكَ “Seni sıkıntıya düşürmek istemem.” Hz. Şu‘ayb Hz. Mûsâ’ya yönelttiği teklif noktasında konuyu tekrarlamakta ve yaptığı teklifle onu zorda bırakmak istemediğini beyan etmektedir. Burada zorlamaya konu edinilmeyeceğini söylediği şey Hz. Mûsâ’nın “ücretle çalıştırılması” olabileceği gibi “süreyi on yıla çıkarma teklifi”(15) de olabilir. Artık Hz. Mûsâ ister sekiz yıllık bu teklifi kabul eder, isterse kendi kararıyla bunu on yıla çıkarır ve elbette istemezse de teklifi tümüyle reddedebilirdi.

b) سَتَجِدُن۪يٓ اِنْ شَآءَ اللّٰهُ مِنَ الصَّالِح۪ينَ “İnşallah beni dürüst insanlardan bulacaksın.” Hz. Şu‘ayb bu teklifinin ardından sözlerini tamamlamakta ve “İnşallah beni sâlihlerden bulacaksın” diyerek sözünü tutacağını Hz. Mûsâ’ya bildirmiş olmaktadır.

Âyette geçen الصَّالِح۪ين es-sâlihîne kelimesini bağlam ve konu gereği “sözünde duranlar, iyi, erdemli ve dürüst davrananlar” manasına almak gerekmektedir. Hz. Şu‘ayb verdiği sözde duracağını, bu sürede kendisine daima iyi davranacağını söyleyerek,(16) güzel bir peygamber uygulaması örnekliği sunmuştu.

Benzer bir söz Sâffât 37/102’de kurban edilme olayında Hz. İsmail’in babası Hz. İbrahim’e söylediği beyanda “inşallah beni sabredenlerden bulacaksın” şeklinde zikredilmektedir. Risalet öğretilerindeki ruh ve mesaj birlikteliği gereği, Hz. Şu‘ayb’ın “inşallah” demesi, Kehf 18/23-24’teki uyarıyı ve Kalem 68/18’de sözü edildiği gibi “inşallah” dememenin akıbetini hatırlatmaktadır.

Bir meselede inşallâh demek Yüce Allah’ı hem hesaba katmak demektir; hem de hayatı Allah bilinciyle yaşama kararlılığı ortaya koymak demektir. Her iki noktada da bir peygamber hassasiyeti gözlemlenmekte ve ümmetin bu noktadaki örneklik ihtiyacına katkı sunulmuş olmaktadır.

ıv. Hz. Mûsâ’nın Teklifi Kabulü

قَالَ ذٰلِكَ بَيْن۪ي وَبَيْنَكَ اَيَّمَا الْاَجَلَيْنِ قَضَيْتُ فَلَا عُدْوَانَ عَلَيَّ وَاللّٰهُ عَلٰى مَا نَقُولُ وَك۪يلٌ “(Musa da) şöyle demişti: Bu, benimle senin aranda (bir antlaşma)dır. İki süreden hangisini doldurursam bana düşmanlık (haksızlık) yapılmayacak (değil mi)? Allah söylediklerimize vekildir (şahittir).”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; ذٰلِك zâlike kelimesi “bu, şu”; بَيْن۪ي وَبَيْنَك beynî ve beyneke ifadesi “benimle senin aranda (bir sözleşmedir)”; اَيَّمَا eyyemâ ifadesi “hangisini”; الْاَجَلَيْن el-eceleyni kelimesi “iki sürenin”; قَضَيْتُ kadaytü fiili “yerine getirirsem getireyim”; فَلَا عُدْوَانَ fe lâ ‘udvâne ifadesi “düşmanlık yoktur”; عَلَيَّ ‘aleyye ifadesi “bana”; وَاللّٰهُ vallâhu ifadesi “Allah”; عَلٰى مَا نَقُولُ ‘alâ mâ nekûlü ifadesi “dediğimize”; وَك۪يل vekîlün sözcüğü ise “vekil(dir), şahit(tir)” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın kendisine yapılan teklife karşılık verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ ذٰلِكَ بَيْن۪ي وَبَيْنَكَ اَيَّمَا الْاَجَلَيْنِ قَضَيْتُ فَلَا عُدْوَانَ عَلَيَّ “(Musa da) şöyle demişti: Bu, benimle senin aranda (bir antlaşma)dır. İki süreden hangisini doldurursam bana düşmanlık (haksızlık) yapılmayacak (değil mi)?” Hz. Mûsâ kendisine yapılan sekiz veya on yıllık çalışma teklifi karşılığında Hz. Şu‘ayb’ın kızıyla evlenme teklifini bu şekilde kabul ettiğini beyan etmiş, ikisi arasında gerçekleşen bu anlaşmaya sadakat gösterilmesi gerektiğini vurgulamak istemiştir. Artık teklif edilen iki süreden hangisini tercih ederse etsin, karşılığında herhangi bir dargınlık, kırgınlık, husumet ve düşmanlık olmaması gerektiğini bu şekilde hükme bağlamıştı.

Hz. Mûsâ’nın bu iki süreden hangisini uyguladığı ve hangi kızla evlendirildiği noktasında burada bilgi yoktur. Dolayısıyla bu konuda delilsiz bilgiler vermek istemiyoruz. Belli ki olayın bu noktalarında bu ümmet için herhangi bir ders niteliği taşıyan unsurlar yoktur ve Yüce Allah da onları anlatmadan kıssayı sona erdirmiş olmaktadır.

2. وَاللّٰهُ عَلٰى مَا نَقُولُ وَك۪يلٌ “Allah söylediklerimize vekildir (şahittir).” Bu ifade bir kez de Hz. Yakub’un oğullarıyla yaptığı sözleşme bağlamında Yûsuf 12/66’da zikredilmektedir. Âyette geçen وَك۪يل vekîl kelimesi “bir işin, kendisine havale edildiği kimse”ye denir.(17) Hz. Mûsâ Hz. Şu‘ayb ile yaptığı bu anlaşmaya Yüce Allah’ın vekîl olduğunu beyan ederek O’nu şahit tuttuğunu beyan etmiştir.

Çeşitli âyetlerin izahında da belirtildiği üzere, Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi başkalarının vekîl edinilmesini reddetmekte, tek vekilin kendisi olduğunu,(18) kendisinin vekil edinilmesi gerektiğini,(19) çünkü vekil olarak yeteceğini,(20) Hz. Peygamber dâhil(21) başka insanların(22) diğer insanlar üzerinde hiçbir vekaletlerinin bulunmadığını beyan etmek istemektedir.

Kıssanın Öğrettiklerinin Bir Kısmı:

Hz. Mâsâ’nın kıssasında yer alan bu kesitle aslında çok önemli mesajlar verilmek istenmektedir.

1. Bu çerçevede onun çıktığı yolculuk gibi Hz. Peygamber’in de yakında bir yolculuğa çıkacağı, yani hicret edeceği hissettirilmektedir. Bu arada sosyal hayatta insan ilişkilerinde nasıl bir yol izlenmesi gerektiğine dair de çeşitli ilkeler vurgulanmaktadır.

2. Edepli ve saygılı olup yerini bekleyen, başkalarının arasına katılmayıp kenarda duran kadınlara veya kızlara yardım etmek gerektiği, ihtiyaç kadar onlarla konuşulabileceği, gerekiyorsa yolculuk dahi yapılabileceğine dair sonuçlar elde edilebilir.

3. Bu arada utana sıkıla yürüyerek nâmahrem insanların yanına gelinebileceği, ancak aşırı derece dikkat çekecek bir pozisyona girilmemesi gerektiğine dair bir örneklik de sunulmaktadır.

4. Dahası, herhangi bir fedakârlığın karşılığında muhatapların ödüllendirilebileceği, insanların başından geçenleri dost olan birileriyle paylaşmasının insana huzur vereceği, böyle zor durumda olanlara elden geldiğince yardım yapılmasının gerekliliği de verilen mesajlar arasında yer almaktadır.

5. İnsanlara yardım edilirken verilen izlenimin de çok önemli olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü Hz. Şu‘ayb’ın kızlarından birisi Hz. Mûsâ’ya işini yerli yerince yaptığı için el-kaviyy, bu süreçteki düzgün davranışları nedeniyle de el-emîn demesi bu noktada hatırlanmalıdır.

6. Bu arada aile içi iletişimde kızların babalarına bir şeyler teklif edebileceği, babaların da doğru ve meşru olan bu istekleri karşılayabileceklerine dair çok güzel bir örneklik de söz konusu edilmektedir.

7. Bu kıssanın vermek istediği en önemli mesajlardan birisi de evlilik teklifinin ille de erkek tarafından gelmesi gerekmediği noktasındadır. İşte Hz. Şu‘ayb belli bir mehir karşılığında olmak züere Hz. Mûsâ’ya bir kızını verebileceğini, onunla kızını nikâhlayabileceğini teklif ederek, günümüzde evlilikle ilgili yaşanan çok önemli bir sıkıntıya parmak basılmakta ve harika bir örneklik sunulmuş olmaktadır.

8. Bu arada evlilikte kız babalarının tutumunun olduğu kadar damadın kararının da çok belirleyici olduğu anlaşılmaktadır.

9. İşin sonunda anlaşma sağlanınca tarafların bu anlaşmaya sadakat göstermeleri gerektiği, başta konuşulmayan şeylerin daha sonra devreye sokulmaması gerektiği, nihayet arada bir husumet ve düşmanlığa meydan verilmemesi gerektiği de vurgulanan huısuslar arasında yer almaktadır.

10. Bütün süreçlerde Yüce Allah’ın unutulmaması, O’nun vekil ve şahit kılınması, hayatı Allah bilinciyle yaşamanın büyük bir erdem olduğu hatırlatması da kıssanın verdiği derslerin belirleyici ve nokta koyucu mahiyetini azr etmektedir.

Bu konuda şu çok isabetli tespiti de hatırlatmak istiyoruz:

“Musa b. İmran’ın burada ayrıntısı verilen kıssası, büyük dedesi sayılan Hz. Yûsuf’un kıssasının tam tersi bir süreç izler. Biri saraydan ücretli çobanlığa, diğeri kölelikten saraya... Bu pasajda Hz. Mûsâ’nın hayatı üzerinden şu hakikat verilir: İnsanoğlu gerçekte bir adım sonra kendisini neyin beklediğini bilmekten ve görmekten âcizdir. Bu yüzden parçada kötü gibi duran bütünde güzel durabilir.”

“Parçayı gören insana düşen, bütünü gören Allah’a güvenmek ve teslim olmaktır. Zira bütünü gören Rabbu’l-Âlemîn, insanı eğitmeyi murad etmiştir: Hayat bir okul, insan bu okulun talebesidir.”(23)

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., III, 387.
• 2 - Semerkandî, age., II, 630; Taberî, age., XX, 55-56; Zemahşerî, age., III, 387. 3 - Semerkandî, age., II, 630; Taberî, age., XX, 56; Zemahşerî, age., III, 387; Râzî, age., XXIV, 239.
• 4 - A‘râf 7/85; Hûd 11/84; ‘Ankebût 29/36.
  • A‘râf 7/85 Hûd 11/84 ‘Ankebût 29/36
• 5 - Taberî, age., XX, 59.
• 6 - Zemahşerî, age., III, 388. 7 - Âli-i İmrân 3/181; Nisâ’ 4/6, 135; Hacc 22/28; Kasas 28/24.
  • Âl-i İmrân 3/181 Nisâ 4/6 Nisâ 4/135 Hacc 22/28 Kasas 28/24
• 8 - İslâmoğlu, age., s. 733’te 28. not.
• 9 - Râzî, age., XXIV, 240.
• 10 - Râzî, age., XXIV, 241.
• 11 - Semerkandî, age., II, 631; Taberî, age., XX, 61; Râzî, age., XXIV, 242.
• 12 - İslâmoğlu, age., s. 734’te 30. not.
• 13 - Semerkandî, age., II, 632; Taberî, age., XX, 65; Zemahşerî, age., III, 391.
• 14 - Semerkandî, age., II, 632; Râzî, age., XXIV, 242.
• 15 - Semerkandî, age., II, 632; Taberî, age., XX, 65.
• 16 - Semerkandî, age., II, 632; Semerkandî, age., II, 632; Zemahşerî, age., III, 391-392.
• 17 - Semerkandî, age., II, 632; Taberî, age., XX, 66; Zemahşerî, age., III, 392.
• 18 - Âl-i İmrân 3/173; En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 19 - Müzzemmil 73/9. 20 - Nisâ’ 4/81, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48. 21 - En‘âm 6/66, 107; Yûnus 10/108; İsrâ’ 17/54; Zümer 39/41; Şûrâ 42/6; Furkân 25/43. 22 - Nisâ’ 4/109; İsrâ’ 17/2, 68, 86.
  • Âl-i İmrân 3/173 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Müzzemmil 73/9 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 En‘âm 6/66 En‘âm 6/107 Yûnus 10/108 İsrâ 17/54 Zümer 39/41 Şûrâ 42/6 Furkân 25/43 Nisâ 4/109 İsrâ 17/2 İsrâ 17/68 İsrâ 17/86
• 23 - İslâmoğlu, age., s. 734’te 31. not.