Bakara Suresi

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Yüce Allah, sûrenin 183-189. âyetlerinde oruç ibadetini, bununla ilgili detayları, rüşvet konularını ve hilalin hallerini dile getirmektedir.

a) Orucun İman Eylemi Oluşu

Yüce Allah, sûrenin 183-185. âyetlerinde müminlere seslenmekte, “Oruç sizden öncekilere farz kılındığı gibi sayılı günlerde olmak üzere size de farz kılındı. Umulur ki takvâya erişirsiniz” buyurmakta, her kim hasta veya yolcu olursa (tutamadığı günler kadar) diğer günlerden bir sayı sayıp oruç tutacağını beyan etmekte, oruç tutmaya zar zor güçleri yetenlere ise bir fakir doyumu kadar fidye gerektiğini bildirmekte, kim gönüllü olarak hayır yaparsa, bunun kendisi için daha iyi olacağını, her şeye rağmen eğer bilinirse güçlüğüne rağmen oruç tutmanın inananlar için çok daha hayırlı olduğunu ifade etmektedir.

Ardından, söz Ramazan ayının hayata dair etkinliğine getirilmekte, o ayda insanlara yol gösterici, doğrunun ve doğruyu eğriden ayırmanın açık delilleri olarak Kur’an’ın indirildiği, o ayı idrak edenlerin onda oruç tutmasının gerekli olduğu, her kim hasta yahut yolcu olursa tutamadığı günler kadar diğer günlerden bir sayı oruç tutacağı bildirilmekte, Yüce Allah’ın insanlar için kolaylık dilediği, zorluk istemediği, bütün bunların sayıyı tamamlamak ve doğru yolu göstermesine karşılık Allah’ı yüceltmek ve şükretmek için gerekli olduğu ifade edilmektedir.

ı. Orucun Evrensel Olarak Farziyeti

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ “Ey iman edenler! Oruç, sizden öncekilere farz kılındığı gibi takvâya (duyarlılığa) ulaşasınız diye size de farz kılındı.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; كُتِبَ kütibe edilgen fiili “yazıldı, farz kılındı”; عَلَيْكُمُ ‘aleyküm ifadesi “size”; الصِّيَام es-sıyâmu kelimesi “oruç”; كَمَا كُتِبَ kemâ kütibe ifadesi “yazıldığı, farz kılındığı gibi”; عَلَى الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكُمْ ‘alellezîne min kabliküm ifadesi “sizden öncekilere”; لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ le‘alleküm tettekûne ifadesi ise “takvâya, duyarlılığa erişsinler diye” demektir.

Burada oruç ibadetinin iman eylemi oluşu ve bütün müminlere kazandırması istenen amacı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah kısas ve vasiyyet konusunu ele aldıktan sonra, bu âyet grubunda da bir müslümanın ibadet hayatına dair en önemli pratiklerden birisi olan oruç ibadetini ele almakta ve orucun insanlık tarihi kadar eskiye gittiğini belirtmekte, âyetin sonunda ise orucun amacını, oruçluya ve çevresine yönelik hayata dair sonucunu dile getirmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكُمْ “Ey iman edenler! Oruç, sizden öncekilere farz kılındığı gibi size de farz kılındı.” Daha önce yorumladığımız “kısas” âyetinde de belirttiğimiz gibi, hepsi Medine dönemi sûrelerinde olmak üzere Kur’ân’da 13 kez yer alanكُتِبَ kütibe edilgen fiilleri(1) “yazılmak” manasında “farz kılınmak” demektir. Bu âyette orucun önceki ümmetlere olduğu gibi bu ümmetin bütün müminlerine de farz kılındığı beyan edilmektedir. Demek ki oruç bir iman eylemidir; yani imanı olanın prensip olarak oruç tutması bir zorunluluktur; çünkü oruç Yüce Allah’ın müminlere farz kıldığı bir ibadettir.

a) Âyette “oruç” anlamına gelen kelime الصِّيَام es-sıyâm sözcüğüdür. Bu kelime, sözlükte “nefsi istediği şeylerden sözlü bile olsa geri çekmek, kendini tutmak” demektir.(2) Meryem 19/26’da geçtiği üzere, Hz. Meryem’in konuşmamasını ifade ettiği savm kelimesi de bu manayı vermektedir. Terim olarak “imsak vaktinden akşama kadar yeme, içme ve cinsel ilişkiden uzak durmak” manasına gelmektedir. Hicretten bir buçuk yıl sonra Şaban ayının sonunda kıblenin değiştirilmesinin ardından Ramazan orucu farz kılınmıştır.

b) Oruç, dinin en önemli rükünlerinden, güçlü şeriatın en kuvvetli kanunlarından birisidir. İnsan nefsi bu cihadla terbiye edilir. Kötülüğe karşı olan hırslar bununla sakinleşir. Oruç kalbin dayanıklılığıyla ilgili bir kararlılık göstergesidir. Bütün gün yiyecek, içecek ve cinsel arzulardan nefsi alıkoyma eğitimidir. Hayatın lezzetini, iradenin kıymetini tattıracak güzel bir duyarlılıktır. Bu yönüyle insan nefsine çok ağır, çok meşakkatli geldiği düşünülen bir ibadettir. Bunun içindir ki derece derece, önce dinî emirlerin en hafifi olan namaz, ikinci sırada orta zorluktaki zekât, üçüncü sırada ise oruç ibadeti zikredilmektedir.(3) Ahzâb 33/35’te ibadetler içerisinde fiziksel ve ruhsal olarak boyun bükmenin gerçekleştirildiği namaz, ardından ekonomik yardımlaşmalar anlamında zekât, sadaka, infak vs. ile bunların hemen peşinden oruç ibadetini yerine getiren erkekler ve kadınlar övülmektedir. Bununla aynı doğrultuda düşünülebilecek şekilde Hz. Peygamber’e nispet edilen ve İslâm’ın binasının üzerine inşa edildiği belirtilen beş temelin sayıldığı bir hadiste de “Kelime-i şehâdet”, “namaz” ve “zekât”tan sonra “Ramazan orucu” zikredilmektedir.(4)

c) Bu ümmetten öncekilere de farz kılındığı haber verilen orucun onlardaki tam süresinin ne kadar olduğuyla ilgili herhangi bir bilgi Kur’ân’da yer almadığı için biz de onunla ilgili sağlam delillerden yoksun bilgiler aktarmaktan yana değiliz. Sadece daha sonra ele alacağımız Bakara 2/187. âyetteki bazı hususlardan hareketle, öncekilere göre bizim ümmetteki oruçta hüküm olarak, özellikle Ramazan geceleriyle ilgili bazı düzenlemelerin olduğu anlaşılmaktadır. Bunun ötesinde meseleyi tartışmakta fayda olmadığı kanaatindeyiz. Şu kadarını söyleyelim ki, oruç insanlık tarihi kadar eski bir ibadettir ve oruç tutanlar en eski müminlerle birlikte aynı yola devam eden kervanın içinde yer alacaklardır.

Orucun önceki ümmetlere de farz kılındığının söylenmesi, bir taraftan ilahi mesajlardaki kaynak ve ruh birlikteliğini ortaya koymaktadır;(5) diğer taraftan da bu ibadetlerin yapılabilir olduğu mesajı verilerek herhangi bir zorluk bahanesine sığınılmaması istenmektedir. “Onlar yaptığına göre siz de yapabilirsiniz” buyrularak ibadetlerin doğru, faydalı ve kolay olduğuna dair dolaylı da olsa bir mesaj verilmektedir. Fıtrat ve vicdan açısından bakıldığında Yüce Allah’ın emirleri kolaydır, doğrudur, yararlıdır ve yapılabilirdir; yasakları da aslında zordur, yanlış şeylerdir, zararlıdır ve yapılmamalıdır.

2. لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ “Umulur ki takvâya (duyarlılığa) erişirsiniz.” Yüce Allah oruçla ilgili olarak bunun neden bütün ümmetlere farz kılındığını beyan bağlamında “takvâ”ya dikkat çekmektedir. Çeşitli vesilelerle belirttiğimiz üzere, takvâ “korunmak, korunaklı olmak” demektir. Buradan hareketle, takvâyı sorumluluğunu bilip ona göre davranmak, sonuçta bir duyarlılık ortaya koymak şeklinde yorumlayabiliriz. İşte oruç ibadeti insana sorumluluğunu hatırlatan ve onun hem kendisine hem de başkalarına karşı duyarlı davranmasını sağlayan muhteşem bir ibadettir.

Oruç ibadetinin gerekçesini ortaya koyan bu ifadeyi “korunasınız diye” şeklinde çevirmek mesajı daraltmaya neden olmaktadır. Oruç ve Ramazan ayı aslında bir kamp ayıdır. Müslümanları gelecek günlere hazırlamayı amaçlamakta, sahibine açlığı ve açların halini öğretmeyi bizzat yaşayarak öğretmektedir. Oruç bir eğitim ibadetidir; başkalarının sıkıntılarını anlamaları noktasında müslümanları bilinçlendirmeyi amaç edinmektedir. Oruç insanı hayatın içinde daha duyarlı olması gerektiği noktasında eğitmektedir. Açlığı tanımak ve açların halini bizzat kendi hayatında yaşamak bu noktada en etkili eğitim metodudur.

Kişi oruçlu iken daha bir duyarlı olmalı, çevresine karşı çok daha toleranslı bir tavır sergilemeli, hayatın gerçekleriyle birebir buluşarak, kimlere, ne kadar ve nasıl borçlu olduğumuzun farkına varmalı ve ona göre duyarlılık geliştirmeliyiz. Yıllık izni Ramazan’da alıp orucu eve tutturmak veya geceleyin hep ayakta kalıp gündüzleyin uyuyarak orucu uykuya tutturmak şeklen görevin yapılması manasına gelse de bütün bunlar orucun ruhunu öldüren çabalardır. Zarfı süsleyip içini boşaltmak nasıl ki amaca hizmet manasına gelmeyecekse, imsak ve iftar arası oruçlu olmak, fakat ruhta herhangi bir incelik ve duyarlılık elde edememek de son derece düşündürücü bir durumdur.

Ramazan ve elbetteki oruç kişinin yaşadığı süreçteki hataları nedeniyle bir istiğfâr “bağışlanma” ibadetidir. Ancak hayat istiğfâr’dan ibaret değildir Çünkü istiğfâr’daki samimiyet ancak tevbe ile ispatlanır. Bu nedenle, orucu sadece geçmiş dönemdeki hataların affedilmesinin ve silinmesinin bir vesilesi olarak değil, diğer bütün ibadetlerde de olduğu gibi hayatın yaşanacak kısmındaki istikameti sağlayacak bir sözleşme gibi görmek gerekmektedir. Sporcu diliyle düşünürsek, Ramazan ve oruç bir kamp ibadetidir ve kamplar nasıl ki yapılacak müsabakalar için gerçekleştirilirse oruç da yaşanacak ömür için bir eğitim ve hazırlık ibadetidir. Hayatın yaşanmış kısmı bir ibret alanı ve hatalar için istiğfar zamanıdır; tevbe ise istiğfara konu olan hataları terk edip onların tersi olan doğruları hayata taşıma yönelişidir. İşte oruç da aslında bir istiğfardan öte, tevbe ibadeti olarak anlaşılmalıdır.

Ramazan’da elde edilen değerler, geliştirilen duyarlılıklar Razaman sonrasına aktarılmalı, oruç hayatı çepeçevre kuşatmalıdır. Hz. Peygamber’in orucu “kalkan” olarak tanıtmasının(6) amacı da bu olsa gerektir. Buradan hareketle, bir Müslüman için “Ramazan Müslümanı” sözünü söyletmeliyiz. “Ramazan’da Müslüman” değil de Ramazan’da kazanılan duyarlılıkları hayatın bütününe taşıyan bir duruş arzu edilmektedir. Ramazan’da sergilenen incelik ve hassasiyetlerin Ramazan sonrasına aktarılmaması aslında Ramazan’dan geriye fazla bir şeylerin taşınmadığını göstermektedir. Hz. Peygamber’in ifadesiyle, bu tiplere Ramazan’dan kalan açlık ve susuzluktan başka bir şey değildir.(7) Oruç kendini tutmaktır; bedeni geri çekip vahiy ile beslemek için ruhu öne çıkarmaktır. Orucu tutanları eğer oruç da birtakım hatalardan geri tutarsa oruç amacına hizmet ediyor demektir. Değilse geriye açlık ve zahmetten başka bir şey kalmayacaktır.

3. Oruçla ilgili olarak yapılan bir değerlendirmeyi burada özellikle aktarmakta büyük yarar görmekteyiz.

“Sıyâm kelimesi fiil kalıbında alındığında bu kelime ‘bir işi yapmaktan kendini uzak tutmak, durgunlaşmak, susmak, güneşin tam tepede olması, oruç tutmak, belli vakitlerde yemekten, içmekten ve cinsî münasebetten uzak kalmak, suyu olmayan kuru yer, atın duracağı yer, çıkrığın durması’ manalarına gelmektedir. Bu kelimenin bir anlamı ‘alıkoymak’tır. Bu kelime, Müslümanların Ramazan günlerinde yeme-içme ve cinsel ilişkiden kendilerini alıkoymalarını ifade etmektedir. Bu anlamıyla oruç, insana disiplin duygusu aşılamakta, iradesini kuvvetlendirmekte ve ahlâkî boyutunu zenginleştirmektedir.”

“Kelimenin diğer anlamı ‘susmak’tır. Savm veya sıyâm kavramı, ‘insanın dilini tutması, yalan konuşmaması, insanları incitecek kelimelerden sakınması’ anlamına gelmektedir. Bu anlamı şu âyette bulmaktayız: ‘Ben Rahman için konuşmaktan kaçınmaya karar verdim; bugün bu yüzden insanlardan kimseyle konuşmayacağım’ de.’(8) Bu, yanlış bir iş yapmadığı halde halk tarafından yanlış değerlendirilen bir hareketten dolayı uygulanan bir susma orucudur. Bu oruç türü, savunulması veya ispat edilmesi mümkün olmayan bir olay karşısında takip edilecek en iyi metoddur.”

“Hz. Meryem’in bu uygulaması, günümüze, oruçlu iken yalan söylememek, söz taşımamak, gıybet etmemek şeklinde intikal etmelidir. Bunlardan başka doğruluğuna inandığımız fakat başkaları tarafından yanlış değerlendirilen bir eylem için bize susma alışkanlığı kazandırmalıdır. İşte bu anlamıyla oruç, midenin ve cinsel organların oruçlu olmasının yanısıra, dilin de oruçlu olmasını ifade etmektedir.”

“Kelimenin üçüncü anlamı ise ‘Güneşin tam tepede olması’ şeklindedir. Sıyâm kelimesinin bu manası, oruçla irtibatlandırıldığında, oruç tutan kimsenin manen zirvede olmasını ifade eder. Bu, oruç tutan kişinin Allah katında kazandığı makam ve değerin büyüklüğünü gösterir.”

“İnsanın Allah için aç kalması, cinsel ilişkiden kendini alıkoyması ve dilini disipline etmesi manen yücelip zirveye ulaşmanın göstergesidir. Ramazan ayında böyle yapılmasının emredilmesi, senenin diğer aylarında da aynı disiplinin sürdürülmesine yöneliktir.”

“Güneşin zirvede olması, hararetinin fazla olmasını ifade eder. Oruç tutan insanın şahsiyetindeki gelişmişliğe de bu isim verilmektedir. Oruç ibadetinin harareti, insanın günahlarını yakmakta ve insanın gönlünü temizlemektedir. Açlıkla mücadele eden insan manevî yapısındaki harareti yükseltmekte, şeytana karşı mukavemetini arttırmaktadır. Yabancı mikropla mücadele veren vücudun ateşindeki yükselme gibi, oruç da şeytana ve kötü arzulara karşı mücadele veren bir ibadetin meydana getirdiği harareti ifade etmektedir.”(9)

ıı. Oruçla İlgili Detaylar

اَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَر۪يضًا اَوْ عَلٰى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ اَيَّامٍ اُخَرَ وَعَلَى الَّذ۪ينَ يُط۪يقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْك۪ينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَاَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ “(Oruç size) sayılı günlerde olmak üzere (farz kılındı). İçinizden kim hasta veya yolcu olursa, (tutamadığı gün sayısı kadar) diğer günlerden o sayı(yı tamamlasın). Oruç tutmaya çok zor güç yetirenlerin ise bir fakiri doyuracak kadar fidye (vermesi) gerekir. Kim gönüllü olarak iyilik yaparsa, bu kendisi için daha hayırlıdır. Bilirseniz (zorluğa rağmen) oruç tutmanız sizin için daha hayırlıdır.”

Âyetteki اَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ eyyâmen me‘dûdâtin tamlaması “sayılı, belirli günlerde”; فَمَنْ كَانَ fe men kâne ifadesi “her kim (şöyle) olursa”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; مَر۪يضًا merîdan kelimesi “hasta”; اَوْ عَلٰى سَفَرٍ ev ‘alâ seferin ifadesi “veya yolcu (olursa)”; فَعِدَّةٌ fe ‘ıddetün kelimesi “(şunu) sayması gerekir, bir sayı (sayar)”; مِنْ اَيَّامٍ اُخَرَ min eyyâmin uhara tamlaması “başka günlerden”; وَعَلَى الَّذ۪ينَ يُط۪يقُونَهُ ve ‘alellezîne yutîkûnehû ifadesi “zar zor takat getirenlere (gerekir)”; فِدْيَة fidyetün kelimesi “(şöyle) bir fidye (gerekir)”; طَعَامُ مِسْك۪ينٍ ta‘âmu miskînin tamlaması “bir fakiri doyurmak”; فَمَنْ تَطَوَّعَ fe men tetavve‘a ifadesi “her kim gönülden bir şey yaparsa”; خَيْرًا hayran kelimesi “herhangi bir hayır, iyilik”; فَهُوَ fe huve zamiri “o, bu yaptığı iyilik”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “daha hayırlıdır”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; وَاَنْ تَصُومُوا ve en tesûmû ifadesi “ve oruç tutmanız”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “daha hayırlıdır, hayırlı olandır”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ in küntüm ta‘lemûne cümlesi ise “eğer biliyorsanız” demektir.

Burada oruç ibadetiyle ilgili birtakım hususlar ve güçlüklerine rağmen nihayetinde oruç tutmanın çok daha hayırlı bir eylem olduğu gündeme getirilmektedir.

1. اَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ “Sayılı günlerde olmak üzere (oruç size farz kılındı).” Yüce Allah âyetin bu kısmında önceki âyette dile getirdiği orucun günlerini beyan etmekte ve bunun yıl boyu veya aylayca değil de sayılı günlerde olduğunu ifade etmektedir. Burada kastedilen günlerin “bir aylık süre” yani “Ramazan ayı” olduğu da bir sonraki âyette yani Bakara 2/185’te açıkça belirtilmektedir. Âyette geçen مَعْدُودَات ma‘dûdât kelimesi “sayılı” manasının yanında “bilinen” anlamında da değerlendirilmektedir;(10) bu durumda maksat oruç günlerinin daha önceden de bilindiğini beyandır.

2. فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَر۪يضًا اَوْ عَلٰى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ اَيَّامٍ اُخَرَ “İçinizden kim hasta veya yolcu olursa, (tutamadığı gün sayısı kadar) diğer günlerden o sayı(yı tamamlasın).” Yüce Allah sayılı günlerde oruç tutmanın ilahi bir hüküm olduğunu beyan ettikten sonra, hastalık veya yolculuk durumlarında başka günlerde tutmak üzere orucun ertelenebileceğini bildirmektedir.

Burada sözü edilen hastalığın ağırlığı ile yolculuğun süresi veya mesafesi hakkında bilgi verilmemektedir. Bu nedenle, konuyla ilgili çeşitli kanaatler ileri sürülmüş, birbiriyle telifi mümkün olmayan görüşler söz konusu edilebilmiştir. Esasında âyetin sonunda yer alan “eğer bilirseniz oruç tutmanız sizin için daha hayırlıdır” ifadesi, her ne durumda olunursa olunsun, orucun tercih edilmesinin daha doğru olduğu mesajını vermektedir. Kişiyi bitap düşürecek derecede, yani ileri düzeyde olmayan hastalıkları ve kısa süreli, meşakkat içermeyen yolculukları bahane edip oruç tutmamak doğru bir davranış değildir. Çünkü oruç bir iman eylemidir ve oruç tutmak gerçeği bilenler için çok daha hayırlıdır. Bu arada özellikle ifade edelim ki burada sözü edilen yolculuk, bilinen normal seyahatlardan ziyade, aslında savaş yolculuğu olarak yorumlanmalıdır.

Vahyin indirildiği dönemdeki yolculukları ve hastalıkların tedavi edilemezliklerini hatırda tutarak, o dönemdeki veya o döneme yakın zamanlardaki şartlarda üretilen fikirleri esas alıp günümüzdeki hastalık ve yolculuk şartlarına uyarlamak vahyi doğru anlamamak demektir. Maksadı kaçırınca mesajı elde etmek imkânsızlaşmaktadır. Eski dönemdeki yolculukların zorluk ve sıkıntıları karşısında günüzümüzdeki yolculukların mahiyeti değişmiş, bazı yolculuklar meşakkat değil, bir anlamda zevke ve eğlenceye dönüşmüştür.

Eskiden günlerce hatta aylarca süren yolculuklar artık saatlerle karşılanır hale gelmiş, dünyanın her tarafına en çok 24 saatlik bir zaman diliminde ulaşılır olmuştur. Daha gelişmiş şartlarda bu sürelerin çok daha kısa zamana çekileceğinde de şüphe yoktur. Durum böyle olunca, hastalık hallerinde veya yolculuk şartlarında kişiler kendilerini eğer gerçekten kötü hissediyorlarsa oruç tutamadıkları günleri Ramazan ayı sonrasına erteleyebilirler; ancak bu ve benzer durumlarda bir müslümanın tercihi daima oruç tutmaktan yana olmalıdır. Çaresiz kalınınca orucu tehir etmekte herhangi bir sakınca bulunmamaktadır; çünkü âyetin açık anlamı buna izin vermektedir.

Şimdilerde kabul edilen haliyle düşünüldüğünde, yolculukta “illet”in yani sebebin yolculuk olduğu, yoksa meşakkatin söz konusu olup olmamasının ölçü olamayacağı görüşü ise ciddiye alınır bir bakış açısı değildir. Nice basit gibi görülen hastalıklar çok ağır sonuçlar verebileceği gibi, aynı şekilde çok kısa yolculuklar da çok ağır meşakkatler içerebilir. Böyle olunca ağır sanılan hastalıklarda kolaylıklar görülebilir; uzun ve yorucu yolculuklarda ise herhangi bir meşakkat bulunmayabilir. Böylesi değişken olan hallerde tercihi ibadeti terk etmekten yana belirlememek gerekmektedir. Zira oruç tutmaya çalışmak bir iman eylemini tercih manasına geleceği için, son derece önemli ve duyarlı bir tutum oluşturacaktır.

3.وَعَلَى الَّذ۪ينَ يُط۪يقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْك۪ينٍ “Oruç tutmaya çok zor güç yetirenlerin ise bir fakiri doyuracak kadar fidye (vermesi) gerekir.” Yüce Allah oruçla ilgili bir başka konuya daha temas etmekte ve bu defa hastalık ve savaş yolculuğu gibi sıra dışı durumların dışında yaşanabilecek bir gerçekliğe dikkat çekmekte, bu çerçevede oruca zar zor takati olanların “bir fakir doyurmak” şeklindeki fidyesinden söz etmektedir.

a) Âyette geçen يُط۪يقُونَهُ yutîkûnehû ifadesi meallerde genellikle “oruca güç yetiremeyenler” şeklinde olumsuz bir cümle olarak anlamlandırılmakta, başında gizli bir olumsuzluk edatı olarak lâ edatının bulunduğu kabul edilmektedir. Öncelikle belirtmekte yarar vardır ki Kur’ân’da olmayan bir edatı orada varmış gibi kabul etmek büyük bir hatadır ve vahye bir anlamda müdahale etmek manasına gelmektedir. Böyle bir bakış açısına itibar etmeden cümlede verilmek istenen mesajı anlamaya çalışmak en doğrusudur. Zaten eski müfessirlerimizin çok önemli bir bölümü böyle bir gizli edatın âyette bulunduğu görüşüne yer vermemişlerdir. Onların daha çok dile getirdikleri husus bu fiilin normal bir şekilde “dayanmak” manasına geldiğidir ve bu serbestiliğin bir sonraki âyette geçen “O aya erişen o ayı oruç tutsun” beyanıyla neshedildiğidir.(11) Oysa söz konusu fiilin anlamı bu değildir ve âyette neshe konu herhangi bir durum da yoktur. Zaten aynı anda indirildiği aşikâr olan peşpeşe iki âyet arasında neshin bulunduğu iddiası, neshi kabul edenlerin ileri sürdüğü “aralarında zaman farkı bulunmalı” şeklindeki kabule de aykırıdır.

Âyetteki يُط۪يقُونَ yutîkûne fiili oruca “çok zor dayanabilmek” demektir. Bu durumda olanlar oruç tutmaları durumunda takatları kesilecek hale gelebilecek kişilerdir ki maksat çok yaşlılar, pîr-i fâniler, çok zayıf insanlar, hamileler, emzikli kadınlar veya çok şişman kişiler olarak düşünülebilir. Bu durumda olanlar herhangi bir hastalık sahibi olmasalar da oruç kendilerini son derece ileri düzeyde bitap düşürebileceği için büyük sağlık sorunları yaşayabilirler. İşte böylesi sınırda olanların oruç tutmak yerine bir fakiri doyuracakları şekilde bir fidye vermeleri kendilerine sunulmuş bir imkân olarak düşünülmelidir. Bu noktada tıp insanlarının kanaati son derece önemli bir yer tutmaktadır ki onlara itibar edilmelidir.

Bu cümleyi önceki cümle ile birlikte düşünüp anlamak da mümkündür. Buna göre bir kişi eğer hasta ise veya yolculukta ise ve oruç da tutamıyorsa orucu telafi edeceği günler dışında oruç tutamadığı günlerde her bir gün için bir fakiri doyuracakları bir fidye vermekle yükümlü tutulmuşlardır.

Konuyla ilgili Râzî’nin dile getirdiği bilgiler şu şekildedir:

ı. “Bu mesele, hasta ve yolcuyla ilgili bir ifâdedir. Bu böyledir; çünkü yolcu ve has­ta kimselerden bazan oruç tutamayanlar, bazan da oruç tutabilenler çıkabilir. Tutamayanların hükmünü Yüce Allah ‘Kim hasta olur ya da yolculukta bulunursa, tutmadığı günler sayısınca diğer günlerde tutar’ cümlesinde belirtmiştir.” “Oruca tâkât yetiren ve gücü yeten hasta ve yolcuya gelince, işte bu ikisine Yüce Allah الَّذ۪ينَ يُط۪يقُونَهُ ‘Ona zar zor gücü yetenler’ diyerek işaret etmiştir. Bununla Yüce Allah sanki hasta ve yolcu hakkında iki durumun söz konusu olduğunu bil­dirmiştir. Bunların birisinde bu kimselerin oruçlarını yiyip sonradan bunun kaza edilmesi gerektiği belirtilmiştir ki işte bu durum, oruç tutması halinde o kimsenin büyük bir meşakkat çekmesi halidir. Diğerinde ise, o kimsenin oruca takat getirebileceği, oruç tutmanın kendisine ağır gelmediği belirtilmiştir. Bu durumda yolcu ya oruç tutmak veya orucunu yiyip fidye verme arasında tercihe muhatap bırakılır.”

ıı. “İkinci izah pekçok müfessirin görüşü olup buna göre Yüce Allah’ın الَّذ۪ينَ يُط۪يقُونَهُ ‘Ona zar zor gücü yetenler’ buyruğundan maksat, hasta olmayan mukim kimselerdir. Böylece Yüce Allah bu kimseyi ilk önce bu iki şey arasında serbest bırakmış, daha sonra da bunu neshederek serbestliği kaldırmış, bizzat orucu o kimseye farz kılmıştır. (Râzî bu iddiayı ‘Allah sizin için kolaylık ister; zorluk istemez’ beyanını delil getirerek şiddetle reddetmektedir).”

ııı. “Yüce Allah’ın bu ayeti, ihtiyar ve yaşlı kimseler hakkında nazil ol­muştur.” Bu görüşte olanlar, sözlerini şöyle sürdürürler: Vüs‘, takâtin üstünde bir durumdur. Buna göre vüs‘, “bir şeye kolaylıkla kadir olacak kimse için kullanılan bir nitelik”tir. Tâkât ise “bir şeye zorlukla güç yetiren kimse için kullanılan bir niteliktir.” Buna göre, Yüce Allah’ın الَّذ۪ينَ يُط۪يقُونَهُ ifadesinin mânası ‘orucu çok zor tutabilenler ise’ şeklin­de olur.”(12)

b) Buradakiفِدْيَةٌ fidyeh kelimesinin ne manaya geldiği hemen peşinden zikredilen طَعَامُ مِسْك۪ينٍ ta‘âmu miskînin tamlamasıyla ortaya konulmaktadır ki bu da “bir fakiri doyurmak” demektir. Bir günlük oruç tutmamanın fidyesi kişinin kendi ailesini yedirip içirdiği gıdaların ortalamasından olacak şekilde bir fakiri bir gün doyurmaktır. Mâide 5/89’da sözü edilen keffaret uygulamasından anlaşılan da budur.

4.فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ “Kim gönüllü olarak iyilik yaparsa, bu kendisi için daha hayırlıdır.” Yüce Allah oruç tutmayla ilgili ifadelerini ve oruca zar zor dayanabilecek durumda olanların oruç tutamamaları durumunda ödemeleri gereken fidyeyi beyan ettikten sonra, bu defa fidye ile ilgili bir hususa değinmektedir. Buna göre, her kim fidye miktarını gönlünden koparak arttırırsa bunun kendisi için çok daha hayırlı olacağı ifade edilmektedir.

Bir fakiri doyurmak yerine daha fazlasını doyurmak, belli standartların üstünde ödeneklerde bulunmak(13) bu noktada akla gelen fedakârlıklar olarak dile getirilebilir. İmâm Zührî’nin âyete verdiği anlama göre “her kim hem fidye verir hem de oruç tutarsa bu onun için çok daha hayırlı olur” yorumu devreye girer.(14) Bu arada söz konusu cümleyi “Hz. Peygamber’in Ramazan orucu dışında tuttuğu nafile oruçlar” şeklinde anlamlandıranlar da vardır.(15)

Esasında bağlam dikkate alındığında maksadın ödenmesi gereken fidye ile ilgili olduğu ve daha fazlasının ödenmesinin kastedildiği anlaşılmaktadır. Kişi eğer fazla bir ödenekte bulunursa o aslında başkasına değil, kendine hayır yapmış olacaktır.

5. وَاَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ “Bilirseniz (zorluğa rağmen) oruç tutmanız sizin için daha hayırlıdır.” Yüce Allah oruçla ilgili olabilecek ihtimalleri dile getirdikten sonra, her halü kârda oruç tutmanın çok daha hayırlı olduğunu haber vermektedir. İster hastalık hallerinde, ister ağır yolculuklarda, ister takatin zar zor yeteceği durumlarda olsun, alternatif uygulama seçenekleri sunulmuş olsa da yine de orucu tercih etmenin çok daha doğru ve hayırlı olacağı bildirilmektedir.

Bakara 2/183. âyette de belirtildiği gibi oruç bir iman eylemidir ve müslümanın fert ve toplum hayatındaki duyarlılıklarını arttırmayı hedeflemektedir. Bu kadar önemli sosyal ve psikolojik sonuçlarla ilişkilendirilen bir ibadeti yerine getirmeye çalışmak bir müslümanın öncelikli tercihi olmalıdır. Önceki cümlelerde dile getirilen hususların hepsi de bu cümle göz önünde bulundurularak anlaşılmalı ve yorumlanmalıdır. Nihayetinde “oruç tutmanız sizin için daha hayırlıdır” diyen makam Yüce Allah’tır; O’nun sözü ve değerlendirmesi üzerinde başka bir söze ve değerlendirmeye gerek de ihtiyaç da yoktur.

ııı. Ramazan Ayının Diğer Boyutu: Vahyin İndirilişi

شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذ۪يٓ اُنْزِلَ ف۪يهِ الْقُرْاٰنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدٰى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَر۪يضًا اَوْ عَلٰى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ اَيَّامٍ اُخَرَ يُر۪يدُ اللّٰهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُر۪يدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللّٰهَ عَلٰى مَا هَدٰيكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “Ramazan ayı, insanlara yol gösterici, bir rehber ve doğruyu yanlıştan ayırmanın apaçık delilleri olarak Kur’an’ın indirildiği aydır. Sizden o bir aylık süreye ulaşan(lar) onu (o ay boyunca) oruç tutsun! (İçinizden) kim hasta veya yolcu olursa, (tutamadığı gün sayısı kadar) diğer günlerden o sayı(yı tamamlasın). Allah sizin için kolaylık ister; zorluk istemez. (Bütün bunlar), sayıyı tamamlamanız ve size doğru yolu göstermesine karşılık Allah’ı yüceltmeniz ve şükretmeniz içindir.”

Âyetteki شَهْرُ رَمَضَانَ şehru ramadâne tamlaması “Ramazan ayı”; الَّذ۪يٓ اُنْزِلَ ellezî ünzile ifadesi “ki indirilmiş olan”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “kendisinde”; الْقُرْاٰنُ el-kur’ânu kelimesi “Kur’ân”; هُدًى hüden kelimesi “hidayet için, yol gösterici olarak, yol göstermek için”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlara”; وَبَيِّنَاتٍ ve beyyinâtin kelimesi “ve apaçık belgeler”; مِنَ الْهُدٰى mine’l-hüdâ ifadesi “hidayet ve yol gösterici şeyleri”; وَالْفُرْقَانِ ve’l-furkâni kelimesi “ve doğruyu yanlıştan ayıran (şeylerden oluşan)”; فَمَنْ شَهِدَ fe men şehide ifadesi “her kim erişirse”; مِنْكُمُ minküm ifadesi “sizden”; الشَّهْرَ eş-şehra kelimesi “o aya”; فَلْيَصُمْهُ fel’yesumhu emri “onu (ayı) oruç tutsun”; فَمَنْ كَانَ fe men kâne ifadesi “her kim (şöyle) olursa”; مَر۪يضًا merîdan kelimesi “hasta”; اَوْ عَلٰى سَفَرٍ ev ‘alâ seferin ifadesi “veya yolcu olursa”; فَعِدَّةٌ fe ‘ıddetün kelimesi “(şunu) sayması gerekir, bir sayı (sayar)”; مِنْ اَيَّامٍ اُخَرَ min eyyâmin uhara tamlaması “başka günlerden”; يُر۪يدُ yürîdü fiili “ister, istemektedir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِكُمُ biküm ifadesi “size, sizin için”; الْيُسْر el-yüsra kelimesi “kolaylık”; وَلَا يُر۪يدُ ve lâ yürîdü fiili “ve (Allah) istemez”; بِكُمُ biküm cümlesi “size, sizin için”; الْعُسْر el-‘usra sözcüğü “zorluk”; وَلِتُكْمِلُوا ve li tükmilû ifadesi “tamamlamanız için, tamamlayasınız diye”; الْعِدَّةَ el-‘ıddete kelimesi “sayıyı”; وَلِتُكَبِّرُوا ve litükebbirû ifadesi “ve yüceltesiniz diye”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; عَلٰى مَا هَدٰيكُمْ ‘alâ mâ hedâküm ifadesi “size hidayet etmesine karşılık”; وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ve le‘alleküm teşkürûne ifadesi ise “şükredesiniz diye” demektir.

Burada Ramazan-Kur’ân ilişkisi ile oruca dair birkaç husus, ayrıca Yüce Allah’ın kullarından beklentisi gündeme getirilmektedir.

1. شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذ۪يٓ اُنْزِلَ ف۪يهِ الْقُرْاٰنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدٰى وَالْفُرْقَانِ “Ramazan ayı, insanlara yol gösterici, bir rehber ve doğruyu yanlıştan ayırmanın apaçık delilleri olarak Kur’an’ın indirildiği aydır.” Yüce Allah Ramazan ayının önemini beyan etmek üzere bazı hususlara dikkat çekmektedir. Öncelikle hatırlatılması gereken nokta, Ramazan ayının oruçla ilgisidir. Oruçla ilgili konuların ele alındığı pasajda geçmesi itibariyle Ramazan ayının oruç ayı olduğu dile getirilmekte, Bakara 2/184. âyette zikredilen “sayılı günler” ifadesinden maksadın Ramazan ayı olduğu ortaya konulmaktadır. Orucun bu ayda tutulmasının asıl gerekçesinin ise bu ayda indirilmeye başlanan Kur’ân olduğu belirtilmektedir. Demek ki “oruç vahyin bize indirilişi için yapageldiğimiz bir teşekkür ibadetidir; aynı zamanda vahyin gelişinin bayramıdır.”

a) شَهْرُ رَمَضَانَ “Ramazan ayı.” Konuyu işlediğimiz bu bağlamda âyette geçen söz konusu iki kavram hakkında Râzî’nin fikirlerinden de istifade edilerek yapılan çok önemli bir değerlendirmeyi aktarmak istiyoruz.

“Ramadân kelimesi rameda fiilinden türemiştir. Fiil kalıbında alındığında ‘mızrak ve ok gibi aletleri mengenede sıkıştırıp keskinleştirmek, sivriltmek, günün sıcaklığının artması, sıcağı çok olan yerde yalın ayak yürümek, susuzluktan içi yanmak, bilemek, öfkelendirmek’; oruçla beraber kullanılınca, ‘oruca niyet etmek’ anlamlarına gelir. İsim olarak ‘Arap aylarının dokuzuncusunun adı’dır. ‘Güz döneminde yağan yağmur’ manasına da gelmektedir.”

“Şehr kelimesi ile ramadân kelimesi bir araya gelince ‘Ramazan ayı’ anlamını ifade etmektedir. Bu iki kelimenin bir araya gelmesinden, birçok çıkarımlar yapılabilir. Ramazan ayında tutulan orucun insanın maneviyatında meydana getireceği gelişimi, zenginlik ve değişimleri şu şekilde sıralayabiliriz:”

ı. “Kılıcı kınından çıkarmak” manası ile şehr; ‘inceltmek ve bilemek’ manası ile ramed kavramlarının bir araya gelmesinden, orucun insanın duygularını incelttiği ve onu şeytana karşı bileyip kılıç ve ok haline getirdiği anlaşılabilir. Mengenede sıkıştırılıp bilenen kılıcı ve inceltilen oku ifade eden ramed kelimesi, Ramazan ayında tutulan orucun da insanın duygularını disipline ederek bilediğini ve incelttiğini gösterir. Bu inceltme ve bileme, nefse ve şeytana karşı verilecek mücadelede insanı daha hazırlıklı ve kuvvetli kılar.”

“İncelen ok hedeften şaşmaz. Orucunu tutan insanın, gönlü inceldiği için Allah’a doğru olan yolculuğunda şaşırmayacak; incelen ok gibi hedefine varacaktır.”

ıı. “Maneviyatı, ihlası, huşuu ve samimiyeti arttıran orucun Ramazan ayında tutulması nedeniyle şehr ile ramadân kelimeleri birlikte kullanılmaktadır. Sıcağı çok olan bir yerde, yalın ayak yürümek manası ile rameda kavramı orucun, cehennemin üzerine basarak insanı karşıya geçireceğini; müminlere, dünyadaki kötülüklerin meydana getirdiği ateşin üzerine basarak yürüme gücü vereceğini ifade etmektedir. Ateşten etkilenmeden, onun hararetini hissetmeden üstüne basarak yürümek, büyük bir manevî olgunluk ister.”

ııı. “Güz döneminde yağan yağmur” manası ile ramd kelimesi, kalp ekranındaki kirleri temizleyecek olan orucun rahmet yağmuru gibi olduğunu ifade etmektedir. Oruç, insanın günahlarını, manevî kirlerini ve davranışlarındaki pislikleri temizleyen bir ibadettir. Kir ve pisleri temizlenen şeyin parlayıp ortaya çıkması gibi, günahları ve kalbin kirlerini temizleyen, şahsiyeti ortaya çıkaran oruç da insanın iç âlemini temizleyip parlatır ve böylece insan, kendini tanımaya başlar. İşte “şehr-i ramazan” ifadesindeki şehr kelimesi, bunu ifade etmektedir.”

ıv. “Şehera kelimesi ‘şöhret bulmak’ manasına da gelmektedir. Orucunu tutan kişi, Allah katında bir değer kazanmakta, bu da ona manevî şöhret getirmektedir. İnsana Allah katında şöhret kazandıran oruç, bu ayda tutulduğu için bu ismi almıştır.”

v. “Yerleşmek” manası ile şehera kelimesi, orucun insanın şahsiyet ve maneviyatında yerleşmişliği, dengini bulmayı ve sağlamlaşmayı meydana getirdiği için bu ismi almaktadır.”

“Manevî değerlerin insanın şahsiyetine yerleşmesi, duyuların oynaklığını yitirip sabitleşmesi, aklın ve imanın nefis ülkesine yerleşmesini temin etmektedir. Aklın nefis ülkesine yerleşmesi, büyük bir mücadelenin zaferle bitmesi demektir. İşte oruç, bu zafere yardım etmekte, aklın orada yerleşmesini temin etmektedir.”

vı. “Hamile kadının doğum zamanının yaklaşması manasıyla şehera kelimesi, orucun insanın gönlünde manevî oluşumların doğmasını temin ettiğini ifade etmektedir.”(16)

b) الَّذ۪يٓ اُنْزِلَ ف۪يهِ الْقُرْاٰنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدٰى وَالْفُرْقَانِ “(Ramazan ayı), insanlara yol gösterici, hidayetin (hakikatın) ve doğruyu eğriden ayırmanın açık delilleri olarak Kur’an’ın indirildiği aydır.” Yüce Allah âyetin bu kısmında Ramazan ayının Kur’ân’la olan ilişkisini beyan etmektedir. Bu vesileyle, vahyin “insanlık için yol göstericiliği” anlamında هُدًى لِلنَّاسِ hüden li’n-nâsi, ayrıca mutlak anlamda “hidayet kaynağı” الْهُدٰى el-hüdâ oluşu ile “doğruyu yanlıştan ayırt ediciliği” anlamında الْفُرْقَان el-furkân oluşunu içerecek şekilde “gerçekleri apaçık ortaya koyuculuğu” manasında بَيِّنَات beyyinât oluşuna dikkat çekilmektedir. Vahyin bu ve benzer isim ve sıfatlarıyla ilgili olarak tefsirimizin ilk cildinde Giriş kısmında geniş bilgilendirmelerde bulunduğumuz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Kur’ân’ın Ramazan ayında indirilmesi ifadesi ile onun Kadir Gecesinde ve mübarek bir gecede indirilmesi ifadeleri arasında herhangi bir çelişki yoktur. Dühân 44/3’te geçen “mübarek gece” ile Kadr 97/1’de geçen Kadir Gecesi aynı gece olduğu, ayrıca bu gecenin de Razaman ayının içerisinde bulunması nedeniyle âyetlerdeki mesajların birbirini tamamladığı görülmekte, herhangi bir çelişki söz konusu olmamaktadır. Çünkü Nisâ’ 4/82’de belirtildiği üzere, Kur’ân’da herhangi bir ihtilaf kesinlikle söz konusu değildir; sadece konuyla ilgili âyetlerin hepsini görerek bir kanaate varma ve meseleye bütün yönleriyle vâkıf olmayı sağlayacak şekilde bütüncül bakma zorunluluğu vardır.

Bu arada âyette “Kur’ân’ın Ramazan ayında indirilmesi” ifadesinden maksadın o ayda indirilmeye başlaması olduğunu izaha gerek bile yoktur. Çünkü vahyin Hz. Peygamber’e indirilme sürecinin yaklaşık olarak 23 yıl olduğu herkesin malumudur. Bu konu bağlamında vahyin önce topluca dünya semasına indirildiği, sonrasında oradan peyderpey Hz. Peygamber’e gönderildiği kabulünün ise sağlam herhangi bir dayanağı bulunmamaktadır. Esasında vahyin inzâli de tenzîli de aynı şeydir ve bu süreç miladi 610 yılının Ramazan ayıyla başlamış, yaklaşık olarak 23 yıl sürmüştür.

2. فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ “Sizden o bir aylık süreye ulaşanlar onu (o ayı) oruç tutsun!” Burada müslümanlara hitap edilerek her kim Ramazan ayına erişirse yani onu idrak ederse o ayı oruçlu geçirmesi gerektiği noktasında bilgilendirilmektedir. Âyette “ayın görülmesi”nden değil de “o aya şahit olunmasından yani bir aylık Ramazana erişilmesi”nden söz edilerek hilâlin görülmesinden öte o ayın idrakine dikkat çekilmektedir. Anlaşılıyor ki mesele Ramazan ayının başladığının bilinmesidir ki şimdilerde bu bir hesap işidir ve Ramazan ayının başladığı hesap edilince, hilalin bizzat gözle görülmesine gerek olmadığı anlaşılmaktadır.

Âyette “hilal, ay” manasındaki el-kamer kelimesi kullanılmadığı gibi “görmek” manasına gelen raâ veya nezara ya da besara gibi fiiller değil de “bulunmak, erişmek, şahit olmak, hazır olmak” manalarındaki شَهِدَ şehide fiili kullanılmaktadır. Ayrıca el-kamer kelimesinin yerine “bir aylık süre” manasında الشَّهْر eş-şehr kelimesinin kullanılması da meseleyi ortaya koymada son derece önemli bir yer tutmaktadır. Buradan anlaşılıyor ki bu iş herhangi bir polemik konusu edilmemeli, hesaplanarak Ramazan ayının girmesiyle oruç ibaddetine başlanmalıdır. Hava şartları ve dünyanın her tarafından aynı anda görülememesi gibi durumlar söz konusu olduğu için, konunun hilalle değil de bir aylık süre olarak الشَّهْر eş-şehr kelimesiyle ilişkilendirilmesi son derece açık bir mesaj içermektedir.

3. وَمَنْ كَانَ مَر۪يضًا اَوْ عَلٰى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ اَيَّامٍ اُخَرَ يُر۪يدُ اللّٰهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُر۪يدُ بِكُمُ الْعُسْرَ “Kim hasta veya yolcu olursa, (tutamadığı gün sayısı kadar) diğer günlerden o sayı(yı tamamlasın). Allah sizin için kolaylık ister; zorluk istemez.” Yüce Allah âyetin bu bölümünde iki noktaya değinmektedir.

a) وَمَنْ كَانَ مَر۪يضًا اَوْ عَلٰى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ اَيَّامٍ اُخَرَ “Her kim hasta yahut yolcu olursa (tutamadığı günler kadar) diğer günlerden bir sayı (sayar/oruç tutar).” Bu cümlenin benzeri bir önceki âyette geçtiği için burada aynı bilgileri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Oruç ibadeti bedenle ilgili alışkın olunmayan bir ibadettir. Bu nedenle, çeşitli zahmetli zamanlarda tutulamaması gibi bir durum olduğunda alternatif imkânlar sunulmaktadır. Bu tür alternatiflerin sunulmasının nedeni ise devam eden cümlede beyan edilmektedir.

b)يُر۪يدُ اللّٰهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُر۪يدُ بِكُمُ الْعُسْرَ “Allah sizin için kolaylık diler; sizin için zorluk istemez.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde hastalık veya yolculuk zamanlarında başka bir zamanda orucun telafi edilebileceği imkânı verişini “müslümanlara kolaylık isteyip zorluk istememesi” gerekçesine bağlamaktadır. Bu cümle genel manada kolaylıkların sunulmasıyla ilişkili olan Talâk 65/7 ve İnşirâh 94/5-6’daki mesajlarla da birebir uyumludur. Dolaylı da olsa A‘lâ 87/8’de verilen mesajı hatırlatmakta da yarar vardır.

Âyette kastedilen kolaylığın unutarak yemek-içmekle orucun bozulmaması olduğu da ifade edilebilir ki bu konuda Hz. Peygamber’e nispet edilen rivayet belirleyici olmaktadır.(17) Ayrıca bu kolaylık kapsamında önceki âyette dile getirilen fidye imkânı da mutlak surette hatırlanmalıdır. Orucu bilenler ve orucun kazandırmayı amaçladığı sabrı öğrenenler hayat akışı içerisinde karşılaşabilecekleri nice sıkıntılara göğüs germede artık kolaylık elde etmiş olmanın rahatlığına kavuşmuş olacaklardır.

Böylece esasında onlar için son derece zor geçecek olan hayat sınavı orucun kazandırdığı dinamiklerle kolaylaşacak, aşılaması imkânsız sanılan zorluklar bir bir aşılabilecektir. Sabrın kazandırdığı değerlere rağmen hayat akışındaki büyük zorluklar bağlamında ağır hastalıklar veya yorucu, meşakkatli yolculuklarda ise bu defa başka zamanlarda oruç tutma seçeneği tanınarak kolaylık noktasında imkân sunulmuş olmaktadır.

4. وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللّٰهَ عَلٰى مَا هَدٰيكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “(Bütün bunlar), sayıyı tamamlamanız ve size doğru yolu göstermesine karşılık Allah’ı yüceltmeniz ve şükretmeniz içindir.” Âyetin bu bölümünde üç hususa değinilmektedir.

a) وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ “(Bütün bunlar), sayıyı tamamlamanız içindir.” Yüce Allah âyetin sonunda Ramazan ayının bütün günlerinde oruçlu olunacak sayıyı kemale erdirmek yani tamamlamak gerektiğini beyan etmekte, bir anlamda Ramazan’da tutulamamış olan oruç günlerini de diğer zamanlarda tamamlamak gerektiğini belirtmektedir. Bunun sebebi Bakara 2/184. âyette dile getirilen “sayılı günler” ifadesiyle bütünlük oluşturulmasıdır.

b) وَلِتُكَبِّرُوا اللّٰهَ عَلٰى مَا هَدٰيكُمْ “Size doğru yolu göstermesine karşılık Allah’ı yüceltmeniz içindir.” Âyette dikkat çekilen ikinci husus, “insanlara hidayet etmesi yani yol göstermesi nedeniyle Allah’ı yüceltme” gereğidir. Burada sözü edilen “yol göstermek”ten kasıt, Ramazan’da hastalık veya yolculuk sebebiyle tutulamayan oruçlarla ilgili nelerin yapılabileceği noktasında “başka günlerde oruç tutulması” şeklindeki yol göstermedir. Dahası, oruca zar zor güç yetirenlere tanınan “fidye” imkânı da bu noktada hatırlanmalıdır.

Yüce Allah’ı tekbirle anmak ifadesinin bilinen en olgun şekli kelime-i tehlîl ve hamd’i içeren şu ifadedir: الله أكبر الله أكبر لا اله الا الله والله أكبر الله أكبر و لله الحمد “Allah büyüktür, Allah büyüktür. Allah’tan başka hiçbir ilah yoktur. Allah büyüktür, Allah büyüktür ve hamd (övgü) de sadece ve sadece Allah’adır.” Bayram namazlarındaki teşrik tekbirleri getirmenin delili işte bu cümledir.

c) وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “Şükretmeniz içindir.” Yüce Allah Müslümanlara sunduğu oruçla ilgili bütün bu imkânların nihai gerekçesini “kendisine şükredilmesi” olarak beyan etmektedir. Nisâ’ 4/147’de beyan edildiği gibi, insanlar eğer şükrederlerse ve iman ederlerse Yüce Allah’ın onlara azap etmeyeceği, çünkü şükrü karşılıksız bırakmadığı ve her şükredeni bildiği ifade edilmektedir. Dahası İbrâhim 14/7’de insanlar eğer şükrederlerse onlara yönelik olarak nimetlerini arttıracağı müjdesine yer verilmektedir. Zümer 39/7’de ise insanların şükretmelerinden razı olacağı zikredilmektedir. Bütün bu mesajlarla yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajını birlikte düşündüğümüzde, bir anlamda yaratılışımızın amaçlarından birisinin “sunduğu sayısız nimetlere karşılık Yüce Allah’a şükretmek olduğu” anlaşılmaktadır. Konunun oruç boyutu sadece bir kısmıdır; bütüne bakıldığında bu mesaj çok açık bir şekilde görülmektedir.

b) Yüce Allah’ın Yakınlığı ve Oruç Detayları

Yüce Allah, sûrenin 186-187. âyetlerinde kullarına yakınlığını dile getirmekte ve şu evrensel beyanına yer vermektedir: “Kullarım sana, beni sorduğunda (onlara de ki): Ben (kendilerine) çok yakınım. Bana dua ettiği vakit dua edenin isteğine icabet ederim. O halde (kullarım da) benim davetime uysunlar ve bana inansınlar ki doğru yolu bulabilsinler.”

Ardından, oruç gecesinde hanımlara yaklaşmanın helâl kılındığı, eşlerin birbirlerinin örtüsü olduğu, Allah’ın yapıp edilen ne varsa hepsini bildiği, bu nedenle tevbeleri kabul edip onları bağışladığı, Ramazan gecelerinde eşlere yaklaşılabileceği, Allah’ın yazdığı neslin istenmesi gerektiği, sabahın beyaz ipliği (aydınlığı, gecenin) siyah ipliğinden ayırt edilinceye kadar yiyip içilebileceği, sonra da geceye kadar orucu tamamlamak gerektiğine dikkat çekilmektedir. Bu arada mescitlerde itikâfta iken hanımlara yaklaşmamak gerektiği, bütün bunların Allah’ın koyduğu sınırları olduğu, onlara yaklaşmamak gerektiği, böylece Allah’ın takvâya erişsinler diye âyetlerini insanlara açıkladığı bildirilmektedir.

ı. Yüce Allah’ın Davetine İcabet

وَاِذَا سَاَلَكَ عِبَاد۪ي عَنّ۪ي فَاِنّ۪ي قَر۪يبٌ اُج۪يبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ اِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَج۪يبُوا ل۪ي وَلْيُؤْمِنُوا ب۪ي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ “Kullarım sana benden sorduğunda (onlara de ki): “Ben (kendilerine) çok yakınım. Bana dua ettiği zaman, dua edenin çağrısına cevap veririm. (Kullarım) benim davetime uysunlar ve bana inansınlar ki doğru yolu bulabilsinler!”

Âyetteki وَاِذَا سَاَلَكَ ve izâ seeleke ifadesi “e sana sordukları zaman”; عِبَاد۪ي ‘ıbâdî tamlaması “benim kullarım”; عَنّ۪ي ‘annî ifadesi “benden, benim hakkımda”; فَاِنّ۪ي fe innî ifadesi “muhakkak ki ben”; قَر۪يبٌ karîbun kelimesi “(onlara) yakın(ım)”; اُج۪يبُ ücîbu fiili “icabet ederim”; دَعْوَةَ الدَّاعِ da‘vete’d-dâ‘ı ifadesi “isteyenenin isteğine”; اِذَا دَعَانِ izâ de‘âni cümlesi “bana yalvardığında”; فَلْيَسْتَج۪يبُوا fe’lyestecîbû emri “(öyleyse) icabet etsinler”; ل۪ي lî emri “bana”; وَلْيُؤْمِنُوا ve’l-yü’minû emri “iman etsinler, güvensinler”; ب۪ي bî emri “bana”; لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ le‘allehum yarşudûne ifadesi ise “umulur ki doğru yolu bulurlar” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kullarına yakınlığı ve onlardan birtakım istekleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah oruçla ilgili birtakım hususları dile getirdikten sonra, Hz. Peygamber’e hitap etmekte, kullarına olan yakınlığını ve bu bağlamda kullarından neler istediğini beyan etmektedir. Bu âyetin öncesiyle bağlantısı ve aynı zamanda nüzul sebebiyle ilgili olarak Râzî’nin görüşlerini aktarmakta yarar görmekteyiz.

a) İlk etapta bu âyetin bağlamla ilgisi noktasında çeşitli anlama problemleri yaşandığı için bu konuyu ele almak gerekmektedir. Biz de öncelikle bu meseleye değinecek, ardından âyetin izahına geçeceğiz.

ı. “Yüce Allah, orucu farz kılıp hükümlerini açıkla­dıktan sonra, ‘Allah size hidayet ettiği için Allah’ı yüceltesiniz ve şükredersiniz diye...’ buyurunca ve kullarına zikir olan tekbiri ve şükrü emredince, lütfunun ve rahmetinin kullarına yakınlığını, onların zi­kir ve şükürlerinden haberdar olduğunu, kullarının nidalarını duyup dualarına icabet ettiğini, ümitlerini boşa çıkarmayacağını beyan etmiştir.”

ıı. “Yüce Allah, duadan önce mutlaka bir medh-ü senanın bulunması gerektiğine dikkat çekmek için ilk önce tekbiri emretmiş, daha sonra kullarını dua etmeye teşvik etmiştir. Bu durum Hz. İbrahim’in şu duasında da yer almaktadır: ‘O beni yaratan ve bana hidayet edendir. Bana yediren, bana içiren O’dur. Hastalandığım zaman bana şifa veren O’dur. Beni öldürecek, sonra beni diril­tecek O’dur. Kıyamet günü kusurlarımı bağışlayacağını umduğum da O’dur.’(18) Bütün bu ifadeler, Hz. İbrahim’in Yüce Allah’a medhü senalarıdır. O bunlardan sonra duaya başlayarak, ‘Ya Rabbi, bana hüküm (hikmet) nasîb et ve beni salihlere kat’(19) demiştir. Burada da aynı şekilde Yüce Allah ilk ön­ce tekbiri emretmiş, daha sonra da duayı emretmiştir.”

ııı. “Yüce Allah, önceki ümmetlere farz kıldığı gibi, Muhammed ümmetine de, uyudukları zaman orucu bozan şeyler onlara haram olacak şekilde orucu farz kılıp, bu onlardan bazılarına güç geldiği için, bu mükellefiyet hususunda Allah’a isyan edip sonra da pişman olarak, Hz. Peygamber’den nasıl tevbe edeceklerini sordukları zaman, Yüce Allah tevbelerini kabul edeceğini onlara haber vermek ve onların yalvarıp yakarmaları sebebiyle oruçtaki bu güç hükmü kaldırdığını bildirmek için bu ayeti indirmiştir.”(20)

b) Râzî âyetin öncesiyle ilişkili olarak bağlantıyı bu şekilde dile getirdikten sonra söz konusu âyetin iniş sebebiyle ilgili olarak da şu görüşleri aktarmaktadır:

ı. “Ka‘bu’l-Ahbâr’dan rivayet edildiğine göre, o şöyle demiştir: ‘Hz. Musa, ‘Ya Rabbi, yakın mısın, sana münacaatta bulunalım (fısıltı ile yalvaralım). Yoksa uzak mısın, öyle ise sana bağırarak dua edelim’ demiş. Bunun üzerine Yüce Allah, ‘Ey Musa, ben beni zikreden kimselerin oturma arkadaşıyım’ dedi. Hz. Musa da ‘Ya Râbbi fakat biz bazan, cünüb olma ve tuvalette bulunma gibi, üzerinde bulunduğumuzda seni zikretmekten tenzih edeceğimiz bir hal üzerinde olu­yoruz?’ dedi. Yüce Allah ‘Ey Musa, beni her halde zikret’ buyurdu.’ Emir bu şekilde olunca, Yüce Allah kullarını kendisini zikretme ve bütün durumla­rında kendisine başvurmaya teşvik etmiş ve bu ayeti indirmiştir.”

ıı. “Bir bedevi Hz. Peygamber’e gelerek ona ‘Rabbimiz yakın mı­dır ki biz de O’na sessizce yakarışta bulunalım; yoksa bize uzak mıdır ki böy­lece biz O’na yüksek sesle yalvarıp yakaralım?’ demiş, bunun üzerine de Yüce Allah bu ayeti indirmiştir.”

ııı. “Hz. Peygamber, ashabıyla beraber tehlîl, tekbîr ve duada sesle­rini yükselttikleri bir gazvede bulundu. Bunun üzerine Hz. Peygamber ‘Sizler sağır olan ve bu­rada bulunmayan bir kimseye duâ etmiyorsunuz; siz ancak, her şeyi duyan ve size yakın olan bir Rabbe duâ ediyorsunuz’(21) buyurmuştur.”

ıv. “Katâde ve diğerlerinden rivayet edildiğine göre, bu ayetiin nüzul sebebi, sahâbîlerin ‘Ya Rasûlallah, Rabbimize nasıl duâ edelim?’ demiş olmalarıdır. İşte bunun üzerine Yüce Allah da bu ayeti indirmiştir.”

v. “Atâ ve diğerleri de ‘sahâbîler, Hz. Peygamber’e ‘Hangi saatte Allah’a duâ edelim?’ diye sorduklarında, Yüce Allah’ın bu ayeti indirdiğini’ söylemişlerdir.”

vı. “İbn Abbas’tan gelen bir rivayete göre, Medine halkının Yahudileri ‘Ey Muhammed, senin Rabbin bizim dualarımızı nasıl işitir?’ dediklerinde bu ayet nâzil olmuştur.”

vıı. “Hz. Peygamber’in ashâbı, ona soru sorup da ‘Rabbimiz nerede?’ dediklerinde Yüce Allah bu ayeti indirmiştir.”

vııı. “Bizim, daha önce zikrettiğimiz Yüce Allah’ın, ‘Sizden öncekilere farz kılındığı gibi...’(22) ayeti, uyuduktan sonra yemek yemenin haram kılınmasını gerektirip, sonra onlar yemek yiyip, ardından pişman olarak tevbe edince, Hz. Peygamber’e ‘Yüce Allah tevbelerimizi kabul eder mi?’ diye sordukları zaman, Yüce Allah bu ayeti indirmiştir.”(23)

İşte bütün bu ifadelerden anlaşıldığına göre, âyetin bağlamla ilgisi oldukça nettir ve âyetin iniş sebebi olarak aktarılanlar da her biri âyetin içeriğiyle bir şekilde irtibatlıdır. Biz âyeti gerek bu nüzul sebepleri bağlamında, gerekse müstakil anlamda yorumlayabilme imkânına sahibiz. Bu nedenle, âyetin içeriğini üç noktada ele almakta yarar görmekteyiz.

1.وَاِذَا سَاَلَكَ عِبَاد۪ي عَنّ۪ي فَاِنّ۪ي قَر۪يبٌ “Kullarım sana, beni sorduğunda (onlara de ki): Ben (kendilerine) çok yakınım.” Yüce Allah oruçlunun oruç günlerini tamamlamasını, şanını yüceltmelerini, böylece şükretmelerini hükme bağladıktan sonra, bütün bunlara karşılık vermek için kendisinin konumunu merak edenlerin merakını gidermekte ve onlara çok yakın olduğunu ilan etmesini Hz. Peygamber’den istemektedir. Kâf 50/16’da Yüce Allah’ın insanlara kendi şah damaralarından daha yakın olduğu beyan edilmekte, Hadîd 57/4’te Yüce Allah’ın insanlarla birlikte olduğu ifade edilmekte, Mücâdele 58/7’de ise her halü kârda Yüce Allah’ın insanların yanında bulunduğu belirtilmekte, yakınlığına dair bir bilinç verilmek istenmektedir. Ayrıca ölmek üzere olan kişilere de diğer insanların göremeyeeği şekilde çok yakın olduğu Vâkı‘a 56/85’te zikredilmektedir. Bu arada Enfâl 8/24’te Yüce Allah’ın kişiyle kalbi arasına girebileceği dile getirilerek kullarına olan yakınlığına dikkat çekilmektedir.

İşte bütün bu âyetlerin ışığında düşünüldüğünde, Yüce Allah’ın kendisini yüceltenleri de O’na şükredenleri de gayet iyi bildiği, çünkü kendilerine çok yakın olduğu ilan edilmektedir. Demek ki kişinin Allah’ın yakınlığını bilmesi aslında kendini tanıması ve fıtratıyla, vicdanıyla uyumlu yaşaması gerekmektedir. Fıtratına ve vicdanına yakın olanlar Yüce Allah’a da yakın olacaklarını bilmeli, uzak davrananlar ise Allah’ın rahmet ve merhametine yabancılaşmakta olduklarını unutmamalıdır.

2. اُج۪يبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ اِذَا دَعَانِ “Bana dua ettiği zaman, dua edenin çağrısına cevap veririm.” Yüce Allah kendisinden istekte bulunanların isteklerine icabet edeceğini beyan etmektedir. Bu âyetin bir benzeri Mü’min 40/60’tadır: “Rabbiniz şöyle buyurmuştur: Bana dua edin, icabet edeyim. Muhakkak ki bana ibadeti bırakıp büyüklük taslayanlar aşağılanarak cehenneme gireceklerdir.” Yüce Allah bu âyetlerde bütün insanlığa hitap etmekte ve herkesin Allah’a dua etmesi durumunda O’nun da insanların dualarına icabet edeceğini müjdelemektedir. Verilen mesajlara bakıldığında, iki âyetin de aynı mesajı içerdiğini ve Rabbimizin karşılık vermesi için öncelikle kulun dua etmesinin şart olduğunu görmek ve anlamak durumundayız. Nebî (as)’dan rivayet edildiğine göre “dua mahza bir ibadettir”, “dua ibadetin iliğidir”(24) buyurmuş ve bu âyeti okumuştur.(25)

Konuyu daha açık bir şekilde ortaya koyabilmek için Şûrâ 42/26’daki şu mesajı iyice kavramak gerekmektedir: “(Allah) iman edip iyi işler yapanların çağrısına (duasına) icabet eder (cevap verir); lütfundan onların (ödülünü) artırır. Kâfirlere gelince, onlara da şiddetli bir azap vardır.” İşte bu ayette Yüce Allah’ın kullarına nasıl icabet edeceği, icabetin şartlarının neler olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

Yüce Allah’ın dualara “icabet etmesi” ile onları “kabul etmesi” aynı şey değildir. Çünkü kulun istediği şeylerin kendisinin hayrına mı şerrine mi hizmet edeceğini bilememesi mümkündür. Zira İsrâ’ 17/11’de belirtildiği gibi “insan hayra dua ettiği gibi şerre de dua eder; çünkü o çok acelecidir.” Dahası, Bakara 2/216’da belirtildiği gibi, “onların çirkin gördüğü şey kendileri için hayırlı, çok sevdikleri şeyler de şer olabilir. Esasında Allah onların bilmediğini bilmektedir.” Kul parçayı bildiği için isteklerinde yanılabilir. Bu nedenle, bütünü bilen Yüce Allah’ın kararına ve onayına teslim olmalıdır. Demekki Yüce Allah kullarının dualarına mutlak surette icabet eder; ancak bir kısmını kabul eder, bir kısmına ise kulların şerrine olduğu için onları kabul etmez, fakat hepsine icabet etmiş olur.

Âyette sözü edilen dua, insanın her şeyden önce cüz’î iradesinin gereğini yapmasını şart koşmaktadır. Dolayısıyla hiç kimse cebir denen ve insan iradesini yok sayan bir anlayışa kapılmamalıdır. İnsan dua ve ibadetle emrolunmuştur; Yüce Allah da bunun karşılığını vereceğini kulun öncelikli olarak görevini yapmasına bağlamıştır. Bir kul, üzerine düşen görevi yapmazsa hor ve hakir olarak cehenneme gireceğini bilmelidir. Demek ki kulun görevini yapması farzdır. Duanın kabul edilip edilmemesi noktasında En‘âm 6/41’de şöyle buyrulmaktadır: “Bilâkis yalnız O’na (Allah’a) yalvarırsınız. O da (kaldırılması için) kendisine yalvardığınız (belâyı) dilerse kaldırır ve siz ortak koştuğunuz şeyleri unutursunuz.”

Bu arada Fâtır 35/10’da da şöyle bir bilgi yer almaktadır: “Kim şeref (onur, haysiyet) istiyorsa, (bilsin ki) şeref bütünüyle Allah’ındır. Sâlih amelin yükselttiği güzel ve yararlı sözler sadece Allah’a yükselir. Kötülükleri tuzak kuranlara ise çetin bir azap vardır ve onların tuzağı yok olup gider.” İşte bu âyette de ifade edildiği gibi, güzel sözlerin yani dua ve yalvarışların Rabbimize yönelmesi salih ameller yapılması şartına bağlanmıştır. Sâlih amelsiz bir dua samimiyetsiz bir yakarıştan başka bir mana ifade etmez. İman ve salih amel birlikteliği nasıl ki ayrılmaz bir mahiyet arz ediyorsa, dua ve salih amel de aynı şekilde birbirisiz olamayacak iki değerdir. Yazır’ın değerlendirmesiyle söyleyecek olursak, âyette sanki söylenmek istenen şudur: “Çağırın bana ki size cevap vereyim. Beni benden isteyin; size icabet ederim, beni bulursunuz. Beni bulan da her şeyi bulmuş olur.”(26)

Hz. Peygamber’in “Dua imanınızdır”,(27) “Dua müminin silahıdır”,(28) “Dua ibadetin iliğidir”,(29) ”Allah katında duadan daha üstün bir davranış yoktur”,(30) “Dua ibadettir”(31) hadislerinden yola çıkarak şunu söyleyebiliriz: Dua, “davet etmek, çağırmak, yalvarmak” gibi anlamlarıyla kulun Allah ile olan bağının en güzel ifadesidir. Çağrısını Yüce Allah’a yönlendiren kişi, O’nun yüceliğini ve yardıma karşılık vericiliğini idrak eden bilinçtedir. Yüce Allah Bakara 2/186 ve Mü’min 40/60’ta “kullarının kendisinden istemesi durumunda dualarına karşılık vereceğini” beyan ederek, duanın adresini belirlemektedir. Esasında her namazın her rekâtında okuduğumuz Fâtiha 1/5’te de bunun pratiği yer almakta ve sadece ve sadece Yüce Allah’tan yardım istememiz gerektiği öğretilmektedir.

A‘râf 7/191-194, Mü’minûn 23/117, Fâtır 35/17 ve Ahkâf 46/5’te Allah’tan başkasına yönlendirilen duaların muhataplar tarafından anlaşılamayacağı ve kendilerine cevap verilmesinin hiçbir şekilde mümkün olmadığı beyan edilmektedir. Ra‘d 13/14’te gerçek duanın Allah’a yapılabileceği, O’ndan başkasına yapılan duaların karşılık bulamayacağı bildirilerek, bunun, ellerini suya ulaştırmadığı halde suyu ağzına götüremeyecek durumda olanlara benzediği ifade edilmektedir. Demek ki gerçek duanın kıblesi sadece ve sadece Yüce Allah’tır. Duaya şirk karıştırmamak gerekmektedir; zira duaya şirk imana ve Allah’a şirktir. Bu noktalarda yapılan hatadan dönülmesi ve yine Yüce Allah’a sığınılması gerekmektedir. Zira duaları kabul eden tek makam Yüce Allah’ın makamıdır. Bu husus Hûd 11/61 ve Mü’minûn 23/118’de açıkça ortaya konulmaktadır.

Dua ile ilgili geniş bilgileri Furkân 25/77’de vereceğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz.

3.فَلْيَسْتَج۪يبُوا ل۪ي وَلْيُؤْمِنُوا ب۪ي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ “(Kullarım) benim davetime uysunlar ve bana inansınlar ki doğru yolu bulabilsinler!” Yüce Allah, kullarının isteklerine icabet edeceğini beyan ettikten sonra, bir anlamda icabeti şarta bağlamakta ve kullarının O’nun çağrısına olumlu karşılık vermeleri ile iman etmeleri gerektiğini bildirmektedir. Mü’min 40/60’ta kullarının isteklerine icabet edeceğini beyan ederken burada söz konusu icabeti öncelikle kullarından beklediğini bildirmektedir. Enfâl 8/24’te belirtildiği gibi kullar Yüce Allah’ın ve Rasûlü’nün davetine icabet etmeli, aynı şekilde kendisine inanıp güvenmelidirler.

Yüce Allah’a inananların O’na iman etmelerinden maksat Allah’a güvenmeleridir. Zaten iman kavramının kök anlamı güvenmektir ve müminler bütün değerlere inanmalı, inandıklarına güvenmeli, böylece kendilerini güvende hissetmeli ve çevrelerine güven vermelidirler.

Âyetin sonunda yer alan لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ “Umulur ki doğru yolu bulurlar” ifadesi, kulların bu sayede sapkınlıktan dönüp hak ve hakikat yoluna yönelmeleri, istikameti yakalamaları, dosdoğru yolda yürümüş olmaları manasına gelmektedir.(32) Bu ifade Nisâ’ 4/6’da erişkin çocukların durumu, Hucürât 49/7’de ise hakikat yoluna erişenlerin pozisyonuyla ilişkilendirilmektedir.

ıı. Oruç Gecelerine Dair Hükümler

اُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ اِلٰى نِسَآئِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَاَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللّٰهُ اَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ اَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنْكُمْ فَالْـٰٔنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللّٰهُ لَكُمْ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتّٰى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْاَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْاَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ اَتِمُّوا الصِّيَامَ اِلَى الَّيْلِ وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَاَنْتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللّٰهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا كَذٰلِكَ يُبَيِّنُ اللّٰهُ اٰيَاتِه۪ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ “Oruç gecesinde kadınlarınıza yaklaşmak size helal kılındı. Onlar sizin için elbise (örtü), siz de onlar için elbisesiniz (örtüsünüz). Allah sizin kendinize zarar verdiğinizi (kendinizi sıkıntıya düşürdüğünüzü) bilmektedir; (bu nedenledir ki) tevbenizi kabul edip sizi bağışladı. Artık onlara (hanımlarınıza) yaklaşın ve Allah’ın sizin için yazdıklarını (neslinizi) isteyin! Tan yerinin beyaz ipliği (aydınlığı), (gecenin) siyah ipliğinden (karanlığından) size göre (tamamen) ayırt edilinceye kadar yiyin, için; sonra da geceye kadar orucu tamamlayın! Mescitlerde itikâftayken onlara (hanımlara cinsel olarak) yaklaşmayın! İşte şu(nlar), Allah’ın (koyduğu) sınırlarıdır; sakın bunlara yaklaşmayın! Allah takvâya (duyarlılığa) ulaşsınlar diye ayetlerini insanlara işte böyle açıklıyor.”

Âyetteki اُحِلّ uhılle edilgen fiili “helal kılındı”; َ لَكُمْ leküm ifadesi “size”; لَيْلَةَ الصِّيَامِ leylete’s-sıyâmi tamlaması “oruç gecesi”; الرَّفَثُ er-rafesü kelimesi “yaklaşmak, birlikte olmak”; اِلٰى نِسَآئِكُمْ ilâ nisâiküm ifadesi “sizin hanımlarınıza”; هُنَّ hünne zamiri “onlar, o kadınlar”; لِبَاسٌ libâsun kelimesi “elbise(dir)”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin, sizin için”; وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “siz (de)”; لِبَاسٌ libâsün kelimesi “elbise(dir)”; لَهُنَّ lehunne ifadesi “onların, onlar için”; عَلِمَ ‘alime fiili “bilir, bilmektedir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَنَّكُمْ enneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; كُنْتُمْ küntüm fiili “(şöyle) idiniz, şöylesiniz”; تَخْتَانُونَ tahtânûne fiili “hıyanet ediyordunuz, kötülük yapıyordunuz”; اَنْفُسَكُمْ enfüseküm tamlaması “sizin nefislerinize, kendinize”; فَتَابَ عَلَيْكُمْ fe tâbe ‘aleyküm cümlesi “(Allah) tevbelerinizi kabul etti”;وَعَفَا عَنْكُمْ ve ‘afâ ‘anküm cümlesi “ve sizi bağışladı”; فَالْـٰٔنَ fel’âne kelimesi “şimdi, artık”; بَاشِرُوهُنَّ bâşirûhunne emri “onlarla cinsel ilişkide bulunun”; وَابْتَغُوا ve’bteğû emri “ve arayın”; مَا كَتَبَ mâ ketebe ifadesi “yazdığı şeyi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ın”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; وَكُلُوا ve külû emri “yiyin”; وَاشْرَبُوا ve’şrabû emri “ve için”; حَتّٰى يَتَبَيَّنَ hattâ yetebeyyene ifadesi “apaçık oluncaya kadar”; لَكُمُ leküm ifadesi “sizin için”; الْخَيْطُ الْاَبْيَضُ el-haytu’l-ebyadu tamlaması “beyaz ip”; مِنَ الْخَيْطِ الْاَسْوَدِ mine’l-haytı’l-esvedi tamlaması “siyah ipten”; مِنَ الْفَجْرِ mine’l-fecri ifadesi “sabahın aydınlığından (oluşan)”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَتِمُّوا etimmû emri “tamamlayın”; الصِّيَام es-sıyâme kelimesi “orucu”; اِلَى الَّيْلِ ile’l-leyl ifadesi “geceye kadar”; وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ ve lâ tübâşırûhunne emri “ve onlara (hanımlara) yaklaşmayın”;وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “siz (şöyle iken)”; عَاكِفُونَ ‘âkifûne kelimesi “itikâfta iken”; فِي الْمَسَاجِدِ fi’l-mesâcidi ifadesi “mescitlerde”; تِلْكَ tilke kelimesi “şu(nlar)”; حُدُودُ اللّٰهِ hudûdüllâhi tamlaması “Allah’ın (koyduğu) sınırları(dır)”; فَلَا تَقْرَبُوهَا fe lâ takrabûhâ emri “onlara yaklaşmayın”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böylece”; يُبَيِّنُ yübeyyinu fiili “açıklamaktadır, beyan etmektedir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;اٰيَاتِه۪ âyâtihî sözcüğü “O’nun âyetlerini”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlara”; لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ le‘allehum yettekûne ifadesi ise “takvâlı, duyarlı olsunlar diye” demektir.

Burada özellikle Ramazan gecelerinde nelerin hükme bağlandığıyla ilgili olarak bazı hükümler gündeme getirilmektedir.

1.اُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ اِلٰى نِسَآئِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَاَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ “Oruç gecesinde kadınlarınıza yaklaşmak size helal kılındı. Onlar sizin için elbise (örtü), siz de onlar için elbisesiniz (örtüsünüz).” Yüce Allah oruçla ilgili olan bu bağlamda konuyu Ramazan gecelerine getirmekte ve oruçlu olunan günlerin gecelerinde cinsel ilişkinin helal kılındığını, eşlerin birbirlerinin örtüleri olduğunu beyan etmektedir.

a)اُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ اِلٰى نِسَآئِكُمْ “Oruç gecesinde hanımlarınıza yaklaşmak size helâl kılındı.” Yüce Allah oruç tutulan günlerin gecelerinde daha önce yasak olarak kabul edilen bir uygulamanın helal kılındığını ifade etmektedir.

“Müfessirlerin pek çoğuna göre Hz. Muhammed’in şeriatının ilk yıllarında oruçlu kimse iftar ettiği, ya­ni orucunu açtığı zaman, bu kimseye, uyumaması ve yatsıyı kılmaması şartıyla, yemesi, içmesi ve cinsi münasebette bulunması helâl olurdu. Şayet o kimse, bunlardan birisini yaparsa kendisine burada sayılan şeyler haram olurdu. Daha sonra, Yüce Allah bu ayetle bu hükmü neshetmiştir. Ebû Müslim el-Isfehânî ise ‘Böyle bir haramlığın kesinlikle bizim şeri­atımızda yer almadığını, aksine bunun Hıristiyanların şeriatında bulunduğunu, Yüce Allah’ın da bu ayetiyle onların şeriatında bulunan hükmü neshettiğini’ söylemiştir. ‘Şeriatımızda nesh kesinlikle söz konusu değildir’ diyen kimse­ler de bu konuda Ebû Müslim’in görüşüne göre hareket etmişlerdir.”(33) Bu âyetin Hz. Ömer’le ilgili bir olay sonrasında indirildiği de rivayet edilmektedir.(34)

Bu âyetin neyi kaldırdığı noktasında yapılan tartışmalara girmeyi gereksiz görmekteyiz. Söylenmek istenen husus muhtemelen şudur: Vahyin orucu düzenleyen âyetlerinde oruçlu kişilerin geceleriyle ilgili kabul ettikleri veya uygulanagelen birtakım hususların düzeltildiği anlaşılmaktadır. Bu durum ister risalet öncesi dönemde yöredeki kabullerde olsun, isterse önceki dini uygulamalarda bulunsun, bu âyet geceleyin insanların işleriyle birlikte olabilmelerinin helal kılındığı hükmünü getirmektedir. Buradan bakıldığında, bu hükmün hangi veya kimlerin kabulünü kaldırdığının bir önemi yoktur. Önemli olan nokta, oruçla ilgili bir düzenlemenin burada gündeme getirilmesi ve Ramazan gecelerinde yasak olduğu sanılan eşlerle birlikte cinsel ilişkinin helal kılındığının bildirilmesidir.

Kur’ân’da iki kez geçen الرَّفَث er-refes kelimesi “cinsel ilişkiyle ilgili söz”, “kadınlara yaklaşmak” gibi manalara gelmektedir.(35) Bakara 2/197’de hac zamanında yasaklanan eylemlerden birisi de bu kelimeyle ifade edilmekte, çirkin söz söylemenin yasak olduğu bildirilmektedir. Ramazan gecelerinin imsak vaktine kadarki herhangi bir vaktinde kişiler eşleriyle cinsel ilişki yaşayabilirler, bunda herhangi bir haramlık söz konusu değildir.

Kur’ân’da cinsel ilişki manası veren farklı kullanımlar vardır. Bu bağlamda Bakara 2/222’deki lâ takrabûhunne “Onlara yaklaşmayın” emri, Bakara 2/223’teki fe’tû harseküm “Tarlanıza varın” ifadesi, Bakara 2/237’deki min kabli en temessûhünne “Onlara dokunmadan, onlarla birleşmeden önce” ifadesi, Nisâ’ 4/21’deki efdâ, Nisâ’ 4/23’teki dehaltüm, Mâide 5/6’daki lâmestüm, A‘râf 7/189’daki teğaşşâ fiilleri, dahası Nisâ’ 4/24’teki feme’stemta‘tüm bihî minhunne “O kadınlardan istifade ettikleriniz” ifadesi ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen bâşirûhunne “Onlarla birlikte olun” ifadesini zikredebiliriz. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede geçen الرَّفَث er-refes kelimesi de cinsel ilişki anlamında “kadınlara yaklaşmak” manasını içermektedir.

b)هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَاَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ “Onlar sizin için elbise (örtü), siz de onlar için elbisesiniz (örtüsünüz).” Yüce Allah eşlerin birbirlerinin elbisesi olduğunu beyan etmekte, böylece elbiselerin insan üzerindeki işlevine benzer şekilde eşlerin de birbirlerinin hatalarını, kusurlarını ve ayıplarını örtmeleri, birbirlerinin namus ve iffetlerini korumları gerektiğini ifade etmek istemektedir. Kur’ân’da لِبَاس libâs kelimesi on kez(36) zikredilmekte ve “elbise” manasına gelmektedir. Bu âyette eşlerin birbirlerinin libâsı yani “elbisesi” olduğunun söylenmesi, ayrıca eşlerin Ramazan gecelerinde birbirlerini sarıp sarmalayabilecekleri manasını da elbette içermektedir.(37) Dahası eşler birbirlerini fuhuş denen ahlaksızlıklardan koruyacağı için onlar birbirlerini ateşten koruyan örtüler olarak da nitelendirilmiş olabilirler.(38) Bu arada A‘râf 7/189 ve Rûm 30/21’de belirtildiği gibi eşlerin birbirleriyle huzur ve sükün bulması da bu bağlamda hatırlanmalıdır.(39)

2. عَلِمَ اللّٰهُ اَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ اَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنْكُمْ فَالْـٰٔنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللّٰهُ لَكُمْ “Allah sizin kendinize zarar verdiğinizi (kendinizi sıkıntıya düşürdüğünüzü) bilmektedir; (bu nedenle) tevbenizi kabul edip sizi bağışladı. Artık onlara (hanımlarınıza) yaklaşın ve Allah’ın sizin için yazdıklarını (neslinizi) isteyin!” Yüce Allah âyetin bu bölümünde muhatapların bazı hatalarına değinmekte ve onları bağışlayacağı müjdesini vererek kendilerine nelerin helal kılındığını, neleri yapabileceklerini ifade etmektedir.

a) عَلِمَ اللّٰهُ اَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ اَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنْكُمْ “Allah sizin kendinize zarar verdiğinizi (kendinizi sıkıntıya düşürdüğünüzü) bilmektedir; (bu nedenle) tevbenizi kabul edip sizi bağışladı.” Âyetin bu cümlesinde beyan edilen husus Yüce Allah’ın kullarının Ramazan gecelerinde bazı hususlarda kendilerine hiyanet ettiklerini, sıkıntıya girdiklerini bildiğini dile getirmekte, bu nedenle tevbelerini kabul ettiğini, kendilerini bağışladığını beyan etmekte, bir anlamda onlara müjde vermektedir.

Âyette sözü edilen “hıyanet” durumu, Ramazan gecelerinde yemenin, içmenin ve cinsel ilişkinin helal kılındığı zamanlarda gündüzleri oruç tutanların bunlardan geceleyin de kaçınmaya çalışmasıdır. Helal olan bir şeyden özellikle uzak durmaya çalışmak bir anlamda kendine zarar vermektir; kendini sıkıntıya düşürmektir. İşte bu nedenle, Ramazan gecelerinde yeme, içme ve cinsel ilişkide herhangi bir sorun olmadığı için bu noktada kişilerin kendilerine ilave sınırlamalar getirmeye hakları yoktur.

Yüce Allah muhtemeldir ki müslümanların içinden Yahudilerden etkilenerek bu şekilde davranmış olanlara hitap etmekte, söz konusu eylemlerin yapılabileceği hükmünü devam eden âyetlerde vermekte ve hataları nedeniyle tevbelerini kabul edip kendilerini affettiğini müjdelemektedir. Buradan hareketle, müslümanlar Ramazan geceleriyle ilgili bilgilendirilmekte ve haram olmayan şeylerden gereksiz şekilde kaçınarak kendilerine eziyet etmemeleri gerektiği noktasında bilinçlendirilmektedirler.

Âyetin bu bölümünde yer alan عَفَا عَنْكُمْ ‘afâ ‘anküm ifadesine Ebû Müslim el-Isfehânî “affetmek” manasını değil de “genişletmek” manasını vererek(40) âyetin bütünüyle doğrudan uyumlu bir tefsir yapmıştır. Çünkü Ramazan gecelerinde sadece iftarla yetinip gece boyu yeme-içme ve cinsel hayattan uzak durmayı dini bir gereklilik gibi sananlara bu noktada genişlik sağlanmakta ve Yüce Allah’ın böyle bir yasağının ya da prensibinin bulunmadığı bildirilmektedir.

b)فَالْـٰٔنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللّٰهُ لَكُمْ “Artık (Ramazan gecelerinde) onlara yaklaşın ve Allah’ın sizin için yazdıklarını (neslinizi) isteyin!” Yüce Allah’ın Müslümanlara Ramazan gecelerinde sağladığı genişiliğin ne olduğuyla ilgili ifadelerden birisi bu cümlede yer almaktadır ki bu da “geceleyin eşlerle cinsel birliktelik sağlamak ve Allah’ın meşru kıldığı şekilde çocuk sahibi olabilmek”tir. Burada yer alan iki emir kalıbı bu konularda herhangi bir yasak bulunmadığını, bu eylemlerin yapılabileceğini ortaya koymaktadır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen لَا تُبَاشِرُوا/بَاشِرُوا bâşirû/lâ tübâşirû ifadelerinin “cinsel ilişkide bulunmak”la ilgili bir anlam verdiğinde müfessirler arasında fikir birliği vardır. Zaten konu da bunun üzerinden gittiği için başka bir anlam tercih edilmemiştir. Bu arada “Allah’ın yazdığı şey” ifadesinden maksadın “nesil aramak” olduğunda da fikir birlikteliği söz konusudur. Cinsellikten maksadın sadece şehveti tatminden ibaret bırakılmayıp neslin devamına dönüştürülmesi gerektiğine burada dolaylı da olsa bir atıf yapıldığını söyleyebiliriz. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(41) geçen كَتَبَ ketebe fiili “yazmak, hükme bağlamak, yasa haline getirmek” gibi anlamlar içermektedir.

3. وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتّٰى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْاَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْاَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ اَتِمُّوا الصِّيَامَ اِلَى الَّيْلِ “Sabahın beyaz ipliği (aydınlığı), (gecenin) siyah ipliğinden (karanlığından) size göre (tamamen) ayırt edilinceye kadar yiyin, için; sonra da geceye kadar orucu tamamlayın!” Âyetin bu bölümünde iki hususa temas edilmekte, orucun başlangıç zamanı ile bitiş zamanı hakkında bilgi verilmektedir.

a)وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتّٰى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْاَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْاَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ “Sizin için (size göre) sabahın beyaz ipliği (aydınlığı, gecenin) siyah ipliğinden (karanlığından tamamen) ayırt edilinceye kadar yiyin, için!” Yüce Allah’ın ‘Yiyin, için’ emirlerini burada zikretmesi şundan dolayıdır: Daha önce geceleyin uyu­duktan sonra yeme-içme ve cinsel ilişkinin yasak olduğu görüşü söz konusu olduğu için bun­ların her birinin mubah olmasını ifâde eden ve haramlıklarını kaldıran özel birer delile muhtaç olunmuştur. Buna göre, şayet ayette sadece “Artık onlarla cinsel ilişkide bulunun” buyruğu ile yetinilseydi, bu ayetle yemenin ve içmenin haram olduğu algısının kaldırılmış olduğu bilinemezdi. Bu nedenle, bu ifadeye yeme ve içmenin mübahlığına tam delâlet etsin diye ‘yiyiniz, içiniz’ ifadesi de eklenmiştir.

Âyette sözü edilen “siyah iplik” ve “beyaz iplik” tamlamalarından maksadın ne olduğu yine aynı cümlenin devamındaki مِنَ الْفَجْرِ mine’l-fecri “fecrden” ifadesinden anlaşılmaktadır ki maksat gecenin karanlığının tan yerinin aydınlığından tamamen ayrılmasıdır. Fecr denen tan yerinin aydınlığı insanlar için tebeyyün edinceye yani tamamen belirgin bir şekilde açılıp ayırt edilinceye, bir anlamda imsake kadar yemek yenebileceği ve bir şeyler içilebileceği hükme bağlanmaktadır. Dahası, burada derin tahliller yapmaya gerek olmadığı kanaatindeyiz. Çünkü âyette حَتّٰى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ hattâ yetebeyyene leküm ifadesi yer almaktadır ki bu cümle “sizin için tamamen açıkça ortaya çıkıncaya kadar” demektir. Bu beyana rağmen ufkun altındaki filanca derecedeki ışımayla değil de bizzat insanların gözlemleriyle belirlenebilecek hususu tartışmalara konu etmemek gerektiği kanaatindeyiz.

İbadetlerde elbette vakit önemlidir; ancak daha önemli olan ise ibdaetlerin içiyle ilgilenmek, kalbin ibadetlerle buluşmasını ve ibadeti hayata akratmanın önemini kavramaktır. Zarfla ilgilenmekle yetinmeyip mazrufa yönelmek daha doğrudur. Sadece şekil şartları tutturulmuş bir ibadettense içeriği doldurulmuş bir ibadet çok daha makbuldür. Âyetteki bu açık ifadeye rağmen, on yıllardır Müslümanların Ramazan ayının başlangıcı, imsak vaktinin belirlenmesi ile bayramların ne zaman olacağı konularında yaşadıkları anlaşmazlıklar anlaşılabilir bir durum değildir. Bu tartışmalarla geçirilen vakitler ve ortaya konulan çabalar Ramazan’ın ve orucun bize ve hayatımıza sunması beklenen ve istenen katkıları maalesef göremememize neden olmakta, bu çok önemli nokta ya ihmal edilmekte ya da hak ettiği değeri görememektedir.

Bu âyet indirildiğinde ‘Adiyy b. Hâtim’in şöyle yaptığı nakledilmektedir: “Beyaz ve siyah iki iplik aldım, onları yastığımın altına koy­dum. Geceleri ikide bir kalkıyor, onlara bakıyordum. Fakat bir türlü beyazını siyahından ayırdedemiyordum. Sabahleyin Hz. Peygamber’e gelip du­rumu anlattım. Bunun üzerine güldü ve ‘Sen koca kafalısın. Bu, o manada değil, gündüzün beyazlığı (aydınlığı) ile gecenin siyahlığı (karanlığı) manasınadır’ buyurdu.(42) Bu rivayet, Yüce Allah’ın bu ayetle gündüzün baş­langıcındaki beyazlık ile gecenin sonundaki siyahlığı kinayeli olarak kastetti­ğine kesin olarak delâlet eder.” Râzî bu rivayeti naklettikten sonra şu değerlendirmeyi yapmıştır: “Esasında ‘Adiyy b. Hâtim’den nakledilen rivayet, hakikatten uzak ve zayıftır. Çünkü Yüce Allah’ın beyanı bulunduğu halde, ‘Adiyy b. Hatim gibi (Araplara) bu şekildeki mecazî bir ifâdenin kapalı kalmış olması çok uzak bir ihtimaldir.”(43)

b) ثُمَّ اَتِمُّوا الصِّيَامَ اِلَى الَّيْلِ “Sonra da geceye kadar orucu tamamlayın!” Yüce Allah, Ramazan gecelerinde nelerin serbest olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa orucun geceye tamamlanmasını emretmektedir. Burada geçen الَّيْل el-leyl kelimesi “gece” manasına gelmekte, dolayısıyla gündüzün bitmesi manasını içermektedir. Zaten güneşin batmasıyla gündüzün bittiği bilindiğine göre, bu saatte orucun da bitmiş olacağı anlaşılmaktadır.(44)

Bu cümlede yer alan اِلَى الَّيْلِ ile’l-leyli “geceye kadar” ifadesi, visâl denen ve iftar edilmeden ikinci güne devam eden orucun caiz olmadığının delilidir.(45) Oruç geceye kadar tamamlanır ve bir daha imsake kadar gündüz yasak olan şeylerin yapılması serbest bırakılır. Oruçluyken nasıl ki gündüz yeme-içme ve cinsel ilişki yasak ise Ramazan gecelerinde de oruç tutmak veya oruçlu gibi davranmak da doğru değildir.

Esasında oruç bütüncül bir ibadet olduğu için, onu bütün organlara tutturmak gerekmekte, dili, kulakları, gözleri, kalbi, aklı, elleri, ayakları vs. her bir değerimizi Yüce Allah’ın haram kıldığı şeylerden daima uzak tutmaya özen göstermeliyiz. Böylece gündüz saatlerinde ilahi rızayı gözeten bir duyarlılık elde edilmeli, geceleyin ise hayatın akışını sağlayacak zaruri ihtiyaçları karşılayabileceğimizi unutmamalıyız. Oruç bir ruh eğitimi olduğu için, Ramazan’da bedeni geri çekmeli, ruhu öne alıp vahiy ile beslenmesini sağlamalı, Ramazan ayında inmeye başlayan vahyin öğretilerini ruhumuza ilmek ilmek dokumalıyız.

4.وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَاَنْتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ “Mescitlerde itikâftayken onlara (hanımlara cinsel olarak) yaklaşmayın!” Yüce Allah Ramazan gecelerinde cinsel ilişkinin serbest olduğunu beyan ettikten sonra, o hükme bir açılım getirmekte ve eğer kişi mescitte itikâfta ise Ramazan gecelerinde de cinsel ilişkide bulunamayacağını bildirmektedir.

Çeşitli âyetlerde(46) geçen bu kökten gelen kelimeler sözlükte “hapsetmek, alıkoymak; bir yere yerleşmek, oraya bağlanıp kalmak” anlamlarındaki ‘akf kökünden türeyen i‘tikâf, bu manaların yanında kişinin kendisini sıradan davranışlardan uzak tutmasını, terim olarak da ibadet amacıyla ve belirli bir şekilde camide kalmasını ifade eder. İ‘tikâfa giren kişiye mu‘tekif veya ‘âkif denir. “İtikâf” kavramı, “kendini bir yere hapsetmek, orda durup beklemek” anlamında bunu Ramazan’da mescitte gerçekleştirmek manasına gelmektedir. Bu esnada derin dini tefekküre, bolca ibadete dayalı zaman değerlendirmesi amacıyla gerçekleştirilen meşguliyet daha sonra itikâf adıyla anılır olmuştur.

İtikâf müslümanlar için bir tür Hira tecrübesi gibi düşünülebilir. Kendine dönüp hayatına çekidüzen vermeye çalışmak ve bu gaye ile dünyevi zevklerden uzaklaşabilmek bir eğitim şekli olarak müslümanlara öğretilmek istenmektedir. Hz. Peygamber’in hayatında örnekleri bulunan bu ibadet biçimine “sünnettir” hükmü vermek hatalı olmasa gerektir.

5.تِلْكَ حُدُودُ اللّٰهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا كَذٰلِكَ يُبَيِّنُ اللّٰهُ اٰيَاتِه۪ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ “İşte şu(nlar), Allah’ın (koyduğu) sınırlarıdır; sakın bunlara yaklaşmayın! Allah, takvaya (duyarlılığa) ulaşsınlar diye ayetlerini insanlara işte böyle açıklıyor.” Yüce Allah âyetin son kısmında da iki konuya değinmekte ve uyarılarda bulunmaktadır.

a)تِلْكَ حُدُودُ اللّٰهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا “İşte şu(nlar), Allah’ın (koyduğu) sınırlarıdır; sakın bunlara yaklaşmayın!” Yüce Allah Bakara 2/183. âyetten itibaren oruç ve Ramazan’la ilgili detay denebilecek bilgiler verdikten sonra, bütün bunların kendi koyduğu sınırları olduğunu ve bu sınırlara yaklaşılmaması gerektiğini beyan etmektedir.

Kur’ân’da 14 kez(47) geçen ve hepsi de Medine dönemi sûrelerinde yer alan حُدُود hudûd sözcüğü hadd kelimesinin çoğuludur ve “sınırlar” manasına gelmektedir. Bu kelime Yüce Allah’a nispet edilerek حُدُودُ اللّٰهِ hudûdüllâh(48) yani “Allah’ın sınırları” manasında O’nun belirlediği hükümlerin sınırlarını ifade etmektedir. İşte bu kullanımlardan birisi de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette zikredilmekte ve Yüce Allah muhataplarını uyararak belirlediği sınırları aşmak bir tarafa, onlara yaklaşmayı bile yasakladığını beyan etmektedir.

Kur’ân’da yapılması bir tarafa, kendisine yaklaşılması bile yasaklanan birtakım davranışlar vardır. Bu bağlamda ilki yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde yer alan oruç ve Ramazanla ilgili hükümler,(49) diğerleri ise açık ve gizli her türlü fuhuş, çirkinlikler,(50) yetimin malına kötü niyetlerle yaklaşma,(51) zina(52) ve ay halindeki kadınlara yaklaşma(53) konuları dile getirilmektedir. Sınırlarını Yüce Allah’ın belirlediği konularda son derece dikkatli olmalı ve her halükârda o sınırları aşmamaya özen gösterilmelidir. Zaten devam eden cümlede de yer aldığı gibi bunun amacı “takvâya erişmek” şeklinde belirlenmektedir.

b) كَذٰلِكَ يُبَيِّنُ اللّٰهُ اٰيَاتِه۪ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ “Allah, takvaya (duyarlılığa) ulaşsınlar diye ayetlerini insanlara işte böyle açıklıyor.” Yüce Allah hem oruç ve Ramazanla ilgili olarak, hem de vahyinde yer verdiği hususları içerecek şekilde insanlara âyetlerini açıkladığını, duyurduğunu beyan ederek, maksadını insanların muttaki olmalarını sağlamak şeklinde belirlemektedir. Demek ki bir iman eylemi olan oruç, kişinin takvâ sahibi olmasını sağlamayı hedeflemekte, verilen emirler ve getirilen esaslar insanların hayrına onları daha duyarlı bir şekilde yaşatmayı hedeflemektedir.

c) Rüşvetin Yasaklığı ve Hilalin Halleri

Yüce Allah, sûrenin 188-189. âyetlerinde rüşvete yer vermekte ve şu beyanla kullarına seslenmektedir: “Mallarınızı aranızda bâtıl sebeplerle yemeyin! Kendiniz bilip dururken, insanların mallarından bir kısmını haram yollardan yemeniz için malları hâkimlere vermeyin!”

Ardından, söz hilalin hallerine getirilmekte, hilâlin hallerini soranlara şu cevabın verilmesi istenmektedir: “De ki: Onlar, insanlar ve (özellikle) hac için vakit ölçüleridir. İyi davranış, asla evlere arkalarından gel(ip gir)meniz değildir. Ancak iyi davranış, sorumlu davranan (ve ölçülü giden) kimse(nin davranışı)dır. Evlere kapılarından giriniz. Allah’a karşı duyarlı olun; umulur ki kurtuluşa erersiniz.”

ı. Rüşvetin Haramlığı

وَلَا تَاْكُلُوٓا اَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُوا بِهَآ اِلَى الْحُكَّامِ لِتَاْكُلُوا فَر۪يقًا مِنْ اَمْوَالِ النَّاسِ بِالْاِثْمِ وَاَنْتُمْ تَعْلَمُونَ “Mallarınızı aranızda batıl sebep(ler)le yemeyin! Bilerek insanların mallarından bir kısmını haram yollardan yemeniz için onları (malları) hâkimlere (rüşvet olarak) vermeyin!”

Âyettekiوَلَا تَاْكُلُوا ve lâ te’külû emri “yemeyin”; اَمْوَالَكُمْ emvâleküm ifadesi “sizin mallarınızı”; بَيْنَكُمْ beyneküm ifadesi “sizin aranızda”; بِالْبَاطِلِ bi’l-bâtıli ifadesi “bâtıl ile”;وَتُدْلُوا ve tüdlû emri “ve vermeyin”; بِهَآ bihâ ifadesi “onu”; اِلَى الْحُكَّامِ ile’l-hukkâmi ifadesi “hâkimlere”; لِتَاْكُلُوا li te’külû ifadesi “yemeniz için”; فَر۪يقًا ferîkan kelimesi “bir kısmını”; مِنْ اَمْوَالِ النَّاسِ min emvâli’n-nâsi tamlaması “insanların mallarından”; بِالْاِثْمِ bi’l-ismi ifadesi “haram ile”; وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “siz (şöyle iken)”; تَعْلَمُونَ ta‘lemûne fiili ise “bilmektesiniz, bile bile” demektir.

Burada toplumsal hayat için son derece önemli bir konu olan “rüşvet vermemek gerektiği” gündeme getirilmektedir.

1.وَلَا تَاْكُلُوٓا اَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ “Mallarınızı aranızda batıl sebep(ler)le yemeyin!” Yüce Allah oruç ve Ramazanla ilgili bilgileri verdikten ve özellikle önceki âyette Ramazan gecelerinde yeme ve içmenin serbestiliğini hatırlattıktan sonra, çok önemli bir başka konuya temas etmektedir. Elmalılı’nın da isabetle vurguladığı gibi, Ramazan’da oruçlu iken insanlar kendi el emekleriyle elde ettikleri servetlerinden bile yememeleri noktasında eğitilmişken, bu âyette başkalarının mal ve servetlerine karşı nasıl davranmaları gerektiği noktasında eğitilmektedirler.(54) Kendi malına karşı bile gerektiğinde mesafeli durabilenler başkalarının mal ve servetlerine karşı çok daha dikkatli olmayı başarmalıdırlar.

Bu âyetin İmrau’l-Kays ve Abdân b. el-Hadramî hakkında indirildiği rivayet edilmektedir. Bu ikisi davalaşmış ve haklı olan Abdân’a karşı sözde üstün gelen İmrau’l-Kays hakkında lehte hüküm verilmişti. Nebî (as) Âl-i İmrân 3/77’yi okuyunca İmrau’l-Kays yeminden kaçınmış ve davaya konu arazı Abdân’a verilmişti. Âyet de işte bu olay üzerine nazil olmuştur.(55) Bu ve bezer olaylar hakkında Hz. Peygamber’in davalaşanları uyardığı ve haksız yere baskın çıkanların davaları kazanmaları halinde kendilerine bir ateş parçasının verilmiş olacağı uyarısında bulunduğu rivayet edilmektedir.(56)

Âyetin başında yer alan لَا تَاْكُلُوا lâ te’külû “yemeyin” emri meselenin sadece gıdaya dönüştürmek anlamında yenmesini değil, böyle bir kazanç kapısı edinilmesini yani faiz, kumar, hırsızlık, gasp gibi işlemleri de kapsamına almaktadır. Sonuçta kazanılan şeyler bir çeşit yemeye dönüştürüleceği için “yemeyin” emri verilmekte, bunu sağlayacak diğer işlemler de yasak kapsamına alınmış olmaktadır. İçkiye, zinaya, kumara, israfa vs. diğer şeylere harcanan paralar da bu yasakla birlikte düşünülmelidir.

Buradaki الْبَاطِل el-bâtıl sözcüğü “zulüm, haksızlık, yalan, mubah olmayan şekil, meşru olmayan biçim”(57) gibi olumsuz manalar içermekte, haksız her bir işlemi kapsamına almaktadır. Yüce Allah âyette اَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ emvâleküm beyneküm ifadesini kullanarak müslümanları birbirinin kardeşi kabul ettiği için kendi malları noktasındaki bir işlem hakkında onları bilgilendirmektedir. Buna göre, bir müslüman, kardeşinin malını kendisinin malı gibi kabul etmeli ve Nisâ’ 4/29 ve Hucürât 49/11’de de geçtiği üzere birbirlerini asla yabancılamamalı, onlara yönelik herhangi bir haksızlığı kendine yapılmış gibi kabul ederek daha bir dikkatli davranmaları gerektiği hükme bağlanmaktadır.(58)

Bu prensip sayesinde yeme-içmenin asıl unsuru olan mal ve servetin bâtıl yollarla yenmemesi gerektiği hükme bağlanmaktadır. Konuyla ilgili olarak çeşitli âyetlerde açıklayıcı bilgiler yer almaktadır. Buna göre Nisâ’ 4/10’da yetimlerin mallarını haksızlıkla yiyenlerin karınlarına ateş doldurmuş olacakları ve sonunda cehenneme gidecekleri bildirilmekte, Nisâ’ 4/29’da ise razı olunmak zorunda kalınan ticaret yoluyla bile olsa insanların mallarını bâtıl yollarla yemek, kişilerin kendilerini öldürmesi olarak tanıtıtlmaktadır. Bâtıl kazançlar anlamında bu kapsama girecek başka şeyler de vardır. Meselâ Bakara 2/275-279’da faizle ilgili son derece uyarıcı ve sarsıcı ifadeler yer almakta, Âl-i İmrân 3/130-131’de ise kat kat yenen faizin cehennem ateşiyle doğrudan ilişkisine değinilmekte, faiz yemek şiddetle yasaklanmaktadır. Bu arada Rûm 30/39’da ise şeklen artmış gibi görünen faizin Yüce Allah katında hiçbir şekilde artmadığı bildirilmektedir.

2. وَتُدْلُوا بِهَآ اِلَى الْحُكَّامِ لِتَاْكُلُوا فَر۪يقًا مِنْ اَمْوَالِ النَّاسِ بِالْاِثْمِ وَاَنْتُمْ تَعْلَمُونَ “Bilerek insanların mallarından bir kısmını haram yollardan yemeniz için onları (malları) hakimlere (hakem durumundakilere rüşvet olarak) vermeyin!” Yüce Allah müslümanların birbirlerinin mallarını bâtıl yollarla yememeleri gerektiğini ifade ettikten sonra, buradaki bâtıl yollardan birisini ele almakta ve kendi hakları olmadığını ve yaptıklarının yanlış ve haksızlık olduğunu bile bile başkalarının mallarının bir kısmını yiyebilmek için onu hâkimlere, hakemlik konumunda olan kişilere rüşvet vermeyi örnek olarak sunmaktadır.

Yüce Allah, âyetin bu cümlesinde hukukî ve sosyal hayatı yakından ilgilendiren bir konuya yani rüşvetten uzaklaşılması gerektiğine değinmekte, hâkimlere verilen rüşvetten söz ederek toplumsal hayatın en önemli ilkelerinden birisi olan hak ve hukuk gözetmeyi ortadan kaldıracak bir yanlışa parmak basmaktadır. Âyette geçen تُدْلُوا tüdlû kelimesi âyetin başındaki لَا تَاْكُلُوا lâ te’külû emrine atıf olduğu için bunun da olumsuz bir emir içerdiğinde şüphe yoktur. Dolayısıyla تُدْلُوا tüdlû kelimesinin başında birلَا lâ nehiy edatı var kabul edilmelidir. Çünküوَتُدْلُوا ifadesinde yer alan vâv harfi atıf anlamıyla bu yaklaşımı zorunlu kılmaktadır.

Âyetin bu kısmında yer alan تُدْلُوا بِهَآ اِلَى الْحُكَّامِ tüdlû bihâ ile’l-hukkâmi ifadesi “o mallar sebebiyle hâkimlere bağlanmamak, onlar sayesinde hâkimlere kova salmamak” manalarına gelerek doğrudan doğruya rüşvet verilmemesi gerektiği hükme bağlanmaktadır. Bu malların verilme sebebi haram yolla ve bile bile insanların mallarından bir kısmını yemek şeklinde belirlenmektedir. Burada geçen الْاِثْم el-ism kelimesi A‘râf 7/33’te de geçtiği gibi “Yüce Allah’ın haram kıldığı şey” demektir.

Ayette geçen الْحُكَّامِ el-hukkâm kelimesi ise sadece “hâkimler” manasında alınmamalı, “hakemlik durumunda olan herkesi” içermektedir. Dolayısıyla böyle bir haramı işleyerek, üstelik bunun haram olduğunu bile bile insanların mallarının en küçük bir kısmını bile olsa yemeye çalışmak korkunç bir hak gaspıdır ve Yüce Allah böyle bir eylemi kesinlikle yasaklamaktadır.

ıı. Hilâlin Evreleri ve İbadetlerdeki Etkinliği

يَسْـَٔلُونَكَ عَنِ الْاَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَوَاق۪يتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجّ وَلَيْسَ الْبِرُّ بِاَنْ تَاْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَلٰكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقٰى وَاْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ اَبْوَابِهَا وَاتَّقُوا اللّٰهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ “Sana, hilallerden (ayın hâllerinden) soruyorlar. De ki: “Onlar, insanlar ve (özellikle) hac için vakit ölçüleridir. İyilik, asla evlere arkalarından gel(ip gir)meniz değildir. Ancak iyilik, takvâlı (duyarlı) olan kişi(nin davranışı)dır. Evlere kapılarından giriniz! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Umulur ki kurtulursunuz.”

Âyetteki يَسْـَٔلُونَكَ yes’elûneke fiili “sana soruyorlar”; عَنِ الْاَهِلَّةِ ‘ani’l-ehilleti kelimesi “hilalin, ayın hallerinden”; قُلْ kul emri “de ki”; هِيَ hiye zamiri “onlar”; مَوَاق۪يت mevâkîtü sözcüğü “vakitler(dir)”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlar için”; وَالْحَجّ ve’l-hacci kelimesi “ve hac (için)”; وَلَيْسَ ve leyse edatı “değildir”; الْبِرُّ el-birru sözcüğü “iyilik”; بِاَنْ تَاْتُوا bi en te’tû ifadesi “gitmeniz, girmeniz”; الْبُيُوتَ el-buyûte kelimesi “evlere”; مِنْ ظُهُورِهَا min zuhûrihâ ifadesi “onların arkalarından”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ancak”; الْبِرَّ el-birra kelimesi “iyilik”; مَنِ اتَّقٰى men ittekâ cümlesi “muttaki olanın (iyiliğidir)”; وَاْتُوا ve’tû emri “girin, varın”; الْبُيُوتَ el-büyûte kelimesi “evlere”; مِنْ اَبْوَابِهَا min ebvâbihâ ifadesi “onların kapılarından”; وَاتَّقُوا vettekû emri “takvâlı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ le‘alleküm tüflihûne ifadesi ise “kurtuluşa eresiniz diye” demektir.

Burada dini ve sosyal hayata dair yapılan bir yanlış uygulama ve doğrusunun ne olduğu gündeme getirilmektedir.

1. يَسْـَٔلُونَكَ عَنِ الْاَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَوَاق۪يتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجّ “Sana, hilallerden (ayın hâllerinden) soruyorlar. De ki: “Onlar, insanlar ve (özellikle) hac için vakit ölçüleridir.” Yüce Allah vahyin indirildiği dönemde Hz. Peygamber’e sorulan sorulardan birisine değinmekte ve “ayın halleri”nin maksadını dile getirmekte, bu çerçevede müslümanların yıllık ibadetlerinin zamanının belirlendiği ayın hallerini beyan etmekte, zaman belirlenmesi ile hac ibadetine dair vazgeçilmez pozisyonuna dair bilgi vermektedir.

a) Rivayet edildiğine göre, bazı Müslümanlar özellikle Mu‘âz b. Cebel ile Sa‘lebe b. Ğanem (‘Aneme) Nebî (as)’a Ay’ın görüntü olarak eksilmesini, büyüyüp tamamlanmasını, Güneş’e göre meydana gelen çeşitli durumlarını sormuş, âyet de buna cevaben indirilmiştir.(59) Bu konuda başka rivayetler de vardır; ancak detaya girmeye gerek görmemekteyiz.

b) Âyette geçen الْاَهِلَّة el-ehilleh kelimesi الهلال el-hilâl kelimesinin çoğuludur ve “hilaller” manasına gelmektedir. Kabul edilen görüşe göre, Ay’ın doğduğu ve battığı ilk iki günkü hallerine hilâl, diğer günlerdeki haline de el-kamer denmektedir. Bu arada âyette yer alan مَوَاق۪يت mevâkît sözcüğü ise ميقات mîkât kelimesinin çoğuludur ve “vakitler”, “vakitlerin sonları” manasına gelmekte, bu haliyle hac ibadeti kapsamında ihram sınırlarını de ifade etmektedir. Anlaşılıyor ki bu kelime hem zaman hem de mekân manasında ortak olarak kullanılabilmektedir.(60)

c) Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Ay’ın hallerini soranlara verdiği cevapta bunlar kendileri sayesinde insanların çeşitli ihtiyaçlarını belirledikleri ve haccın zamanının belirlendiği vakitler olduğunu beyan etmektedir. Bu çerçevede Ay sayesinde Yûnus 10/5 ve İsrâ’ 17/12’de “yıllarının sayısının ve hesabın” tespit edildiği belirtilmekte, Yâsîn 36/39’da ise onun çeşitli menzillere sahip kılındığı ifade edilmektedir.

d) Şems sûresinin ilk iki âyetinde de yer aldığı üzere, Kur’ân’da Güneş’e ve Ay’a dikkat çekilmesi, onların insan hayatındaki büyük öneminden kaynaklanabileceği gibi, Müslümanların günlük ve yıllık ibadetlerindeki belirleyiciliklerinden de kaynaklanmış olabilir. Güneş’in hareketleri Müslümanın günlük ibadetlerinden olan namaz vakitleri için vazgeçilmez önemdedir. Ayrıca oruca başlama saati (imsak) ile orucun bitirilmesi (iftar) zamanı da Güneş’in hareketleriyle bilinir. Zekât, Ramazan, Hacc, Kurban gibi ibadetler; kıtâl (savaş), zıhâr (eşini annesine benzetme ahlaksızlığı) ve keffaret gibi uygulamalar; eşi ölen kadının bekleme süresi, kadınların hamilelik ve çocuklarını sütten ayırma zamanı vs. hususlar ise Ay’ın hareketleriyle tespit edilmekte, yıl içerisinde “ay takvimi” esas alınarak uygulamalar gerçekleştirilmektedir. Dolayısıyla Şems 91/1-2’de Güneş’e ve Ay’a yemin edilip onlara dikkat çekilmesi, insanın tabiatla bütünleşen, biri olmadan diğeri anlamını yitiren ve kâinattaki tevhidin fark edilmesini sağlayan önemli bir nitelik arz etmektedir. Modern bilimin imkânlarının henüz bulunmadığı dönemlerde bu ihtiyacın çok daha ileri düzeyde olduğunda şüphe yoktur.

2.وَلَيْسَ الْبِرُّ بِاَنْ تَاْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَلٰكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقٰى وَاْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ اَبْوَابِهَا “İyilik, asla evlere arkalarından gel(ip gir)meniz değildir. Ancak iyilik, takvalı (duyarlı) olan kişi(nin davranışı)dır. Evlere kapılarından giriniz!” Yüce Allah âyetin bu bölümünde çok önemli bir hususa değinmekte, çok yanlış bilinip uygulanan bir davranışa, yani “hac zamanında cahiliyye döneminde yöre halkının ihramda yasak delme için başvurdukları bir yöntem olduğu”na temas etmektedir. Esasında hilâlin hallerini Hz. Peygamber’e soranların böyle bir soruyu sormamaları gerektiği, buna karşılık son derece yanlış uyguladıkları bir alışkanlığı terk etmelerinin gerekliliği, muttakice davranmalarının zorunlu olduğu ve evlerine arkarından değil, kapılarından girmelerinin doğru davranış olduğu üzerinde durulmaktadır.

Âyetin bu bölümünün daha doğru anlaşılabilmesi için iniş sebebi hakkında bilgi vermek gerekmektedir.

Râzî, âyetin iniş sebebi olarak şu rivayetleri aktarmaktadır:

a) “Hasan el-Basrî ile Esamm şöyle demiştir: Cahiliyyede bir kimse bir şeye kastedip, o şeyi elde et­mek kendisine zor gelince, bu kimse evinin kapısından içeri germeyip, tam aksine evine arka tarafından girip çıkmaya başlar ve bunu bir yıl sürdürürdü. İş­te bunun üzerine Yüce Allah onları böyle davranmaktan menetmiştir. Çün­kü onlar bunda bir uygunsuzluk hissettikleri için bunu böyle yapıyorlardı. İşte, bu açıklamaya göre âyetin tefsiri şöyle olur: Uğursuzluk sayarak, evlerinize arka tarafından gelmeniz iyilik değildir. İyilik ancak, Allah’tan başkasına değil, Allah'a saygı duyan ve kendisinde uğur­suzluk hissettiği şeyden çekinmeyip, aksine Allah’a güvenerek sadece O’na karşı muttaki olan kimsenin hareketidir.”

“Hz. Peygamber’den, uğursuzlukla ilgili haberler vârid olmuştur. O, bir hadisinde ‘Ne sirayet vardır, ne de uğursuzluk’.(61) Bir başka hadisinde ise ‘Her kimi bir uğursuzluk inancı yolculuğundan alıkoyarsa, o kimse müşrik olur’(62) buyurmuştur.”

b) “Rivayet edildiğine göre, İslâm’ın ilk yıllarında, müslümanlardan birisi ih­rama girdiği zaman, eğer bu kimse yerleşik bir hayat sürdürüyorsa evinin arkasından bir delik açıp evine buradan girip çıkıyor veya bir merdi­ven edinerek, o merdivenden evinin damına çıkıyor, sonra da oradan eve ini­yordu. Eğer bu ihrama giren kimse, göçebe hayatı yaşayanlardan ise çadırın arkasından girip çıkıyordu. İşte bunun üzerine, onlara ‘Evinize girmekten do­layı zorlanmanız iyilik değildir. Ancak iyi kimse, Allah’a karşı muttaki olan kişidir’ denilmiştir.”

c) “Cahiliyye dönemindekilerden birisi ihrama girdiği zaman, evinin veya çadırının arkasından girip çıkacağı bir delik açıyordu. Ancak, taassub gösteren­ler müstesna. Bunlar da ‘Kureyş, Kînâne, Huzâ‘a, Sakîf, Haysem, Benû Âmir İbn Sa‘sa‘a ve Benû Nasr b. Muâviye’dir. Bunlar dinlerine çok bağlı oldukla­rı, inançlarında çok direttikleri için kendilerine ‘humus’ denilmiştir. Hamâset, ‘diretmek’ demektir. Bunlar ihrama girdikleri zaman, kesinlikle evlere girmez, çölde bir gölgelikle gölgelenmezler, yağ, yoğurt ve peynir yemezlerdi. Sonra Hz. Pey­gamber ihrama girerken bir başkası da ihrama girmişti. Böylece Hz. Peygamber, ihramlı iken harap bir bostanın kapısından içeri girdi. Peşinden ihrama giren o adam da Hz. Peygamber’i görerek onun peşine ta­kıldı. Bunun üzerine, Hz. Peygamber ‘Benden uzaklaş’ buyurdu. Adam, ‘Niçin ya Rasûlallah?’ dedi. Hz. Peygamber, ‘Sen ihramlı iken kapıdan içe­ri girdin’ deyince, o adam biraz duraklayarak, ‘Ben senin sünnetine ve hidâ­yetine razı oldum. Senin girdiğini gördüğüm için ben de girdim’ dedi. İşte bunun üzerine Yüce Allah bu ayeti indirip ihrama girmeleri hususunda aşırı davranmalarının iyilik olmadığını, aksine iyi olan kimsenin Allah’a karşı gelmekten sakınan kimse olduğunu onlara bildirmiş ve cahiliyye adetle­rini terketmelerini emrederek, ‘Evlerinize kapıların­dan geliniz’ buyurmuştur.”(63)

Birbirine yakın olaylar olarak aktarılan bu nüzul sebebi rivayetlerine bakıldığında, âyetin İslâm öncesi döneme ait bir uygulamayı hatırlattığı, bunun yanlışlığı üzerinde durulduğu, Bakara 2/177’de de beyan edildiği gibi gerçek iyilik ve takvânın böyle şekilsel hareketlerde değil, Yüce Allah’a karşı sorumluluk bilinci içerisinde duyarlı davranmakla elde edileceği ifade edilmektedir. Bu âyetin Müslümanlara bir davranış modeli kazandırmayı amaçladığı, sınırlarını Allah’ın belirlemediği şeylere din adına iyilik ve takvâ adının verilemeyeceği, iyilik denen erdemli davranışların Yüce Allah’ın rızası için ve O’na karşı bir duyarlılık içerisinde yerine getirilenler olduğu ifade edilmektedir.

İyilik ve takvâ denen değerlerin, şekilsel görüntülerden oluşmadığı, aksine öncelikle içi imanla doldurulmuş, ardından fedakârlıklarla ispatlanmış bütüncül bir yapı arz ettiği anlaşılmaktadır. Bakara 2/177’de belirtildiği üzere, yüzleri doğu ve batı tarafına çevirmek iyilik değildir; çünkü gerçek iyilik imanlı ve fedakâr insanların yapıp ettiği eylemlerden oluşmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede yer alan وَلٰكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقٰى “Ancak iyilik, muttaki olanın iyiliğidir” manasına gelen cümlede verilmek istenen mesaj Bakara 2/177. âyette açılıma kavuşturulmakta ve bu iyiliklerin hangi faaliyetleri içermekte olduğu çeşitli başlıklarda dile getirilmektedir. Söz konusu âyete göre, zaten iman iddiasında sadakat gösterenler ve gerçekte sorumluluk bilincine sahip olanlar da işte bu gibilerdir. Bu arada, âyette yer alanوَاْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ اَبْوَابِهَا “Evlere kapılarından girin” ifadesi de şekilsel eylemlerin değil, hayatın pratik gerekleri için yapılması gereken davranışların yerine getirilmesi gerektiğini, bu noktada başka arayışların yersiz olduğunu göstermektedir.

Bu âyette mecaz manada bir şeye, bir probleme esasında doğru bir şekilde yaklaşmak, konuya tersinden bakmamak gerektiği,(64) doğru bir amaca yanlış yollarla ulaşılamayacağı gibi bir anlam boyutunun bulunduğu da söylenebilir. Dahası, âyetin evrensel manada mesajının bu olduğu söylenerek, âyetin tarihsellikten kurtarılabilmesi mümkündür. Aksi takdirde böyle bir olay şimdilerde uygulanmadığı için hükmün ve mesajın tarihsel olduğu söylenmek durumunda kalınabilir.

3. وَاتَّقُوا اللّٰهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ “Allah’a karşı takvalı (duyarlı) olun! Umulur ki kurtulursunuz.” Yüce Allah âyetin sonunda kurtuluşa erebilmek için şekilsel eylemlerin ve sınırını Allah’ın belirlemediği şeylerin değil, doğrudan ilahi prensiplere riayet ederek sorumluluk bilinciyle hareket etmenin kişileri kurtuluşa erdireceği mesajını iletmektedir. Bakara 2/177’de de âyetin sonunda yer aldığı üzere, takvâ “sorumluluk bilinci, sorumluluk bilincine göre hareket edip duyarlılık göstermek” manasında Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına karşı titiz davranmayı ve ilahi buyruklara zıt davranışlardan kaçınarak Allah’ın azabından ve gazabından korunabilmeyi ifade etmektedir. Eğer bu başarılabilirse felâh demek olan kurtuluşa erebilmek mümkün olabilecektir.

“Bu âyetin başı ile devamı arasındaki bağ dikkat çekicidir. Baştaki sorunun, eve kapıyı bırakıp bacadan girmek gibi ters bir mantıkla sorulduğunu ifade eder. Zira Ay’ın neden önce ince doğup sonra kalınlaştığı sorusu Hz. Peygamber’e sorulacak soru değildir. Şu bir gerçektir ki, sormamaları gereken soruyu soranlar, sormaları gereken soruyu sormazlar. Hatta bazen bu sonucu almak için birincisine başvururlar. ‘Evlere kapısından girin’ deyimsel ifadesi, ‘meseleye doğru yaklaşın’ anlamına gelir. Zımnen: Yanlış soruya doğru cevap bulunmaz. Bu bağlamda ‘Haccın ruhunu ve maksadını göz ardı etmeyin!’ demektir. İbadetlerin ruhunu ihmal edip sadece biçimine odaklanan gösterişçi dindarlık veya dindarlık gösterisi yerilmektedir. Bu deyimsel ifadenin nüzûl ortamında örnekleri görülen bir bâtıl inançtan doğduğu rivayetleri vardır.”(65)

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/178, 180, 183, 216, 246; Âl-i İmrân 3/154; Nisâ’ 4/77, 127; Tevbe 9/120, 121; Hacc 22/4. 2 - Taberî, age., II, 128; Râzî, age., V, 68-69.
  • Bakara 2/178 Bakara 2/180 Bakara 2/183 Bakara 2/216 Bakara 2/246 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/77 Nisâ 4/127 Tevbe 9/120 Tevbe 9/121 Hacc 22/4
• 3 - Yazır, age., I, 517-518. 4 - Buhârî, İman, 1, 3; Tirmizi, İman, 3; Nesâî, İman, 13.
• 5 - Bu konuda bilgi içeren ayetler için bkz. Bakara 2:43, 83, 183; Âl-i İmrân 3:39; Mâide 5:12; Yûnus 10:87; İbrâhîm 14:40; Kehf 18:21; Meryem 19:31, 55, 59; Tâhâ 20:14; Hacc 22:26-30, 34-37; Enbiyâ 21:73; Lokmân 31:17; Şûrâ 42:13.
• 6 - Buhârî, Savm, 2; Tevhîd, 35; Müslim, Sıyâm, 161, 162; Ebû Dâvûd, Savm, 25; Tirmizî, Cum‘a, 79; Savm, 54; Îmân, 8; Nesâî, Sıyâm, 42, 43; İbn Mâce, Sıyâm, 1; Fiten, 12; Zühd, 22; Dârimî, Savm, 27, 50; İmâm Mâlik, Sıyâm, 57; Ahmed b. Hanbel, I, 195, 196; II, 257, 273, 302, 312; IV, 22; V, 82. 7 - İbn Mâce, Sıyâm, 21.
• 8 - Meryem 19/26.
  • Meryem 19/26
• 9 - Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’ân Tefsiri, II, 418-419.
• 10 - Semerkandî, age., I, 121.
• 11 - Semerkandî, age., I, 122; Taberî, age., II, 134-140.
• 12 - Râzî, age., V, 79.
• 13 - Semerkandî, age., I, 122; Taberî, age., II, 142; Zemahşerî, age., I, 224. 14 - Taberî, age., II, 143; Râzî, age., V, 81. 15 - Esed, age., s. 52’de 157. not.
• 16 - Bayraklı, age., II, 427-429.
• 17 - Buhârî, Savm, 26; Ahmed b. hanbel, II, 395.
• 18 - Şu‘arâ’ 26/78-82. 19 - Şu‘arâ’ 26/83. 20 - Râzî, age., V, 94.
  • Şu‘arâ 26/82 Şu‘arâ 26/83
• 21 - Buhârî, Tevhîd, 9; Müslim, Zikr, 44.
• 22 - Bakara 2/183. 23 - Râzî, age., V, 94. Benzer rivayetler için de ayrıca bk. Semerkandî, age., I, 123-124; Taberî, age., II, 159-160; Zemahşerî, age., I, 227.
  • Bakara 2/183
• 24 - Tirmizî, Du‘â’, 1. 25 - Semerkandî, age., III, 211; Taberî, age., XXIV, 78-79; Zemahşerî, age., IV, 170.
• 26 - Yazır, age., VI, 536.
• 27 - Buhârî, İmân, 2. 28 - Bu hadisin değişik bir rivayetinde “sabır” da söz konusudur. (Kenzu’l-‘Ummâl, III/272). 29 - Tirmizî, De’avât, 1. 30 - Tirmizî, De’avât, 1. 31 - Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Bakara, 16, 40; İbn Mâce, Du‘â’, 1; Tirmizî, De’avât, 1; Ahmed b. Hanbel, IV, 267, 271, 276.
• 32 - Semerkandî, age., I, 124; Taberî, age., II, 160.
• 33 - Râzî, age., V, 103. 34 - Semerkandî, age., I, 124; Zemahşerî, age., I, 227.
• 35 - Semerkandî, age., I, 124; Taberî, age., II, 161-162; Râzî, age., V, 105.
• 36 - Bakara 2/187; A‘râf 7/26, 27; Nahl 16/112; Hacc 22/23; Furkân 25/47; Fâtır 35/33; Nebe’ 78/10. 37 - Râzî, age., V, 106. 38 - Semerkandî, age., I, 124. 39 - Taberî, age., II, 163.
  • Bakara 2/187 A‘râf 7/26 A‘râf 7/27 Nahl 16/112 Hacc 22/23 Furkân 25/47 Fâtır 35/33 Nebe' 78/10
• 40 - Râzî, age., V, 107.
• 41 - Bakara 2/187; Mâide 5/21; En‘âm 6/12, 54; Tevbe 9/51; Mücâdele 58/21,22; Haşr 58/3.
  • Bakara 2/187 Mâide 5/21 En‘âm 6/12 En‘âm 6/54 Tevbe 9/51 Mücâdele 58/21 Mücâdele 58/22 Mücâdele 58/3
• 42 - Buhârî, Tefsîr, 2. 43 - Râzî, age., V, 110.
• 44 - Semerkandî, age., I, 125. 45 - Taberî, age., II, 179; Zemahşerî, age., I, 230.
• 46 - Bakara 2/125, 187; A‘râf 7/138; Tâhâ 20/91, 97; Enbiyâ’ 21/52; Hacc 22/25; Şu‘arâ’ 26/71; Feth 48/25.
  • Bakara 2/125 Bakara 2/187 A‘râf 7/138 Tâhâ 20/91 Tâhâ 20/97 Enbiyâ 21/52 Hacc 22/25 Şu‘arâ 26/71 Fetih 48/25
• 47 - Bakara 2/187, 229, 230, Nisâ’/13, 14; Tevbe 9/97, 112; Mücâdile 58/4; Talâk 65/1. 48 - Bakara 2/187, 229, 230; Nisâ’ 4/13; Tevbe 9/112; Mücâdile 58/4; Talâk 65/1.
  • Bakara 2/187 Tevbe 9/13 Tevbe 9/112 Mücâdele 58/4 Talâk 65/1 Bakara 2/187 Bakara 2/229 Bakara 2/230 Nisâ 4/13 Tevbe 9/112 Mücâdele 58/4 Talâk 65/1
• 49 - Bakara 2/183-187. 50 - En‘âm 6/151. 51 - En‘âm 6/152; İsrâ’ 17/34. 52 - İsrâ’ 17/32. 53 - Bakara 2/222.
  • Bakara 2/187 En‘âm 6/151 En‘âm 6/152 İsrâ 17/34 İsrâ 17/32 Bakara 2/222
• 54 - Yazır, age., II, 21. 55 - Semerkandî, age., I, 126. 56 - Buhârî, Mezâlim, 16; Ahkâm, 20, 29, 31; Müslim, Akdiye, 4, 5.
• 57 - Semerkandî, age., I, 126; Zemahşerî, age., I, 231. 58 - Taberî, age., II, 183.
• 59 - Semerkandî, age., I, 126; Râzî, age., V, 120.
• 60 - Râzî, age., V, 120.
• 61 - Buhârî, Tıbb, 19, 45; Müslim, Selâm, 112-114. 62 - Ahmed b. Hanbel, II, 220.
• 63 - Semerkandî, age., I, 127; Taberî, age., II, 186-188; Zemahşerî, age., I, 232; Râzî, age., V, 124-125.
• 64 - Esed, age., s. 55’te 166. not.
• 65 - İslâmoğlu, age., s. 63’te 364. not.