Kasas Suresi

Mekke’de risâletin 10-11. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 88 âyetten oluşan, adını 25. âyette geçen “kıssalar” anlamındaki الْقَصَص el-kasas kelimesinden alan Kasas sûresi inişe göre 67, resmî sıralamada ise 28. sûredir.

Kasas sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Neml sûresiyle de ondan bir önceki sûre olan Şu‘arâ’ suresiyle de yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de mukatta‘a harfleriyle başlaması, Hz. Mûsâ kıssası ile devam etmeleri en önemli ortak noktalardır (Neml 7-14; Kasas 3-46). Öyle ki bu durum iki sûrenin adeta birbirinin devamı olduğu izlenimi vermektedir. Ayrıca kâinat kitabından sunulan çeşitli konu başlıkları da iki sûrenin ortak konularındandır (Neml 59-64; Kasas 71-73). Dahası mahşere iyilik getirenlerle kötülük götürenlerin akıbetleri de her iki sûrede ele alınmaktadır (Neml 89-90; Kasas 84).

Kasas sûresi, büyük ölçüde Hz. Mûsâ’nın Firavun’la olan kıssasından söz etmektedir. Bu bağlamda Firavun’un korkunç zulmünün sonrasında Yüce Allah’ın İsrailoğularına olan ikramı dile getirilmekte, Hz. Mûsâ’nın ırmağa bırakılması ve sonrasında annesine geri döndürülmesiyle devam etmektedir.

14. âyetten itibaren, şehirde kendisinden yardım isteyen birisine destek olurken karşıdakini öldürmesi olayı gündeme getirilmekte, sonrasında o şehirden kaçıp Medyen’e doğru yola çıktığı ve Medyen suyunda iki kız kardeşle karşılaştığı, onlara hayvanları sulamakla yardım etmesinin sonucunda babalarının onu ödüllendirmek için çağırması ve orada 8 veya 10 yıl kalması hatırlatılmaktadır. 29. âyetten itibaren, Tûr’a doğru yola çıktığı, ailesiyle birlikte orada bir ışık gördüğü, kendisine ilahi hakikatlerin ulaştırılması anlamında seslenildiği, nihayet değneğiyle ilgili olarak bir tecrube yaşadığı beyan edilmektedir. Ayrıldığı şehre gönderilirken kardeşinin de yanında olmasını istediği, her ikisinin birlikte gönderildiği, kavminin onu şiddetle reddettiği, Firavun’un ona karşı küstahça davrandığı, ilahlık tasladığı, sonrasında Firavun’un ordusuyla birlikte denizde boğuldukları haber verilmektedir.

44. âyetten itibaren, konu Hz. Peygamber’e getirilmekte, müşrik muhataplarının sözleriyle Firavun zamanındakilerin davranışlarının benzeştiği beyan edilmektedir. Kitap ehlinden insanların iman etmesi durumunda kendilerine ödüllerinin iki kat verileceği hatırlatılarak, Mekkeli müşriklerin hadsiz çıkışları cevaplandırılmaktadır.

63. âyetten itibaren, azgınların akıbetlerinin feci olacağı haber verilmekte, iman edenlerin de kurtulmuş olacakları bildirilmektedir. Daha sonra kâinat kitabından bazı konu başlıkları ele alınmakta, Kârûn’un azgınlığına gönderme yapılmakta, onun gibilerin nasıl yerle bir edildiği bildirilmektedir.

Sûrenin son grup âyetinde, âhiret yurdunun muttakilere hazırlanmakta olduğu, iyilik getirenlerin ödüllendirileceği, diğerlerine de yaptıklarının karşılığının verileceği beyan edilmekte, Hz. Peygamber’in vahiy beklemediği, bu nedenle kendisine gelen vahiyler doğrultusunda bir duyarlılık ortaya koyması kendisinden istenmekte, sûre tek ilah vurgusuyla ve sadece O’nun bâkî kalacağı, hükmün O’na aidiyeti ve bütün insanların hesap vermek üzere O’na döndürüleceği bilgisiyle sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 71-75. âyetlerinde kainat kitabından bazı başlıklara yer vermekte, böylece eşsiz ve erişilmez kudretine dair bilgileri gündeme getirilmektedir.

a) Kâinat Kitabından İki Âyet: Gece ve Gündüz

Yüce Allah, sûrenin 71-73. âyetlerinde öncelikle geceyi ve gündüzü kıyamet gününe kadar uzatması durumunda kendilerine ışığın veya dinlenebilecekleri bir gecenin getirilemeyeceğini beyan etmekte, hakikati işitmeyenleri de görmeyenleri de dolaylı olarak kınamaktadır.

Ardından, birinde dinlenilmesi, diğerinde ise Yüce Allah’ın cömertliğinden rızık arasınlar ve şükretsinler diye Allah’ın rahmetinin gereği olarak geceyi ve gündüzü yaratmış olduğu beyan edilmektedir.

ı. Gece ve Gündüzün Dönüşüm Nimeti

قُلْ اَرَاَيْتُمْ اِنْ جَعَلَ اللّٰهُ عَلَيْكُمُ الَّيْلَ سَرْمَدًا اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ مَنْ اِلٰهٌ غَيْرُ اللّٰهِ يَاْت۪يكُمْ بِضِيَآءٍ اَفَلَا تَسْمَعُونَ قُلْ اَرَاَيْتُمْ اِنْ جَعَلَ اللّٰهُ عَلَيْكُمُ النَّهَارَ سَرْمَدًا اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ مَنْ اِلٰهٌ غَيْرُ اللّٰهِ يَاْت۪يكُمْ بِلَيْلٍ تَسْكُنُونَ ف۪يهِ اَفَلَا تُبْصِرُونَ “De ki: ‘Bir düşünsenize, Allah geceyi kıyamet gününe kadar üzerinize aralıksız devam ettirse, Allah’tan başka size herhangi bir ışık getirebilecek ilah kimmiş! (Hâlâ gerçeği) duymuyor musunuz?’ De ki: Bir düşünsenize, Allah gündüzü kıyamet gününe kadar üzerinize aralıksız devam ettirse, Allah’tan başka dinleneceğiniz herhangi bir geceyi size getirecek ilah kimmiş! (Hâlâ gerçeği) görmüyor musunuz?”

Buradaki قُلْ kul emri “de ki”; اَرَاَيْتُمْ eraeytüm fiili “gördünüz mü, düşündünüz mü, anladınız mı”; اِنْ جَعَلَ in ce‘ale ifadesi “eğer kılarsa, yaparsa, yaratırsa”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; عَلَيْكُم ‘aleyküm ifadesi “size, üzerinize”; الَّيْل el-leyle kelimeleri “geceyi”;سَرْمَدًا sermeden sözcüğü “devamlı, sürekli”; اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ ilâ yevmi’l-kıyâmeti ifadesi “kıyamet gününe kadar”; مَنْ اِلٰهٌ men ilâhun ifadesi “kimmiş o ilâh”; غَيْرُ اللّٰهِ ğayrullâhi tamlaması “Allah’ın dışında, O’ndan başka”; يَاْت۪يكُمْ ye’tîküm fiili “size getirecek olan”; بِضِيَآءٍ bidıyâin kelimesi “ışık, ışığı, aydınlığı”; اَفَلَا تَسْمَعُونَ efelâ tesme‘ûne sorusu “işitmez misiniz, dinlemez misiniz”; قُلْ kul emri “de ki”; اَرَاَيْتُمْ eraeytüm fiili “gördünüz mü, düşündünüz mü, anladınız mı”; اِنْ جَعَلَ in ce‘ale ifadesi “eğer kılarsa, yaparsa, yaratırsa”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; عَلَيْكُم ‘aleyküm ifadesi “size, üzerinize”; النَّهَار en-nehâra sözcüğü “gündüzü”; سَرْمَدًا sermeden sözcüğü “devamlı, sürekli”; اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ ilâ yevmi’l-kıyâmeti ifadesi “kıyamet gününe kadar”; مَنْ اِلٰهٌ men ilâhun ifadesi “kimmiş o ilâh”; غَيْرُ اللّٰهِ ğayrullâh tamlaması “Allah’ın dışında, O’ndan başka”; يَاْت۪يكُمْ ye’tîküm fiili “size getirecek olan”; بِلَيْلٍ bileylin ifadesi “(şöyle bir) geceyi”; تَسْكُنُونَ teskünûne fiili “dinleneceğiniz”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda, kendisinde”; اَفَلَا تُبْصِرُونَ efelâ tubsırûne ifadesi ise “görmez misiniz” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kudretine dair geceyi uzatması veya gündüzü devamlı kılması halinde hiç kimsenin ışık veya gece getiremeyeceği gündeme getirilmektedir.

Âyetlerin her ikisi de birbirine çok yakın anlamlar ve mesajlar içerdikleri için onları birlikte açıklmaya çalışacak, ayrıca herhangi bir özel izaha girmeyeceğiz.

Yüce Allah inkârcılara seslenmekte ve onların ilâhî kudreti düşünmeleri gerektiğini beyan etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerin başındaki اَرَاَيْتُمْ eraeytüm ifadeleri her ne kadar “gördünüz mü?” manasına gelse de vermek istediği mesaj, söylenen hususun düşünülmesiyle ilgilidir. Bu nedenle, söz konusu ifadeye “hiç düşündünüz mü?”, “baksanıza”, “bana haber verin bakalım”(1) gibi anlamlar verilmelidir.

Mülk 67/30’da aynı hitapla başlanarak, suyun çekilmesi durumunda insanoğuna hiç kimsenin akar bir su getiremeyeceği bildirilmektedir. Bu tür sorularda maksat, cevap beklenmesi değil, bir işin imkânsız olduğunun zihinlere kazınması ve farklı düşüncelerin yanlış olduğunun vurgulanmasıdır. Bu yüzden, yani olayın imkânsızlığını belirtmek için biz de tercümeyi “kimmiş ki!” şeklinde yapmayı tercih ettik.

Bu iki âyette düşünülmesi istenen şey, Yüce Allah’ın geceyi veya gündüzü kıyamet gününe kadar uzatması halinde Allah’tan başka hiç kimsenin insanlara herhangi bir ışık veya gece getiremeyeceğiyle ilgilidir.

Kur’ân’da sadece bu âyetlerde geçen سَرْمَد sermed kelimesi “uzatmak”, “sürekli ve devamlı kılmak”(2) demektir. Söylenmek istenen şudur: Yüce Allah insanoğlunun hayatını düzenli ve verimli bir şekilde yaşayabilmesi için gece ve gündüzü birbirini takip edecek şekilde yarattığını ve bunun çok büyük bir nimet olduğunun bilinmesini istemektedir.

İlk âyette zikredilen ضِيَآء dıyâ’ kelimesinden maksat “güneş ışığı”dır; çünkü Yüce Allah Yûnus 10/5’te Güneş’i bu sıfatla tanıtmıştır. İkincisindeyse insanların geceleyin dinlenmeleriyle ilgili bir husus dile getirilmektedir. Geceninتَسْكُنُونَ ف۪يهِ beyanı gereği sükûn zamanı, yani “içinde dinlenme, uyuyup istirahat etme zamanı” olarak tanıtılmasına karşılık, gündüzün getirilmesiyle ilgili herhangi bir meşguliyetin zikredilmemesinin muhtemel sebebi, güneş ışıkları sayesinde hayatın her anının ve alanının dolu dolu yaşanabileceğinin vurgulanmasıdır.

Gündüzle ilgili herhangi özel bir meşguliyetin adının bu âyette verilmesine gerek yoktur; sadece bir sonraki âyette gündüzle ilişkili olarak “Allah’ın yarattığı rızıklardan elde etmek” şeklinde bir gerekçe sunulmakta, onun da detayı zikredilmemektedir. Belli ki maksat her türlü meşru kazaçtır.

Furkân 25/62 ve Yâsîn 36/40 gibi âyetlerde açıkça zikredildiğine göre, hiçbir gece gündüzün önüne geçemez. Her bir gök cisminin ve dünyanın tâbî olduğu bir hareket, yani yaratılış kanunu vardır; onlar buna göre varlıklarını düzenli bir şekilde devam ettirmektedirler.

Gece, gündüzün, gündüz de gecenin vaktine giremez; hepsinin belirlenmiş bir yasası vardır; o yasaya göre varlıklarını devam ettirirler. Gece aralıksız bir şekilde gündüzü kovalar.(3) Demek ki hiçbir gece bir başka gece ile takip edilmez; yani arada gündüz olmayan peş peşe “iki gece” yoktur; aynı şekilde arada gece olmayan “iki gündüz” de yoktur. Bu anlamda çeşitli âyetlerde “gece ve gündüzün birbirini izlediği ve bunun Yüce Allah’ın varlığının delillerinden biri olduğu” beyan edilmektedir.(4)

Kutup bölgelerinde bu durum sanki bir istisna oluşturuyor gibi algılansa da, yapılan gözlemlerde oralarda da bir günün 24 saatlik zaman dilimi üzerinden yaşandığı bilinmektedir. Bazen vakit gece iken Güneş görülebiliyor veya vakit gündüz iken etraf karanlık olabiliyor ise de, bu durum gecenin gündüzü veya gündüzün geceyi “kuşatması” şeklinde anlaşılmalıdır.

Durum her nasıl olursa olsun, oralarda da bir günlük zaman dilimi 24 saattir ve hayat 24 saat üzerinden devam etmektedir. Işığın görülüp görülmemesi, sonucu değiştirmemektedir. Oralarda da bir gece bir gündüzle, bir gündüz de bir gece ile takip edilmekte, zaman birbirinin önüne geçmemektedir.

Bu hakikatlere Kur’ân’da yer veren Yüce Allah inkârcılara seslenerek, gece ve gündüz nimetlerinin ellerinden alındığını bir anlık da olsa düşünmelerini istemekte, gecenin veya gündüzünkıyamet gününe kadar sürmesi durumunda onlara hiç kimsenin hiçbir ışık da gece de getiremeyeceğini beyan etmekte ve kudretine vurgu yapmaktadır.

Bu iki âyette yer alan مَنْ اِلٰهٌ غَيْرُ اللّٰهِ يَاْت۪يكُمْ بِ “Allah’tan başka hangi ilah geri getirebilir ki” ifadesi bir kez de En‘âm 6/46’da geçmekte ve bunun mümkün olmadığı soru cümlesiyle ortaya konulmaktadır. Bu tür soru cümlelerinde şekil soru ifadesi olsa da bunlara “inkârî soru” denilmekte ve sorunun tersinin doğru olduğu ortaya konulmak istenmektedir. “Hangi ilah getirebilir ki” demek, “bunları hiç kimse geri getiremez” manasına gelmektedir.

Her iki âyetin sonunda da başlarında olduğu gibi düşünmeyi öne çıkartan ifadeler soru kalıplarında getirilmekte, birinde insanların bu hakikatlere kulak vermeleri, diğerinde ise bu gerçekleri görmeleri gerektiği tekrar vurgulanmış olmaktadır.

Bu arada her iki ayetin sonunda yer alan soru ifadelerinden şöyle sonuçlar da elde edilebilir: Buna göre ilki sanki “Allah sizi sürekli geceye hapsederse” beyanı sonrasında “karanlıklar içerisinde hala Rabbinizin büyüklüğünü ve prensiplerini duymayacak mısınız?” denmektedir. İkincisinde ise “Allah sizi sürekli gündüze hapsederse gündüzün bunca ışıklı haline rağmen hala Rabbinizin size sunduğu gerçekleri görmeyecek misiniz” denmek istenmektedir.

ıı. Gece ve Gündüzün Yaratılış Hikmeti

وَمِنْ رَحْمَتِه۪ جَعَلَ لَكُمُ الَّيْلَ وَالنَّهَارَ لِتَسْكُنُوا ف۪يهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِه۪ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “(Birinde) dinlenesiniz, (diğerinde de) O’nun cömertliğinden (rızkınızı) arayasınız ve şükredesiniz diye (Allah) rahmetinin gereği sizin için geceyi ve gündüzü yaratmıştır.”

Âyetteki وَمِنْ رَحْمَتِه۪ve min rahmetihî ifadesi “ve O’nun (Allah’ın) rahmetindendir, rahmeti ve merhameti gereği”; جَعَلَ ce‘ale fiili “kılmıştır, yapmıştır”; لَكُم leküm ifadesi “sizin için”; الَّيْل el-leyle kelimesi “geceyi”; وَالنَّهَارَ ve’n-nehâra sözcüğü “ve gündüzü”; لِتَسْكُنُوا liteskünû fiili “dinlenesiniz diye”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”; وَلِتَبْتَغُوا ve litebteğû fiili “ve elde edesiniz diye”; مِنْ فَضْلِه۪ min fadlihî ifadesi “O’nun ihsanından, lütfundan”;وَلَعَلَّكُمْ ve le‘alleküm ifadesi “ve umulur ki siz”; تَشْكُرُونَ teşkürûne fiili ise “şükredersiniz” demektir.

Burada gece ve gündüzün yaratılma gerekçeleri bağlamında çok önemli birer husus dile getirilmekte, sonuçta genel bir şükür gerekliliği üzerinde durulmaktadır.

Bu âyetin mesaj olarak benzerleri Yûnus 10/67, İsrâ 17/12 ve Mü’min 40/61’de yer almaktadır. Âyetin başında yer alan مِنْ رَحْمَتِه۪ min rahmetihî ifadesi Yüce Allah’ın bu ve benzer bütün nimetleri merhametinin tecellilerinden bir kısmı olarak yarattığını göstermektedir.

Âyetin başındaki مِنْ min edatı gece ve gündüzün sadece iki nimet olduğunu vurgulamakta, Yüce Allah’ın başkaca ve sayısız nimetlerinin de bulunduğunu anlam olarak içermektedir. Zira İbrâhim 14/34 ve Nahl 16/18’te zikredildiği üzere Yüce Allah’ın nimetlerini saymak mümkün değildir.

Yüce Allah önceki iki âyette geceyi ve gündüzü kıyamet gününe kadar uzatması durumunda insanoğluna hiç kimsenin ne bir ışık ne de dinlenebilecekleri bir gece getirebileceğini beyan ettikten sonra, bu âyette önce gecenin yaratılış gayesini önceki âyette de olduğu gibi لِتَسْكُنُوا ف۪يهِ “içinde dinlenmek” şeklinde belirlediğini bildirmektedir.

Elbette geceler sadece dinlenme ve uyuma zamanları değildir. Geceleyin kalkıp Kur’ân okumak,(5) secdeler yaparak âyetleri tilavet etmek,(6) istiğfarda bulunmak,(7) secdeler ve kıyam hallerinde Allah’a boyun eğmek,(8) yataklardan ayrılarak korku ve ümit içerisinde dua ve niyazda bulunmak,(9) tesbihe devam etmek(10) vs. davranışlar çok önemli bir prensip ve görev olarak belirlenmiştir. Konuyla ilgili bütün âyetlere bakıldığında kast edilen mana çok daha doğru ve etraflı bir şekilde anlaşılabilmektedir.

Rûm 30/23’te şöyle buyrulmaktadır: “Gece olsun gündüz olsun, uyumanız ve O’nun (Allah’ın) lütfundan (nasibinizi) aramanız da O’nun (varlığının) delillerindendir. Muhakkak ki bunda, bilenler için ibretler (dersler, mesajlar) vardır.” Demek ki uyku sadece geceyle değil, gündüzün belli kısımlarında da karşılanabilecek bir ihtiyaçtır. Genellikle geceleyin uyunduğu için bunun mutlak bir kural olduğu sanılmamalıdır.

Ehli tarafından bilinir ki, uykunun bir bölümü gündüz saatlerine bırakılırsa, insan çok daha dinç ve zinde olmaktadır. Yıllarca geceleyin Kur’ân çalışıp sabahlara kadar vahiy ile buluşmaya ve onu anlamaya çalışanların var olduğunu, eski âlimlerimizin önemli bir bölümünün böyle yaşadığını bilmekteyiz. Dolayısıyla bu mesele imkansızlık değil, bir kararlılık kurumudur.

Uyku denen şey önce beyinde başlamaktadır; orada karar verilince vücudun buna hazırlıklı hale getirilmesi son derece kolay olmaktadır. Normal zamanlarda insanlar 5-6 saatten fazla aç ve susuz duramazlarken, Ramazan’da, özellikle yaz aylarında 15-16 saat aç ve susuz kalabilmektedirler. Bunu sağlayan en önemli etken, beyinde verdiğimiz karardır. Beyin diğer organlara komut verince, organlar da kendilerini ona göre programlamakta ve zor gibi görülen şeyler kolaylıkla yapılabilmektedir.

Gündüzle ilgili meşguliyetler Kasas 28/71. âyette zikredilmemesine rağmen, burada وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِه۪ “Allah’ın yarattığı rızıktan kazanmak” şeklinde dile getirilmektedir. Geceleyin istirahat edilmesi ve gündüzleyin de rızık elde etmek için çalışılması gece ve gündüzün yaratılışının sebeplerinden sadece bir kısmıdır. Zira gece ve gündüzle ilgili daha başka yaratılış gerekçeleri de elbette vardır.

Âyetin sonunda yer alan وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “Umulur ki şükredersiniz” ifadesi ise Yüce Allah’ın sunduğu gece ve gündüz nimetleri başta olmak üzere sayısız nimetlere şükredilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır. İfadenin başındaki لَعَلَّ le‘alle edatı insanlardan böyle bir şey beklendiğini anlam olarak cümleye katmaktadır. Çünkü insanların çoğunluğu bu görevi yapmamıştır ve yapmayacaktır da.

Yüce Allah yarattığı nimetlerin karşılığında insanlardan teşekkür beklemekte, bu arada İbrâhim 14/7’de de beyan edildiği gibi şükredenler için de bunun karşılığı olarak nimetleri arttıracağını, ayrıca ödüller ihsan edeceğini çeşitli vesilelerle dile getirmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de durum bundan ibarettir.

b) İnkarcıların Feci Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 74-75. âyetlerinde mahşer günü inkarcı müşriklere “Benim ortaklarım olduklarını iddia ettikleriniz hani nerede?” diye soracağını, sonrasında yine o gün her ümmetten bir şahit çıkarmış olacağını ve inkârcılara “Kesin delilinizi getirin!” diyeceğini, işte o zaman gerçek yani hakikat ve doğru bilginin Allah’a ait olduğunu ve uydurmakta oldukları şeylerin yani putların da kendilerinden kaybolmuş olacağını bileceklerini haber vermektedir.

ı. İnkârcıların Çaresizliği

وَيَوْمَ يُنَاد۪يهِمْ فَيَقُولُ اَيْنَ شُرَكَآءِيَ الَّذ۪ينَ كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ “O gün (Allah) onlara seslenerek “Benim ortaklarım olduklarını iddia ettikleriniz hani nerede?” diyecektir.”

Âyetteki وَيَوْمَ ve yevme kelimesi “o gün”; يُنَاد۪يهِمْ yünâdîhim fiili “onları çağıracak, onlara seslenecek”; فَيَقُولُ fe yekûlü fiili “ve (şöyle) diyecek ki”; اَيْنَ eyne edatı “neredeymiş”; شُرَكَآءِيَ şürakâiye tamlaması “benim (sandığınız) ortaklarım”; الَّذ۪ينَ kelimesi “ki onları”; كُنْتُمْ küntüm fiili “sizler (şöyle) idiniz”; تَزْعُمُونَ tez‘umûne fiili ise “(var) sanıyordunuz, ortak ediniyordunuz” demektir.

Burada Kasas 28/62. âyette de geçtiği üzere kıyamet gününde inkârcıların yaşayacağı çaresizlikle ilgili kısa bir soru gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah daha önceki âyetlerin devamı olarak, inkarcı oldukları için sayısız nimetlerine karşılık şükretme ihtiyacı hissetmeyenleri ve Allah’ın ortakları bulunduğu iddiasının sahiplerini muhatap almakta ve “kıyamet günü”nde gerçekleşecek olan bir ifadeyle o gün dünya hayatında inkârcılığı tercih edenlere sesleneceğini haber vermektedir.

Yüce Allah’a ortak isnat edenlere “Ortaklarım olduğunu sandığınız şeyler hani nerede?” şeklinde alaycı bir soru yönlendirilecektir. Bu âyetle ilgili kısmen detay denebilecek bilgileri Kasas 28/62. âyette verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız.

Âyetin bağlamını dikkate alarak şunları söylemekle yetinelim: Yüce Allah mutlak yaratıcı ve hükümrandır; dilediğini yaratıp peygamber görevlendirmede insanların veya başka varlıkların fikrine ihtiyaç hissetmemektedir. Bu arada hakikate karşı inkârcıların “ilan ettiklerini ve sır olarak içlerinde sakladıklarını” gayet iyi bilmektedir. Tek ve mutlak kudret sahibi olarak övgüye layık olan da sadece O’dur. Dünyada da âhirette de sadece O’nun hükmü geçerlidir ve insanlar mutak surette ve sadece O’nun huzuruna döndürüleceklerdir.

İşte o büyük kudretin sahibi Yüce Allah geceyi ve gündüzü rahmetinin bir tecellisi olarak var etmiş ve insanlardan bunun karşılığında şükretmeleri gerektiğini belirtmiştir. Bu gerçeklere rağmen, eğer insanlar Yüce Allah’ın bu konularda ortakları olduğunu düşünürler ve böyle bir isnatta bulunurlarsa o zaman mahşer şartlarında söz konusu ortakların (!) nerede olduğu kendilerine alaycı bir ifadeyle sorulacaktır. Ra‘d 13/16, Fâtır 35/40 ve Ahkâf 46/4’te verilen bilgiler hatırlanarak buradaki meydan okumanın manası daha net bir şekilde ortaya çıkar.

ıı. İnkârcıların Mahşerdeki Durumu

وَنَزَعْنَا مِنْ كُلِّ اُمَّةٍ شَه۪يدًا فَقُلْنَا هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ فَعَلِمُوٓا اَنَّ الْحَقَّ لِلّٰهِ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ “(O gün) her ümmetten bir şahit çıkarmış olacağız ve (inkârcılara) ‘Kesin delilinizi getirin!’ diyeceğiz. (İşte o zaman) bilecekler ki gerçek, Allah’a aittir ve uydurmakta oldukları şeyler de kendilerinden kaybolmuşlardır.”

Âyetteki وَنَزَعْنَا ve neza‘nâ fiili “ve çıkarıp almıştık, çıkarmış olacağız”; مِنْ كُلِّ اُمَّةٍ min külli ümmetin ifadesi “her ümmetten, her topluluktan”; شَه۪يدًا şehîden kelimesi “şahit(ler)”;فَقُلْنَا fe kulnâ fiili “(şöyle) demiştik, demiş olacağız ki”; هَاتُوا hâtû emri “getirin”; بُرْهَانَكُمْ burhâneküm tamlaması “sizin delillerinizi”; فَعَلِمُوا fe ‘alimû fiili “ve bildiler, bilmiş olacaklar ki”;اَنَّ الْحَقَّ enne’l-hakka kelimesi “muhakkak ki hak, gerçek”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah için(dir), Allah’a aittir”;وَضَلَّ ve dalle fiili “ve kaybolmuş (olacak)tır”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; مَا كَانُوا mâ kânû ifadesi “(şöyle) oldukları şeyler”; يَفْتَرُونَ yefterûne fiili ise “iftira etmekte (oldukları)” demektir.

Burada mahşerde yaşanacak bir başka mahcubiyet ve sonrasındaki pişmanlıklar gündeme getirilmektedir.

Âyeti incelemeye başlamadan ifade edelim ki, çeşitli vesilelerle ve sıklıkla belirttiğimiz üzere ileride gerçekleşmesi muhakkak olan olaylar için Kur’ân’da geçmiş zaman kalıpları kullanılmaktadır. İşte bu âyette de bunun bir örneği vardır.

1.وَنَزَعْنَا مِنْ كُلِّ اُمَّةٍ شَه۪يدًا “(O gün) her ümmetten bir şahit çıkarmış olacağız.” Yüce Allah mahşer şartlarında her ümmetten bir şahit çıkaracağını beyan ederek, inkârcı muhataplara orada yeniden meydan okuyacağını ve kendilerinden delil getirmelerini isteyeceğini haber vermektedir.

Kur’ân’da dört kez geçen(11) نَزَعْنَا neza‘nâ fiili, her geçtiği yerde “çıkarmak” manasına gelmektedir. Buradaki كُلِّ اُمَّةٍ külli ümmetin “her ümmet” ifadesi bağlam gereği inkârcı gruplar şeklinde anlaşılmalıdır ki bunlar insanlık tarihi kadar eskiye gitmektedir. Çünkü devam eden cümledeki istek putperestlerin Yüce Allah’a isnat ettikleri put ortakların çağrılmasıyla ilgilidir ve gerçekleşmeyeceği belli olup getirilmesi imkânsız olan bir mahiyet arz etmektedir.

Muhtemelen Yüce Allah inkârcıları da gruplara ayıracak ve her gruptan bir şahit çıkaracaktır. Böylece dünya hayatında yaptıklarının yanlış olduğunu kendilerine gösterip itiraf ettireceğini belirtmek istemektedir. Bu sayede muhataplarda bir uyanış ve gerçeğin farkına varma anlamında bir bilinç inşa edilmesi hedeflenmektedir diyebilirz.

Âyette geçen شَه۪يد şehîd kelimesi de bilinen anlamda “şehit” değil, Kur’ân’daki bütün kullanımlarında da olduğu üzere “şahit” manasına gelmektedir. Âyetteki muhatapların inkârcılar olduğu düşünüldüğünde, getirileceği haber verilen şâhid de elbette o ümmetin peygamberi olacaktır. Zaten Nisâ’ 4/41, Nahl 16/84 ve 89 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi, mahşer günü Yüce Allah her ümmetten bir şahit getireceğini beyan etmekte, bunun da o ümmetlerin peygamberleri olduğu anlaşılmaktadır.(12) İsrâ’ 17/71’de yer alan “O gün her milleti önderleriyle çağıracağız” ifadede de maksat ümmetlerin peygamberleriyle çağrılmasıdır.

Ümmetlerin bu şekilde çağrılması olumsuz bir içerik arz etmekte, çünkü peygamberlerin yanlış yapanların aleyhinde şahitlik yapacakları anlaşılmaktadır. Furkân 25/17-19, Sebe’ 34/40-41 gibi âyetlerde bu tür şahitliklerin muhatapları yalanlamak şeklinde gerçekleşeceği görülmektedir.

Bu arada Mâide 5/116-117’de yer aldığı gibi, Hz. İsâ’nın da bu anlamda sorgulanacağı, kendisini ve annesini Yüce Allah’ın peşi sıra ilah edinenleri mahşerde yalanlayacağı ve insanların kendilerinin böyle bir şirk ve küfür ürettiğini söyleceği, bu şekilde teslis inancına sahip olanların aleyhinde şahitlik yapacağı bildirilmektedir.

2. فَقُلْنَا هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ “(İnkârcılara) ‘Kesin delilinizi getirin!’ diyeceğiz.” Âyetteki بُرْهَان burhân kelimesi Kur’ân’da yedi kez(13) geçmekte ve “delil, kesin delil” manalarına gelmektedir. Yüce Allah müşriklerin dünya hayatındaki şirklerini deşifre etmek üzere başka varlıklara tapmaları hususunda varsa delilleri getirmelerini kendilerinden isteyecektir.

Bu istek daha önce yorumlamaya çalıştığımız Kasas 28/64. âyetteki istekle mantık olarak aynı şeyi içermektedir. Âyetteki بُرْهَان burhân kelimesi burada olduğu gibi كُمْ küm zamiriyle birlikte kullanıldığı dört yerde(14) de inkârcı muhataplara nispet edilmekte ve meydan okumaya yönelik cümlelerde zikredilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette beyan ettiği “kıyamet günü”ne tekrar gönderme yapmakta ve işte o gün dünya hayatında inkârcılığı tercih edenlere sesleneceğini haber vererek Allah’a ortak isnat edenlere “Ortak koşmanızda haklı olduğunuzu sandığınızın delilinizi getirin” diye kendilerine alaycı bir istek yönlendirecektir.

Buradaki soru elbette cevabı beklenen bir ifade değil, aksine muhatapların yalancı olduklarını ve çaresizliklerini ortaya koymayı amaçlayan bir ayıplama, alay etme ve kınama cümlesidir. Çeşitli âyetlerde örnekleri bulunduğu üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında bir anlamda meydan okuma yer almaktadır.(15)

3. فَعَلِمُوٓا اَنَّ الْحَقَّ لِلّٰهِ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ “(İşte o zaman) bilecekler ki gerçek, Allah’a aittir ve uydurmakta oldukları şeyler de kendilerinden kaybolmuşlardır.” Bu ifade şöyle de anlaşılabilir: “(İşte o zaman) bilecekler ki gerçek (hakikat, doğru bilgi) Allah’a aittir ve uydurmakta oldukları şeyler (putlar) da kendilerinden kaybolmuşlardır.” Yüce Allah inkârcıların ve müşriklerin mahşer şartlarında gerçeği fark edeceklerini ve hakikatın Allah tarafından gönderilenler olduğunu anlayacaklarını haber vermektedir. Fakat bu fark edişin onlara hiçbir faydası dokunmayacaktır.

Esasında dünya hayatında tapındıkları varlıkların hiçbir hakikat payı olmadığını mahşerde anlayacakları, nitekim Yüce Allah’a ortaklar şeklinde iftira ettikleri varlıkların da atraflarından yok olup gitmiş olduğunu görecekleri beyan edilmektedir. Çeşitli âyetlerde de belirtildiği üzere,(16) nankör insanlar dünya hayatlarında her neyi Allah’a iftira etmişlerse mahşer şartlarında onların hiçbirini etraflarında göremeyeceklerdir.

Âlimlerimiz burada kaybolacağı söylenen şeyler bağlamında “putlar”, “şeytanlar”, “Allah’ın peşi sıra edindiklerini sandıkları şefaatçiler”(17) yorumlarında bulunmuşlardır ki bütün bunların Yüce Allah’a uydurulmuş yalanlar ve bâtıl şeyler olduğu anlaşılmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., III, 414.
• 2 - Semerkandî, age., II, 644; Taberî, age., XX, 103; Zemahşerî, age., III, 414; Râzî, age., XXV, 12.
• 3 - A‘râf 7/54. 4 - Bakara 2/164; Âl-i İmrân 3/190; Yûnus 10/6; Câsiye 45/5.
  • A‘râf 7/54 Bakara 2/164 Âl-i İmrân 3/190 Yûnus 10/6 Câsiye 45/5
• 5 - Müzzemmil 73/4. 6 - Âl-i İmrân 3/113. 7 - Âl-i İmrân 3/17; Zâriyât 51/17-18. 8 - Zümer 39/9. 9 - Secde 32/16. 10 - Tûr 52/49; İnsân 76/26.
  • Müzzemmil 73/4 Âl-i İmrân 3/113 Âl-i İmrân 3/17 Zâriyât 51/18 Zümer 39/9 Secde 32/16 Tûr 52/49 İnsân 76/26
• 11 - A‘râf 7/43; Hûd 11/9; Hıcr 15/47; Kasas 28/75.
  • A‘râf 7/43 Hûd 11/9 Hicr 15/47 Kasas 28/75
• 12 - Semerkandî, age., II, 644; Taberî, age., XX, 104; Zemahşerî, age., III, 415; Râzî, age., XXV, 12.
• 13 - Bakara 2/111; Nisâ’ 4/174; Yûsuf 12/24; Enbiyâ’ 21/24; Mü’minûn 23/117; Neml 27/64; Kasas 28/75.
  • Bakara 2/111 Nisâ 4/174 Yûsuf 12/24 Enbiyâ 21/24 Mü'minûn 23/117 Neml 27/64 Kasas 28/75
• 14 - Bakara 2/111; Enbiyâ’ 21/24; Neml 27/64; Kasas 28/75. 15 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34; Kalem 68/1.
  • Bakara 2/111 Enbiyâ 21/24 Neml 27/64 Kasas 28/75 Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34 Kalem 68/1
• 16 - En‘âm 6/24, 94; A‘râf 7/53; Yûnus 10/30; Hûd 11/21; Nahl 16/87; Kasas 28/75.
  • En‘âm 6/24 En‘âm 6/94 A‘râf 7/53 Yûnus 10/30 Hûd 11/21 Nahl 16/87 Kasas 28/75
• 17 - Semerkandî, age., II, 644.