İsrâ Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 111 âyetten oluşan, adını birinci âyette geçen “gece yürütmek” anlamındaki اَسْرٰى esrâ/isrâ’ kelimesinden alan İsrâ’ sûresi, inişe göre 68, resmî sıralamada ise 17. sûredir. 2-8 ve 101-104. âyetlerinde ele alınan konu gereği bu sûreye Benî İsrâil sûresi de denmektedir.

İsrâ’ sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Nahl sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de kâinat kitabının âyetlerinden söz edilmekte (İsrâ’ 13; Nahl 10-16), öldükten sonra diriltilmeyi inkâr edenler kınanmakta (İsrâ’ 49-51; Nahl 38), şeytanın insanları etkilemeye çalışacağı (İsrâ’ 62-65; Nahl 98-100), Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata oluşu (İsrâ’ 40; Nahl 56-60), Allah’a ortak koşan müşriklerin şirkinden O’nun yüce ve münezzeh olduğu (İsrâ’ 43; Nahl 1) gibi konular iki sûrenin ortak içerikleri arasında yer almaktadır. İsrâ’ sûresi, isrâ’ denen olayı ifadeyle başlamakta, İsrailoğullarının nankörlüğüne dikkat çekilmekte, Kur’ân’ın tek gerçek yola ileticiliğine, mahşerde yaşanacak hakikatlere gönderme yapılmaktadır.

22. âyetten itibaren, tevhid vurgusu başta olmak üzere, ana-babaya iyilikten Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata oluşuna varıncaya kadar pek çok prensip gündeme getirilmektedir. Daha sonra kâinattaki bütün mahlûkatın Yüce Allah’ı tesbih ettiği, öldükten sonra diriltilmeyi inkâr edenlerin hatalı inanışları, mucize beklentilerinin reddediliş gerekçeleri ele alınmaktadır.

61. âyetten itibaren, Hz. Âdem için İblis’in secdeden kaçınması, sonrasında insanları saptırmaya çalışacağını söylemesi, Yüce Allah’ın insanlara pek çok ihsanı ve ikramı dile getirildikten sonra, müşriklerin Hz. Peygamber’i rahatsız etmeye çalışmaları ve sonrasında onlara verilen cevaplar ele alınmaktadır.

78. âyetten itibaren, namaz ibadeti, gece Kur’ân okuyuşları, vahyin inançsızlıklara karşı şifa oluşu, ruhun insan idrakini aşan yönü ile insanların ve cinlerin Kur’ân’ın bir benzerini getiremeyecekleri bilgisi ifade edilmektedir.

90. âyetten itibaren, muhatapların Hz. Peygamber’den sıra dışı beklentileri ve bunlara verilen cevaplar, mahşeri inkâr edenlerin oradaki diriltiliş biçimi ile Yüce Allah’ın kudretine dair bilgilendirmeler gündeme getirilmektedir.

100. âyetten itibaren, İsrailoğullarına verilen dokuz delil ile Firavun’un Hz. Mûsâ’yı suçladığı cümlelere yer verilmekte, vahyin peyderpey okunması gerekliliği ile ona gönül verenlerin ayırt edici hassasiyetleri beyan edilmektedir.

Sûrenin sonunda ise Yüce Allah’ın hamde layık yegâne kudret oluşu, çocuk edinmediği, yaratmada ortağının bulunmadığı, acizliğe düşmediği, bu yüzden de yardımcıya ihtiyaç hissetmediği dile getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-8. âyetlerinde isrâ olayı, Hz. Mûsâ ve İsrailoğullarıyla ilgili çeşitli bilgiler vermekte, özellikle İsrailoğullarının nankörlüklerine dikkat çekmektedir.

a) İsrâ Olayı Ve Hz. Mûsâ’nın Tebliği

Yüce Allah, sûrenin 1-3. âyetlerinde bazı âyetlerini göstermek için kulunu gecenin bir vaktinde Mescid-i Harâm’dan çevresini bereketlendirdiği Mescid-i Aksâ’ya götürdüğünü, Hz. Mûsâ’ya da el-Kitâb’ı verdiğini, onu İsrailoğullarına hidayet rehberi kıldığını beyan etmekte, Hz. Nûh ile beraber (gemide) taşınanlar olarak Hz. Nûh’un çok şükreden bir kul olduğunu bildirmektedir.

ı. Gece Yolculuğu: İsrâ Olayı

سُبْحَانَ الَّذ۪يٓ اَسْرٰى بِعَبْدِه۪ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ اِلَى الْمَسْجِدِ الْاَقْصَا الَّذ۪ي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ اٰيَاتِنَا اِنَّهُ هُوَ السَّم۪يعُ الْبَص۪يرُ “Bir gece, kendisine delillerimizden gösterelim diye kulunu Mescid-i Haram’dan, çevresini bereketlendirdiğimiz Mescid-i Aksa’ya (en uzak mescide) yürüten Allah yücedir. Şüphesiz ki O (Allah), es-semî‘dir (her şeyi işitendir); el-basîr’dir (her şeyi görendir).”

Âyetteki سُبْحَانَ sübhâne kelimesi “eksikliklerden münezzehtir”;الَّذ۪يٓ اَسْرٰى ellezî esrâ ifadesi “yürütmüş olan”;بِعَبْدِه ۪ bi‘abdihî tamlaması “O’nun kendi kulunu”;لَيْلًا leylen sözcüğü “geceleyin”;مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ mine’l-mescidi’l-harâmi tamlaması “Mescid-i Haram’dan, saygın mescidden”; اِلَى الْمَسْجِدِ الْاَقْصَا ile’l-mescidi’l-aksâ tamlaması “uzak mescide”;الَّذ۪ي بَارَكْنَا ellezî bâraknâ fiili “bereketli kıldığımız”; حَوْلَهُ havlehû tamlaması “onun çevresini”; لِنُرِيَهُ linüriyehû fiili “ona gösterelim diye”; مِنْ اٰيَاتِنَا min âyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizden, delillerimizden bir kısmını”; اِنَّهُ هُوَ innehû huve ifadesi “muhakkak ki O’dur O”; السَّم۪يع es-semî‘u sıfatı “işiten(dir)”; الْبَص۪ير el-basîru sıfatı ise “gören(dir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in gecenin bir kısmında gönderildiği muhteşem bir yolculuk gündeme getirilmektedir.

Genellikle Mirac olayıyla da ilişkilendirilen olay, esasında bu âyet itibariyle sadece ve sadece İsrâ’dır; çünkü Kur’ân’da bilinen ve anlatılan haliyle Mirac’dan(1) söz eden herhangi bir âyet bulunmamaktadır. Dahası, Necm sûresinin 1-18. âyetlerinde anlatılan olayın da Mirac’la en küçük bir ilgisi yoktur. İsrâ olayının hicretten bir yıl önce meydana geldiği ifade edildiği gibi, bunun peygamberlikten önce gerçekleştiği de rivayet edilmektedir.(2) Hicretten öncesine dair yaklaşım anlaşılabilirken bunun peygamberlik öncesiyle ilişkilendirilmesinin anlaşılabilir ve kabul edilebilir bir tarafı yoktur.

1. سُبْحَانَ الَّذ۪يٓ اَسْرٰى بِعَبْدِه۪ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ اِلَى الْمَسْجِدِ الْاَقْصَا الَّذ۪ي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ اٰيَاتِنَا “Bir gece, kendisine delillerimizden gösterelim diye kulunu Mescid-i Haram’dan, çevresini bereketlendirdiğimiz Mescid-i Aksa’ya (en uzak mescide) yürüten Allah yücedir.” Yüce Allah sûrenin ilk âyetinde kuluna (Hz. Peygamber’e) bir gece yaptırdığı yolculuğu dikkatlere sunmaktadır.

a) Yüce Allah sûreye “eksikliklerden uzak olan” anlamında سُبْحَان sübhâne kelimesiyle başlamaktadır. Bu kelime Rabbimizin her türlü eksiklikten, kötülüklerden ve mahlûkata ait sıfatlardan münezzeh olduğu, yani yüceler yücesi olduğu manasını içermekte, tesbihin isim hali olarak kullanılmaktadır.(3)

Kur’ân’da 41 kez(4) geçen سُبْحَان sübhâne kelimesi genel kabul olarak, “tenzih ederiz”, “şanı ne yücedir!” veya “varlığın kendisi adına hareket ettiği Rabbimizin şanı ne yücedir”(5) ya da “yüceler yücesi”(6) şeklinde tercüme edilebilir.

سُبْحَان sübhâne kelimesi, Yüce Allah’ın hem müşriklerin nitelendirmelerinden uzak olduğunu, hem de bütün insanların tasavvurlarından uzak bir hakikatin sahibi olduğu manasını vermektedir. Şûrâ 42/11’de de beyan edildiği gibi, hiçbir beşer Yüce Allah’ın zâtını hiçbir şekilde tasavvur edemez; çünkü O’nun benzeri gibi bile hiçbir şey yoktur. Her kimin akına Yüce Allah’ın zatıyla ilgili herhangi bir şey gelse, bilinmelidir ki Allah onun dışındadır, vesselâm.

b) Âyette geçen اَسْرٰى esrâ/isrâ’ kelimesi “yürütmek, götürmek” manasına gelmekte, لَيْل leyl kelimesiyle birlikte kullanıldığı için de “gece yolculuğu yaptırmak” anlamı vermektedir. Bu arada leyl kelimesinin nekra getirilmesinin, bu yolculuğun gecenin bir kısmında gerçekleştiği yorumunun yapılmasına neden olmuştur.(7)

c) Âyette sözü edilen الْمَسْجِد الْحَرَامِ el-Mescidü’l-Harâm’dan maksadın “saygın, muhterem, dokunulmaz mescit” anlamında insanlık için ilk kurulan mabed olan(8) Kâbe olduğunda şüphemiz yoktur. الْمَسْجِدِ الْاَقْصَا الَّذ۪ي بَارَكْنَا حَوْلَهُ “Çevresini bereketlendirdiğimiz en uzak mescid”in de Kudüs’teki Beyt-i Makdis olduğu konusunda büyük oranda fikir birlikteliği mevcuttur. İbrânî peygamberler zincirine sahne olması itibariyle, bu mescidin Kudüs’te olduğu yaygın kabule sahiptir.

Âyette zikredilen isra olayı yaşandığında Mekkeli müşrikler konuyu Hz. Ebû Bekir’e ileterek “Arkadaşın bir gecede Beyt-i Makdis’e gittiğini ve aynı gece döndüğünü söylüyor, ne dersin?” dediklerinde o da “o dediyse doğrudur; hatta daha fazlasını dese yine doğrudur” cevabını vermiş ve es-sıddîk sıfatını bu olay üzerine almıştır.(9)

d) الَّذ۪ي بَارَكْنَا حَوْلَهُ “Çevresini bereketli kıldığımız (uzak mescid).” “(Mescidin) çevresinin bereketli kılınması” ifadesi, bazı âlimlerimiz tarafından “verimli topraklar” manasına alındığı gibi, Râzî ve bazı müfessirlere göre bu ifade Beyt-i Makdis’le ilişkilendirildiği için burasının bereketli kılınışı peygamberler görevlendirilmesi ve meleklerin orayı bolca ziyaret etmeleri nedenine bağlanmaktadır. Hz. Lût ve Hz. Süleyman ile ilişkili âyetlerde yer alan “bereketli kılınan yer”(10) ifadesi bu toprakların Filistin’e yakın olduğunu gösterebilir.

ı. Esasında Kur’ân’da mukaddes kılındığı beyan edilen mekan, Hz. Mûsâ’nın vahiy alışıyla ilişkili olarak zikredilen Tuvâ Vâdisi’dir.(11) Dahası, yanındakilerin ve çevresindekilerin bûrike edilgen fiiliyle beyan edildiği üzere “bereketlendirildiği” yer de yine Hz. Mûsâ ile ilişkilidir ve onun Sînâ Dağı’nda ateş gördüğü yerdir.(12) Aslında oradaki vâdi için de el-mübârakeh yani “bereketlendirilmiş” ifadesi kullanılmaktadır.(13) Ayrıca İsrailoğullarının yerleştirildiği ülkenin batı tarafı için de bâraknâ fiili zikredilmektedir.(14) Durum böyle olunca, “uzak mescid” ifadesini Kudüs’le ilişkilendirmenin sanıldığı kadar Kur’ânî ve güçlü net bir delili olmadığı görülmektedir.

ıı. Bunun “Mekke yakınlarında Cirane mevkiinde en uzaktaki mescit” olduğu da beyan edilmektedir.(15) Hz. İbrâhim’in çocuklarını yerleştirdiği Beyt-i Muharrem’in yani Kâbe’nin bulunduğu yer tarıma elverişli olmamasına rağmen,(16) insanlık için ilk mabedin kurulduğu Bekke Vâdisi’nin mübarek yani bereketli, verimli bir bölge olarak tanıtıldığı da bilinmektedir.(17)

Mekke’nin verimli topraklara sahip olmaması çevresinin de çorak ve verimsiz olduğu manasına gelmez. Bu nedenle, Mescid-i Harâm’ın çevresi denebilecek bir uzaklığın ne kadar bir mesafeyi içerdiğini elbette sınır olarak söyleyemeyiz; ancak bunun yürüme mesafesinde ve makul bir mesafede olduğunu söylemekte de bir sakınca olmasa gerektir.

Esasında Necm 53/14-16’da yer alan Cennetü’l-Me’vâ, Sidre-i Müntehâ ve Sidre ifadeleri de çevresi bereketli kılınan yerin yeşilliklerle dolu ve verimli toprakların bulunduğu Cirane mevkisi olduğu görüşünü desteklemektedir. Böyle olunca, “çevresi bereketli kılınan yerdeki uzak mescid”in Cirane denen yerde olduğu görüşü önem kazanmaktadır.

ııı. Konuyla ilgili olarak yaptığımız bu yorum son derece önemlidir; çünkü eğer bu uzaktaki mescit iddia edildiği gibi Kudüs’teki mabed ise, o zaman bu yolcuğun rüya ile yaşandığını söylemek zorunda kalacağız. Fakat bu durumda da Kur’ân’da rüyada görülen şeyler için leyl kelimesi gibi zaman belirten herhangi bir kelimenin kullanılmadığı da bilinmektedir.(18)

Gerçi Hz. Ayşe, Muaviye ve Hasan el-Basrî kaynaklı rivayetlerde isrâ denen bu olayın bedensel değil de rüyada gerçekleştiği bilgisi yer almaktadır. Zira Hz. Ayşe Hz. Peygamber’in cesedinin yataktan ayrılmadığını, ruhunun yürütüldüğünü söylemiştir. Dahası, Hasan el-Basrî bu âyetin İsrâ’ 17/60 ve Hz. İbrâhim’in rüyasıyla ilgili olarak Sâffât 37/102. âyetle ilişkili olduğu kanaatindedir.(19)

Olay eğer ruhsal bir mahiyet arz etmişse, şüphesiz ki bu durum miracın bedensel oluşuna göre daha az etkili değildir. Aksine bedensel işlemlerin anlamlı olabilmesi onların ruhen hissedilmesine ve kavranmasına bağlıdır. Ruhun devrede olmadığı işlemlerde ve eylemlerde herhangi bir etkiden ve anlamdan söz edilemez.

Bu ihtimaller çerçevesinde ya bu olayın mucize olduğu kabul edilecek ve bilinmezliğe terk edilip başka yorumlardan kaçınılacak; ya da varsa yorumlanabilir bir şekli o yapılacak ve mesaj doğrudan metinden kaynaklı bir şekilde anlaşılabilecektir. الْمَسْجِدِ الْاَقْصَا el-mescidu’l-aksâ “En uzak mescit” tamlaması Mekke’nin uzağında Cirane denen mevkide ise, Hz. Peygamber’in gecenin bir vaktinde oraya götürülüp getirilmesinde şaşılacak, anlaşılamayacak ve kavranamayacak herhangi bir unsur söz konusu olmaz.

O dönemde Beyt-i Makdis dışında başka yerlerde mescid olmadığı görüşü uzak ve iddialı bir çıkıştır.(20) Esasında Cirane denen yerde Hz. Peygamber’in bir mescide gitmiş olması şart da değildir. Orada belli zamanlarda gidip secdeye kapandığı bir mekan varsa el-mescidü’l-aksâ tamlamasının bunu ifade etmiş olması da gayet mümkündür.

Yorumunu yapmakta olduğumuz İsrâ birinci âyetteki konu, burada ifadeye çalıştığımız türden anlaşılabilen bir gece yolculuğu olarak anlaşılmazsa bu durumda olay bir gizemler bütünü olarak ve çeşitli spekülasyonlara açık bir halde akıp gider. Her konuda olduğu gibi bu konuda da gerçeği sadece ve sadece Rabbimiz bilmektedir.

e)لِنُرِيَهُ مِنْ اٰيَاتِنَا “Ona âyetlerimizden bir kısmını gösterelim diye.” Burada geçen اٰيَاتِنَا âyâtinâ tamlaması “deliller” manasına gelmekte ve özellikle de başında “bir kısmı” manasına gelen مِنْ min edatı bulunduğu için Hz. Peygamber’e sıra dışı en az bir delilin gösterildiği anlaşılmaktadır.

Konuyu bilinen şekliyle Mirac’la ilişkilendirmek doğru olmadığı için Hz. Peygamber’e bu gece yolculuğunda gösterilen âyetin Hz. Cebrâîl olduğunu söylemekte herhangi bir sakınca olmasa gerektir. Eğer o esnada daha başka deliller gösterildiyse de bunlarla ilgili olarak Kur’ân’da herhangi bir işaretin bulunmadığını söylemek durumundayız.

İsrâ’ sûresinden çok daha önce indirilen Necm 53/18’de de ele alındığı üzere, Yüce Allah Hz. Peygamber’in Cebrâîl (as)’ı asıl şeklinde bir başka inişinde Cennetu’l-Me’vâ’da yani durulmaya değer bahçedeki Sidre-i Müntehâ denen uzak ağacın yanında bir kez daha gördüğünü beyan ettikten sonra, işte o görüşte en büyük âyetlerden birini de gördüğünü şu şekilde ifade etmektedir:

“Muhakkak ki, Rabbinin en büyük âyetlerinden (birini) görmüştü.” Bu âyetin başındaki لَقَدْ lekad ifadesi, bu görme işleminin mutlak surette gerçekleştiğini göstermektedir. Necm sûresinin başından itibaren رَاٰى raâ fiilinin çeşitli âyetlerde tekrarlanma sebebi, sözü edilen “görme”nin bir hayal değil, gerçekliğini ifade etmek olabilir.

Âyetteki مِنْ اٰيَات min âyâti ifadesinde yer alan مِنْ min edatı, “bir kısmı, birisi” anlamına gelmektedir. Genelde âlimlerimiz bu edatın “bir kısmı” anlamından hareketle, Hz. Peygamber’in gördüğü şeyleri Mirac ile ilişkilendirmekte ve bunların birden fazla olduğunu ifade etmektedirler. Bu bağlamda, maksadın Hz. Peygamber’in binerek Sidre-i Müntehâ’ya geçtiği “ufku kuşatan yeşil refref” olduğu dile getirildildiği gibi,(21) bununla Yüce Allah’ın bütün kâinatı idaresiyle ilgili olağanüstülüklerin kast edildiği de beyan edilmektedir.(22)

Burada sözü edilen “âyetlerden bir kısmı” ifadesi, Necm 53/18’de olduğu gibi İbn Mes‘ûd’un beyanı üzere “Cebrâîl (as)” olmalıdır.(23) Buna göre, âyetteki مِنْ min edatı “bir kısmı” anlamı doğrultusunda “bir tanesi” manasına alınmış olur. Esasında Necm sûresinin beşinci âyetinden itibaren anlatılan konu, Hz. Cebrâîl ve Hz. Peygamber’in onu asıl suretinde iki kez görmesidir.

Buradan hareketle, bağlamın bizi getirdiği nokta, Yüce Allah’ın en büyük âyetlerinden birisi olan Cebrâîl (as)’dır. Nebî (as) Cebrâîl’i gördüğünü Mekkelilere haber verdiğinde çok şaşırmışlar ve bunu reddetmişlerdi. Bunun üzerine Yüce Allah, Hz. Peygamber’in onu bir başka inişinde tekrar gördüğünü bu şekilde beyan etmiş olmaktadır.(24)

Necm 53/18’in sonunda yer alan الْكُبْرٰى el-kübrâ kelimesi, yorumunu yapmakta olduğumuz İsrâ’ 17/1’in de delaletiyle öncesindeki gizli bir âyet kelimesinin sıfatı olarak kabul edilerek, böylece Hz. Peygamber’in Rabbinin âyetlerinden en büyüğünü, yani Cebrâîl (as)’ı gördüğü ortaya çıkmaktadır. Böyle olunca, sûrenin anlatımında bir konu bütünlüğü sağlanmakta, başka meselelere değinmeden anlam bozulmasının önüne geçilmektedir.

Kur’ân’da âyetleri tefsir noktasında anlamı farklı alanlara çekilen ve mesajın kavranılamamasına sebep teşkil eden bölümlerden biri olan Necm 53/1-18. âyetlerden oluşan pasaj ve yorumunu yapmakta olduğumuz İsrâ’ 17/1. âyet hakkındaki kanaatimiz budur. Hata varsa bize aittir; Rabbimizden bağışlanma dileriz. Gerçeği sadece Rabbimiz bilmektedir.

2. اِنَّهُ هُوَ السَّم۪يعُ الْبَص۪يرُ “Şüphesiz ki O (Allah), es-semî‘dir (her şeyi işitendir); el-basîr’dir (her şeyi görendir).” Bu konuda çeşitli âyetlerde benzer kullanımlar söz konusudur.(25) Yüce Allah Hz. Peygamber’e yaşattığı bu isrâ olayının duyulması sonrasında müşriklerin neler dediğini gayet iyi bildiğini ve neler yaptıklarını da gayet iyi gördüğünü beyan etmektedir. Yüce Allah’ın “işiten ve gören” oluşu, Hz. Peygamber’in bu yolculukta yaşadıklarını ve bütün hayatı boyunca yaptığı kulluk eylemlerini hakkıyla işitip görmesi manasına da alınabilir.

Surenin ilk âyetinde öncelikle اَسْرٰى esrâ fiilinin عَبْدِه۪ ‘abdihî tamlamasındaki ه۪ hî/hû zamirinin ğâib üçüncü tekil şahıs, ardından بَارَكْنَا bâraknâ ve نُرِيَ nüriye fiillerinin mütekellim, sonrasında ise هُ hû ve هُوَ hüve zamirlerinin de tekrar ğâib üçüncü tekil zamir halinde getirilmesi, ayrıca sonraki âyette yeniden اٰتَيْنَا âteynâ ve جَعَلْنَا ce‘alnâ buyrularak mütekellime dönülmesi birer “iltifat sanatı” örneğidir. Bilindiği üzere, bu sanat aynı bağlamda zamir ve ifade değişiklikleri yapmak şeklinde gerçekleştirilmekte, muhatabın zihninin ve algısının daha açık ve daha dikkatli olmasını sağlamayı amaçlamaktadır.

ıı. Hz. Mûsâ’ya el-Kitâb’ın Verilişi

وَاٰتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَجَعَلْنَاهُ هُدًى لِبَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ اَلَّا تَتَّخِذُوا مِنْ دُون۪ي وَك۪يلًا “Musa’ya da Kitabı vermiş ve onu ‘Benden başka hiçbir vekil (güven kaynağı) edinmeyin!’ diye İsrailoğulları’na bir rehber kılmıştık.”

Âyetteki وَاٰتَيْنَا ve âteynâ fiili “ve vermiştik”; مُوسَى mûsâ kelimesi “Mûsâ’ya”; الْكِتَاب el-kitâbe sözcüğü “kitabı, vahyi”;وَجَعَلْنَاهُ ve ce‘alnâhu fiili “ve onu kılmıştık, yapmıştık”; هُدًى hüden kelimesi “hidayet rehberi”; لِبَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ libenî isrâîle tamlaması “İsrailoğullarına, İsrailoğulları için”; اَلَّا تَتَّخِذُوا ellâ tettehızû ifadesi “edinmeyin diye”; مِنْ دُون۪ي min dûnî ifadesi “benden başkasını, benden ötesini”; وَك۪يلًا vekîlen sözcüğü ise “vekil, ilah, dost” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’ya el-kitâb’ın veriliş gayesi gündeme getirilmektedir.

1.وَاٰتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَجَعَلْنَاهُ هُدًى لِبَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ “Musa’ya da Kitabı vermiş ve onu İsrailoğulları’na bir rehber kılmıştık.” Bu âyette birkaç noktaya dikkat çekilmekte ve muhataplar uyarılmaktadır.

a) Yüce Allah Hz. Peygamber’i isra denen sıra dışı bir yolculukla ödüllendirdiğini beyan ettikten sonra, benzer şekilde başka lütufların başka peygamberlere de verildiğini ifade etmektedir. İsrâ nasılki bir ikram ise daha önceden Hz. Mûsâ’nın el-kitâb denen vahiyler bütünüyle buluşturulması da benzer şekilde diğer bir ihsandır. İşte Yüce Allah peygamberlerine çeşitli nimetler verdiğini bu tür âyetlerle örneklendirmekte, risalet kurumunun sahipsiz bırakılmadığı mesajını muhataplara vermektedir.

b) Hz. Mûsâ’ya verilen el-kitâb’ın İsrailoğullarına rehber kılınması Hz. Peygamber’e verilen vahyin de ümmetine rehber kılındığı mesajını içermektedir. İlâhi prensipler insanlık için bir yol haritasıdır ve peygamberler de onların nasıl yaşanacağını hayatlarıyla örneklendirerek ortaya koymuşlardır.

Bu arada, tefsirlerimizde Hz. Mûsâ’ya verilen mesajların “Tevrât” olarak tefsir edilmesi(26) doğru değildir; çünkü Kur’ân’da Hz. Mûsâ ve Tevrât hiçbir âyette birbiriyle doğrudan ilişkilendirilmemektedir. Zira Hz. Mûsâ’ya verilen ilahi mesajlar Tevrat’ın tamamı değil, sadece bir bölümüdür. Tevrât ise bütün İsrailoğlu peygamberlerine verilen ilahi mesajların tümünün adıdır.

2. اَلَّا تَتَّخِذُوا مِنْ دُون۪ي وَك۪يلًا “‘Benden başka hiçbir vekil (güven kaynağı) edinmeyin!’ diye” Genel olarak vahyin gönderilmesinin sebebi, Yüce Allah’tan başka vekîl, yani O’nun dışında hiçbir şeyin rab edinilmemesiyle, O’nun dışındaki hiçbir varlığa kulluk edilmemesiyle ilişkilendirilmektedir.(27) Vekîl kelimesinin nekra getirilmesinin nedeni bu şekilde mutlak umum bir mana elde edilmesi içindir.

Âyette geçen وَك۪يل vekîl kelimesi, “vekil, güvenilen, güven kaynağı, kurtarıcı, birinin işini üstlenen kişi, birisi adına iş yapan kişi” gibi anlamlar içermektedir. Yüce Allah’ın vekîl oluşu ise “koruyuculuğu”,(28) “destekçi ve savunuculuğu”,(29) “her şeyi gözetiminde ve kontrolünde tutması”(30) şeklinde yorumlanabilir.

Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi başkalarının vekîl edinilmesini reddetmekte, tek vekilin kendisi olduğunu,(31) kendisinin vekil edinilmesi gerektiğini,(32) çünkü vekil olarak yeteceğini,(33) Hz. Peygamber dâhil(34) başka insanların(35) diğer insanlar üzerinde hiçbir vekâletlerinin bulunmadığını beyan etmektedir.

Âyetteki ifadeden anlaşılan şudur: Yüce Allah mesajlarını gönderirken başka varlıkların vekil edinilmemesi gerektiğini, Allah’tan başkasına güven duyulmamasının zorunlu olduğunu muhataplara öğretmek istemektedir. Hûd 11/1-2’de de beyan edildiği gibi, kitabın âyetlerini bizzat kendisinin açıklamasının sebebi de Allah’tan başkasına kulluk edilmemesini sağlamaktır.

İlahlık başka varlıkların katkısını hoş görecek bir ortaklık kurumu değildir. Bu nedenle, hiç kimse başka varlıkları vekil yani güven kaynağı edinmemeli, kendi işlerini başkalarına havale etmemeli ve Yüce Allah’tan başka veya O’nun peşi sıra güven kaynağının bulunmadığını unutmamalıdır.

Âyetin mesajı bağlamında Râzî şu değerlendirmeyi yapmıştır: “Yüce Allah Hz. Muhammed’i isrâ ile şereflendirdiğini belirtmiş, sonra Hz. Musa’yı, O’na Tevrat’ı indirmekle şereflendirdiğini zikretmiş; sonra Tevrat’ı, bir hidayet rehberi olarak nitelendirmiş, daha sonra da Tevrat’ın, Allah'tan başkasını vekil edinmekten nehyetmeyi kapsadığı için bir hidayet rehberi olduğunu beyân buyurmuştur ki, işte bu, tevhid demektir.

Böylece, bu mertebeleri dikkate aldıktan sonra, sözün özü ve esası, kişinin tevhid deryasına dalmasından ve işlerini sadece Allah’a havale etmesinden daha yüce bir Miraç, daha kıymetli bir derece, daha büyük bir şeref olmadığı neticesine varmış olur. O, şayet konuşursa Allah’ı zikreder; düşünürse Allah'ı tenzih ve takdis eden deliller hususunda düşünür. İsterse, ancak Allah’tan ister. Böylece onun her şeyi Allah ile ve Allah için olmuş olur.”

ııı. Hz. Nûh’un Şükrediciliği

ذُرِّيَّةَ مَنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ اِنَّهُ كَانَ عَبْدًا شَكُورًا “Ey Nuh ile birlikte (gemide) taşıdıklarımızın nesli! Şüphesiz ki o çok şükreden bir kuldu.”

Âyetteki ذُرِّيَّة zürriyete hitabı “ey (şunun) nesli, ey soyu”;مَنْ حَمَلْنَا men hamelnâ ifadesi “taşıdığımız kişilerin”; مَعَ نُوحٍ me‘a nûhin tamlaması “Nûh’la birlikte”; اِنَّهُ كَانَ innehû kâne ifadesi “muhakkak ki o (şöyle) idi”;عَبْدًا ‘abden kelimesi “kul”; شَكُورًا şekûran sözcüğü ise “çok şükreden” demektir.

Burada son ümmete seslenilmekte ve bir peygamberin izinden gidilmesinin önemi vurgulanarak hatırlatılmaktadır.

Bu âyetle ilgili birkaç anlam ihtimali vardır.

1.ذُرِّيَّةَ مَنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ “Ey Nuh ile birlikte (gemide) taşıdıklarımızın nesli!” Bu ifadenin başında gizli bir nidâ edatı var kabul edilebilir. Bu nedenle, ذُرِّيَّةَ zürriyete kelimesi mansûb okunmuştur. Bu durumda maksat, Hz. Peygamber’in muhatapları olur ve çok şükredici bir kul olan Hz. Nûh’u örnek almaları kendilerinden istenmiş sayılır. “Ey Nûh ile birlikte gemide taşıdığımız zürriyet” ifadesi, “Ey insanlar...” yerine geçen bir hitap olmuş olur.

Âyetin başındaki ذُرِّيَّةَ zürriyyeh kelimesinin mansûb okunmasının diğer bir nedeni, önceki âyette geçen tettehızû kelimesinin “ikinci mef‘ûlü” oluşudur. Buna göre âyetin takdiri, “Nûh ile beraber taşıdığımız zürriyeti, benim dışımda vekil edinmeyin” şeklindedir.(36)

Bu yaklaşımda maksat, bu vahyin muhatapları olması bakımından bütün insanların uyarılması ve o gün nasılki inananlar Yüce Allah’a güvendikleri için gemiyle kurtarıldıysalar, bugün de bu vahye iman edip onu yaşayanlar kurtarılacaktır. Başka güven kaynakları sadece birer aldanmadır. Hz. Nûh’un oğlunun tırmanacağını söylediği dağ nasıl bir aldanma idiyse, bugün Yüce Allah’ın dışında edinilen vekiller de korkunç birer aldanma sebebidirler.

Bu âyeti önceki âyetin açıklaması, yani İsrailoğullarının kimlerin nesli olduğunu beyan olarak da anlayabiliriz.(37) Bu takdirde âyetin anlamı önceki âyetle birlikte şu şekilde olur: “Çok şükreden bir kul olan Nûh’la birlikte taşıdıklarımızın neslinden olan Mûsâ’ya da el-Kitâb’ı vermiş ve İsrailoğullarına, ‘Benden başkasını dayanılıp güvenilen bir rab edinmeyin’ diyerek onu (el-Kitâb’ı) bir rehber kılmıştık.” Yüce Allah bu âyette İsrailoğullarının atalarına gönderme yapmakta, bu arada hak ve hakikatten yana tavır belirleyenleri hiçbir zaman sahipsiz bırakmadığı mesajını vermektedir. Bu ifade aynı zamanda Hz. Peygamber’e ve onun ümmetine moral, karşıtlarına ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

2. اِنَّهُ كَانَ عَبْدًا شَكُورًا “Şüphesiz ki o çok şükreden bir kuldu.” Âyetin sonunda yer alan عَبْدًا شَكُورًا ‘abd-i şekûr tamlaması Hz. Nûh’un çok şükredici bir kul olduğunu ortaya koymaktadır. Âyetteki عَبْد ‘abd kelimesi “kul”, شَكُور şekûr sıfatı ise “şükürleri karşılıksız bırakmayan”, “iyiliğe karşılık veren” demektir ve kullar için kullanıldığında “çok şükreden”,(38) Allah için kullanıldığında ise “şükrü karşılıksız bırakmayan”(39) manasına gelmektedir.

Yüce Allah sûrenin ilk üç âyetinde üç peygambere hitap ederek risalet öğretilerinde temel olarak bir fark olmadığını, bütün peygamberlerin aynı değerleri ümmetlerine tebliğ ettiğini, vahiylerin birbirinin destekçisi olup reddiyeler içermediğini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu itibarla, Hz. Peygamber’e yani onun tebliğ edip yaşadığı Kur’ân’a tâbi olanların önceki bütün vahiyleri ve peygamberleri zımnen takip ettiği ve onların hepsinin izinden gittikleri ortaya konulmuş olmaktadır.

b) İsrailoğullarının Azgınlıkları

Yüce Allah, sûrenin 4-8. âyetlerinde İsrailoğullarının ülkede iki kez fesatlık çıkaracaklarını bildirdiğini, ilkinde üzerlerine güçlü kullarını gönderdiğini, bunların her tarafı arayıp suçluları cezanlandırdıklarını; ardından İsrailoğullarına ikinci bir fırsat ve güç verdiğini, onları çocuklar ve servetle desteklediğini beyan etmektedir.

Ardından, iyilik yapmalarının kendi lehlerine, kötülüklerinin de kendi aleyhlerine olacağı, son vaad gelince de perişan edilecekleri, ilkinde olduğu gibi mescitlerinin tahrip edileceği, tevbe edip hak ederlerse Yüce Allah’ın merhamet edeceği, değilse yani yeniden kötülüklere dönerlerse azabın tekrarlanacağı, kafirler için cehennemin kuşatıcılığı bildirilmektedir.

ı. Ülkede İki Kez Bozgunculuk Yapmaları

وَقَضَيْنَآ اِلٰى بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ فِي الْكِتَابِ لَتُفْسِدُنَّ فِي الْاَرْضِ مَرَّتَيْنِ وَلَتَعْلُنَّ عُلُوًّا كَب۪يرًا “Biz Kitapta İsrailoğulları’na ‘Siz yeryüzünde iki kez bozgunculuk çıkaracaksınız ve büyük bir kibre kapılacaksınız.’ diye bildirmiştik.”

Âyettekiوَقَضَيْنَا ve kadaynâ fiili “ve bildirmiştik, hükmetmiştik”;اِلٰى بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ ilâ benî isrâîle tamlaması “İsrailoğullarına”; فِي الْكِتَابِ fi’l-kitâbi kelimesi “kitapta, vahiyde”; لَتُفْسِدُنَّ letüfsidünne fiili “elbette bozacaksınız, bozgunculuk çıkaracaksınız”;فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı sözcüğü “arzda, yeryüzünde, ülkede”; مَرَّتَيْنِ merrateyni kelimesi “iki kere”;وَلَتَعْلُنَّ ve ta‘lünne fiili “ve elbette üstünlük taslayacaksınız, kibir göstereceksiniz”; عُلُوًّا كَب۪يرًا ‘uluvven kebîran tamlaması ise “büyük kibir” demektir.

Burada İsrailoğullarının tarihte ülkelerinde gerçekleştirdiği olumsuz davranışlar haber verilmektedir.

Âyette geçenقَضَيْنَا kadaynâ fiili, bilindiği ve yaygın olarak kullanıldığı manada “hükmetmek” şeklinde anlaşılmamalıdır. Çünkü bu takdirde İsrailoğullarının yapacağı haber verilen “bozgunculuk ve azgınlık” sanki Yüce Allah’ın emri gibi algılanabilir. Oysa yapacakları bildirilen davranışlar son derece yanlış ve ilâhi iradenin müdahalesini gerektirecek türden olumsuz davranışlardı.

Bu nedenle, söz konusu fiil müfessirlerimizin ifade ettiği üzere, “bildirmek, haber vermek, vahyetmek”(40) manasında yorumlanmalıdır. Benzer bir kullanım Hıcr 15/60’ta da söz konusudur. Bu ifade gereği, Yüce Allah İsrailoğullarının günahlarını ve Tevrât’ın hükümlerinin aksine hareket edeceklerini kastetmiştir.

İsrailoğullarının yapacakları haber verilen kötülükler ise الْاَرْض el-ard’da yani ülkelerinde, Mısır’da iki kere fesatlık çıkarmak, orada büyük bir kibir ve azgınlık ortaya koymak şeklinde ellerindeki el-kitâb’da yer almıştı. Tekrar vurgulamakta yarar vardır ki, bu âyette Yüce Allah İsrailoğullarının bozgunculuk yapmalarını hükme bağlamamıştır; aksine onların ileride yapacakları azgınlıkları mucizevi bir şekilde önceden haber vermiştir.

Âyette geçen الْكِتَاب el-kitâb kelimesi Tevrat’ta (Eski Ahit’te) ve İncil’de (Yeni Ahit’te) çeşitli bölümlerde yer alan İşaya’nın, Yeremya’nın, Hz. Yahya’nın ve Hz. İsa’nın ön uyarılarına işaret için kullanılmış olmalıdır.(41) Bu arada âyette geçen مَرَّتَيْن merrateyni kelimesinin “çokluk” manası vermesi de mümkündür. Zaten İsrailoğullarının tarihte pek çok kez azgınlık, bozgunculuk ve fesatlık yaptıkları bilinmektedir. Bu durumda “iki kez” ifadesi onların iki ayrı ve uzun dönemdeki baskıcı ve bozguncu iktidarlarını temsil etse gerektir.

Yaptıkları azgınlıktan kastın ilki Hz. Zekeriyya’nın veya İşâyâ’nın öldürülmesi, Ermiyâ’nın hapsedilmesi, diğeri de Hz. İsa’yı öldürme girişimleri olabileceği gibi, başka olaylar da olabilir. Nitekim bu konuda tefsirlerimizde oldukça geniş malumat yer almaktadır.(42) Kur’ân’da bu konuda herhangi bir açıklık bulunmadığı için, biz de benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

ıı. İlikinde Perişan Edilmeleri

فَاِذَا جَآءَ وَعْدُ اُو۫لٰيهُمَا بَعَثْنَا عَلَيْكُمْ عِبَادًا لَنَآ اُو۬ل۪ي بَاْسٍ شَد۪يدٍ فَجَاسُوا خِلَالَ الدِّيَارِ وَكَانَ وَعْدًا مَفْعُولًا “Bunlardan ilkinin (cezalandırma) zamanı gelince, üzerinize güçlü kullarımızı salmıştık da evlerin aralarını bile köşe bucak aramışlardı. Bu, yerine getirilmiş bir vaatti.”

Âyettekiفَاِذَا جَآءَ fe izâ câe fiili “geldiği zaman”; وَعْدُ اُو۫لٰيهُمَا va‘dü ûlâhümâ tamlaması “onların ilkinin (cezalandırılma) vaadi”; بَعَثْنَا be‘asnâ fiili “göndermiştik”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size, sizin üzerinize”; عِبَادًا ‘ıbâden kelimesi “kullar, kullarımızı”; لَنَآ lenâ ifadesi “bize ait”; اُو۬ل۪ي بَاْسٍ ülî be’sin tamlaması “güçlü, güç sahibi”; شَد۪يد şedîdin kelimesi “şiddetli, kuvvetli”; فَجَاسُوا fe câsû fiili “hemen aramışlardı, girmişlerdi”; خِلَالَ الدِّيَارِ hılâle’d-diyâri tamlaması “evlerin arasına”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) idi”;وَعْدًا va‘den kelimesi “vaad”; مَفْعُولًا mef‘ûlen sözcüğü ise “yapılmış, gerçekleşmiş” demektir.

Burada İsrailoğullarının ilk cezalandırılmaları zamanında yaşananlar gündeme getirilmektedir.

1. فَاِذَا جَآءَ وَعْدُ اُو۫لٰيهُمَا بَعَثْنَا عَلَيْكُمْ عِبَادًا لَنَآ اُو۬ل۪ي بَاْسٍ شَد۪يدٍ فَجَاسُوا خِلَالَ الدِّيَارِ “Bunlardan ilkinin (cezalandırma) zamanı gelince, üzerinize güçlü kullarımızı salmıştık da evlerin aralarını bile köşe bucak aramışlardı.” Burada sözü edilen olayın milattan önce VI. yüzyılda Babil kralı II. Nebukadnezar’ın Kudüs’ü işgal edip Süleyman Mabed’ini/Birinci Mabed’i yıkması ve Yahudileri esir alması olabilir.(43)

Burada sözü edilen “ilk vaad”, önceki âyette de ifade ettiğimiz gibi İsrailoğullarının dört büyük peygamberinden biri olan Eş‘ıyâ; İşâya veya Şa‘yâ’yı öldürmeleri de olabilir.(44) Onlar peygamberi öldürünce Yüce Allah da üzerlerine şiddetli savaşçı, çok güçlü bir ordu göndermiş, azgın katillerin evlerinin aralarına varıncaya kadar köşe bucak her yeri aramış ve azgınları perişan etmişlerdi.

Âyette geçen عِبَادًا لَنَا ‘ıbâden lenâ “Bize ait kullar, yarattığımız kullar” ifadesi, bu kulların inanç durumlarıyla ilgili olumlu bir izlenim vermemektedir. Aksi bir durum olsaydı, söz konusu ifade عِبَادَنَا ‘ıbâdenâ “kullarımız” şeklinde olumlu ve övgü içerecek şekilde doğrudan Yüce Allah’a nispet edilecek şekilde gelirdi. Zaten bir sonraki âyette bunların daha sonra yine İsrailoğulları tarafından mağlup edilmeleri, yerlerine yeniden onların iktidara gelmeleri, onların da cezalandırılmayı hak eden bir topluluk olduğunu göstermektedir. Esasında Bakara 2/251, En‘âm 6/129 ve Hacc 22/40’ta verilen bilgiler de Yüce Allah’ın bu noktadaki uygulamasını bizlere öğretmektedir.

Gönderilen güçlü, kuvvetli bu kullardan kasıt, Buhtunnasır(45) veya Câlût da olabilir.(46) Maksat Câlût ise bu kişi evlerinin aralarına varıncaya kadar İsrailoğullarını perişan ettikten sonra, içlerinden bu defa Tâlût adında bir komutan çıkmış, o da Hz. Dâvûd’un yardımıyla Câlût’u öldürmüştü. Âyette dile getirilen ikinci dönem de muhtemelen budur. Bu ihtimalleri aktaran Râzî, âyette isim zikredilmemesi nedeniyle bunların kimlikleri üzerinde kafa yormanın doğru olmadığını da belirterek bizce de son derece doğru bir tutum sergilemiştir.

Âyette yer alan فَجَاسُوا خِلَالَ الدِّيَارِ “Evlerin aralarını dahi köşe-bucak aramışlardı” ifadesi, bu güçlü kuvvetli kulların İsrailoğullarının evlerinin aralarına varıncaya kadar her tarafı köşe bucak didik didik ettikleri manasına gelmektedir. Yani meydanda dolaşanların öldürülmelerinin yanında evlerinde saklanmış olanların da her haliyle bulunup ortaya çıkarıldıkları ve öldürüldükleri anlaşılmaktadır.

2. وَكَانَ وَعْدًا مَفْعُولًا “Bu, yerine getirilmiş bir vaatti.” Yüce Allah işte ülkede azgınca bozgunluk çıkaran azgınların helak edilmelerinin ilahi bir yasa ve vaad olduğunu beyan ederek, bu helakin gerçekleştiğini haber vermektedir. İsrailoğulları söz konusu türden fesatlık yapınca Yüce Allah da onlara hak ettikleri karşılığı vermiştir.

Sünnetullah gereği Yüce Allah küfre, nifaka ve inkâr gibi olumsuzluklara dünyada izin vermesine, muhataplara zaman tanımasına rağmen, zalimlere ve zulme mühlet vermemekte, muhatapları hak ettikleri türden azapla helak etmektedir. Yüce Allah’ın yasası ve vaadi budur; İsrailoğulları da bu bağlamda hak ettikleriyle buluşturulmuşlardır.

ııı. Yeniden Güçlendirilmeleri

ثُمَّ رَدَدْنَا لَكُمُ الْكَرَّةَ عَلَيْهِمْ وَاَمْدَدْنَاكُمْ بِاَمْوَالٍ وَبَن۪ينَ وَجَعَلْنَاكُمْ اَكْثَرَ نَف۪يرًا “(Bu ilk sıkıntıdan) sonra onlara karşı size tekrar (fırsat) vermiştik; servet ve çocuklarla sizi (gücünüzü) desteklemiş, sayınızı daha da çoğaltmıştık.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; رَدَدْنَا radednâ fiili “tekrar etmiştik”; لَكُم leküm ifadesi “size, sizin için”; الْكَرَّة el-kerrate kelimesi “bir kez daha”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onların üzerine”; وَاَمْدَدْنَاكُمْ ve emdednâküm fiili “ve sizi desteklemiştik”;بِاَمْوَالٍ biemvâlin sözcüğü “mallarla”; وَبَن۪ينَ ve benîne kelimesi “ve çocuklarla”;وَجَعَلْنَاكُمْ ve ce‘alnâküm fiili “ve sizi kılmıştık, yapmıştık”; اَكْثَرَ eksera kelimesi “çok, fazla”; نَف۪يرًا nefîran sözcüğü ise “nefer, kişi olarak” demektir.

Burada İsrailoğullarına ikinci kez verilen imkân gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah İsrailoğullarının ilk sıkıntılarından sonraki dönemlerde onları bozguna uğratanlara karşı kendilerine yeniden fırsat ve güç verdiğini beyan etmekte, gerek nüfus yani ordu gücü olarak, gerekse ekonomik anlamda kendilerini desteklediğini, نَف۪ير nefîr yani erkeklerden oluşan güçlü ve nitelikli pek çok gruplar meydana getirdiğini bildirmektedir. Buradaki mesaj İsrâ 17/104. ayetler birlikte okunması gerekir; böylece mesajın daha kolay anlaşılması sağlanacaktır. Âyet şu şekildedir: “Arkasından da İsrailoğulları’na ‘O topraklarda yerleşip oturun! Ahiret vaadi geldiğinde hepinizi toplayıp bir araya getireceğiz.’ demiştik.”

İsrailoğullarına verilen ikinci imkân, daha önce kendilerini mağlup eden düşmanlarının helak edilmesi, güçlerinin yok edilmesi ve iktidarlarını kaybedip yerlerine kendilerinin geçmesi şeklinde anlaşılmalıdır.(47) Bütün bu değişim ve dönüşümler Yüce Allah’ın müdahalesiyle gerçekleşmekte, sayısız imkân ve fırsat sunarak istediğini aziz kılarken diğerlerini zelil edebildiğini beyan etmektedir.

Âyette sözü edilen ikinci fırsat, muhtemelen milattan önce VI. yüzyılın son çeyreğinde Bâbil esaretinden veya sürgününden dönüp ulusal örgütlenmelerini kısmen yeniden gerçekleştirdikleri ve yıkılan Ma‘bedlerinin yerine yenisini inşa ettikleri günleri ima etmektedir.(48) Yüce Allah bu ikinci fırsatın açıkça ne olduğunu, ne zaman yaşandığını, kimlere üstün gelindiğini, sonuçta ne kadarlık bir ordu gücü ve ekonomik potansiyel ile hangi sayıda bir kalabalık oluşturulduğuyla ilgili açık ve net bilgi vermediği için, benzer şekilde tahminlerin hangisinin doğru olduğuyla ilgili bir belirleme yapılamaz.

Bilinmesi gereken şudur: Yüce Allah bazen insanları darlıkla imtihan eder; bazen de varlıkla. Bu nedenle, insanoğlu her şartta imtihanı kazanmaya çalışmalı, Yüce Allah’ın ondan ne istediğini bilmeli ve hayata her an müdahil olduğunu unutmamalıdır.

ıv. Son Vaad Gelince Helak Edilmeleri

اِنْ اَحْسَنْتُمْ اَحْسَنْتُمْ لِاَنْفُسِكُمْ وَاِنْ اَسَاْتُمْ فَلَهَا فَاِذَا جَآءَ وَعْدُ الْاٰخِرَةِ لِيَسُٓؤُ۫ا وُجُوهَكُمْ وَلِيَدْخُلُوا الْمَسْجِدَ كَمَا دَخَلُوهُ اَوَّلَ مَرَّةٍ وَلِيُتَبِّرُوا مَا عَلَوْا تَتْب۪يرًا “(Size şöyle demiştik): İyilik yaparsanız kendiniz için iyilik yapmış olursunuz; kötülük yaparsanız yine kendinize yapmış olursunuz. Artık sonuncu (ikinci cezalandırma) zamanı gelince, yüzlerinizi kapkara edecek, daha önce girdikleri gibi yine Mescide (Süleyman Mabedi’ne) girecek ve üstün gelip her şeyi tahrip edecek (ordular size musallat olur).”

Âyetteki اِنْ اَحْسَنْتُمْ in ahsentüm fiili “eğer iyilik yaparsanız”;اَحْسَنْتُمْ ahsentüm fiili “iyilik yapmış olursunuz”;لِاَنْفُسِكُمْ lienfüsiküm tamlaması “sizin nefsiniz için, kendiniz için”; وَاِنْ اَسَاْتُمْ ve in ese’tüm fiili “ve eğer kötülük de yaparsanız”;فَلَهَا fe lehâ ifadesi “onun içindir, kendisi için (aleyhinde yapmış olur)”;فَاِذَا جَآءَ fe izâ câe fiili “geldiği zaman”; وَعْدُ الْاٰخِرَةِ va‘dü’l-âhirati tamlaması “ikinci (cezalandırılma) vaadi”; لِيَسُٓؤُ۫ا liyesûû fiili “karartsın diye”; وُجُوهَكُمْ vücûheküm tamlaması “sizin yüzlerinizi”; وَلِيَدْخُلُوا ve liyedhulû fiili “ve girsinler diye”; الْمَسْجِد el-mescide kelimesi “mescide, mabede”; كَمَا دَخَلُوهُ kemâ dehalûhu ifadesi “oraya girdikleri gibi”; اَوَّلَ مَرَّةٍ evvele merratin ifadesi “ilk kez”; وَلِيُتَبِّرُوا ve liyütebbirû ifadesi “tahrip etsinler diye”; مَا عَلَوْا mâ ‘alevv ifadesi “üstün gelip (ellerine geçirdikleri her şeyi)”; تَتْب۪يرًا tetbîran kelimesi “büsbütün tahrip edecek şekilde” demektir.

Burada Yüce Allah’ın İsrailoğullarına yönelik bilgilendirmesi ve itibar etmemeleri durumunda ise yaşayacakları akıbet gündeme getirilmektedir.

1. اِنْ اَحْسَنْتُمْ اَحْسَنْتُمْ لِاَنْفُسِكُمْ وَاِنْ اَسَاْتُمْ فَلَهَا “(Size şöyle demiştik): İyilik yaparsanız kendiniz için iyilik yapmış olursunuz; kötülük yaparsanız yine kendinize yapmış olursunuz.” Yüce Allah İsrailoğullarına ikinci kez iktidar fırsatı verince onlara çok önemli ve evrensel bir ilkesini hatırlatmaktadır. Bu ifadede iyilik için iki kelime, kötülük için tek kelime geçmektedir. Buradan hareketle, Yüce Allah’ın rahmetinin gazabından büyük olduğu sonucu elde edilmektedir.

Âyet evrensel bir prensip içermesi nedeniyle Bakara 2/134, 141, 286, Yûnus 10/41, İbrahim 14/7, Lokmân 31/12, Zümer 39/7, Fussılet 41/46, Câsiye 45/15 gibi âyetlerde bu konuda çeşitli bilgilendirmeler yer almaktadır. Eğer Allah’ın emirlerine uygun davranılırsa bunun güzel sonuçları olacağı gibi, aykırı davranılması durumunda da bunun bedelinin olacağı bildirilmektedir.

İnsanlar iyilik yaparlarsa sonuçta bu kendilerine yönelik bir davranıştır. Kötülük yapanlar da kendi aleyhlerine bunu yapmış olurlar. Zira insanlar yaptıkları davranışlar sayesinde hiçbir şekilde Yüce Allah’a yarar da sağlayamazlar; zarar da veremezler. İyilik yapmak esasında Yüce Allah’ın emirleri ve yasakları doğrultusunda hareket etme dikkati ve duyarlılığı göstermektir.

Kötülük ise Allah’a isyan başta olmak üzere, toplumda fesat, zulüm, baskı, bozgunculuk vs. işler yapmak manasına gelmektedir. İşte Yüce Allah İsrailoğullarına verdiği ikinci iktidar ve servet imkânında bu noktada uyarılarda bulunmaktadır. Eğer bunlara riayet ve itibar etmezlerse neler olacağını ise âyetin devam eden bölümünde dile getirmektedir.

2. فَاِذَا جَآءَ وَعْدُ الْاٰخِرَةِ لِيَسُٓؤُ۫ا وُجُوهَكُمْ وَلِيَدْخُلُوا الْمَسْجِدَ كَمَا دَخَلُوهُ اَوَّلَ مَرَّةٍ وَلِيُتَبِّرُوا مَا عَلَوْا تَتْب۪يرًا “Artık sonuncu (ikinci cezalandırma) zamanı gelince, yüzlerinizi kapkara edecek, daha önce girdikleri gibi yine Mescide (Süleyman Mabedi’ne) girecek ve üstün gelip her şeyi tahrip edecek (ordular size musallat olur).” Âyetin bu cümlesinde İsrailoğulları çok net bir şekilde uyarılmaktadır.

a)فَاِذَا جَآءَ وَعْدُ الْاٰخِرَةِ لِيَسُٓؤُ۫ا وُجُوهَكُمْ “Artık ikinci (cezalandırma) zamanı gelince, yüzlerinizi kapkara etsinler.” Âyette yer alan “ikinci cezalandırma zamanı”ndan kasıt, İsrailoğullarının Hz. Zekeriyya ve Hz. Yahyâ’yı öldürme ve Hz. İsâ’yı çarmıha germe teşebbüsü sonrasını içerebilir. Bu olay milattan sonra 70. yılda Romalı Titus’un Kudüs’ü işgal edip İkinci Ma‘bed’i yakıp yıkması da olabilir.(49)

b) وَلِيَدْخُلُوا الْمَسْجِدَ كَمَا دَخَلُوهُ اَوَّلَ مَرَّةٍ وَلِيُتَبِّرُوا مَا عَلَوْا تَتْب۪يرًا “Daha önce girdikleri gibi yine Mescid’e (Süleyman Mâbedi’ne) girsinler ve ellerine geçirdikleri her şeyi büsbütün tahrip etsinler (diye yine ordular göndeririz).” Cezalandırma şekli bağlamında üç noktaya dikkat çekilmektedir:

ı. Âyette konuyla ilgili geçen ilk ifade لِيَسُٓؤُ۫ا وُجُوهَكُمْ “Yüzlerinizi kapkara etsinler” şeklindedir. Bu cümle “yüzlerin kap kara edilmesi, şeref ve itibarlarının ayaklar altına alınması, şeref ve haysiyeti alaşağı etmek, yüzleri kötü duruma düşürmek, üzmek, mahzun etmek” manalarını içermektedir.(50)

ıı. Cezalandırmada sözü edilen ikinci husus وَلِيَدْخُلُوا الْمَسْجِدَ كَمَا دَخَلُوهُ اَوَّلَ مَرَّةٍ “İlk defasında (daha önce) girdikleri gibi yine Mescid’e (Süleyman Mâbedi’ne) girsinler diye” şeklinde dile getirilmektedir. Burada dikkat çekilen ve hatırlatılan husus beşinci âyette de belirttiğimiz üzere milattan önce VI. yüzyılda Babil kralı II. Nebukadnezar’ın Kudüs’ü işgal edip Süleyman Ma’bed’ini/Birinci Ma’bed’i yıkması ve Yahudileri esir alması olayıdır. O olayda nasıl ki Ma’bed yakılıp yıkıldıysa, ikinci cezalandırmada da aynı şeyin yaşanacağı beyan edilmekte, yeni bir yıkımın meydana geleceği uyarılmaktadır.

c) Yüce Allah’ın İsrailoğullarını uyardığı cezalandırmanın üçüncü boyutu ise وَلِيُتَبِّرُوا مَا عَلَوْا تَتْب۪يرًا “Üstün geldikleri (ellerine geçirdikleri) her şeyi büsbütün tahrip etsinler” ifadesiye dile getirilmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen عَلَوْا ‘alevv fiili “üstün gelmek, galip gelmek, istila etmek”; bir kez de Furkân 25/39’da geçen تَتْب۪ير/يُتَبِّرُوا yütebbirû/tetbîr kelimeleri ise “mahvetmek, perişan etmek, yerle bir etmek, imha etmek, talan etmek” gibi manalar içermektedir.(51) Bu ifade İsrailoğullarının başına gelecek olan korkunç akıbeti ortaya koymakta, evrensel anlamda ve bütün zamanları içerecek şekilde Yüce Allah’ın emirlerine ve yasaklarına riayet etmeyen herkesi bu ve buna benzer akıbetin beklediği hatırlatılmaktadır.

Bu âyette yer alan uyarıyı günümüze taşıyarak şu sonuçları elde edebiliriz: Demek ki insanlar değerleri üzerinden imtihan edilmekte, yaşayacaklar en acıklı durumun mabedleri üzerinde gerçekleşeceğini ortaya koymaktadır. Belli ki mabedler insanların onurudur, şerefidir, itibarıdır, haysiyetidir. Oralara dokunmak insanları haysiyetsizleştirmektir.

v. Yüce Allah’ın Merhameti ve Azabı

عَسٰى رَبُّكُمْ اَنْ يَرْحَمَكُمْ وَاِنْ عُدْتُمْ عُدْنَا وَجَعَلْنَا جَهَنَّمَ لِلْكَافِر۪ينَ حَص۪يرًا “Rabbiniz size merhamet edecektir. (Bozgunculuğa) dönerseniz, biz de (sizi cezalandırmaya) döneriz. Cehennemi kâfirler için bir kuşatma yeri yaptık.”

Âyetteki عَسٰى ‘asâ fiili “umulur ki”; رَبُّكُمْ rabbuküm tamlaması “sizin Rabbinizin”;اَنْ يَرْحَمَكُمْ en yarhemeküm ifadesi “size merhamet etmesi, acıması”; وَاِنْ عُدْتُمْ ve in ‘udtüm fiili “ve eğer (inkara) dönerseniz”;عُدْنَا ‘udnâ fiili “biz de (azaba) döneriz”; وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve kıldık, yaptık”; جَهَنَّم cehenneme kelimesi “cehennemi”; لِلْكَافِر۪ين li’l-kâfirîne sözcüğü “kâfirler için”; حَص۪يرًا hasîran kelimesi ise “kuşatma, kuşatıcı yer” demektir.

Burada Yüce Allah’ın İsrailoğulları başta olmak üzere bütün insanlara yönelik uygulaması gündeme getirilmektedir.

1. عَسٰى رَبُّكُمْ اَنْ يَرْحَمَكُمْ “Rabbiniz size merhamet edecektir.” Âyette geçen عَسٰى ‘asâ fiili İsrâ’ sûresinin 51. âyetinde de olduğu gibi Yüce Allah’a nispet edildiğinde ihtimal değil, mutlak gerçeklik manası verir.(52) Bu nedenle biz de tercümeyi bu şekilde yapmayı tercih ettik.

Yüce Allah, azgınlık yapan insanların her şeye rağmen tevbe edebileceklerini beyan etmekte, Yüce Allah’ın onları bağışlayabileceğini bildirmekte, muhataplara moral vermeyi amaçlamaktadır. İsrailoğullarına verilecek ikinci ceza zamanını geçmişte yaşanmış bir olay değil de mutlak anlamda evrensel bir uyarı olarak alırsak, insanların merhamete eriştirilmesinin yolunun son vahye ve son Peygamber’e tâbi olmaktan geçtiğini söyleyebiliriz.

Yüce Allah Hz. Peygamber zamanındaki Yahudilere seslenmekte ve geçmişte yaşananların artık geçip gittiğini, şimdilerde ise akıllarını başlarına alma zamanının geldiğini bildirmekte, bu arada Allah’ın rahmet ve merhametinden ümit kesmemek gerektiğini de hafızalara kazımaktadır. Erhamu’r-râhımîn olan Yüce Allah’ın merhameti her günahtan daha büyüktür; dolayısıyla O’nun rahmetinden ümit kesmek en büyük hatalardan biridir ve sahibini küfre kadar götürür.(53)

2. وَاِنْ عُدْتُمْ عُدْنَا “(Bozgunculuğa) dönerseniz, biz de (sizi cezalandırmaya) döneriz..” İşte burada determinizim denen şey devreye girmektedir. İnsanlar aynı yanlışları yaparlarsa aynı sonuçlara katlanacaklarını bilmelidirler. Dühân 44/15’te “Biz sizden azabı azıcık kaldırırız; ama siz yine aynı şekilde eski inkârınıza dönersiniz” buyrularak, konuya dair bir açılım getirilmektedir.

İsrailoğulları önceden yaptıkları türden azgınlık, fesat, bozgunculuk, kibir, zulüm ve baskıcı yönetim ortaya koyarlar, Yüce Allah’ın çizdiği sınırları tanımaz da kendileri Allah’a sınır çizmeye kalkarlarsa sünnetüllâh devreye girer ve hak edenler hak ettikleri akıbeti dünyada yaşarlar.

Bu ayeti A‘râf 7/167 ışığında anlayabiliriz. Yüce Allah orada şöyle buyurmaktadır: “Hani bir zamanlar Rabbin, kıyamet gününe kadar onların üzerine kendilerini en kötü azaba uğratacak kimseler göndereceğini bildirmişti.” Önceki âyetlerle birlikte düşünüldüğünde maksadın dünyadaki azap olduğunda şüphe yoktur; ancak tevbe etmedikleri sürece dünyada azaba uğratılanların mahşerde çok daha şiddetli bir azapla karşılaşacakları da Kur’ân’da haber verilmektedir.

Âyetin yorumunu yapmakta olduğumuz cümlesi “Yahudiler, uygun olmayan şeyleri, Hz. Muhammed’i yalanlamaya(54) ve Tevrat ve İncil’de bulunan şeyleri gizlemeye yeniden dönerlerse, Yüce Allah da onlara, Araplar vasıtasıyla azabını ve belalarını yeniden dönderir” demektir.(55) İşte Râzî’nin de belirttiği üzere, bundan ötürü Nadîr, Kurayzâ, Kaynuka ve Hayber yahudilerinin başına ölüm ve helak gelmiş ve perişanlıklar başlarına çökmüştür. Geriye kalanlar ise, mülkiyetleri ve hükümranlıkları olmaksızın cizye ile ezilmişlerdir.

İsrâ 17:5-8. ayetlerde ele alınan konular hakkında şu şekilde de değerlendirmeler yapılmaktadır: İsrâ 17:5: Nabukednezar ve Babil işgali 1. Sürgün tahribat; İsrâ 17:6: Toparlanma ve mabedin tekrar onarılması (Ezra dönemi); İsrâ 17:7: Milattan sonra 70. Roma işgali ve Titus tarafından Kudüs'ün yıkılması, tam tahribat ve sürgün. Ta ki 1940 lara kadar hâkimiyet kuramadılar. İsrâ 17:8. ayet de kendilerine yine şans verilebileceğini bunu da iyi kullanmazlarsa Yüce Allah’ın da verdiği sözü geri alacağını ifade ediyor. Bu da 1940 sonrası dönemi ve geleceği ifade ediyor. En iyisini Allah bilir.

3. وَجَعَلْنَا جَهَنَّمَ لِلْكَافِر۪ينَ حَص۪يرًا “Cehennemi kâfirler için bir kuşatma yeri yaptık.” Buradaki جَعَلْنَا ce‘alnâ fiili gelecek zaman manası verecek şekilde yorumlanmalıdır ki Kur’ân’da gelecekte gerçekleşmesi kesin olan olaylar için geçmiş zaman kalıbı kullanımı bir Kur’ân üslubudur.

Yüce Allah nankör/inkârcı yahudiler başta olmak üzere, bütün inkârcılar için cehennemi kuşatıcı bir yer olarak hazırladığını beyan etmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen حَص۪ير hasîr kelimesi “muhasara edilen yer, kuşatan şey, zindan, hısar, içinden çıkılamayacak hapishane” gibi anlamlar vermekte ve azaptan kurtulmanın imkânsız olduğunu ortaya koymaktadır.(56)

Dünyadaki azap tehdidinin peşinden mahşerdeki cehennemden söz edilmesinin muhtemel sebebi şudur: “Dünya azabı ve işkencesi ne kadar kuvvetli ve fazla olursa olsun, bazı insanlar ondan kurtulabilir ve kaçabilir. O azabın içine düşen kimse, ya ölüm veya başka bir yolla ondan kurtulabilir. Ama ahiret azabına gelince, bu, insanı, kendisinden kurtulmak ümidi olmaksınız çepeçevre kuşatır. Bu nedenle, söz konusu kişiler için, bahsettiğimiz dünyevî azabın yanında, bundan sonra, kendilerini her yönden kuşatacak olan ve onlara kurtulamayacakları ahiret azabı vardır.”

Dipnotlar

• 1 - Mirac’la ilgili bilgiler için bk. Buhârî, Salât, 1; Hacc, 76; Enbiyâ’ 21/5, 22, 37, 41; Menâkıb, 24, 42; Müslim, İmân, 259, 263, 264; Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Meryem, 3; Ahmed b. Hanbel, III, 148, 149. 2 - Zemahşerî, age., II, 622.
  • Enbiyâ 21/5 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/37 Enbiyâ 21/41
• 3 - Semerkandî, age., XV, 314; Taberî, age., XV, 2; Zemahşerî, age., II, 621. 4 - Bakara 2/32, 116; Âl-i İmrân 3/191; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/116; En‘âm 6/100; A‘râf 7/143; Tevbe 9/31; Yûnus 10/10, 18, 68; Yûsuf 12/108; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/1, 43, 93, 108; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/22, 26, 87; Mü’minûn 23/91; Nûr 24/16; Furkân 25/18; Neml 27/8; Kasas 28/68; Rûm 30/17, 40; Sebe’ 34/41; Yâsîn 36/36, 83; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/13, 82; Tûr 52/43; Haşr 59/23; Kalem 68/29. 5 - Bu tercüme için bk. İslâmoğlu, age., s. 1158. 6 - Mustafa Öztürk, age., s. 792.
  • Bakara 2/32 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/171 Mâide 5/116 En‘âm 6/100 A‘râf 7/143 Tevbe 9/31 Yûnus 10/10 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Yûsuf 12/108 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/1 İsrâ 17/43 İsrâ 17/93 İsrâ 17/108 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/26 Enbiyâ 21/87 Mü'minûn 23/91 Nûr 24/16 Furkân 25/18 Neml 27/8 Kasas 28/68 Rûm 30/17 Rûm 30/40 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/83 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/13 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Kalem 68/29
• 7 - Taberî, age., XV, 2; Zemahşerî, age., II, 621-622. 8 - Âl-i İmrân 3/96.
  • Âl-i İmrân 3/96
• 9 - Semerkandî, age., II, 315; Zemahşerî, age., II, 622. 10 - Enbiyâ’ 21/71, 81.
  • Enbiyâ 21/71 Enbiyâ 21/81
• 11 - Tâhâ 20/12; Nâzi‘ât 79/16. 12 - Neml 27/8; 13 - Kasas 28/30. 14 - A‘râf 7/137. 15 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 323 (Vâkıdî, Meğâzî, III, 958’den naklen). 16 - İbrâhim 14/37. 17 - Âl-i İmrân 3/96.
  • Tâhâ 20/12 Nâzi‘ât 79/16 Neml 27/8 Kasas 28/30 A‘râf 7/137 İbrâhîm 14/37 Âl-i İmrân 3/96
• 18 - İslâmoğlu, age., s. 528’de 3. not.
• 19 - Taberî, age., XV, 16; Zemahşerî, age., II, 623.
• 20 - Zemahşerî, age., II, 623.
• 21 - Semerkandî, age., III, 360. 22 - Zemahşerî, age., IV, 411. 23 - Semerkandî, age., III, 360.
• 24 - Semerkandî, age., III, 360-361.
• 25 - Nisâ’ 4/58, 134; İsrâ’ 17/1; Hacc 22/61, 75; Lokmân 31/28; Mü’min 40/20, 56; Şûrâ 42/11; Mücâdile 58/1.
  • Nisâ 4/58 Nisâ 4/134 İsrâ 17/1 Hacc 22/61 Hacc 22/75 Lokmân 31/28 Mü'min 40/20 Mü'min 40/56 Şûrâ 42/11 Mücâdele 58/1
• 26 - Semerkandî, age., II, 315; Taberî, age., XV, 18. 27 - Semerkandî, age., II, 315.
• 28 - Âl-i İmrân 3/173. 29 - Nisâ’ 4/109. 30 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12. 31 - Âl-i İmrân 3/173; En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 32 - Müzzemmil 73/9. 33 - Nisâ’ 4/81, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48. 34 - En‘âm 6/66, 107; Yûnus 10/108; İsrâ’ 17/54; Zümer 39/41; Şûrâ 42/6; Furkân 25/43. 35 - Nisâ’ 4/109; İsrâ’ 17/2, 68, 86.
  • Âl-i İmrân 3/173 Nisâ 4/109 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Âl-i İmrân 3/173 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Müzzemmil 73/9 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 En‘âm 6/66 En‘âm 6/107 Yûnus 10/108 İsrâ 17/54 Zümer 39/41 Şûrâ 42/6 Furkân 25/43 Nisâ 4/109 İsrâ 17/2 İsrâ 17/68 İsrâ 17/86
• 36 - Semerkandî, age., II, 315. 37 - Taberî, age., XV, 19.
• 38 - İbrâhim 14/5; İsrâ’ 17/3; Lokmân 31/31; Sebe’ 34/13, 19; Şûrâ 42/33. 39 - Fâtır 35/30, 34; Şûrâ 42/23; Teğâbun 64/17.
  • İbrâhîm 14/5 İsrâ 17/3 Lokmân 31/31 Sebe' 34/13 Sebe' 34/19 Şûrâ 42/33 Fâtır 35/30 Fâtır 35/34 Şûrâ 42/23 Teğâbun 64/17
• 40 - Semerkandî, age., II, 316; Taberî, age., XV, 21; Zemahşerî, age., II, 624.
• 41 - Esed, age., s. 560’ta 5. not; İslâmoğu, age., s. 529’da 11. not. İlgili bölümler için bk. Eski Ahit: Levililer 26, 14-39; Tesniye 28, 15-68; İşaya 5: 24-30; Yeremya 2: 28; Yeni Ahit: Matta 23: 33-37; Luka 21: 10-24.
• 42 - Semerkandî, age., II, 316-317; Taberî, age., XV, 21-30; Zemahşerî, age., II, 624.
• 43 - Esed, age., s. 560’ta 7. not; İslâmoğlu, age., s. 529’da 12. not; Mustafa Öztürk, Meâl, s. 324’te 3. not. 44 - Kurtubî, el-Câmı‘, V, 216.
• 45 - Semerkandî, age., II, 316-317; Taberî, age., XV, 30. 46 - Zemahşerî, age., II, 624.
• 47 - Zemahşerî, age., II, 624.
• 48 - Esed, age., s. 650’ta 8. not.
• 49 - Esed, age., s. 560’ta 9. not; Mustafa Öztürk, Meâl, s. 324’te 4. not.
• 50 - Semerkandî, age., II, 318; Taberî, age., XV, 42-43; Zemahşerî, age., II, 625.
• 51 - Semerkandî, age., II, 318; Taberî, age., XV, 42-43; Zemahşerî, age., II, 625.
• 52 - Semerkandî, age., II, 331; Taberî, age., XV, 44.
• 53 - Yûsuf 12/87; Zümer 39/53.
  • Yûsuf 12/87 Zümer 39/53
• 54 - Semerkandî, age., II, 318; Zemahşerî, age., II, 625. 55 - Taberî, age., XV, 44.
• 56 - Semerkandî, age., II, 318; Taberî, age., XV, 44-45; Zemahşerî, age., II, 625.