Haşr Suresi

Medine’de hicrî 4. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 24 âyetten oluşan, adını 2. âyette Nadiroğullarının Medine’den sürülmesine işaret eden ve adını “toplanma, kalkışma” anlamına gelen الْحَشْر el-haşr kelimesinden alan Haşr sûresi, inişe göre 102, resmî sıralamada ise 59. sûredir.

Haşr sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Mücâdele sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de özellikle “münafıklardan söz edilmesi” (Mücâdele 14-20; Haşr 11-17), “zıhar, ganimet gibi sosyal hayatla ilgili konuların ele alınması” (Mücâdele 1-4; Haşr 6-8), iman ehli insanların cennetle ödüllendirilecek olması” (Mücâdele 22; Haşr 20), “Yüce Allah’ın eşsiz ve erişişmez bilgi sahibi oluşu” (Mücâdele 6-7; Haşr 18) vs. noktalar ortak konu başlıkları olarak zikredilebilir.

Haşr sûresi göklerde ve yerde ne varsa hepsinin Yüce Allah’ı tesbih ettiği bilgisiyle başlamakta ve sonrasında Nadîroğullarının dönekliği sebebiyle kuşatıldıkları, Yüce Allah’a ve Rasûlüllah’a karşı gelmeleri sebebiyle sürgün edilmeleri, ardından onlardan elde edilen fey’ denen ganimetlerin dağıtımının nasıl yapılması gerektiği ile Ensar denen Medineli Müslümanların Muhacir denen Mekkeli Müslümanları kendilerine tercih etmeleri, onlar için yaptıkları duaları ele alınmaktadır.

11. âyetten itibaren, münafıkların ittifak yaptıkları kitap ehline de yalan konuştukları, onları da aldattıkları, Yüce Allah’tan değil de daha çok Müslümanlardan korktukları, birlik halinde görünmelerine rağmen aralarında derin ayrılıkların bulunduğu, şeytan gibi davranarak karşılarındakileri aldattıkları, akıbetlerinin de cehennem olacağı bildirilmektedir.

18. âyetten itibaren, iman edenlere hitap edilmekte, ahiret için hazırlıklı olmaları gerektiği, Yüce Allah’ı unutanlar gibi olmamaları, cehennemliklerle cennetliklerin bir olamayacağı, cennetliklerin kurtulacakları ifade edilmekte, ardından “Eğer biz bu Kur’an’ı bir dağa indirseydik, muhakkak ki onu, Allah korkusundan baş eğerek, parça parça olmuş görürdün. Bu misalleri insanlara düşünsünler diye veriyoruz” buyrularak vahyin indiriliş amacına dikkat çekilmektedir.

Surenin son üç âyetinde ise Yüce Allah’ın çeşitli sıfatları ele alınmakta ve sûre şu şekilde sona erdirilmektedir: “O, kendisinden başka hiçbir ilah olmayan Allah’tır. (O), görülmeyeni de görüleni de bilendir. O, Rahmân’dır; Rahîm’dir. O, kendisinden başka hiçbir ilah olmayan Allah’tır. Mülkün sahibidir; kutsallığın kaynağıdır; esenlik verendir; emniyete kavuşturan/güven verendir; gözetip koruyandır; her şeyden üstündür; istediğini engelsiz yaptırabilendir; büyüklükte eşi olmayandır. Allah, müşriklerin ortak koştukları şeylerden münezzehtir. O, yaratan, yoktan var eden, şekil veren, en güzel isimler sadece kendisine ait olan Allah’tır. Göklerde ve yerde olanlar O’nun şânını yüceltmektedirler. O, el-‘azîz’dır (mutlak galiptir); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).”

Yüce Allah, sûrenin 11-17. âyetlerinde münafıkların ikiyüzlülüklerini, korkaklıklarını, şeytan gibi davranışlarını, nihayet perişan akıbetlerini dile getirmektedir.

a) Münafıkların İkiyüzlülükleri

Yüce Allah, sûrenin 11-14. âyetlerinde münafıkların, kitap ehlinden kafir olan kardeşlerine “Eğer siz (yurdunuzdan) çıkartılırsanız, mutlaka biz de sizinle beraber çıkarız; sizin aleyhinizde kimseye asla uymayız. Eğer sizinle savaşılırsa (size savaş açılırsa) mutlaka size yardım ederiz” dediklerini, ancak Allah’ın, onların yalancı olduklarına şahitlik ettiğini ifade etmektedir.

Ardından, münafıklar şu şekilde tanıtılmaktadır: “Andolsun, eğer onlar (yurtlarından) çıkarılsalar, onlarla beraber (evlerinden) çıkmazlar; savaşa tutuşmuş olsalar, onlara yardım etmezler; yardım etseler bile arkalarını dönüp kaçarlar; sonra kendilerine de yardım edilmez. Onların içlerinde size karşı duydukları korku Allah’a olan korkularından daha şiddetlidir. Bunun sebebi onların (gerçeği) anlamayan bir topluluk oluşlarıdır. Onlar müstahkem şehirlerde veya siperler arkasında bulunmaksızın sizinle toplu halde savaşamazlar. Kendi aralarındaki savaşları ise çetindir. Sen onları derli toplu sanırsın, halbuki kalpleri darmadağınıktır. Bunun sebebi onların akletmeyen bir topluluk oluşlarıdır.”

ı. Yalan Sözler Vermeleri

اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ نَافَقُوا يَقُولُونَ لِاِخْوَانِهِمُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ لَئِنْ اُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَكُمْ وَلَا نُط۪يعُ ف۪يكُمْ اَحَدًا اَبَدًا وَاِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّكُمْ وَاللّٰهُ يَشْهَدُ اِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ “Münafıkların, kitap ehlinden kâfir olan kardeşlerine ‘Siz (yurdunuzdan) çıkartılırsanız, mutlaka biz de sizinle birlikte çıkarız; sizin aleyhinizde kimseye asla uymayız. Sizinle savaşılırsa mutlaka size yardım ederiz.’ dediklerini görmedin mi? Allah onların yalancı olduklarına şahitlik eder.”

Âyetteki اَلَمْ تَرَ elem tera sorusu “görmedin(iz) mi, bakmadın(ız) mı”; اِلَى الَّذ۪ينَ نَافَقُوا ilellezîne nâfekû ifadesi “münafık olanları, münafıklık yapmış olanlara”; يَقُولُونَ yekûlûne fiili “(şöyle) diyorlar”; لِاِخْوَانِهِمُ li ıhvânihim ifadesi “onların kardeşlerine, kafadarlarına”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkâr etmiş kişilere”; مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ min ehli’l-kitâbi ifadesi “kitap ehlinden”; لَئِنْ اُخْرِجْتُمْ lein uhrictüm ifadesi “eğer çıkartılırsanız”; لَنَخْرُجَنَّ le nahrucenne fiili “muhakkak ki çıkacağız”; مَعَكُمْ me‘aküm ifadesi “sizinle”; وَلَا نُط۪يعُ ve lâ nutî‘u fiili “ve itaat etmeyiz”; ف۪يكُمْ fîküm ifadesi “sizinle ilgili”; اَحَدًا ehaden kelimesi “hiç kimseye”; اَبَدًا ebeden kelimesi “ebedi olarak”; وَاِنْ قُوتِلْتُمْ ve in kûtiltüm fiili “ve eğer size savaş açılırsa”; لَنَنْصُرَنَّكُمْ lenensuranneküm fiili “size muhakkak ki yardım edeceğiz”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يَشْهَدُ yeşhedü fiili “şahitlik eder, şahittir ki”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; لَكَاذِبُونَ lekâzibûne kelimesi ise “elbette yalancıdırlar” demektir.

Burada münafıkların kitap ehlinden inkârcı kardeşlerine nasıl yalan konuştukları gündeme getirilmektedir.

1. اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ نَافَقُوا يَقُولُونَ لِاِخْوَانِهِمُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ لَئِنْ اُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَكُمْ وَلَا نُط۪يعُ ف۪يكُمْ اَحَدًا اَبَدًا وَاِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّكُمْ “Münafıkların, kitap ehlinden kâfir olan kardeşlerine ‘Siz (yurdunuzdan) çıkartılırsanız, mutlaka biz de sizinle birlikte çıkarız; sizin aleyhinizde kimseye asla uymayız. Sizinle savaşılırsa mutlaka size yardım ederiz.’ dediklerini görmedin mi?” Yüce Allah Mekke’den hicret eden Muhâcirleri, onlara yardımcı olan Medineli Ensâr’ı ve bunlardan sonra gelenleri dile getirdikten sonra, mesânîlik usülü gereği bu defa sözü Medine’li münafıklara getirmekte ve onların kitap ehlinden olan kardeşlerine neler söylediklerini hatırlatmaktadır.

Münafıkların çeşitli özellikleri konusunu Münâfikûn suresinde ele alacağımız için burada sadece bu surede zikredilen mesajlar üzerinde duracağız.

a) اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ نَافَقُوا “Münafık olanları görmedin(iz) mi?” Âyetin başındaki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi “görmedin mi” manasına gelse de aslında maksat Hz. Peygamber’in şahsında bütün ümmet olduğu için tercüme “farkında mısın(ız)”, “görmez misin(iz)”, “farkında olun, görün, düşünün” anlamlarında yorumlanmalıdır. Burada sözü edilenlerin isim olarak kimler olduğu hakkında âyette herhangi bir bilgi yoktur. Ancak tefsirlerimizde bunların Abdullah b. Übeyy, Abdullah b. Nabtel ve Rufâ‘a b. Zeyd olduğu nakledilmektedir.(1)

b)يَقُولُونَ لِاِخْوَانِهِمُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ “Kitap ehlinden kafir olan kardeşlerine diyorlar ki.” Âyette geçen kardeşlik “küfürde yani inkârda kardeşlik”, “karşılıklı sadakat, dostluk ve yardımlaşma sebebiyle kardeşlik” ile “Hz. Muhammed’e düşmanlıkta, aralarında bulunan ortaklık sebebiyle olan kardeşlik” şeklinde, bir anlamda sahte de olsa “dostları”, “kafadarları”, “yandaşları”, “yoldaşları” şeklinde yorumlanabilir. Dahası, maksadı bunlarla birlikte biyolojik kardeşliği kapsar şeklinde de anlayabiliriz.

c)لَئِنْ اُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَكُمْ وَلَا نُط۪يعُ ف۪يكُمْ اَحَدًا اَبَدًا وَاِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّكُمْ “Siz (yurdunuzdan) çıkartılırsanız, mutlaka biz de sizinle birlikte çıkarız; sizin aleyhinizde kimseye asla uymayız. Sizinle savaşılırsa mutlaka size yardım ederiz.” Burada sözü edilen münafıklar, kardeşleri kabul ettikleri kişilere seslenmekte ve evlerinden veya yurtlarından sürülmeleri halinde kendilerinin de onlarla birlikte çıkıp gideceklerini, onlar hakkında hiç kimsenin hiçbir sözüne itaat edip uymayacaklarını, dahası herhangi bir şekilde savaşa tutuşurlarsa kendilerine mutlak surette yardım edecekleri sözünü vermişlerdi.

Âyette geçen لَنَخْرُجَنَّ lenahrucenne ve لَنَنْصُرَنَّ lenensuranne ifadelerinin başındaki lâm/le harfi ile sonundaki “şeddeli nûn” harfleri münafıkların yalancılıkta ne kadar kararlı olduklarını gösteren birer pekiştirme edatıdır.

2. وَاللّٰهُ يَشْهَدُ اِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ “Allah onların yalancı olduklarına şahitlik eder.” Bir kez de Tevbe 9/107’de geçen bu cümlede Yüce Allah münafıkların kitap ehlinden inkârcı kafadarlarına söyledikleri sözlerde muhakkak surette yalan söylediklerini, tıpkı Münafikûn 63/1’de belirtildiği gibi münafıkların yalancı olduklarına kendisinin şahit olduğunu bildirmekte, dolayısıyla tavır ve davranışlarıyla kaypaklık gösteren bu insanlara itibar edilmemesi gerektiği üzerinde durmakta, Müslümanları açık ifadelerle bu tipler hakkında uyarmak istemektedir.

ıı. Sözlerinde Durmamaları Ve Korkaklıkları

لَئِنْ اُخْرِجُوا لَا يَخْرُجُونَ مَعَهُمْ وَلَئِنْ قُوتِلُوا لَا يَنْصُرُونَهُمْ وَلَئِنْ نَصَرُوهُمْ لَيُوَلُّنَّ الْاَدْبَارَ ثُمَّ لَا يُنْصَرُونَ لَاَنْتُمْ اَشَدُّ رَهْبَةً ف۪ي صُدُورِهِمْ مِنَ اللّٰهِ ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَفْقَهُونَ “Şüphesiz ki onlar (yurtlarından) çıkarılsalar, onlarla birlikte (evlerinden bile) çıkmazlar. Savaşa tutuşmuş olsalar, onlara yardım etmezler. Yardım etseler bile arkalarını dönüp kaçarlar; sonra kendilerine de yardım edilmez. Onların göğüslerinde (içlerinde) size karşı duydukları korku, Allah’a olan korkularından daha şiddetlidir. Bunun sebebi, onların (gerçeği) anlamayan bir topluluk oluşudur.”

Buradaki لَئِنْ اُخْرِجُوا lein uhricû fiili “eğer çıkartılırlarsa”; لَا يَخْرُجُونَ lâ yahrucûne fiili “çıkmazlar”; مَعَهُمْ me‘ahum ifadesi “onlarla birlikte”; وَلَئِنْ قُوتِلُوا ve lein kûtilû fiili “ve eğer kendileriyle savaşılırsa”; لَا يَنْصُرُونَهُمْ lâ yensurûnehum fiili “onlara yardım etmezler, edemezler”; وَلَئِنْ نَصَرُوهُمْ ve lein nesarûhum ifadesi “ve onlara yardıma kalkışırlarsa”; لَيُوَلُّنَّ leyüvellünne edilgen fiili “elbette dönerler”; الْاَدْبَارَ el-edbâra kelimesi “arkalarını”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَا يُنْصَرُونَ lâ yunsarûne edilgen fiili “kendilerine yardım edilmez”; لَاَنْتُمْ leentüm zamiri “elbette siz”; اَشَدُّ eşeddü kelimesi “daha şiddetli(dir), daha ileri(dir)”; رَهْبَةً rahbeten kelimesi “korku bakımından”; ف۪ي صُدُورِهِمْ fî sudûrihim ifadesi “onların gönüllerindeki”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ zâlike biennehum ifadesi “çünkü muhakkak ki onlar”; قَوْمٌ kavmun kelimesi “(şöyle) bir topluluktur”; لَا يَفْقَهُونَ lâ yefkahûne fiili ise “anlamazlar, anlamayan bir topluluk(tur)” demektir.

Burada münafıkların yalancılıkları ve olması gerektiği gibi Yüce Allah’tan değil de insanlardan daha çok korktukları gündeme getirilmektedir.

1. لَئِنْ اُخْرِجُوا لَا يَخْرُجُونَ مَعَهُمْ وَلَئِنْ قُوتِلُوا لَا يَنْصُرُونَهُمْ وَلَئِنْ نَصَرُوهُمْ لَيُوَلُّنَّ الْاَدْبَارَ ثُمَّ لَا يُنْصَرُونَ “Şüphesiz ki onlar (yurtlarından) çıkarılsalar, onlarla birlikte (evlerinden bile) çıkmazlar. Savaşa tutuşmuş olsalar, onlara yardım etmezler. Yardım etseler bile arkalarını dönüp kaçarlar; sonra kendilerine de yardım edilmez.” Yüce Allah münafıkların kafadarlarına verdikleri sözlerde kesin olarak yalan konuştuklarını ispatlamak üzere onların verdikleri sözde durmayacaklarını ifade etmektedir.

Bu çerçevede kitap ehlinden olan inkârcılar yurtlarından sürülseler onların diğerleriyle birlikte hareket edip yurtlarını terk etmeyeceklerini, kitap ehline savaş açılması durumunda kendilerine yardım etmeyeceklerini, kazara yardıma teşebbüs etseler bile bu defa da zoru gördüklerine savaş meydanından kaçıp gideceklerini bildirmekte, nihayetinde bu tip münafıklara güvenen Yahudilerin de mutlak sûrette yardımsız bırakılacakları beyan edilmektedir.

Buna benzer bir durum Âl-i İmrân 3/111’de kitap ehli için zikredilmekte, aslında birbirlerinin aynısı davranışlar ortaya koyduklarına dikkat çekilmiş olmaktadır. Kur’ân’da mahşerde kimlerin yardımcılarının olamayacağıyla ilgili olarak çeşitli bilgiler ve nitelikler üzerinde durulmaktadır.(2) İşte bunlardan birisi de inkârcı Yahudiler ve onlara yardım edeceği yalanını söyleyen münafıklardır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda yer alan ثُمَّ لَا يُنْصَرُونَ “Sonra kendilerine yardım edilmez” ifadesinden maksat, yardım bekleyen Yahudiler olabileceği gibi, onlara savaş meydanında yardım edeceği sözünü veren münafıklar da olabilir; zira onlar da savaş meydanında zoru görünce arkalarını dönüp kaçmaktan başka bir iş yapayacakları gibi, bizzat kendileri yardıma muhtaç duruma gelirler; âyette bu iki manaya da ihtimal vardır.

2. لَاَنْتُمْ اَشَدُّ رَهْبَةً ف۪ي صُدُورِهِمْ مِنَ اللّٰهِ ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَفْقَهُونَ “Onların göğüslerinde (içlerinde) size karşı duydukları korku, Allah’a olan korkularından daha şiddetlidir. Bunun sebebi, onların (gerçeği) anlamayan bir topluluk oluşudur.” Yüce Allah bu münafık tiplerin gönüllerindeki insan korkusunun Allah korkusundan daha fazla olduğunu beyan etmekte, onların bu durumunun sebebinin ise gerçeği düşünmeyen bir topluluk olmalarından kaynaklandığını bildirmektedir. Münafıkların müslümanlardan korkmalarının sebebi Yüce Allah’ın onların kalplerine korku salmalarıdır. Ancak korku verenden değil de korkunun göstergesinden çekinmeleri, gerçeği farkedememelerine bağlıdır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen رَهْبَة rahbeh kelimesi “korku” manasına gelmekte, birlikte kullanıldığı اَشَدّ eşedd kelimesi gereği manası “şiddetli korku” şeklini almaktadır. Münafıklar mahşere ve oradaki ateş azabına inanmadıkları için onlar sadece yaşamakta oldukları bu hayata itibar eder ve bu hayatın uzun olmasını, kısaltılma riskinin bulunmamasını isterler.

Bu yüzden insanlardan yani güçten kaynaklanan korkuları Yüce Allah’tan ve O’nun ebedi ve şiddetli olan ahiretteki azabından çok daha fazladır, şiddetlidir. Yüce Allah münafıkların bu durumunun sebebini, “anlamayan bir topluluk oluşlarına” bağlamakta ve bu durumu cümlenin başındaki ذٰلِكَ بِ zâlike bi kullanımıyla ortaya koymaktadır.

ııı. Aralarındaki Derin İhtilafları

لَا يُقَاتِلُونَكُمْ جَم۪يعًا اِلَّا ف۪ي قُرًى مُحَصَّنَةٍ اَوْ مِنْ وَرَآءِ جُدُرٍ بَاْسُهُمْ بَيْنَهُمْ شَد۪يدٌ تَحْسَبُهُمْ جَم۪يعًا وَقُلُوبُهُمْ شَتّٰى ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْقِلُونَ “Onlar, korunaklı şehirlerde veya duvarlar (siperler) arkasında bulunmadan sizinle toplu hâlde savaşamazlar. Kendi aralarındaki savaşları ise şiddetlidir. Sen onları derli toplu sanırsın, (oysa) kalpleri darmadağındır. Bunun sebebi, onların akıl etmeyen bir topluluk oluşlarıdır.”

Âyetteki لَا يُقَاتِلُونَكُمْ lâ yukâtilûneküm fiili “onlar sizinle savaşamazlar”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “topluca”; اِلَّا ف۪ي قُرًى illâ fî kuran istisnası “(şöyle) şehirlerden olmasından başka”; مُحَصَّنَةٍ muhassanetin kelimesi “korunaklı”; اَوْ مِنْ وَرَآءِ جُدُرٍ ev min verâi cüdürin tamlaması “veya surların arkasında”; بَاْسُهُمْ be’suhum tamlaması “onların savaşları”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların kendi aralarındaki”; شَد۪يدٌ şedîdün kelimesi “çok çetindir”; تَحْسَبُهُمْ tahsebuhum ifadesi “sen onları (şöyle) sanırsın”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “toplu, birlikte”; وَقُلُوبُهُمْ ve kulûbuhum tamlaması “ve onların kalpleri ise”; شَتّٰى şettâ ifadesi “dağınıktır”; ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ zâlike biennehum ifadesi “çünkü muhakkak ki onlar”; قَوْمٌ kavmun kelimesi “(şöyle) bir topluluktur”; لَا يَعْقِلُونَ lâ ya‘kılûne fiili ise “akıl etmezler, düşünmezler, akıl etmeyen bir topluluk(tur)” demektir.

Burada münafıkların ve Yahudilerin Müslümanlara karşı birleşememelerinin nedeni hakkında bilgi gündeme getirilmektedir.

1. لَا يُقَاتِلُونَكُمْ جَم۪يعًا اِلَّا ف۪ي قُرًى مُحَصَّنَةٍ اَوْ مِنْ وَرَآءِ جُدُرٍ “Onlar, korunaklı şehirlerde veya duvarlar (siperler) arkasında bulunmadan sizinle toplu hâlde savaşamazlar.” Yüce Allah münafıkların Yahudilere işbirliği ve yardım sözü vermelerine rağmen bunu hiçbir şekilde tutamayacaklarını, çünkü müslümanlardan çok korktuklarını ve gerçeği anlamayan bir topluluk olduklarını beyan ettikten sonra, bu defa onların birlikte yani birbirlerine destek çıkarak da hep birlikte müslümanlarla savaşamayacaklarını, sadece korunaklı kalelerde ve müstahkem surların arkasında durabileceklerini bildirmektedir.

Âyette geçen قُرًى مُحَصَّنَةٍ kuran muhassanetin tamlaması korunaklı kaleler” manasına gelmektedir ki مُحَصَّنَة muhassanah kelimesi Kur’ân’da sadece burada geçmekte ve daha önce yorumladığımız Haşr 59/2’de yer alan حُصُون husûn kelimesiyle hemen hemen aynı manayı içermektedir. Buradaki جُدُر cüdür sözcüğü ise Kehf 18/77 ve 82’de geçen cidâr/el-cidâr kelimesinin çoğuludur ve Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilmekte, “mustahkem duvarlar” yani “surlar” anlamını vermektedir.

Anlaşılıyor ki لَا يُقَاتِلُونَكُمْ جَم۪يعًا “topluca sizinle savaşamazlar” ifadesi gereği, münafıklarla Yahudiler bir araya gelip müslümanlara karşı herhangi bir birleşik bir cephe veya birliktelik oluşturamayacakları gibi, bunu derme çatma bir şekilde yapsalar dahi herhangi bir meydan savaşı veya göğüs göğüse bir muharebede bulunamayacakları, sadece korunaklı şehirlerde, kalelerde ya da kuvvetli surların arkasında kendilerini sağlama alarak bir savaş yapma görüntüsü verecekleri ifade edilmektedir. Böyle olmalarının gerekçesi devam eden cümlede şu şekilde zikredilmektedir:

2. بَاْسُهُمْ بَيْنَهُمْ شَد۪يدٌ تَحْسَبُهُمْ جَم۪يعًا وَقُلُوبُهُمْ شَتّٰى “Kendi aralarındaki savaşları ise şiddetlidir. Sen onları derli toplu sanırsın, (oysa) kalpleri darmadağındır.” Yüce Allah âyetin bu kısmında münafık ve Yahudilerin birliktelik oluşturamamalarını iki gerekçeye bağlamaktadır.

a)بَاْسُهُمْ بَيْنَهُمْ شَد۪يدٌ “Kendi aralarındaki savaşları ise şiddetlidir.” Yüce Allah münafıklarla Yahudilerin kendi aralarında çok şiddetli ayrılıkların ve anlaşmazlıkların bulunduğunu, bu nedenle bir araya gelip de Müslümanlara karşı ortak bir cephe oluşturamayacaklarını, dahası birleşik bir hareketle savaşamayacaklarını bildirmektedir.

Burada geçen بَاْس be’s kelimesi “savaş”, “ayrılık”, “anlaşmazlık”, “çekişme”, “rekabet” gibi anlamlar vermekte ve bu iki grubun bir araya gelememe sebebinin bu olduğu bildirilmektedir.

b) تَحْسَبُهُمْ جَم۪يعًا وَقُلُوبُهُمْ شَتّٰى “Sen onları derli toplu sanırsın, (oysa) kalpleri darmadağındır.” Yüce Allah bu iki grubun aradındaki anlaşmazlıkların bir başka sebebini ise “bir ve beraber görünseler de kalplerinin paramparça oluşu” şeklinde vermektedir.

Tâhâ 20/53 ve Leyl 92/4’te de geçen شَتّٰى şettâ kelimesi “dağınık”, “paramparça”, “farklı”, “değişik” gibi anlamlar vermekte ve münafıkların sadece müslümanlara değil, başkalarına da münafık oldukları, bu yüzden şeklen bir ve beraber bir görüntü verseler de aslında kalplerinin darmadağın olduğu beyan edilmektedir.

c) Âlimlerimiz bu âyetle ilgili şu açıklamalarda bulunmuşlardır:

ı. “Onların aralarındaki şiddetli savaş, ‘birbirleriyle savaştığında olur. Fakat sizinle savaştıklarında onların bu güç ve şiddetlerinden eser kalmaz. Zira cesur da olsa bir kimse Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne karşı savaştığında korkuya kapılır; daha önce izzet ve şeref sahibi iken zelil ve rüsvay olur’ demektir.”

ıı. “Mücâhid şöyle demiştir: Onlar biraraya geldiklerinde ‘Biz andolsun ki şunu şunu yapacağız’ diyorlar ve böylece müminleri, duvarlar ve muhkem kaleler arkasından verecekleri savaşlarla tehdid ediyorlardı. Sonra savaşmak üzere, çıkmaya yelteniyorlardı. Hâlbuki ancak kendi aralarındaki savaşları çok şiddetlidir. Yoksa müminlere karşı olan savaşta durumları böyle değildir.”

ııı. “İbn Abbas’a göre âyetin manası ‘Onlar birbirinin düşmanıdır’ şeklindedir. Bu izahın doğruluğunun delili ise ayetteki, ‘Sen onları birlik halinde sanırsm. Hâlbuki kalbleri darmadağınıktır’ ifadesidir. Bu, ‘Sen, şeklen-zâhiren, onların birbiriyle bir ülfet ve sevgi üzere birlik halinde olduklarını zannedersin. Kalplerine gelince darmadağınıktır. Çünkü onlardan herbiri ayrı bir görüştedir. Aralarında da içten içe şiddetli bir düşmanlık vardır’ demektir. Bu, onlarla savaş hususunda, müslümanları bir cesaretlendirmedir.”(3)

3. ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْقِلُونَ “Bunun sebebi, onların akıl etmeyen bir topluluk oluşlarıdır.” Yüce Allah münafıkların ve Yahudilerin bu durumunun sebebini, yani Müslümanlara karşı birliktelik oluşturamamalarının, aralarındaki anlaşmazlıklarının şiddetli oluşunun nedenini “akletmeyen bir topluluk oluşlarına” bağlamakta ve bu durumu cümlenin başındaki ذٰلِكَ بِ zâlike bi kullanımıyla ortaya koymaktadır.

b) Münafıkların Kime Benzedikleri

Yüce Allah, sûrenin 15-17. âyetlerinde münafıkların durumunun kendilerinden az önce geçmiş, yaptıklarının cezasını tatmış ve elem verici azabı hak edenlerin durumu gibi olduğunu, dahası tıpkı insana “İnkâr et” diyen şeytana benzediğini, insan inkâr edince de şeytanın “Muhakkak ki ben senden uzağım; çünkü ben âlemlerin Rabbi olan Allah’tan korkarım” dediğini beyan etmekte, sonuçta içinde ebedî kalacakları ateşin ikisinin de cezası olacağını dile getirmektedir.

ı. Kısa Bir Zaman Önce Helak Edilenlere Benzemeleri

كَمَثَلِ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَر۪يبًا ذَاقُوا وَبَالَ اَمْرِهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “(Onların durumu), kendilerinden az önce geçmiş ve yaptıklarının cezasını tatmış olanların örneği gibidir. Onlara elem verici bir azap vardır.”

Âyetteki كَمَثَلِ الَّذ۪ينَ ke meselillezîne tamlaması “(şu) kişilerin durumu gibi”; مِنْ قَبْلِهِمْ min kablihim tamlaması “kendilerinden öncekilerin”; قَر۪يبًا karîben kelimesi “biraz önce”; ذَاقُوا zâkû fiili “tatmışlardı”; وَبَالَ اَمْرِهِمْ vebâle emrihim tamlaması “işlerinin vebalini, sorumluluğunu, cezasını”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması ise “elem verici bir azap” demektir.

Burada münafıkların ve Yahudilerin durumunun kısa bir süre önce yaptıklarının karşılığını tadan müşrikler veya Kaynuka oğulları gibi olacağı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah burada sözünü ettiği münafıkların ve Yahudilerin durumunu kendilerinden çok az bir zaman önce yaşayan ve inkâr suçlarının karşılığını tadanların durumu gibi olduğunu, öncekilerin yaşadığı gibi bunlar için de dünyada öldürülmek gibi, mahşerde de ateş azabı şeklinde elem verici bir azabın kendilerini beklediğini haber vermektedir.

Kur’ân’da dört kez(4) kullanılan ve her kullanıldığı yerlerde اَمْر emr kelimesiyle birlikte zikredilen وَبَال vebâl kelimesi “ceza”, “tehlikeli ve kötü son”, “felaket”, “vebal”, “acı” gibi anlamlar içermekte ve sahibine eziyet ve ceza çektiren her bir uygulama manasına gelmektedir. Burada zikredilen “elem verici azap” ifadesi Kur’ân’da 72 kez(5) geçmektedir.

Âlimler burada sözü edilenlerin kimler olduğuyla ilgili olarak çeşitli ihtimallerden söz etmişlerdir. Bu çerçevede âyette kast edilen husus, münafıkların ve Yahudilerin durumunun az bir zaman önce Bedir’de savaşan müşrik kâfirlerin durumu gibi olacağını bildirmektir. Bedir’dekiler bu dünyada öldürülme azabını tatmışlardı. Ayrıca bunlar için âhirette de çetin bir azab olacaktır. Bir başka görüşe göre maksat, Kaynuka oğullarının ihanetleri sebebiyle hicretin ikinci yılında Medine’den kovulmalarıdır.(6)

Bu iki görüş de elbette doğru olabilir. Ancak Haşr 59/17. âyetteki bilginin de işaretiyle konuya daha geniş bir açıdan bakıldığında maksadın herhangi özel bir döneme ve kişilere ait olmadığını söyleyebiliriz. Buna göre söylenmek istenen şey, inkârcıların ve münafıkların akıbetinin azapla şekilleneceğinin bildirilmesidir.

ıı. Şeytana Benzemeleri

كَمَثَلِ الشَّيْطَانِ اِذْ قَالَ لِلْاِنْسَانِ اكْفُرْ فَلَمَّا كَفَرَ قَالَ اِنّ۪ي بَر۪يٓءٌ مِنْكَ اِنّ۪يٓ اَخَافُ اللّٰهَ رَبَّ الْعَالَم۪ينَ “(Münafıkların durumu) tıpkı şeytan(ın durumu) gibidir. Hani şeytan, insana ‘İnkâr et!’ der. (İnsan) inkâr edince de ‘Şüphesiz ki ben senden uzağım; şüphesiz ki ben âlemlerin Rabbi olan Allah’tan korkarım!’ der.”

Âyetteki كَمَثَلِ الشَّيْطَانِ ke meseli’ş-şeytâni tamlaması “şeytanın misali gibi(dir)”; اِذْ قَالَ iz kâle ifades “hani demişti ki”; لِلْاِنْسَانِ li’l-insâni ifadesi “insana, nankör insana”; اكْفُرْ ükfur emri “inkâr et”; فَلَمَّا كَفَرَ fe lemmâ kefera ifadesi “(o kişi de) inkâr edince”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; بَر۪يٓءٌ berîun kelimesi “uzağım”; مِنْكَ minke ifadesi “senden”; اِنّ۪يٓ innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَخَافُ ehâfu fiili “korkarım”; اللّٰهَ allâhe ifadesi “Allah(tan)”; رَبَّ الْعَالَم۪ينَ rabbe’l-‘âlemîne tamlaması ise “âlemlerin Rabbi (olan)” demektir.

Burada münafıkların ikiyüzlülüğünün şeytana benzediği, hatta inkâr ve sapkınlıkta şeytanı bile geride bırakacak boyuta ulaşabileceği gündeme getirilmektedir.

1.كَمَثَلِ الشَّيْطَانِ اِذْ قَالَ لِلْاِنْسَانِ اكْفُرْ “(Münafıkların durumu) tıpkı şeytan(ın durumu) gibidir. Hani şeytan, insana ‘İnkâr et!’ der.” Yüce Allah Medine’deki münafıkların Yahudilerin müslümanlara karşı savaşa teşvik etmelerini şeytana benzetmektedir ki şeytan da Mekkeli müşrikleri Bedir Savaşı’nda benzer şekilde Müslümanlara karşı kışkırtmıştı.

Konuyla ilgili olarak Enfâl 8/48’de şöyle buyrulmaktadır: “Hani şeytan onlara yaptıklarını güzel göstermiş ve ‘Bugün insanlardan size galip gelecek kimse yoktur; muhakkak ki ben de sizin yardımcınızım’ demişti.” Burada konu şeytanın insanı nankörlüğe ve inkâra teşvikiyle şekillendirildiğine göre meseleyi sadece Bedir’dekiyle sınırlı tutmamız doğru olmaz.

Şu husus mutlak sûrette bilinmelidir: Şeytan veya yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda zikredildiği gibi şeytanlaşmış insanlar her zaman ve her zeminde insanı, yandaşlarını, kafadarlarını, kendisine yakın gördüklerini inkâra ve nankörlüğe teşvik etmiştir, etmektedir. Şeytan daima bu özelliğiyle anıldığı için biz de aslında geçmiş zaman kalıbında zikredilen قَالَ kâle fiiline burada “dedi” manasını değil de “der” manası vermeyi tercih ettik.

Bu ifade, Nadîroğullarına “Yemin olsun ki eğer siz yurdunuzdan çıkartılırsanız biz de muhakkak sizinle beraber çıkarız” diyerek onları aldatan, sonra da onları desteksiz bırakarak sözlerini tutmayan Medineli münafıkların durumunun şeytanın durumuna benzediği mesajını içermektedir.(7) Çünkü şeytan da insana “inkâr et” der; sonra da ondan uzaklaşır. İşte âyetteki şeytan benzetmesinin anlamı ve amacı dar anlamda budur; geniş anlamda ise her zaman yapılandır.

2. فَلَمَّا كَفَرَ قَالَ اِنّ۪ي بَر۪يٓءٌ مِنْكَ اِنّ۪يٓ اَخَافُ اللّٰهَ رَبَّ الْعَالَم۪ينَ “(İnsan) inkâr edince de ‘Şüphesiz ki ben senden uzağım; şüphesiz ki ben âlemlerin Rabbi olan Allah’tan korkarım!’ der.” Yüce Allah şeytanın veya şeytanlaşmış insanların diğer insanları inkâra teşvik ettiğinde insanoğlu da ona kanarak inkâra veya nankörlüğe düşünce bu defa onu terk ederek Allah’tan korktuğunu söylediğini ifade etmektedir. Burada geçen كَفَرَ kefera fiili “inkâr etmek” manasına geldiği gibi “nankörlük yapmak” manasına da alınabilir.

a) Konuyla ilgili olarak benzer bir içerikte olmak üzere Enfâl 8/48’de şöyle buyrulmaktadır: “Ne zamanki iki ordu birbirini görünce (birbirinin görüş alanına girince şeytan) iki ökçesinin üzerine geriye dönmüş ve ‘Muhakkak ki ben sizden uzağım; şüphesiz ben sizin göremediğinizi görüyorum; gerçek şu ki ben Allah’tan korkuyorum’ demişti.”

Bu iki âyette de benzer şeklilde geçen اِنّ۪ي بَر۪يٓءٌ مِنْكَ innî berîun minke “ben senden uzağım” veya اِنّ۪ي بَر۪يٓءٌ مِنْكُمْ innî berîun minküm “ben sizden uzağım” ifadeleri şeytanın onları terk ettiğini göstermektedir. Enfâl 8/48’de şeytanın müşrikleri kışkırttığı fade edilmişken, yorumunu yapmakta olduğumuz Haşr 59/11-16’da ise benzer bir dönekliği münafıkların yandaşları ve kafadarları olarak gördükleri Yahudilere uyguladığı beyan edilmektedir. Şeytanın suçunu kabul etmemesiyle ilgili olarak İbrâhim 14/22’de de benzer ifadeler zikredilmektedir.

Kur’ân’da on kez(8) geçen بَر۪يٓء berî’ kelimesi “uzak olmak” manasına geldiği için, kişinin bir şeyden uzak olması o şeyden sorumlu olmadığı manasını da beraberinde getirmektedir. Yûnus 10/41’de geçen berîûne kelimesi aynı manada çoğul anlam verirken, Zuhruf 43/26’da berâ’ kalıbında “uzak”, Mümtehıne 60/4’te de büraâ’ kalıbında “uzak olanlar” manasında yer almaktadır.

b) Nihayetinde şeytanın veya şeytanlaşmış insanların sözlerinin sonunda اِنّ۪يٓ اَخَافُ اللّٰهَ innî ehâfullâhe “muhakkak ki ben Allah’tan korkarım” şeklinde Allah’tan korkuğunu söylemesi ise, olaya Yüce Allah’ın bir çeşit müdahalede bulunduğunu fark ettiğini ortaya koymaktadır. Çünkü bu “korkarım” sözü, değişik bir durumun yaşandığını göstermektedir. Enfâl 8/48’de de geçen benzer bir ifadesinden anlaşıldığına göre, şeytan bile bazı insanların yoldan çıkışına hayret etmekte, onların korkmadığı şekilde kendisinin Allah’tan korktuğunu söylediğini bize göstermektedir.

Belli ki öncelikle Mekkeli müşrikler, ardından Medineli münafıklar şeytanı bile geride bırakacak şekilde şeytanlaşmış, yoldan çıkmış ve azgınlık batağına saplanmıştı. Bu tür âyetlerde verilmek istenen mesaj, Müslümanların hem inançta hem de uygulamada herhangi bir şekilde şeytanlaşmış insan anlamında münafık ve inkârcıların özelliklerini kendilerinde bulundurmamaları, Yüce Allah’ın kendilerine emrettiği gibi özü-sözü bir, imanıyla ameli birbirine uyumlu bir hayat sürdürmeleridir.

ııı. Akıbetlerinin Cehennem Oluşu

فَكَانَ عَاقِبَتَهُمَآ اَنَّهُمَا فِي النَّارِ خَالِدَيْنِ ف۪يهَا وَذٰلِكَ جَزٰٓؤُا الظَّالِم۪ينَ “(Sonunda) içinde ebedî kalacakları ateş ikisinin de sonu olacaktır. İşte bu, zalimlerin cezasıdır.”

Âyetteki فَكَانَ fe kâne fiili “(şöyle) idi”; عَاقِبَتَهُمَا ‘âkıbetehumâ ifadesi “onların, o ikisinin sonu”; اَنَّهُمَا ennehumâ ifadesi “muhakkak ki onlar”; فِي النَّارِ fi’n-nâri ifadesi “ateşte(dir), ateşte olacaktır”; خَالِدَيْنِ hâlideyni kelimesi “ikisi de ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; وَذٰلِكَ ve zâlike kelimesi “işte bu”; جَزٰٓؤُا الظَّالِم۪ينَ cezâu’z-zâlimîne tamlaması ise “zalimlerin, haksızlık edenlerin cezası(dır)” demektir.

Burada inkârcıların akıbetinin feci olacağıyla ilgili olarak yapılan uyarı gündeme getirilmektedir.

1. فَكَانَ عَاقِبَتَهُمَآ اَنَّهُمَا فِي النَّارِ خَالِدَيْنِ ف۪يهَا “(Sonunda) içinde ebedî kalacakları ateş ikisinin de sonu olacaktır.” Yüce Allah hem şeytanın, hem de ona uyanların yani hem şeytanlaşmış münafıkların, hem de onlarla işbirliği yapan inkârcıların veya Yahudilerin akıbetinin “içinde ebedi kalacakları ateş azabı olacağını, zalimlik yapanların karşılığının böyle şekilleneceğini” haber vermektedir.

Mahşerdeki azabın ebedi olduğunu gösteren çeşitli âyetler vardır. Bu bağlamda Nisâ’ 4/169, Ahzâb 33/65 ve Cinn 72/23. âyetleri hatırlatmalıyız. Ayrıca Nisâ’ 4/56’da cehenneme atılanların derileri her döküldüğünde hemen yerine yenisinin yaratılacağı beyan edilmekte, Müddessir 74/28’de Sekar cehenneminin kişide yanmadık yer bırakmayacağı ve onu azabın dışına terk etmeyeceği haber verilmektedir.

Ayrıca Furkân 25/65’te cehennem ateşinin sargın olduğu, yakaladığını bırakmadığı hatırlatılmaktadır. Bütün bu âyetler ateş azabının ebedi olduğunun apaçık delillerindendir ve unutulmamalıdır ki mahiyetini bilemesek de cehennemde kalış ebedidir.(9)

Rabbimiz bizi de diğer bütün müminleri de azapta unuttuklarından eylemesin.

2. وَذٰلِكَ جَزٰٓؤُا الظَّالِم۪ينَ “İşte bu, zalimlerin cezasıdır.” Bir kez de Mâide 5/29’da geçen وَذٰلِكَ جَزٰٓؤُا الظَّالِم۪ينَ ifadesindeki جَزٰٓؤا cezâ’ kelimesi hem bilinen anlamda “ceza” manasına gelmektedir; hem de yapılanların “karşılığı” anlamını içermektedir. İnkârcılara, müşriklere ve münafıklara الظَّالِم۪ين ez-zâlimîne “zalimler” denmesinin sebebi, onların inançta adalet demek olan tevhidi reddetmeleri, yani yapılması gerekeni yapmamalardır. Zira adalet bir şeyi yerli yerince yapmaktır; zulüm ise bir şeyi yerinden etmektir.

Müşrikler, inkârcılar ve münafıklar bu noktada tevhidi reddederek, yapılması veya olması gerekeni yerinden ettikleri için kendilerine “zalimler” denmektedir ki âyetteki ifadeye göre bunların ve bunların izinden gidenlerin varacağı yer “içinde ebedi kalacakları cehennem ateşi”dir.

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., XXVIII, 46; Râzî, age., XXIX, 288.
• 2 - Bakara 2/107, 120, 270; Âl-i İmrân 3/22, 56, 91, 192; Nisâ’ 4/52, 123, 145, 173; Mâide 5/72; Tevbe 9/74, 116; Nahl 16/37; İsrâ’ 17/75; Kehf 18/43; Hacc 22/71; Kasas 28/81; ‘Ankebût 29/22, 25; Rûm 30/29; Ahzâb 33/17, 65; Fâtır 35/37; Şûrâ 42/8, 31; Câsiye 45/34; Feth 48/22; Nûh 71/25.
  • Bakara 2/107 Bakara 2/120 Bakara 2/270 Âl-i İmrân 3/22 Âl-i İmrân 3/56 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/192 Nisâ 4/52 Nisâ 4/123 Nisâ 4/145 Nisâ 4/173 Mâide 5/72 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Nahl 16/37 İsrâ 17/75 Kehf 18/43 Hacc 22/71 Kasas 28/81 ‘Ankebût 29/22 ‘Ankebût 29/25 Rûm 30/29 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Fâtır 35/37 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/31 Câsiye 45/34 Fetih 48/22 Nûh 71/25
• 3 - Râzî, age., XXIX, 290. Ayrıca bk. Semerkandî, age., III, 430; Taberî, age., XXVIII, 47; Zemahşerî, age., IV, 494-495.
• 4 - Mâide 5/95; Haşr 59/15; Teğâbun 64/5; Talâk 65/9. 5 - Bakara 2/10, 104, 174, 178; Âl-i İmrân 3/21, 77, 91, 177, 188; Nisâ’ 4/18, 138, 161, 173; Mâide 5/36, 73, 94; En‘âm 6/70; A‘râf 7/73; Enfâl 8/32; Tevbe 9/3, 34, 39, 61, 74, 79, 90; Yûnus 10/4, 88, 97; Hûd 11/26, 48, 102; Yûsuf 12/25; İbrâhim 14/22; Hıcr 15/50; Nahl 16/63, 104, 117; İsrâ’ 17/10; Hacc 22/25; Nûr 24/19, 63; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/201; ‘Ankebût 29/23; Lokmân 31/7; Ahzâb 33/8; Sebe’ 34/5; Yâsîn 36/18; Sâffât 37/38; Fussılet 41/43; Şûrâ 42/21, 42; Zuhruf 43/65; Dühân 44/11; Câsiye 45/8, 11; Ahkâf 46/24, 31; Feth 48/16, 17, 25; Zâriyât 51/37; Mücâdile 58/4; Haşr 59/15; Saff 61/10; Teğâbun 64/5; Mülk 67/28; Nûh 71/1; Müzzemmil 73/13; İnsân 76/31; İnşikâk 84/24.
  • Mâide 5/95 Haşr 59/15 Teğâbun 64/5 Talâk 65/9 Bakara 2/10 Bakara 2/104 Bakara 2/174 Bakara 2/178 Âl-i İmrân 3/21 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/177 Âl-i İmrân 3/188 Nisâ 4/18 Nisâ 4/138 Nisâ 4/161 Nisâ 4/173 Mâide 5/36 Mâide 5/73 Mâide 5/94 En‘âm 6/70 A‘râf 7/73 Enfâl 8/32 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Tevbe 9/39 Tevbe 9/61 Tevbe 9/74 Tevbe 9/79 Tevbe 9/90 Yûnus 10/4 Yûnus 10/88 Yûnus 10/97 Hûd 11/26 Hûd 11/48 Hûd 11/102 Yûsuf 12/25 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/50 Nahl 16/63 Nahl 16/104 Nahl 16/117 İsrâ 17/10 Hacc 22/25 Nûr 24/19 Nûr 24/63 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/201 ‘Ankebût 29/23 Lokmân 31/7 Ahzâb 33/8 Sebe' 34/5 Yâsîn 36/18 Sâffât 37/38 Fussilet 41/43 Şûrâ 42/21 Şûrâ 42/42 Zuhruf 43/65 Duhân 44/11 Câsiye 45/8 Câsiye 45/11 Ahkâf 46/24 Ahkâf 46/31 Fetih 48/16 Fetih 48/17 Fetih 48/25 Zâriyât 51/37 Mücâdele 58/4 Haşr 59/15 Saff 61/10 Teğâbun 64/5 Mülk 67/28 Nûh 71/1 Müzzemmil 73/13 İnsân 76/31 İnşikâk 84/24
• 6 - Semerkandî, age., III, 430; Taberî, age., XXVIII, 48-49; Zemahşerî, age., IV, 495.
• 7 - Taberî, age., XXVIII, 49-50; Zemahşerî, age., IV, 495.
• 8 - Nisâ’ 4/112; En‘âm 6/19, 78; Enfâl 8/48; Tevbe 9/3; Yûnus 10/41; Hûd 11/35, 54; Şu‘arâ’ 26/216; Haşr 59/16.
  • Nisâ 4/112 En‘âm 6/19 En‘âm 6/78 Enfâl 8/48 Tevbe 9/3 Yûnus 10/41 Hûd 11/35 Hûd 11/54 Şu‘arâ 26/216 Haşr 59/16
• 9 - Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 93, 169; Mâide 5/80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/69; Secde 32/14; Ahzâb 33/65; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdile 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Cinn 72/23; Nebe’ 78/23; Beyyine 98/6.
  • Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/93 Nisâ 4/169 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/69 Secde 32/14 Ahzâb 33/65 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Cinn 72/23 Nebe' 78/23 Beyyine 98/6