Hadîd Suresi

Medine’de hicretin 2. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 29 âyetten oluşan, adını 25. âyetteki “demir” anlamındaki الْحَد۪يد el-hadîd kelimesinden alan Hadîd sûresi, inişe göre 96, resmî sıralamada ise 57. sûredir.

Hadîd sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Vâkı‘a sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre birisi Mekkî, diğeri Medenî olan her iki sûrede “cennetliklere verilecek ödüller” (Vâkı‘a 12-40; Hadîd 12, 19, 21), “kâfirlere uygulanacak ceza” (Vâkı‘a 41-55; Hadîd 15, 19), “Yüce Allah’ın insanları mahşerde dirilteceği” (Vâkı‘a 49-50; Hadîd 2, 17) gibi ortak konular ele alınmaktadır.

Hadîd sûresi, göklerde ve yerde kim ve ne varsa hepsinin Yüce Allah’ı tesbih ettiği, göklerde ve yerde var olan her şeyin Yüce Allah’a aidiyeti, Allah’ın çeşitli sıfatları, evrenin altı evrede yaratıldığı, gecenin gündüzle, gündüzün de geceyle içiçe oluşları ele alınmaktadır.

7. âyetten itibaren, Yüce Allah’a ve Elçisi’ne iman edilmesi, Allah yolunda infak edilmesi, bunu yapanlara verilecek ödüller, iman etmeyenlerin kınanması, vahyin indiriliş gayesinin insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak olduğu, Allah’a güzel borç verenlere bunun katlanarak ödeneceği bildirilmektedir.

12. âyetten itibaren, mümin erkeklerin ve kadınların cennetlerde ağırlanacakları, münafıkların mahşerdeki çaresiz durumları, fidye girişimlerinin sonuçsuz kalacağı, varıp duracakları yerin ateş azabı olduğu, iman edenlerin de artık Yüce Allah’ın zikrine saygı duymasının gerekli oluşu, Allah’ın mahşerde insanları dirilteceği, hayırda tasaddukta bulunanlara bunun karşılığının fazlasıyla verileceği müjdelenmektedir.

19. âyetten itibaren, müminlere verilecek ödüller ile kafirlere uygulanacak azaptan söz edilmekte, sonra dünya hayatının benzetildiği beş konuya değinilmekte, bu hayatın aslında bir mevsimlik süreye benzediği, sonrasında çerçöp haline geldiği ifade edilerek, dünya hayatının abartılmaması gerektiğine dikkat çekilmekte, muhatapların Yüce Allah’ın bağışlamasına ve cennete doğru koşmaları gerektiği, insanların başına gelen her ne varsa onun ilahi bir yasasının bulunduğu, insan iradesinin söz konusu olmadığı durumlarda başa gelen şeylerle ilgili olarak üzülmemek gerektiği beyan edilmekte, cimrilik yapanlara karşı Yüce Allah’ın gerçek zengin oluşu hatırlatılmaktadır.

25-26. âyetlerde, peygamberlerin apaçık belgelerle gönderildikleri, hepsiyle birlikte kitâbın indirildiği, demirin kullanımının öğretildiği, bunun insanlara pek çok yararının bulunduğu ifade edilmekte, Yüce Allah’ın kendi yolunda fedakarlık yapanları bildiği haber verilmekte, Hz. Nûh ve Hz. İbrahim’ın nesillerinden peygamberler gönderildiği, nesillerinin içinden bazı sapkınların da çıktığı beyan edilmektedir.

27-29. âyetlerde, bu iki peygamberden sonra da peygamberlerin görevlendirildiği, Hz. İsa’ya İncil’in verildiği, ona tabi olanların kalplerinde şefkat ve merhamet konulacağı, hak ve hakikat uğrunda fedakarlık yapanların ödüllendirileceği müjdelenmekte, Yüce Allah’a karşı muttaki oluş ile Nebî (as)’a iman edenlere ödüllerin iki kat verileceği, aydınlığında yürüyecekleri bir nur verileceği ve hatalarının bağışlanacağı beyan edilmekte, kitap ehlinin gerçeği bilmezlik gibi bir duruma gelmemeleri vurgusu ile sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 16-21. âyetlerinde yeniden Müslümanların vahye boyun bükülmesi zamanının gelip geçtiğini, gerçekleri tasdik edenlerin mahşerdeki ödüllerinin katlanarak kendilerine verileceğini, inkârcıların ise ateş azabına çarptırılacaklarını, dünya hayatının anlamını kaybettirecek şekilde beş şeye itibar edilmemesini, hayır ve cennet yolunda yarışılmasının gerekliliğini dile getirmektedir.

a) Müminlere Yönelik Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 16-18. âyetlerinde iman edenlerin kalplerinin Allah’ı anma ve O’nun katından inen Kur’an’a boyun bükme zamanının çoktan gelmiş olduğunu, müminlerin daha önce kendilerine kitap verilenler gibi olmamaları gerektiğini, üzerlerinden uzun zaman geçtiğini, kalplerinin katılaştığını, içlerinden çoğunun yoldan çıktığını beyan etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın şu evrensel uyarısına yer verilmektedir: “Bilin ki ölümünden sonra yeryüzünü canlandıran muhakkak ki Allah’tır. Aklınızı çalıştırasınız diye size âyetleri muhakkak ki açıkladık. (Gerçeği) onaylayan erkeklere ve kadınlara, Allah’a güzel bir ödünç verenlere, (verdiklerinin karşılığı) kat kat ödenecektir ve onlara değerli bir mükâfat vardır.”

ı. Vahye Boyun Büküş ve Kitap Ehline Benzememek

اَلَمْ يَاْنِ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللّٰهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقّ وَلَا يَكُونُوا كَالَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلُ فَطَالَ عَلَيْهِمُ الْاَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَكَث۪يرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ “İman edenlerin kalplerinin Allah’ı anmasının ve (O’nun katından) inen gerçeğe (Kur’an’a) boyun eğmesinin zamanı gelmedi mi? Onlar (müminler), daha önce kendilerine kitap verilenler gibi olmasınlar! Zira üzerinden uzun zaman geçmişti de kalpleri katılaşmıştı. İçlerinden çoğu da yoldan çıkmıştı.”

Âyetteki اَلَمْ يَاْنِ elem ye’ni ifadesi “vakti gelmedi mi”; لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا lillezîne âmenû ifadesi “iman edenler için, iman etmiş kişiler için”; اَنْ تَخْشَعَ en tahşe‘a ifadesi “boyun eğmesinin, boyun bükmesinin”; قُلُوبُهُمْ kulûbuhum tamlaması “onların kalplerinin”; لِذِكْرِ اللّٰهِ li zikrillâhi tamlaması “Allah’ı anmaya”; وَمَا نَزَلَ ve mâ nezele ifadesi “ve inmiş olan şeye”; مِنَ الْحَقّ mine’l-hakkı ifadesi “Hakk’tan, gerçeklerden”; وَلَا يَكُونُوا ve lâ yekûnû ifadesi “ve (şunlar gibi) olmamaları”; كَالَّذ۪ينَ kellezîne ifadesi “şunlar gibi”; اُو۫تُوا ûtû edilgen fiili “kendilerine verilmiştir”; الْكِتَابَ el-kitâbe kelimesi “kitap”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; فَطَالَ fe tâle fiili “geçmişti”; عَلَيْهِمُ ‘aleyhim ifadesi “onların üzerlerinden”; الْاَمَدُ el-emedü kelimesi “uzun zaman”; فَقَسَتْ fe kaset fiili “ve katılaşmıştı”; قُلُوبُهُمْ kulûbuhum tamlaması “onların kalpleri”; وَكَث۪يرٌ ve kesîrun kelimesi “ve çoğu”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onların, onlardan”; فَاسِقُونَ fâsikûne sözcüğü ise “yoldan çıkanlar(dır), yoldan çıkmışlar(dır)” demektir.

Burada müminlere Yüce Allah’ı anma ve vahye sarılmalarına yönelik uyarı ile kendilerine daha önce kitap verilenler gibi olmamaları gerektiğine dair çok önemli bir bildirim gündeme getirilmektedir.

1. اَلَمْ يَاْنِ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللّٰهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقّ “İman edenlerin kalplerinin Allah’ı anmasının ve (O’nun katından) inen gerçeğe (Kur’an’a) boyun eğmesinin zamanı gelmedi mi?” Yüce Allah Hadîd sûresinin daha önce yorumladığımız 7-11. âyetlerinde olduğu gibi yine müminleri uyarmakta, bu defa vahiy ile ilişkileri noktasında kendilerine çok önemli bir hatırlatmada bulunmaktadır.

Bu çerçevede iman edenlerin Yüce Allah’ın zikrine, vahye, yani Kur’ân’a ve Allah’tan inmiş olan hak ve hakikatlere karşı kalplerinin huşu‘ içerisinde boyun bükmesinin, bir anlamda derin saygı duymasının zamanının hâlâ gelip gelmediğini sorgulamalarını istemektedir.

Muhataplar müminlerdi; çünkü onların da zaman zaman kalplerinde bulutlanmalar yaşanabilir; derin saygı demek olan huşu‘da birtakım sıkıntılar, kırılmalar yaşanmış olabilir. İşte bu noktada huşu‘unda sıkıntı yaşananların durumlarını düzeltmeleri, huşu‘da devamlı olanların bu durumlarını daha arttırmaları noktasında kendilerine bir teşvikin yapıldığını söyleyebiliriz.

Âyette geçen اَلَمْ يَاْنِ elem ye’ni ifadesindeki يَاْنِ ye’ni fiilinin mazî ve muzâri kalıpları “vakti gelmek, yaklaşmak” anlamında âne ve yeînu şeklindedir.(1) Buna göre âyetin başındaki اَلَمْ يَاْنِ elem ye’ni ifadesinin anlamı “vakti gelmedi mi” şeklindedir.

Buradaki تَخْشَعَ tahşe‘a fiili “boyun eğmek”; “derin bir ürperti hissetmek”, “içlerindeki kısmî büyüklenme duygularını terk etmek” gibi anlamlar içermekte, Yüce Allah’ın her bir emrine karşı tam bir teslimiyet içerisine girmeyi, hayatın her alanında Allah’ı hatırlamayı ve O’ndan gelen her bir prensibe saygı duyup boyun bükmeyi, duyarlı davranmayı, kalbin incelemesini, yumuşamasını, itaat etmesini içermektedir.(2)

Âyette geçen ذِكْر اللّٰهِ zikrullâhi “Allah’ın zikri” ifadesi “Allah’ı hatırlamak” ve bu sayede “Allah’ın da kendilerini hatırlaması”nı sağlamak(3) şeklinde yorumlanabilir. Bu arada مَا نَزَلَ مِنَ الْحَقّ mâ nezele mine’l-hakkı ifadesi ise “Hakk’tan (Allah’tan) gelen her bir şey (hak ve hakikat)” manasında vahyin mesajları anlamına gelmekte, böylece hayatın her anında ve alanında hem Yüce Allah’ı hem de O’ndan gelen ilkeleri yani “Kur’ân’ı”(4) benimseyip ona karşı kalbin boyun bükmesini sağlama mesajı âyette yer almaktadır diyebiliriz.

2. وَلَا يَكُونُوا كَالَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلُ فَطَالَ عَلَيْهِمُ الْاَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَكَث۪يرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ “Onlar (müminler), daha önce kendilerine kitap verilenler gibi olmasınlar! Zira üzerinden uzun zaman geçmişti de kalpleri katılaşmıştı. İçlerinden çoğu da yoldan çıkmıştı.” Yüce Allah müminlere yönelik uyarısını devam ettirmekte ve onların daha önce kendilerine kitap verilenler gibi olmamalarını özellikle tenbihlemektedir.

a)وَلَا يَكُونُوا كَالَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلُ فَطَالَ عَلَيْهِمُ الْاَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ “Onlar (müminler), daha önce kendilerine kitap verilenler gibi olmasınlar! Zira üzerinden uzun zaman geçmişti de kalpleri katılaşmıştı.” Âyette dikkat çekilen en önemli uyarılardan birisi, kendilerine Tevrat ve İncîl gibi ilahi metinler gönderilen kitap ehlinin aradan geçen uzun zaman nedeniyle kalplerinin katılaşması ve çoğunun yoldan çıkmasıdır.

Âyette geçen فَطَالَ عَلَيْهِمُ الْاَمَدُ fe tâle ‘aleyhimu’l-emedü ifadesi “üzerlerinden uzun zaman geçmesi” manasını vermektedir. Kur’ân’da dört âyette(5) zikredilen اَمَد emed sözcüğü ise “varılan son sınır”, “uzak mesafe” manasına gelmektedir. Bu şekilde uzun zaman geçtiği için Yüce Allah’ın emirleri, yasakları, buyrukları noktasında bir çeşit hafife alma, onları ciddiye almama, günahtan beslenme, günahları günah görmeme gibi hastalıklara yakalanıp kalpleri katılaşanlar gibi olunmaması üzerinde durulmaktadır.

Âyette kast edilenler, yani kendilerine gönderme yapılanlar, öncelikle vahye muhatap kılınmalarına rağmen kendilerini seçkin, ayrıcalıklı, hatırlı gören kibirli Yahudilerdir. Ancak mesajın evrensele taşınması gerektiğinden hareketle de âyette önceki nesiller içerisinde bulunan ve vahye itibar etmediği için kalpleri hak ve hakikate karşı kaskatı kesilen bütün sapkınlar ve gazabı hak edenlerin bulunduğunu söylemeliyiz. Esasında Fâtiha 1/7’de sözü edilenler de bunlardır.

Konuyla ilgili olarak İsrailoğullarının kalp katılığı bağlamında Bakara 2/74’te şöyle buyrulmaktadır: “(Ne var ki) bunlardan sonra (yine) kalpleriniz katılaşmıştı. Artık onlar (kalpleriniz) taş gibi hatta daha da katıdır. Çünkü taşlardan öylesi var ki içinden ırmaklar fışkırır. Öylesi var ki yarılır da ondan su çıkar. Bir kısmı da Allah’a saygısı nedeniyle (yukardan aşağı) yuvarlanır. Allah yapmakta olduklarınızdan hiçbir şekilde gafil değildir.” Benzer bir ifade Mâide 5/13’te bu defa sözlerini bozdukları için Yüce Allah’ın lanet ettiği ve kendi tercihleri o yönde olduğu için kalplerini kaskatı kestiği insanlar hakkında da zikredilmektedir.

Demek ki müslümanların Allah’ın zikrine ve O’ndan gelen vahye karşı kendilerine daha önce vahiy gönderilmesine rağmen kalpleri kaskatı kesilenler gibi olmamaları gerektiği, aksine huşu içerisinde boyun büken bir tavırda bulunmalarının zorunluluğu beyan edilmekte, Enfâl 8/5, Hacc 22/35, Mü’minûn 23/60 ve Zümer 39/23 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi son derece saygılı, munis, yumuşak ve bir kalp huzuru içerisinde bulunulması üzerinde durulmaktadır.

b)وَكَث۪يرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ “İçlerinden çoğu da yoldan çıkmıştı.” Bu manayı içeren başka kullanımlar da pek çok sûrede(6) yer almaktadır. Çeşitli vesilelerle ele aldığımız üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten(7) de anlaşıldığına göre kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.

Yüce Allah burada kendileri gibi olunmaması üzerinde durduğu önceki nesiller içindeki kaskatı kalpli kitap ehlinin çoğunun fâsık olduğunu, yani yoldan çıktığını beyan etmekte, buradaki uyarıyı dinlemezlerse bu vahye muhatap olanların da aynı akıbeti kendi tercihlerinin bir sonucu olarak yaşayacaklarını dolaylı bir mesaj olarak vermek istemektedir.

Önceki nesiller içerisinde vahye gereken önemi göstermeyenler Mâide 5/13-14’te de belirtildiği gibi uyarıldıkları şeyden yani vahiyden pay almayı unutanlardır. Dahası, bu kişiler Mâide 5/15’te geçtiği üzere vahiy adına kendilerine tebliğ edilen hakikatlerin önemli bir bölümünü gizledikleri haber verilmektedir ki bu davranış elbette bir çeşit yoldan çıkmadır.

Âl-i İmrân 3/187’de de kendilerinden söz alınmasına rağmen vahyin ilkelerini gizleyip onu ilan etmeyenlerin çok kötü bir alış-verişi tercih ettikleri haber verilmektedir ki bu da bir çeşit yoldan çıkma biçimidir.

Benzer uyarılar, hatta lanete konu tehditler Bakara 2/141, 159-162 ve 174-175’te de zikredilmektedir. İşte bütün bunların sonucunda Âl-i İmrân 3/110’da da hatırlatıldığı üzere, az da olsa bir kısım kitap ehlinin iman edilmesi gereken değerlere inandığı, ancak çoğunluğunun yoldan çıktığı haber verilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve daha sonra ele alacağımız Hadîd 57/26’da müminlerin de benzer bir akıbeti yaşamamak için vahiy ile irtibatlarını kesmemeleri ve vahyi hayatlarına taşımada herhangi bir tembellik veya gevşeklik ortaya koymamaları üzerinden bir uyarıya yer verilmektedir.

ıı. Yüce Allah’ın Eşsiz Kudreti

اِعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ يُحْيِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْاٰيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ “Bilin ki ölümünden sonra yeri canlandıran şüphesiz ki Allah’tır. Akıl edesiniz diye ayetleri size elbette açıkladık.”

Âyettekki اِعْلَمُوا ı‘lemû emri “bilin”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يُحْيِ yuhyî fiili “diriltir, diriltmektedir”; الْاَرْضَ el-arda kelimesi “yeryüzünü, toprağı”; بَعْدَ مَوْتِهَا ba‘de mevtihâ ifadesi “onun ölümünden sonra”; قَدْ بَيَّنَّا kad beyyennâ fiili “elbette açıkladık”; لَكُمُ leküm ifadesi “sizin için”; الْاٰيَاتِ el-âyâti kelimesi “âyetleri”; لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ le‘alleküm ta‘kılûne ifadesi ise “akıl edesiniz diye” demektir.

Burada Yüce Allah’ın diriltici gücü ile âyetleri açıklama gerekçesinin insanların akıl etmesi olduğu gündeme getirilmektedir.

1.اِعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ يُحْيِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا “Bilin ki ölümünden sonra yeri canlandıran şüphesiz ki Allah’tır.” Yüce Allah müminlere yönelik olarak Allah’ın zikrine ve ilahi bilgilere karşı boyun bükmeleri ile kalpleri katılaşan kitap ehli gibi olmamaları gerektiği uyarısını yaptıktan sonra, bu defa kâinata dair hükümranlığını beyan bağlamında mutlak manada toprağı diriltenin de kendisi olduğunu ifade etmekte, gücüne ve kudretine dair bir bilgilendirmede bulunmaktadır.

Burada Yüce Allah’ın kuru toprağı yağmur veya su ile diriltici gücün sahibi olduğunu hatırlatmasının muhtemel sebebi önceki âyetle bağlantılıdır. Orada kalplerin Allah’ı anmaya ve O’ndan gelen vahye karşı boyun bükülmesi istenmekte, arından vahye karşı kalpleri kaskatı kesilenler gibi olunmamasından söz edilmektedir. İşte demek ki su nasıl ki ölü toprağı diriltiyorsa, vahiy de ölü gibi duran çorak gönüllere hayat verecektir. Ölü toprağı dirilten ilahi kudret ölü gibi duran kalpleri de elbette diriltebilir.(8)

Konuyla ilgili olarak Yâsîn 36/33-35’te şöyle buyrulmaktadır: “Ölü toprak onlar için bir delildir. Onu (toprağı) canlandırdık ve ondan ürünler çıkarttık; artık o ürünlerden yiyorlar. Yeryüzünde nice nice hurma bahçeleri ve üzüm bağları yarattık; ürünlerinden ve kendi elleriyle yaptıklarından yesinler diye oralarda birçok pınarlar fışkırttık. Hâlâ şükretmeyecekler mi?”

Bu âyette de geçtiği üzere, toprağa ölümün nispeti elbette mecazdır. Ölü toprak, kuru/kurak toprak demektir;(9) toprağın bitkilerle yeşermemiş halidir. Kur’ân’da meyt/el-meyteh “ölü” kelimesi sadece “insanlar veya hayvanlar”(10) için değil, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi mevt/el-meyteh kalıplarında “toprak”,(11) ayrıca meyt/el-meyyit kalıplarında “belde”(12) için de kullanılmaktadır.

Âyette sözü edilen canlandırma toprağın bitkilerle yeşertilmesi demektir. Bu konudaki fiillerin Yâsîn 36/33’te de olduğu gibi geçmiş zamanda getirilmesi, sistemin sahibini göstermek açısındandır; yoksa bunun olup bittiğini göstermemektedir. Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği gibi ölü toprağı diriltmektedir; yani onu yeşertmekte ve bitkilerle canlandırmaktadır.

2. قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْاٰيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ “Akıl edesiniz diye ayetleri size elbette açıkladık.” Bu cümlenin mesaj olarak benzerleri çeşitli âyetlerde(13) yer almaktadır. Yüce Allah özelde vahye kulak vermek gerektiği ve gücünün eşsizliğini, erişilmezliğini, genelde ilahi içerikli bütün beyanlarını, prensiplerini, hükümlerini ve ilkelerini açık bir şekilde ortaya koyduğunu, bu açıklamaların insanların leyhine olduğunu, sonuçta onların akıl etmelerini istediğini ve beklediğini dile getirmektedir.

Yüce Allah âyetlerini insanlara ve özellikle de müminlere açıklayıp duyuruyor ki onlar dünya ve âhiret hayatları hakkında nelerin kendi lehlerine olduğunu akıl etsinler, düşünüp anlasınlar ve ona göre doğru ve faydalı şekilde hareket gerçekleştirebilsinler. Yüce Allah’ın beyan ettiği şeyler insanların hem dünya hayatında, hem de mahşer hayatında onların yararına olacak şeylerdir; kendilerini huzura ve esenliğe çıkaracak değerlerdir. Bu nedenle, âyette geçen لَكُم leküm ifadesi esasında “sizin lehinize” manasını vermektedir.

İnsanlar eğer Yüce Allah’ın emir ve yasaklarını akıl ederlerse yani derin bir anlayış ve düşünce ile onları anlamaya çalışırlarsa bütün bunlarda yer alan mesajların kendilerinin lehine şeyler olduğunu anlayabilirler. Öyle üstünkörü denebilecek bakışlar kişilere bu anlayışı vermeyebilir.

Sırf bu yüzdendir ki Kur’ân’da derin düşünceyle ilgili olarak tedebbür, tezekkür, tefekkür, te‘akkul ve tefekkuh kavramlarına yer verilmekte ve ulu’l-elbâb denen “derin anlayış ve sağduyu sahipleri”nin bu düşünme eylemlerinin hepsini gerçekleştirdiğine değinilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bunların dördüncüsü yani “akıl etmek” zikredilmektedir.

Aklını kullanmayanlarla ilgili olarak Yûnus 10/100’de şöyle buyrulmaktadır: “O, akıllarını kullanmayanlara pislik verir (onları murdar yani inkârcı kılar).” Yüce Allah aklını ve iradesini hak ve hakikatten yana yönlendirmeyen, dolayısıyla aklını çalıştırmayanlar üzerine pislik boca edeceğini haber vermektedir.

Enfâl 8/22’de şöyle buyrulmaktadır: “Şüphesiz Allah katında debelenen (yürüyen) canlıların en kötüsü, düşünmeyen sağırlar ve dilsizlerdir.” Demek ki aklını kullanmamak kişiyi en aşağı seviyeye düşürmeye sebep olmaktadır. Bilindiği üzere, Kur’ân’da hiçbir âyette akıl kelimesi isim olarak geçmez; yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi daima fiil halinde yer alır. Buradan anlaşılıyor ki kullanılmayan akıl yok hükmündedir.

Aklını doğru kullanmayanlar manevi pislik demek olan şirk ve inkârı istemektedirler ve Yüce Allah da onları bu hal üzere terk etmektedir. Yûnus 10/100’de yer alan er-rics kelimesine “azap, gazap” manası veren âlimlerimiz de vardır ki bu durumda maksat aklını kullanmayanlara Yüce Allah’ın azap edeceğinin bildirilmesidir.(14)

En‘âm 6/126’da verilen bilgiye göre Yüce Allah iman etmeyenlere pislik boca eder. Konuyla doğrudan ilişkili olan Enfâl 8/55’te ise şöyle buyrulmaktadır: “Allah katında, debelenen (yürüyen) canlıların en kötüsü kâfir olanlardır. Çünkü onlar iman etmezler.” Demek ki sağlam ve samimi bir akıl iman ettirmeyi gerektirmektedir. Aklını kullanmasına rağmen iman etmeyenlerin bu noktada doğru bir yöntem takip etmedikleri anlaşılmaktadır.

Akıl ve iman ikiz kardeştir. Çünkü akıl fıtratın doğru okunmasını sağlayan en önemli unsurdur. Eğer Yüce Allah’ın insana verdiği akıl doğru çalıştırılırsa fıtratla çelişmesi mümkün değildir. Sağlam ve doğru çalıştırılan akıl ve bozulmamış fıtrat ile vicdan aynı hakikate hizmet eden değerlerdir. Bu durumda işletilen akıl imanı davet ederken, faal olmayan yani doğru işletilmeyen akıl da sahibini taklide, bunun sonucunda da şirk, küfür, inkâr ve nifak gibi inanç bozukluklarına, yani manevi pisliklerin yağmasına yönlendirir.

ııı. Gerçeği Tasdik ve Yüce Allah’a Güzel Borç Vermek

اِنَّ الْمُصَّدِّق۪ينَ وَالْمُصَّدِّقَاتِ وَاَقْرَضُوا اللّٰهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعَفُ لَهُمْ وَلَهُمْ اَجْرٌ كَر۪يمٌ “(Gerçeği) doğrulayan erkeklere ve kadınlara, Allah’a güzel bir borç vermiş (olanlara) (verdiklerinin karşılığı) kat kat ödenecektir; onlara değerli ödül de vardır.”

Âyetteki اِنَّ الْمُصَّدِّق۪ينَ inne’l-mussaddikîne ifadesi “şüphesiz ki (gerçekleri) tasdik eden, onaylayan erkekler”; وَالْمُصَّدِّقَاتِ ve’l-mussaddikâti ifadesi “ve (gerçekleri) onaylayan kadınlar”; وَاَقْرَضُوا ve akradû fiili “ve (borç) vermiş (olanlar)”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; قَرْضًا حَسَنًا kardan hasenen tamlaması “güzel bir ödünç şeklinde”; يُضَاعَفُ yudâ‘fu edilgen fiili “(ödül) katlanır”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “ve onlar için vardır, onlar için olacaktır”; اَجْرٌ كَر۪يمٌ ecrun kerîmun tamlaması ise “değerli bir mükâfat, ödül” demektir.

Burada iman ve salih amel benzetmesi halinde tasdik ve fedakârlık sahibi erkeklere ve kadınlara verilecek ödüller gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah vahye uymak, başkalarına benzememek, Allah’ın diriltici kudretini bilmek ve âyetlerin akıl etmeyle ilişkisini ortaya koyduktan sonra, bu âyette verdiği bilgileri tasdik eden erkeklere ve kadınlara sözü getirmekte, onların bu iman ve tasdikleri doğrultusunda Allah’a güzel bir borç vermeleri durumunda ödüllerinin katlanacağını ve kendilerine çok değerli bir ödül vereceğini müjdelemektedir. Burada sözü edilenler hakikati onaylayan erkekler ve kadınlardır; bir anlamda kulluk sözlerini yerine getirerek sadakat gösteren yiğit erkekler ve yiğit kadınlardır.

Bu anlama göre âyette geçen ilgili kelimeler الْمُصَدِّق۪ين el-musaddikîn ve الْمُصَدِّقَات el-musaddikât “tasdik eden erkekler ve tasdik eden kadınlar” şeklinde şeddesiz ve “tef‘îl bâbı”ndan/kalıbından okunmuş olurlar. Bu durumda “tasdik” bir manada “iman”, kard-ı hasen ise “sâlih amel” kabul edilmiş demektir. Bir sonraki âyette geçen الصِّدّ۪يقُون es-sıddîkûne kelimesi de “çok tasdik edenler, çok onaylayanlar” manasına geldiği için bizim tercihimiz ilgili kelimelerin bu şekilde yorumlanmasından yanadır.

Âyette geçen الْمُصَّدِّق۪ين el-mussaddikîne ve الْمُصَّدِّقَات el-mussaddikâti kelimeleri tâ/te harfiyle birlikte el-mütesaddıkîne ve el-mutesaddıkâti şeklinde “tefe‘‘ul bâbı”ndan/kalıbından okuyarak manayı “tasadduk eden erkekler ve kadınlar” şeklinde anlayan âlimlerimiz de vardır.(15) Onlara göre âyette “tasadduk” ve “Allah’a güzel borç verme” anlamında kard-ı hasen yapma şeklinde bir tekrar söz konusu değildir; ifadeler birbirinin açıklaması pozisyonundadır.

Bu yaklaşıma göre tasadduk eden müminler bu bağlamda Allah’a güzel bir borç vermiş olacakları için ödülleri katlanacak ve Hadîd 57/11. âyette de ifade ettiğimiz üzere kendilerine çok değerli bir ödül daha yani cennet verilecektir.

Yüce Allah’a verdiği kulluk sözüne sadakat gösteren ve bunun bir gereği olarak Allah’a güzel bir borç veren erkekler ve kadınların ödüllerinin katlanacağı ve kendilerine değerli bir ödül verileceğiyle ilgili bu âyetin kard-ı kasen ve ödüller boyutu hakkında daha önce yorumladığımız Hadîd 57/11. âyette açıklamalarda bulunduğumuz için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(16) zikredilen اَجْرٌ كَب۪يرٌ ecrun kebîrun tamlaması ise “bağışlanma”nın sonucunda mahşerde Yüce Allah’ın ihsan ve ikram edeceği “cennet” manasında “büyük ödül” demektir.

Bu âyetteki bir kullanımdan hareketle çok önemli bir hususa dair bazı hatırlatmalar yapmakta yarar görmekteyiz: Burada geçen الْمُصَّدِّق۪ين el-mussaddikîne ve الْمُصَّدِّقَات el-mussaddikâti kelimelerinin ilki müzekker (erkek) çoğul iken ikincisi müennes (kadın) çoğuldur. Bu iki kelimenin sonrasında zikredilen وَاَقْرَضُوا اللّٰهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعَفُ لَهُمْ وَلَهُمْ اَجْرٌ كَر۪يمٌ ifadesindeki akradû fiili ile devam eden kısımdaki lehum ifadelerinin erkek çoğul zamirler halinde getirildiği görülmektedir. Dahası, bir sonraki yani Hadîd 57/19’daki kullanımlarda da aynı durum söz konusudur.

Benzer şekilde Tevbe 9/67, 71, Ahzâb 33/35, Feth 48/25, Cum‘a 62/9 ve Tahrîm 66/12 gibi âyetlerde de aynı durum söz konusudur. Buradan anlaşılıyor ki erkeklere ait zamir kullanımlarının beraberinde kadınlara ait zamirler de kullanıldıktan sonra hem erkekleri hem de kadınları içerecek şekilde erkek zamirler kullanılabilmekte ve ilgili âyetlerdeki son mesajın erkekleri de kadınları da içerdiği anlaşılmaktadır.

Bu durum özel anlamda kadınlara ait zamir kullanımı olmadığı zaman da geçerlidir. Buradan hareketle Cum‘a 62/9’da verilen Cuma kılınması buyruğuyla ilgili olarak Cuma namazının erkeklere de kadınlar da farz olduğunu bu vesileyle bir kez daha hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

b) Mahşerdeki Karşılıklar ve Dünya Hayatı

Yüce Allah, sûrenin 19-21. âyetlerinde Allah’a ve peygamberlerine iman edenlerin Rableri katında gerçekleri tasdik edenler ve hakka şahitlik edenler olduğunu, onlar için mahşerde ödüller ve nurlar bulunduğunu, buna karşılık inkâr edip de Allah’ın âyetlerini yalanlayanların da cehennem halkı olacağını haber vermektedir.

Ardından, dünya hayatıyla ilgili şu ifadelere, benzetmeye ve çok önemli ilâhî bir emre yer verilmektedir: “Bilin ki dünya hayatı sadece ve sadece bir oyun, bir eğlence, bir süs, aranızda bir övünme ve daha çok mal ve evlât sahibi olma isteğinden ibarettir. Tıpkı bir yağmur gibidir ki (bitirdiği) ürünleri ziraatçilerin hoşuna gider. Sonra (o ekinler) kurur da sen onun sararmış olduğunu görürsün; sonra da (o ekinler) kuru bir kırıntı (çer çöp) olur. Âhirette (inkarcılar için) çetin bir azap vardır. (Müminler için ise) Allah’ın mağfireti ve rızası vardır. Dünya hayatı aldatıcı bir geçimlikten başka bir şey değildir. Rabbinizden bir mağfirete, Allah’a ve peygamberlerine inananlar için hazırlanacak, genişliği gökle yerin genişliği gibi olan cennete koşuşun. İşte bu, Allah’ın lütfudur ki onu dilediğine/layık gördüğüne verir. (Çünkü) Allah büyük lütuf sahibidir.”

ı. Müminlerin ve Kâfirlerin Mahşerdeki Durumu

وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِاللّٰهِ وَرُسُلِه۪ٓ اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الصِّدّ۪يقُونَ وَالشُّهَدَآءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ اَجْرُهُمْ وَنُورُهُمْ وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَآ اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ الْجَح۪يمِ “Allah’a ve elçilerine iman edenler -evet sadece onlar- (gerçeği) çok doğrulayanlardır ve Rableri katında şahit olanlardır. (Mahşerde) onlar için ödülleri ve nûrları (ışıkları) vardır. İnkâr edip ayetlerimizi yalanlayanlara gelince, onlar da cehennem halkıdır.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “ve iman etmiş olanlar”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَرُسُلِه ve rusülihî ifadesi “ve O’nun elçilerine, resüllerine”; اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ ülâike hum ifadesi “işte onlardır onlar”; الصِّدّ۪يقُونَ es-sıddîkûne kelimesi “gerçeği onaylayanlar”; وَالشُّهَدَآءُ ve’ş-şühedâü sözcüğü “ve şahit olanlar”; عِنْدَ رَبِّهِمْ ‘ınde rabbihim ifadesi “onların Rabbi katında”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; اَجْرُهُمْ ecruhum tamlaması “onların ödülü”; وَنُورُهُمْ ve nûruhum ifadesi “ve onların nurları, ışıkları da (olacaktır)”; وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا vellezîne keferû ifadesi “ve inkar etmiş kişiler, kâfir olanlar”; وَكَذَّبُوا ve kezzebû fiili “ve yalanladılar, ve yalanlamış (olanlar)”; بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; اَصْحَابُ الْجَح۪يمِ ashâbu’l-cehîmi tamlaması ise “cehennem halkı(dır)” demektir.

Burada gerçek müminlerin sıddîk ve şühedâ’ denen insanlar olduğu ve Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr edip yalanlayanların mahşerde karşılaşacakları korkunç azap gündeme getirilmektedir.

1. وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِاللّٰهِ وَرُسُلِه۪ٓ اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الصِّدّ۪يقُونَ وَالشُّهَدَآءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ اَجْرُهُمْ وَنُورُهُمْ “Allah’a ve elçilerine iman edenler -evet sadece onlar- (gerçeği) çok doğrulayanlardır ve Rableri katında şahit olanlardır. (Mahşerde) onlar için ödülleri ve nûrları (ışıkları) vardır.” Yüce Allah gerçek müminlerin kimler olduğunu çok önemli iki özellik halinde beyan etmekte ve onların ödüllerini dile getirmektedir.

a) وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِاللّٰهِ وَرُسُلِه۪ٓ اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الصِّدّ۪يقُونَ وَالشُّهَدَآءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ “Allah’a ve elçilerine iman edenler -evet sadece onlar- (gerçeği) çok doğrulayanlardır ve Rableri katında şahit olanlardır.” Yüce Allah mahşerde kurtuluşa erecek olanların Allah’a ve bütün peygamberlere, yani onların alıp ümmetlerine tebliğ ettikleri bütün haberlerin doğruluğuna iman ettiklerini beyan etmekte, bunların Rableri katında الصِّدّ۪يقُون es-sıddîkûne ve الشُّهَدَآء eş-şühedâ’ olduğunu هُم hum “fasl zamiri” ile hasr/kasr metodu kullanılarak “vurgulu” bir şekilde beyan etmektedir.

İnsanların hakkı onaylaması ve hakka şahitlik etmesinde temel ölçü Yüce Allah’ın değerlendirmesidir. Bu nedenle cümlenin sonunda عِنْدَ رَبِّهِمْ ‘ınde rabbihim “Rableri katında” ifadesi yer almaktadır. Çünkü önemli olan nokta, kimlerin sıddîk ve şâhit olduğuna Yüce Allah’ın onay vermesidir.

Bir kez de es-sıddîkîne şeklinde Nisâ’ 4/69’da geçen الصِّدّ۪يقُون es-sıddîkûne kelimesi “çok tasdik edenler”, “çok onaylayanlar” manasına gelmekte, önceki âyetteki mesajla bir anlam birlikteliği oluşturmaktadır.

Kur’ân’da 20 kez(17) zikredilen الشُّهَدَآء/ شُهَدَآءeş-şühedâ’/şühedâ’ kelimesi ise eş-şehîd kelimesinin çoğuludur ve “şahit olanlar” manasında “hak ve hakikatin şahitleri”, “hakkın yaşanmasının örnek kişileri”, “rol modeller”, “güzel örneklik yapanlar” manasını vermektedir.

Bu şahitlik konusu Bakara 2/143, Nisâ’ 4/41 ve Nahl 16/84, 89 gibi âyetlerde de ele alınmaktadır. Demek ki Allah katında hakkı onaylayıp hakka şahitlik edenlerin Yüce Allah’a ve bütün peygamberlere inanıp güvenenler olduğu bu âyette özellikle beyan edilmektedir.

b) لَهُمْ اَجْرُهُمْ وَنُورُهُمْ “(Mahşerde) onlar için ödülleri ve nûrları (ışıkları) vardır.” Yüce Allah Allah’a inanıp güvenenlerin sıddîk ve şâhitler olduğunu beyan ettikten sonra, bu kişiler için çeşitli ödüller ve nurlar (ışıklar) olacağını haber vermekte, böylece daha önce yorumladığımız Hadîd 75/12. âyetteki beyanlara gönderme yapmaktadır. Benzer müjdeler başka bazı âyetlerde(18) de zikredilmektedir. Demek ki bu fedakar insanların önlerinde ve sağ taraflarında nurlarının kendilerini aydınlatacağı müjdelenmektedir.

Âyette bir başka ihtimal daha vardır. Buna göre âyetin ilk cümlesi الصِّدّ۪يقُون es-sıddîkûne kelimesinde bitmekte, ikincisi ise وَالشُّهَدَآءُ ve’ş-şühedâ’ kelimesiyle başlayıp وَنُورُهُمْ ve nûruhum ifadesiyle bitmekte ve âyetin mesajı şu şekli almaktadır: “Allah’a ve peygamberlerine iman edenler, (evet) işte sadece onlar (gerçekleri) tasdik edenlerdir. Rableri katında (hakka) şahit olanlara gelince onlar için (mahşerde) ödülleri ve nurları vardır.” Bu da elbette bir ihtimaldir; ancak bizim tercihimiz ilkinden yanadır.

2. وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَآ اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ الْجَح۪يمِ “İnkâr edip ayetlerimizi yalanlayanlara gelince, onlar da cehennem halkıdır.” Bu cümle Mâide 5/10 ve 86’da da aynen geçmekte, âyetin bu kısmında söz inkarcılara ve onların akıbetine getirilmektedir.

Yüce Allah müminlerin mahşer yargılaması sonrasında ödüllerinin cennette ağırlanmak şeklinde gerçekleşeceğini müjdeledikten sonra, Kur’ân’ın mesânîlik özelliği gereği sözü bu defa tekrar cehennemliklere getirmekte, onların hem hakikatleri inkâr ettiklerini, hem de Allah’ın âyetlerini yalanladıklarını haber vermektedir.

Pek çok âyette olduğu gibi bu âyette de sebep-sonuç ilişkisine dikkat çekilmektedir. Âyetleri yalanlamak “sebep”, cehennem halkından olmak ise “sonuç”tur; zira Yüce Allah Kehf 18/49 ve pek çok âyette belirtildiği gibi hiç kimseye haksızlık etmeyecektir.

Konuyla ilgili olarak Hacc 22/57’de şöyle buyrulmaktadır: “İnkâr edip âyetlerimizi yalanlayanlara gelince, işte onlar için alçaltıcı bir azap vardır.” Yüce Allah âyetlerini hem inkâr edenlerin, hem de yalanlayanların feci akıbetleriyle ilgili olarak çeşitli âyetlerde(19) bilgiler yer almaktadır. Bu çerçevede olmak üzere Rûm 30/16’da şöyle buyrulmaktadır: “İnkâr edenler, âyetlerimizi ve ahiret buluşmasını yalan sayanlar ise, işte onlar azapta hazır kılınacaklardır.”

ıı. Dünya Hayatının Aldatıcılığı ve Geçiciliği

اِعْلَمُوٓا اَنَّمَا الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَز۪ينَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَتَكَاثُرٌ فِي الْاَمْوَالِ وَالْاَوْلَادِ كَمَثَلِ غَيْثٍ اَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَبَاتُهُ ثُمَّ يَه۪يجُ فَتَرٰيهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطَامًا وَفِي الْاٰخِرَةِ عَذَابٌ شَد۪يدٌ وَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللّٰهِ وَرِضْوَانٌ وَمَا الْحَيٰوةُ الدُّنْيَآ اِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ “Bilin ki dünya hayatı, sadece bir oyun, bir eğlence, bir süs, aranızda bir övünme, mal ve çocuk sahibi olma (yarışın)dan ibarettir. (Bu hayat), tıpkı bir yağmur gibidir; (yetiştirdiği) ürünleri çiftçilerin hoşuna gider. Sonra (o ekinler) kurur; sen onun sararmış olduğunu görürsün; sonra da (o ekinler) kuru bir kırıntı (çer çöp) olur. Ahirette (inkârcılar için) şiddetli bir azap vardır. (Müminler için ise) Allah’ın bağışlaması ve rızası vardır. Dünya hayatı, aldatıcı bir geçimlikten başka bir şey değildir.”

Âyetteki اِعْلَمُوا ı‘lemû emri “bilin ki”; اَنَّمَا الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا enneme’l-hayâtü’d-dünyâ ifadesi “mutlak surette, ancak ve ancak dünya hayatı”; لَعِبٌ le‘ıbun kelimesi “bir oyun(dur)”; وَلَهْوٌ ve lehvun sözcüğü “ve bir eğlence(dir)”; وَز۪ينَةٌ ve zînetün kelimesi “ve bir süs(tür)”; وَتَفَاخُرٌ ve tefâhurun kelimesi “ve övünme(dir), övünç(tür)”; بَيْنَكُمْ beyneküm ifadesi “sizin aranızda”; وَتَكَاثُرٌ ve tekâsürun kelimesi “ve bir çoğaltma(dır), çoğaltma tutkusu(dur)”; فِي الْاَمْوَالِ fi’l-emvâli ifadesi “mallarla ilgili, servetle ilgili”; وَالْاَوْلَادِ ve’l-evlâdi ifadesi “ve çocuklarla (ilgili)”; كَمَثَلِ غَيْثٍ kemeseli ğaysin tamlaması “(işte bu hayat) yağmur gibi(dir)”; اَعْجَبَ a‘cebe fiili “hoşuna gitti, hoşuna gider”; الْكُفَّارَ el-küffâra sözcüğü “çiftçilerin”; نَبَاتُهُ nebâtühû tamlaması “onun ekinleri”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يَه۪يجُ yehîcü fiili “kurur”; فَتَرٰيهُ fe terâhu ifadesi “onu görürsün”; مُصْفَرًّا musfarran kelimesi “sararmış”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يَكُونُ yekûnu fiili “(şöyle) olur”; حُطَامًا hutâmen kelimesi “çerçöp”; وَفِي الْاٰخِرَةِ ِ ve fi’l-âhırati ifadesi “ve âhirette vardır, ahirette olacaktır”; عَذَابٌ شَد۪يدٌ ‘azâbun şedîdün tamlaması “şiddetli bir azap”; وَمَغْفِرَةٌ ve mağfiratün sözcüğü “ve bir bağışlanma”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; وَرِضْوَانٌ ve rıdvânun kelimesi “ve razılık, memnuniyet”; وَمَا الْحَيٰوةُ الدُّنْيَآ ve me’l-hayâtü’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatı (şöyle) değildir”; اِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ illâ metâ‘u’l-ğurûri istisnası ise “aldatıcı bir geçimlikten başka bir şey” demektir.

Burada dünya hayatının geçiciliği ile âhirette insanlara verilecek karşılıklar gündeme getirilmektedir.

1.اِعْلَمُوٓا اَنَّمَا الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَز۪ينَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَتَكَاثُرٌ فِي الْاَمْوَالِ وَالْاَوْلَادِ “Bilin ki dünya hayatı, sadece bir oyun, bir eğlence, bir süs, aranızda bir övünme, mal ve çocuk sahibi olma (yarışın)dan ibarettir.” Yüce Allah bu âyette manayı pekiştirme tekniklerden birisi olan اَنَّمَا innemâ edatı kullanmakta, dünya hayatı demek olan “yakın ve yaşanmakta olan bu hayatı” beş şeyle ilişkilendirmekte ve müslümanların bu aldatıcı unsurlara itibar etmemesini tenbihlemektedir. Bu âyetin yani dünya hayatının oyun ve eğlence oluşunun mesaj bakımından benzerleri çeşitli âyetlerde(20) yer almaktadır.

Âyette Yüce Allah’ın belirlediği esaslara itibar edilmeden yaşanan dünya hayatının tanımlandığı beş madde şu şekilde sıralanmaktadır:

a) لَعِبٌ “Oyun.” Kur’ân’da 8 kez(21) geçmekte olan لَعِب le‘ıb kelimesi “oyun” manasına gelmekte, aslında çocuklara ait olan, ancak koskoca insanların uğruna hayatlarını heba ettikleri, kendilerini asıl görevlerinden uzaklaştıran, sonuç itibariyle sahibine gereksiz yorgunluk veren, zarar ve ziyanı kaçınılmaz kılan meşguliyetleri içerir.

b) وَلَهْوٌ “Eğlence.” Kur’ân’da 10 kez(22) zikredilen لَهْو lehv kelimesi “eğlence” manasına gelmekte ve genellikle le‘ıb kelimesiyle birlikte kullanılmaktadır. Bu ise tıpkı önceki kelimede olduğu gibi insanı gerçek ve anlamlı meşguliyetlerden uzaklaştıran uğraşılar, geriye hayıflanmalar ve hasretler bırakan şeyler olarak yorumlanabilir.

c) وَز۪ينَةٌ “Süs.” Kur’ân’da 19 kez(23) geçmekte olan ز۪ينَة zîneh kelimesi “süs” manasına gelmekte, bağlama uygun olarak da “gösteriş” manasını dolaylı olarak içermektedir. Bunlar giyimde, kuşamda sahip olunmak istenen türden anlamsız gösteriş unsurlarıdır.

d) وَتَفَاخُرٌ بَيْنَكُمْ “Aranızdaki övünme.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَفَاخُر tefâhur kelimesi “övünmek” manasına gelmekte, dolayısıyla insanların “ben senden üstünüm”, “ben filancanın oğluyum” türünden “birbirlerine karşı güç, kuvvet, asker, servet, taraftar vs. bakımından büyüklük, kibir yarışına girmeleri” manasını da içermektedir.

e) وَتَكَاثُرٌ فِي الْاَمْوَالِ وَالْاَوْلَادِ “Mallar ve çocuklarla ilgili çoğalma (tutkusu).” Bir kez de Tekâsür 102/1’de geçmekte olan تَكَاثُر tekâsür kelimesi “çoğaltmak” manasına gelmektedir.

Burada sayılan beş şey elbette belli oranlarda bu hayatın ayrılmaz parçasıdır. Ancak bunları abartarak kişinin gerçek manada yaratılış gayesini unutturacak her türlü meşguliyet bir çeşit aldanıştır ve sahibini mahcubiyete sürükleyecek unsurlar içermektedir. Esasında dünya hayatı da bir hikmet ve gayeye bağlı bir alandır ve zamandır.

İnsanoğlu âhireti bu hayattan kazanabilecektir; buradaki nesneler onun için imtihanın bir parçasıdır. Her bir şeyle ne kadar gerekiyorsa ve ne kadar hak ediyorsa o kadar ilgilenmekte herhangi bir sakınca yoktur. Sakınca olan nokta, sevgiyi tutkuya dönüştürünce başlamaktadır.

Hayat başlı başına bir nimettir; hatta bütün nimetlerin temelidir. Eşyanın hakikati dünyada veya âhirette olmaları ile farklılık göstermez. Bütün bu nedenlerle burada sayılanların tümünün birden “dünya hayatının kötü ve kınanmış olmadığına” delalet etmektedir. Ancak her kim kalkar da bu dünya hayatını Yüce Allah’a itaat uğruna değil de şeytana itaat ve arzuların peşine takılma uğrunda harcarsa işte kınanan nokta budur.(24)

2. كَمَثَلِ غَيْثٍ اَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَبَاتُهُ ثُمَّ يَه۪يجُ فَتَرٰيهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطَامًا “(Bu hayat), tıpkı bir yağmur gibidir; (yetiştirdiği) ürünleri çiftçilerin hoşuna gider. Sonra (o ekinler) kurur; sen onun sararmış olduğunu görürsün; sonra da (o ekinler) kuru bir kırıntı (çer çöp) olur.” Yüce Allah dünya hayatını bir de benzetmeye konu edinmekte ve adeta bu hayatı bir mevsimlik bitkiye benzetmektedir. Bu âyette açıklanması gereken bazı kelimeler üzerinde duracak, sonra konuyla ilgili diğer âyetleri hatırlatacağız.

a)كَمَثَلِ غَيْثٍ اَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَبَاتُهُ (Bu hayat), tıpkı bir yağmur gibidir; (yetiştirdiği) ürünleri çiftçilerin hoşuna gider.” Âyetin bu cümlesinde hayat yağmurla ilişkilendirilerek ürünleri nedeniyle mutlu olan çiftçilere değinilmektedir.

Burada ve Lokmân 31/34 ile Şûrâ 42/28’de de geçen غَيْث ğays/el-ğays kelimesi “yağmur” manasına gelmekte, bu arada الْكُفَّار el-küffâr sözcüğü ise geçtiği 20 kullanımda(25) “kâfirler” demek olsa da sadece bu âyette “örtenler” manasında “çiftçiler” anlamını vermektedir. Kelimenin “örtmek” şeklindeki kök anlamı doğrultusunda, çiftçiler de tohumu toprakla örttükleri için bu kelimeyle de ifade edilmektedirler.

b) ثُمَّ يَه۪يجُ فَتَرٰيهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطَامًا “Sonra (o ekinler) kurur; sen onun sararmış olduğunu görürsün; sonra da (o ekinler) kuru bir kırıntı (çer çöp) olur.” Yüce Allah Zümer 39/21’de de benzeri geçmekte olan âyetin bu cümlesinde ürün veren bitkilerin daha sonra aldığı hali dile getirmekte ve bu hayatın çok abartılmaması gerektiğine dikkat çekmek istemektedir.

Yüce Allah yağmur sayesinde topraktan çıkardığı ekinlerin bir süre sonra kuruduğunu, sonrasında da artık zamanı geldiği için bu ekinleri çerçöp haline dönüştürdüğünü haber vermektedir. Kur’ân’da iki kez(26) geçen يَه۪يجُ yehîcü fiili “kurumak”, üç kez(27) zikredilen مُصْفَرّ musfarr sözcüğü “sararmak”, üç kez(28) yer alan حُطَام hutâm kelimesi ise “çerçöp, kırıntı, çöp, toz” gibi anlamlar vermektedir.

c) Bu noktada bilinmesi gereken âyetlerden birisi de Yûnus 10/24’te şu şekildedir: “Dünya hayatının durumu, gökten indirdiğimiz bir su gibidir ki, insanların ve hayvanların yiyeceklerinden olan yeryüzü bitkileri o su sayesinde gürleşip birbirine girer. Nihâyet yeryüzü ziynetini takınıp, (rengârenk) süslendiği ve sahipleri de onun üzerinde kudret sahibi olduklarını sandıkları bir sırada, bir gece veya gündüz ona emrimiz (âfetimiz) gelir de onu sanki dün yerinde yokmuş gibi kökünden koparılarak biçilmiş bir hale getiririz. İşte iyi düşünecek kavimler için âyetlerimizi böyle açıklıyoruz.”

Konuyla ilgili olarak Kehf 18/45’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlara şunu da misal göster: Dünya hayatı, gökten indirdiğimiz bir su gibidir ki, bu su sayesinde yeryüzünün bitkisi (önce gelişip) birbirine karışmış; arkasından rüzgârın savurduğu çerçöp haline gelmiştir. Allah, her şey üzerinde iktidar sahibidir.”

Hacc 22/5 ve Fussılet 41/39’da da geçtiği gibi, yeryüzü kurumuş ölmüş iken üzerine yağmur yağar, toprak titreşir, döllenen tohum sayesinde bitkilerle kabarır ve her güzel çiftten yetiştirilmiş olur. Bunun sonrasında ise âyette de geçtiği gibi artık sararıp kuruma başlar ve yemyeşil bitkiler çerçöp halinde rüzgar sayesinde sağa sola savrulur.

Konuyla ilgili olarak hatırlanması gereken başka bir âyet de Zümer 39/21’dir: “Görmedin mi? Allah gökten bir su indirdi, onu yerdeki kaynaklara yerleştirdi, sonra onunla türlü türlü renklerde ekinler yetiştiriyor. Sonra onlar kurur da sapsarı olduklarını görürsün. Sonra da onu kuru bir kırıntı yapar. Şüphesiz bunlarda akıl sahipleri için bir öğüt vardır.” Bu âyette de bitkiler üzerinden Yüce Allah’ın kudreti tanıtılmakta, yeşerip yaşayan bitkilerin daha sonra nasıl bir kırıntı haline geldiği üzerinden bu hayatın da biteceği mesajı verilmektedir.

Dünya hayatının geçiciliği, oyun ve eğlenceden ibaret oluşuyla ilgili olarak En‘âm 6/32’de ise şöyle buyrulmaktadır: “Dünya hayatı bir oyun ve eğlenceden başka bir şey değildir. Müttakî olanlar için ahiret yurdu muhakkak ki daha hayırlıdır. Hâla akıl erdiremiyor musunuz?” İşte bütün bu âyetlerin vermek istediği mesaj, dünya hayatının abartılmaması ve ebedi olan âhiret hayatını ikinci plana itmeye sebep olmamasıdır.

3.وَفِي الْاٰخِرَةِ عَذَابٌ شَد۪يدٌ وَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللّٰهِ وَرِضْوَانٌ “Ahirette (inkârcılar için) şiddetli bir azap vardır. (Müminler için ise) Allah’ın bağışlaması ve rızası vardır.” Yüce Allah’ın azabının şiddetli oluşunu ifade eden bu cümle ise benzer ifadeler halinde Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(29) ve benzer içeriklerde yer almaktadır.

Yüce Allah dünya hayatının geçici olduğunu yağmur ve ekinler üzerinden beyan ettikten sonra, insanlar içerisinde hayatı sadece dünyadan ibaret sananlar ve dünyaya düşkün olanlar için mahşerde çetin bir azap olacağını haber vermekte, buna karşılık dünya hayatını âhirete yatırıma dönüştürenler için ise Allah’ın “mağfireti”nin ve “rızası”nın bulunduğunu müjdelemektedir.

İnkarcılara yönelik âhirette “tek”, ancak şiddetli bir azaptan söz edilmişken, müminlere “iki” karşılık vaad edilmektedir ki bunların ilki “Yüce Allah’ın onların günahlarını bağışlaması”, diğeri ise “Yüce Allah’ın onlardan razı olmasıdır” ki elbette ödüllerin en büyüğü bunlardır.

Tevbe 9/72’de Yüce Allah’ın razı oluşunun çok büyük bir ödül olduğu zikredilmekte, Muhammed 47/15’te ise çeşitli ödül ırmakları ve cennet ürünlerinden sonra Yüce Allah’ın bağışlaması hatırlatılarak bunun diğerlerinden daha değerli olduğuna dikkat çekilmiş olmaktadır. Bu arada belirtelim ki Kur’ân’da 13 kez(30) geçen رِضْوَان rıdvân kelimesi geçtiği her yerde Yüce Allah’ın “razı olması” manasında kullanılmaktadır.

4. وَمَا الْحَيٰوةُ الدُّنْيَآ اِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ “Dünya hayatı, aldatıcı bir geçimlikten başka bir şey değildir.” Yüce Allah dünya hayatının geçiciliğini ve mahşerdeki karşılıkları beyan ettikten sonra, Âl-i İmrân 3/185’te de geçen bu ifadede sözü yeniden dünya hayatına getirmekte ve bu hayatın aldatıcı bir geçimlikten başka bir şey olmadığını vurgulu bir cümle ile dile getirmektedir.

Âyette yer alan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı nefyü istisna yolu sayesinde hasr/kasr denen “vurgulu” bir ifadeyle dile getirilerek konunun önemine dikkat çekilmek istenmektedir. Benzer vurgulu bir ifade “kafirlerin derin bir aldanış içerisinde olduklarıyla ilgili” bir konu içeriğinde Mülk 67/20’de de dile getirilmektedir.

Âyette yer alan مَتَاع metâ‘ kelimesi Kur’ân’da 34 kez(31) geçmekte ve çoğunlukla dünya hayatının ve dünya nimetlerinin geçiciliğini ifade bağlamında kullanılmaktadır. Âyetteki الْغُرُور el-ğurûr kelimesi ise eliflâmlı ve eliflâmsız olarak Kur’ân’da dokuz kez(32) yer almakta ve “aldanış” manasını vermektedir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dünya nimetlerinin ve dünya hayatının geçiciliğini beyan için yer almakta, Nisâ’ 4/77’de de “bütünüyle dünya metaının az olduğu” açıkça vurgulanmaktadır. Önceki cümlelerde dünya hayatı bir mevsimlik yağmura ve ekine benzetildiği gibi burada da dünya hayatının çok kısacık bir geçimlik oluşturduğu ve mahşeri inkâr edenler için aldanıştan başka bir mana ifade etmediği özellikle mesaja konu edinilmektedir.

ııı. Bağışlanmaya Ve Cennete Koşuşturma

سَابِقُوٓا اِلٰى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا كَعَرْضِ السَّمَآءِ وَالْاَرْضِ اُعِدَّتْ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِاللّٰهِ وَرُسُلِه۪ ذٰلِكَ فَضْلُ اللّٰهِ يُؤْت۪يهِ مَنْ يَشَآءُ وَاللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظ۪يمِ “Rabbinizden bir bağışlanmaya ve Allah’a ve elçilerine inananlar için hazırlanacak, genişliği gökle yerin genişliği gibi olan cennete koşun! İşte bu, Allah’ın dilediğine (layık olana) verdiği lütfudur. Allah büyük lütuf sahibidir.”

Âyetteki سَابِقُوا sâbikû emri “yarışın, koşun”; اِلٰى مَغْفِرَةٍ ilâ mağfiratin ifadesi “(şöyle) bir bağışlanmaya ki”; مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinizden (olan)”; وَجَنَّةٍ ve cennetin kelimesi “ve (şöyle bir) cennete ki”; عَرْضُهَا ‘arduhâ tamlaması “onun genişliği”; كَعَرْضِ السَّمَآءِ ke ‘ardı’s-semâi tamlaması “gök(ler)in genişliği gibidir, göklerin genişliği kadardır”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerin, yeryüzünün (genişliği gibidir)”; اُعِدَّتْ u‘ıddet edilgen fiili “hazırlandı, hazırlanmış (olacak)tır”; لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا lillezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlar için”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَرُسُلِه۪ ve rusülihî ifadesi “ve O’nun elçilerine, peygamberlerine”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu (durum)”; فَضْلُ اللّٰهِ fadlüllâhi ifadesi “Allah’ın bir lütfu(dur)”; يُؤْت۪يهِ yü’tîhi ifadesi “(Allah) onu verir”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dilediğine, layık olana”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; ذُو الْفَضْلِ الْعَظ۪يمِ zü’l-fadli’l-‘azîmi tamlaması ise “büyük lütuf sahibi(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanları davet ettiği iki şey ve onları gerçekleştirenlere vaadettiği ödüller gündeme getirilmektedir.

1. سَابِقُوٓا اِلٰى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا كَعَرْضِ السَّمَآءِ وَالْاَرْضِ اُعِدَّتْ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِاللّٰهِ وَرُسُلِه۪ “Rabbinizden bir bağışlanmaya ve Allah’a ve elçilerine inananlar için hazırlanacak, genişliği gökle yerin genişliği gibi olan cennete koşun!” Yüce Allah dünya hayatının geçiciliğini beyan ettikten sonra, Âl-i İmrân 3/133’te de bir benzeri geçen bu âyette muhataplarına seslenmekte ve sadece dünya hayatı için değil de âhiret hayatı ve özellikle de cenneti elde etmek için yarışmaları gerektiğine dikkat çekmektedir.

a)سَابِقُوٓا اِلٰى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا كَعَرْضِ السَّمَآءِ وَالْاَرْضِ “Rabbinizden bir bağışlanmaya ve genişliği gökle yerin genişliği gibi olan cennete koşun!” Âyetin başında yer alanسَابِقُوا sâbikû emri “yarışın”, “koşun”, “koşuşun” gibi anlamlar içermekte ve insanların ne uğrunda çaba sarf etmesi gerektiğini ortaya koymaktadır.

Âl-i İmrân 3/133’te bu kelimenin yerinde kullanılan sâri‘û emri de “sürat yapmak”, “geçmeye çalışmak” gibi manalar vermekte, sonuçta her iki kelime de kullanıldıkları ve “birbirleriyle ortaklık” manası içeren müfâ‘ale kalıbı gereği, birbirini tökezletmek değil de birbirleriyle ortaklaşa hareket ederek herkesin kazanmasına elvermek manasını içermektedir.

Mâide 5/2’de de beyan edildiği gibi, müminler “iyilik ve takvada birbirlerine yardım etmek” ve “haram ve düşmanlıkta böyle bir yardımlaşmada bulunmamak”la yükümlü tutulmuşlardır. Bu hayatta çabasını böyle bir hedef için belirleyenler ve yarışı önde tamamlayanlar aslında Vâkı‘a 56/10’da belirtildiği gibi mahşerde de ödülde önde olacaklardır. Tevbe 9/100’de Muhacirlerin ve Ensâr’ın önde olanlarıyla ilgili ifadelerde de benzer bir mesajın bulunduğunu söyleyebiliriz.

Yüce Allah Müslümanların birbirleriyle yarışını O’nun mağfiretini yani bağışlamasını elde etmek ve genişliği gökle yerin genişliği gibi olan bir cennete girmekle ilişkilendirmektedir. “Genişliğin gökle yerin genişliği gibi oluşu” ifadesi Âl-i İmrân 3/133’te “genişliği gökler ve yer kadar olan” şeklinde beyan edilerek cennetin büyüklüğüne gönderme yapılmaktadır.

Birilerinin kendi arzularıyla şekillendirdikleri ve sınırlarını kendilerinin belirlediği, adeta bir gecekondu mantığıyla izaha kalkıştıkları gibi dar ve çok çok az insanı içine alacak bir cennetten değil de, sınırlarını tarif edebilmenin adeta imkânsız olduğu genişlikte ve büyüklükte bir cennetten söz edilerek muhataplara moral verilmesi amaçlanmaktadır.

b) اُعِدَّتْ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِاللّٰهِ وَرُسُلِه۪ “Allah’a ve elçilerine inananlar için hazırlanacak (olan).” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde daha önce sözünü ettiği cennetin Allah’a ve peygamberlerine inanıp güvenenler için hazırlanmış olacağını haber vermektedir. Bu âyetin benzerinin yer aldığı Âl-i İmrân 3/133’te bu cümlenin yerinde “takva sahipleri için hazırlanmış (olacak)tır” beyanına yer verilmektedir. Demek ki her iki ifade birbirini tamamlamakta, muttaki olabilmek için “Yüce Allah’a ve O’nun peygamberlerine iman etmek” olmazsa olmaz şart olarak zikredilmektedir.

Bu arada konuyla ilgili âyetlerde geçen ve “geçmiş zaman” kalıbında getirilen fiillerin bu şekilde getirilmesinin sebebi, bunun bir Kur’ân üslubu oluşudur. Kur’ân’da özellikle Son Saat, kıyâmet ve mahşerle ilgili konularda zaman zaman geçmiş zaman kalıbı kullanılarak, sözü edilen bu hakikatlerin mutlak surette yaşanacağına dikkat çekilmek istenmektedir. Bu tür geçmiş zaman kalıpları bir işin olduğunu değil, ancak kesin olarak gerçekleşeceğini göstermeyi amaçlamaktadır.

Kur’ân’da geçen اَعَدَّ e‘adde(33) veya اَعْتَدْنَا a‘detnâ(34) etken (ma‘lum) veya اُعِدَّتْ u‘ıddet(35) edilgen (meçhul) fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin sebebi, azabın veya ödülün hazırlanmış olduğunu değil, mutlak surette hazırlanacağını gösteren bir mana vermektedir.

2.ذٰلِكَ فَضْلُ اللّٰهِ يُؤْت۪يهِ مَنْ يَشَآءُ “İşte bu, Allah’ın dilediğine (layık olana) verdiği lütfudur. Allah büyük lütuf sahibidir.” Mâide 5/54 ve Cum‘a 62/4’te de geçen bu ifadede Yüce Allah hazırlayacağını müjdelediği ve genişliği gökle yerin genişliği gibi olan cennet nimetini layık gördüklerine verecek oluşunu cömertliğinin büyüklüğüne bağlı bir ihsanı ve ikramı olarak beyan etmektedir. Yüce Allah cennetini elbette dilediğine verecektir ki O’nun dilediği kişiler aynı zamanda layık gördüğü kişiler olacaktır.

İnsanlar ellerinden gelen fedakarlığı gösterecekler, Allah’ın bağışlamasına ve cennete doğru koşuşturarak çaba gösterecekler ve Yüce Allah da bunlar içinden dilediği kişileri yani layık gördüklerini, layık olanları cennetine alacaktır; âyette verilmek istenen mesaj bu olsa gerektir.

3. وَاللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظ۪يمِ “(Çünkü) Allah büyük lütuf sahibidir.” Bu cümlenin benzerleri başka âyetlerde(36) de geçmektedir. Bakara 2/90’da da belirtildiği gibi, Yüce Allah bir lütuf olarak sunacağını müjdelediği bağışlamasını ve cenneti dilediğine yani layık olana vereceğini beyan etmekte, gerekçesini de kendi zatının büyük lütfun sahibi olmasına bağlamaktadır. Büyük lütfun sahibi olan Yüce Allah her konuda olduğu gibi bu konuda da tasarruf yetkisini elinde bulundurmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 406; Taberî, age., XXVII, 228; Zemahşerî, age., IV, 464. 2 - Semerkandî, age., III, 406; Taberî, age., XXVII, 228.
• 3 - Râzî, age., XXIX, 229. 4 - Râzî, age., XXIX, 229.
• 5 - Âl-i İmrân 3/30; Kehf 18/12; Hadîd 57/16; Cinn 72/25.
  • Âl-i İmrân 3/30 Kehf 18/12 Hadîd 57/16 Cinn 72/25
• 6 - Âl-i İmrân 3/110; Mâide 5/49, 59, 81; A‘râf 7/102; Tevbe 9/8; Hadîd 57/16, 26, 27. 7 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24.
  • Âl-i İmrân 3/110 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/81 A‘râf 7/102 Tevbe 9/8 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24
• 8 - Semerkandî, age., III, 406; Taberî, age., XXVII, 229; Zemahşerî, age., IV, 465; Râzî, age., XXIX, 230.
• 9 - Semerkandî, age., III, 122. 10 - Bakara 2/173; Mâide 5/3; En‘âm 6/122, 139, 145; Nahl 16/115; Hucürât 49/12. 11 - Bakara 2/164; Nahl 16/65; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/19, 24, 50; Fâtır 35/9; Yâsîn 36/33; Câsiye 45/5; Hadîd 57/17. 12 - A‘râf 7/57; Furkân 25/49; Fâtır 35/9; Zuhruf 43/11; Kâf 50/11.
  • Bakara 2/173 Mâide 5/3 En‘âm 6/122 En‘âm 6/139 En‘âm 6/145 Nahl 16/115 Hucurât 49/12 Bakara 2/164 Nahl 16/65 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/19 Rûm 30/24 Rûm 30/50 Fâtır 35/9 Yâsîn 36/33 Câsiye 45/5 Hadîd 57/17 A‘râf 7/57 Furkân 25/49 Fâtır 35/9 Zuhruf 43/11 Kâf 50/11
• 13 - Bakara 2/83, 118, 187, 219, 221, 242, 266; Âl-i İmrân 3/103, 118; Nisâ’ 4/176; Mâide 5/89; Ra‘d 13/4; Nahl 16/12, 67; Nûr 24/18, 58, 59, 61; ‘Ankebût 29/35; Rûm 30/24, 28; Zuhruf 43/3; Hadîd 57/17.
  • Bakara 2/83 Bakara 2/118 Bakara 2/187 Bakara 2/219 Bakara 2/221 Bakara 2/242 Bakara 2/266 Âl-i İmrân 3/103 Âl-i İmrân 3/118 Nisâ 4/176 Mâide 5/89 Ra‘d 13/4 Nahl 16/12 Nahl 16/67 Nûr 24/18 Nûr 24/58 Nûr 24/59 Nûr 24/61 ‘Ankebût 29/35 Rûm 30/24 Rûm 30/28 Zuhruf 43/3 Hadîd 57/17
• 14 - Taberî, age., XI, 174; Zemahşerî, age., II, 359.
• 15 - Semerkandî, age., III, 406-407; Taberî, age., XXVII, 229-230; Zemahşerî, age., IV, 465; Râzî, age., XXIX, 230.
• 16 - Hûd 11/11; İsrâ’ 17/9; Fâtır 35/7; Hadîd 57/7; Mülk 67/12.
  • Hûd 11/11 İsrâ 17/9 Fâtır 35/7 Hadîd 57/7 Mülk 67/12
• 17 - Bakara 2/23, 133, 143, 282; Âlim İmrân 3/99, 140; Nisâ’ 4/69, 135; Mâide 5/8, 44; En‘âm 6/144, 150; Hacc 22/78; Nûr 24/4, 6, 13; Zümer 39/69; Hadîd 57/19.
  • Bakara 2/23 Bakara 2/133 Bakara 2/143 Bakara 2/282 Âl-i İmrân 3/99 Âl-i İmrân 3/140 Nisâ 4/69 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 Mâide 5/44 En‘âm 6/144 En‘âm 6/150 Hacc 22/78 Nûr 24/4 Nûr 24/6 Nûr 24/13 Zümer 39/69 Hadîd 57/19
• 18 - Bakara 2/62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/57, 185, 199; Nisâ’ 4/152, 173; Nahl 16/96, 97; Kasas 28/54; Ahzâb 33/31; Fâtır 35/30; Zümer 39/10, 35; Şûrâ 42/40; Muhammed 47/36; Hadîd 57/19, 27.
  • Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/199 Nisâ 4/152 Nisâ 4/173 Nahl 16/96 Nahl 16/97 Kasas 28/54 Ahzâb 33/31 Fâtır 35/30 Zümer 39/10 Zümer 39/35 Şûrâ 42/40 Muhammed 47/36 Hadîd 57/19 Hadîd 57/27
• 19 - Bakara 2/39; Mâide 5/10, 86; Hacc 22/57; Mü’minûn 23/33; Rûm 30/16; Hadîd 57/19; Teğâbun 64/10.
  • Bakara 2/39 Mâide 5/10 Mâide 5/86 Hacc 22/57 Mü'minûn 23/33 Rûm 30/16 Hadîd 57/19 Teğâbun 64/10
• 20 - En‘âm 6/32; ‘Ankebût 29/64; Muhammed 47/36.
  • En‘âm 6/32 ‘Ankebût 29/64 Muhammed 47/36
• 21 - Mâide 5/57, 58; En‘âm 6/32, 70; A‘râf 7/51; ‘Ankebût 29/64; Muhammed 47/36; Hadîd 57/20. 22 - En‘âm 6/32, 70; A‘râf 7/51; Enbiyâ’ 21/17; ‘Ankebût 29/64; Lokmân 31/6; Muhammed 47/36; Hadîd 57/20; Cum‘a 62/11.
  • Mâide 5/57 Mâide 5/58 En‘âm 6/32 En‘âm 6/70 A‘râf 7/51 ‘Ankebût 29/64 Muhammed 47/36 Hadîd 57/20 En‘âm 6/32 En‘âm 6/70 A‘râf 7/51 Enbiyâ 21/17 ‘Ankebût 29/64 Lokmân 31/6 Muhammed 47/36 Hadîd 57/20 Cum‘a 62/11
• 23 - A‘râf 7/31, 32; Yûnus 10/88; Hûd 11/15; Nahl 16/8; Kehf 18/7, 28, 46; Tâhâ 20/59, 87; Nûr 24/31, 60; Kasas 28/60, 79; Ahzâb 33/28; Sâffât 37/6; Hadîd 57/20.
  • A‘râf 7/31 A‘râf 7/32 Yûnus 10/88 Hûd 11/15 Nahl 16/8 Kehf 18/7 Kehf 18/28 Kehf 18/46 Tâhâ 20/59 Tâhâ 20/87 Nûr 24/31 Nûr 24/60 Kasas 28/60 Kasas 28/79 Ahzâb 33/28 Sâffât 37/6 Hadîd 57/20
• 24 - Râzî, age., XXIX, 233-234.
• 25 - Bakara 2/109, 161; Âl-i İmrân 3/91; Nisâ’ 4/18; Mâide 5/57; Tevbe 9/68, 73, 120, 123; Ra‘d 13/42; Muhammed 47/34; Feth 48/29; Kamer 54/43; Mümtehıne 60/10, 11, 13; Tahrîm 66/9; Mütaffifûn 83/34, 36.
  • Bakara 2/109 Bakara 2/161 Âl-i İmrân 3/91 Nisâ 4/18 Mâide 5/57 Tevbe 9/68 Tevbe 9/73 Tevbe 9/120 Tevbe 9/123 Ra‘d 13/42 Muhammed 47/34 Fetih 48/29 Kamer 54/43 Mümtehine 60/10 Mümtehine 60/11 Mümtehine 60/13 Tahrîm 66/9 Mutaffifîn 83/34 Mutaffifîn 83/36
• 26 - Zümer 39/21; Hadîd 57/20. 27 - Rûm 30/51; Zümer 39/21; Hadîd 57/20. 28 - Zümer 39/21; Vâkı‘a 56/65; Hadîd 57/20.
  • Zümer 39/21 Hadîd 57/20 Rûm 30/51 Zümer 39/21 Hadîd 57/20 Zümer 39/21 Vâkı‘a 56/65 Hadîd 57/20
• 29 - Bakara 2/165, 196, 211; Âl-i İmrân 3/4, 11, 56; Mâide 5/2, 98; En‘âm 6/124; A‘râf 7/164; Enfâl 8/13, 25, 48, 52; Yûnus 10/70; Hûd 11/80; Ra‘d 13/6, 13; İbrâhim 14/2, 7; İsrâ’ 17/58; Kehf 18/2; Hacc 22/2; Mü’minûn 23/77; Sebe’ 34/46; Fâtır 35/7, 10; Sâd 38/26; Mü’min 40/3, 22; Fussılet 41/27, 43; Şûrâ 42/16, 26; Kâf 50/26; Hadîd 57/20; Mücâdile 58/15; Haşr 59/4, 7; Talâk 65/8, 10.
  • Bakara 2/165 Bakara 2/196 Bakara 2/211 Âl-i İmrân 3/4 Âl-i İmrân 3/11 Âl-i İmrân 3/56 Mâide 5/2 Mâide 5/98 En‘âm 6/124 A‘râf 7/164 Enfâl 8/13 Enfâl 8/25 Enfâl 8/48 Enfâl 8/52 Yûnus 10/70 Hûd 11/80 Ra‘d 13/6 Ra‘d 13/13 İbrâhîm 14/2 İbrâhîm 14/7 İsrâ 17/58 Kehf 18/2 Hacc 22/2 Mü'minûn 23/77 Sebe' 34/46 Fâtır 35/7 Fâtır 35/10 Sâd 38/26 Mü'min 40/3 Mü'min 40/22 Fussilet 41/27 Fussilet 41/43 Şûrâ 42/16 Şûrâ 42/26 Kâf 50/26 Hadîd 57/20 Mücâdele 58/15 Haşr 59/4 Haşr 59/7 Talâk 65/8 Talâk 65/10
• 30 - Âl-i İmrân 3/15, 162, 174; Mâide 5/2, 16; Tevbe 9/21, 72, 109; Muhammed 47/28; Feth 48/29; Hadîd 57/20, 27; Haşr 59/8.
  • Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/174 Mâide 5/2 Mâide 5/16 Tevbe 9/21 Tevbe 9/72 Tevbe 9/109 Muhammed 47/28 Fetih 48/29 Hadîd 57/20 Hadîd 57/27 Haşr 59/8
• 31 - Bakara 2/36, 236, 240, 241; Âl-i İmrân 3/14, 185, 197; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/96; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/23, 70; Hûd 11/3; Yûsuf 12/17, 65, 79; Ra‘d 13/17, 26; Nahl 16/80, 117; Enbiyâ’ 21/111; Nûr 24/29; Kasas 28/60, 61; Ahzâb 33/53; Yâsîn 36/44; Mü’min 40/39; Şûrâ 42/36; Zuhruf 43/35; Vâkı‘a 56/73; Hadîd 57/20; Nâzi‘ât 79/33; ‘Abese 80/32. 32 - Âl-i İmrân 3/185; Nisâ’ 4/120; En‘âm 6/112; A‘râf 7/22; İsrâ’ 17/64; Ahzâb 33/12; Fâtır 35/40; Hadîd 57/20; Mülk 67/20.
  • Bakara 2/36 Bakara 2/236 Bakara 2/240 Bakara 2/241 Âl-i İmrân 3/14 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 Mâide 5/96 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Hûd 11/3 Yûsuf 12/17 Yûsuf 12/65 Yûsuf 12/79 Ra‘d 13/17 Ra‘d 13/26 Nahl 16/80 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Nûr 24/29 Kasas 28/60 Kasas 28/61 Ahzâb 33/53 Yâsîn 36/44 Mü'min 40/39 Şûrâ 42/36 Zuhruf 43/35 Vâkı‘a 56/73 Hadîd 57/20 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32 Âl-i İmrân 3/185 Nisâ 4/120 En‘âm 6/112 A‘râf 7/22 İsrâ 17/64 Ahzâb 33/12 Fâtır 35/40 Hadîd 57/20 Mülk 67/20
• 33 - Nisâ’ 4/93, 102; Tevbe 9/100; Ahzâb 33/8, 29, 35, 44, 57, 64; Feth 48/6; Mücâdele 58/15; Talâk 65/10; İnsân 76/31. 34 - Nisâ’ 4/18, 37, 151, 161; İsrâ’ 17/10; Kehf 18/29, 102; Furkân 25/11, 37; Ahzâb 33/31; Feth 48/13; Mülk 67/5; İnsân 76/4. 35 - Bakara 2/24; Âl-i İmrân 3/131, 133; Hadîd 57/21.
  • Nisâ 4/93 Nisâ 4/102 Tevbe 9/100 Ahzâb 33/8 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/35 Ahzâb 33/44 Ahzâb 33/57 Ahzâb 33/64 Fetih 48/6 Mücâdele 58/15 Talâk 65/10 İnsân 76/31 Nisâ 4/18 Nisâ 4/37 Nisâ 4/151 Nisâ 4/161 İsrâ 17/10 Kehf 18/29 Kehf 18/102 Furkân 25/11 Furkân 25/37 Ahzâb 33/31 Fetih 48/13 Mülk 67/5 İnsân 76/4 Bakara 2/24 Âl-i İmrân 3/131 Âl-i İmrân 3/133 Hadîd 57/21
• 36 - Bakara 2/105; Âl-i İmrân 3/74, 174; Enfâl 8/29; Hadîd 57/21, 29; Cum‘a 62/4.
  • Bakara 2/105 Âl-i İmrân 3/74 Âl-i İmrân 3/174 Enfâl 8/29 Hadîd 57/21 Hadîd 57/29 Cum‘a 62/4