Vâkı‘a Suresi

Mekke’de risaletin 8. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 96 âyetten oluşan, adını ilk âyetinde “meydana gelen olay” anlamındaki الْوَاقِعَة el-vâkı‘ah kelimesinden alan Vâkı‘a sûresi, inişe göre 50, resmî sıralamada ise 56. sûredir.

Vâkı‘a sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Rahmân sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûre âdeta birbirinin devamı niteliğindedir. Rahmân sûresinde insanoğlunun iki ana gruba ayrılacağı ve mahşer şartlarında iyilerin cennete gideceği, orada kendilerine sunulacak nimetlerin adeta listesi verilmekte, benzer şekilde Vâkı‘a sûresinde de konuyla ilgili detay bilgiler yer almaktadır. İnkârcılara sunulacak cehennemin özelliklerine her iki sûrede de değinilmektedir. Bu arada insanın yaratılışıyla alakalı bilgiler ve Yüce Allah’ı tesbîh etmenin gerekliliği de iki sûrenin ortak konuları arasında sayılabilir.

Vâkı‘a sûresi, Son Saat’e dikkat çeken bir mesajla başlamakta, mahşer şartlarında insanların üç gruba ayrılacağı, bunların “sağın adamları”, “solun adamları” ve “ödülde önde olanlar” şeklinde belirlenmektedir. Aslında bu da ana grup olarak “iyiler” ve “kötüler” diye ikiye ayrılabilir.

10. âyetten itibaren, “hayırda önde olanların ödülde de önde olacakları” ifade edilerek, bunların Hakk’a yaklaştırılmış yiğitler olduğu ifade edilmekte, onlara cennette verilecek nimetler sayılmaktadır. Ardından “amel defteri kendisine sağ taraftan verilecek olanlar” gündeme getirilmekte, onlara ikram edilecek cennet nimetleri sayıldıktan sonra, “amel defterini sol taraftan alacak olanlar” dile getirilmekte ve onların mahşerde yaşayacağı korkunç akıbete dikkat çekilmektedir.

57. âyetinden itibaren, başlayan bölümde Yüce Allah’ın kudretini ortaya koymak bakımından şu dört konu başlığı hakkında bilgiler verilmektedir:

1. İnsanı nasıl yarattığı,

2. Tarım ürünlerini nasıl inşa ettiği,

3. Suyu nasıl yağdırdığı ve

4. Ateşi nasıl var ettiği.

75. âyetinden itibaren, konu çok ilginç bir yemin ifadesiyle başlatılmakta ve söz vahye getirilmekte, vahyin kaynağına ve değerine değinilmekte, ayrıca insanların vahiy ile irtibatı sorgulanmaktadır.

83. âyetten itibaren, sûrenin son grup âyetinde ise insanların son anları hakkında bilgi verilmekte, burada da üç grup insanın ölüm sonrasına dair kısa bilgiler sunulduktan sonra, Vâkı‘a sûresi Yüce Allah’ı tesbîh emriyle sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 57-74. âyetlerinde insan hayatı için son derece önemli olan “dört” konu başlığına dikkat çekmekte, “insanın yaratılışı”, “tarım ürünlerinin yetiştirilmesi”, “yağmurun yağdırılması” ve “ateşin yaratılması” konularındaki mutlak hâkimiyeti ve tek otorite oluşu üzerinde durulmaktadır.

a) Kâinattan Âyetler -I-: İnsan ve Bitkiler

Yüce Allah, sûrenin 57-67. âyetlerinde iki konu başlığı vermekte, ilki “insanın”, diğeri ise kâinat kitabından “bitkilerin” yaratılışını ele almaktadır.

“İlk” sırada yani sûrenin 57-62. âyetlerinde insanın yaratılışı ele alınmakta, bunun onaylanması gerektiği, meni aşamasından itibaren geçirdiği aşamaların yaratıcısının başkaları değil Yüce Allah olduğu bildirilmekte, insanın ölümlü varlık olarak yaratıldığı ve Allah’ın eşsiz gücü şu şekilde dile getirilmektedir: “Aranızda ölümü takdir eden Biziz. Sizi, benzerlerinizle değiştirmemiz ve yine sizi bilemeyeceğiniz şekilde (âhirette) yeniden yaratmamızda hiç kimse bizim önümüze geçemez. Üstelik ilk yaratılışı biliyorsunuz. (Buna rağmen) gerçeği hatırlamanız gerekmez mi?”

“İkinci” olarak yani sûrenin 63-67. âyetlerde konu gıdaların yaratılmasına getirilmekte, bitkileri yeşertip bitirenin Yüce Allah olduğu, dilemesi halinde o bitkileri kuru bir çer çöpe dönüştürebileceği, sonra da insanların şaşkınlık içinde “borçlandık, mahrum bırakıldık” gibi sözlerle sızlanacakları ifade edilmektedir.

ı. İnsanın Yaratılışı, Ölümlülüğü ve Akıbeti

نَحْنُ خَلَقْنَاكُمْ فَلَوْلَا تُصَدِّقُونَ اَفَرَاَيْتُمْ مَا تُمْنُونَ ءَاَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُٓ اَمْ نَحْنُ الْخَالِقُونَ نَحْنُ قَدَّرْنَا بَيْنَكُمُ الْمَوْتَ وَمَا نَحْنُ بِمَسْبُوق۪ينَ عَلٰىٓ اَنْ نُبَدِّلَ اَمْثَالَكُمْ وَنُنْشِئَكُمْ ف۪ي مَا لَا تَعْلَمُونَ وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْاَةَ الْاُو۫لٰى فَلَوْلَا تَذَكَّرُونَ “Sizi biz yaratmıştık. (Gerçekleri) onaylamanız gerekmez miydi? Atmakta olduğunuz meniyi (spermi) hiç düşündünüz mü? Onu siz mi yaratıyorsunuz; yoksa yaratanlar biz miyiz? Aranızda ölümü belirleyen biziz. Sizi, benzerlerinizle değiştirmemiz ve yine sizi bilemeyeceğiniz şekilde (ahirette) yeniden yaratmamızda kimse bizim önümüze geçemez. Üstelik ilk yaratılışı biliyorsunuz. (Buna rağmen gerçeği) hatırlamanız gerekmez mi?”

Buradaki نَحْنُ nahnü zamiri “biz”; خَلَقْنَاكُمْ halaknâküm fiili “sizi yarattık”;فَلَوْلَا تُصَدِّقُونَ fe levlâ tüsaddikûne fiili “tasdik etsenize, onaylamanız gerekmez mi”;اَفَرَاَيْتُمْ eferaeytüm sorusu “görmez misiniz, düşünmez misiniz”;مَا تُمْنُونَ mâ tümnûne ifadesi “attığınız şeyi, meniyi”;ءَاَنْتُمْ eentüm sorusu “siz mi”; تَخْلُقُونَهُ tahlükûnehû ifadesi “onu yaratıyorsunuz”; اَمْ em edatı “yoksa”; نَحْنُ nahnü zamiri “biz mi”; الْخَالِقُونَ el-hâlikûne kelimesi “yaratanlar(ız)”; نَحْنُ nahnü zamiri “biz”; قَدَّرْنَا kaddernâ fiili “takdir ettik”; بَيْنَكُمُ beyneküm ifadesi “sizin aranızda”; الْمَوْتَ el-mevte sözcüğü “ölümü”;وَمَا نَحْنُ ve mâ zamiri “biz asla ve asla (şöyle) değiliz”; بِمَسْبُوق۪ينَ bimesbûkîne ifadesi “geçilenler (değiliz), bizi kimse geçemez”; عَلٰىٓ اَنْ نُبَدِّلَ ‘alâ en nübeddile fiili “değiştirmeye dair, değiştirmeyle ilgili”; اَمْثَالَكُمْ emsâleküm tamlaması “sizin benzerlerinizi”;وَنُنْشِئَكُمْ ve nünşieküm fiili “ve sizi yeniden yaratma konusunda”; ف۪ي مَا لَا تَعْلَمُونَ fî mâ lâ ta‘lemûne ifadesi “bilmediğiniz şekilde, bilmediğiniz yerde”; وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ ve lekad ‘alimtüm fiili “yemin olsun ki bildiniz, inanmıştınız”; النَّشْاَةَ الْاُو۫لٰى en-neşâ’etü’l-ûlâ tamlaması “ilk yaratılışı”;فَلَوْلَا تَذَكَّرُونَ fe levlâ tezekkerûne ifadesi ise “ibret almanız gerekmez mi, düşünsenize” demektir.

Burada “insanoğlunun yaratılışı, ölümlü bir varlık olduğu ve mahşerde diriltileceği” gündeme getirilmektedir.

1. İnsanı Yaratan Kudret

نَحْنُ خَلَقْنَاكُمْ فَلَوْلَا تُصَدِّقُونَ “Sizi biz yaratmıştık. (Gerçekleri) onaylamanız gerekmez miydi?” Yüce Allah, bu âyette öncelikle âhireti inkâr eden müşriklere, ardından bütün insanlığa seslenmekte ve onları yaratanın kendisi olduğunu hatırlatarak O’nun söylediği her bir şeyi onaylamaları gerektiğini ifade etmektedir.

Mekkeli müşrikler mutlak yaratıcı, rızık verici, işleri idare eden, kâinatın hükümranlığını elinde bulunduran güç olarak Yüce Allah’ı kabul ettikleri için,(1) buradaki maksat Rabbimizin diğer konularda söylediklerini kabulle ilgili olarak anlaşılmalıdır.

Özellikle Son Saat, kıyâmet-âhiret süreci, yargılanma, cennet, cehennem gibi konularda Hz. Peygamber’in kendilerine aktardığı hususları da kabul etmeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır. Nitekim devam eden âyetlerde onların yakından bildiği “insanın yaratılışı”na dikkat çekilerek, o konuda Yüce Allah’ı kabul edenlerin yeniden yaratılmayı da kabul etmeleri gerektiği hatırlatılıyor demektir.

2. İnsanın Yaratılışı

اَفَرَاَيْتُمْ مَا تُمْنُونَ ءَاَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُٓ اَمْ نَحْنُ الْخَالِقُونَ “Atmakta olduğunuz meniyi (spermi) hiç düşündünüz mü? Onu siz mi yaratıyorsunuz; yoksa yaratanlar biz miyiz?” Yüce Allah bu iki âyette insanın yaratılışını ve o konudaki mutlak hâkimiyetini gündeme getirmektedir.

a) اَفَرَاَيْتُمْ مَا تُمْنُونَ “(Ey İnsanlar!) Atmakta olduğunuz meniyi (spermi) hiç düşündünüz mü?” Burada ve devam eden âyetlerde üç kez daha zikredilecek olan اَفَرَاَيْتُمْ eferaeytüm ifadeleri “gördünüz mü” manasına gelmekte, ancak bunun biyolojik ve organik bir görme değil de aklını kullanmak anlamında, “düşündünüz mü” manasına gelmektedir. Dahası “düşünsenize, neden bunu düşünmüyorsunuz” gibi bir serzenişin de âyetin mesajında bulunduğunda şüphe yoktur.

Âyette zikredilenمَا تُمْنُونَ “Atmakta olduğunuz şey, meni” ifadesi öncelikle erkeklerin hücreleri olarak anlaşılsa da Esed’in de dediği gibi hem erkeğin hem de kadının insana dönüşen hücrelerini kapsamaktadır. Çünkü insan sadece erkek hücrelerinden değil, kadınların yumurtasıyla birleşen spermden oluşmaktadır. Bu âyetin mesajı “Parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği anlaşılmalıdır.

Buna ilave olarak, erkek hücreleri dış dünyada gözle görüldüğü, kadının hücreleri rahim yolunda döllendiği için onlar görülmemektedir; dolayısıyla ifade erkek hücreleri üzerinden şekillendirilmiş de olabilir.

Bir başka ihtimal olarak da vahyin iniş sürecinde kıyâmet-mahşer süreci başta olmak üzere risalet öğretilerini reddedip onlara karşı aşırı ve açık düşmanlık yapanlar daha çok erkekler olduğu için onların hücreleri üzerinden mesaj verilmesi de kast edilmiş olabilir.

b) ءَاَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُٓ اَمْ نَحْنُ الْخَالِقُونَ “Onu, (yani insanın oluşumundaki hücreleri) siz mi yaratıyorsunuz; yoksa yaratanlar Biz miyiz?” İşte Yüce Allah, insanın üreme hücreleri de dâhil olmak üzere, insanı insan yapan her bir şeyi kendisinin yarattığını beyan ederek, başkalarının bu konuda herhangi bir etkinliğinden veya müdahalesinden söz edilmeyeceğini ifade etmektedir.

“Onu siz mi yaratıyorsunuz; yoksa yaratanlar Biz miyiz” sorusu aslında cevabı beklenen bir soru değil, cevabı içerisinde bulunduran bir ikrar “kabul ettirme, cevabı itiraf ettirme” tekniğidir. Aslında söylenmek istenen şudur: “Onu siz yaratmıyorsunuz; biz yaratıyoruz; yaratan sadece ve sadece biziz.”

Bu başlıkta yer alan “yaratanlar”, “yetiştirenler”, “indirenler”, “var edenler, inşa edenler” şeklinde dört konudaki çoğul ifadelerden maksat, yaratanların veya sözü edilenleri yapanların çokluğu değil, Yüce Allah’ın kudretine ve kuvvetinin erişilmezliğine dikkat çekmek, melek görevlendirme sistemine işaret etmektir.

Âyetteki تَخْلُقُونَ tahlükûne fiilinin geniş zaman kalıbında getirilme sebebi, Yüce Allah’ın insan hücrelerini yaratmaya devam ettiğini gösterdiği gibi, zigot halinden itibaren doğumuna kadar insanı rahimlerde şekillendiren gücün sadece ve sadece Yüce Allah olduğunu göstermektedir.(2)

Bu başlıkta ele alınan konularda tercih edilen ءَ ... اَمْ e … em soru cümleleri inkârî bir soru tekniğidir. Bu tür soru cümlelerinde olduğu gibi burada da söylenmek istenen şudur: “Attığınız meni hücrelerini düşünün. Onu insan haline getiren siz değilsiniz; elbette ki Biziz.”

Ayrıca burada “biz” anlamındaنَحْنُ nahnu çoğul zamirinin ve الْخَالِقُونَ el-hâlikûne “yaratıcılar” çoğul kelimesinin muhtemel kullanılma sebebi de Yüce Allah’ın azamet ve kudretine işaret etmek, meleklerin bu işte istihdam edildiğine dikkat çekmek olabilir.

3. Ölümün Takdir Edilmesi

نَحْنُ قَدَّرْنَا بَيْنَكُمُ الْمَوْتَ وَمَا نَحْنُ بِمَسْبُوق۪ينَ عَلٰىٓ اَنْ نُبَدِّلَ اَمْثَالَكُمْ وَنُنْشِئَكُمْ ف۪ي مَا لَا تَعْلَمُونَ “Aranızda ölümü belirleyen biziz. Sizi, benzerlerinizle değiştirmemiz ve yine sizi bilemeyeceğiniz şekilde (ahirette) yeniden yaratmamızda kimse bizim önümüze geçemez.” Yüce Allah bu iki âyette hayata müdahil oluşu bağlamında iki hususa dikkat çekmektedir:

a) نَحْنُ قَدَّرْنَا بَيْنَكُمُ الْمَوْتَ “Aranızda ölümü takdir eden biziz.” Bu cümlede insanoğlunun ölümlü varlık olduğu, her birinin ölüm kanununa tâbi kılındığı beyan edilmektedir. “Ecel” denen ölüm süresi herkes için Yüce Allah tarafından takdir edilmiştir.(3) İnsanların ne kadar bir ömür yaşayacağının kararını Yüce Allah belirlemiştir. Buna göre çocukken ölenler olduğu gibi ileri yaşlara kadar yaşayanlar da olabilir.(4)

Yüce Allah’ın kim için ne kadar bir ömür takdir ettiğini hiç kimse bilemeyeceği için insanların hayatına kast edenler Allah’ın belirlediği ömre müdahalede bulunduğu için hem dünyada cezalandırılırlar; hem de mahşerde bunun hesabını verirler. Hiç kimse Yüce Allah’ın belirlediği süreyi önceden bilemeyeceği için, bir başkasının ölümüne neden olmuşsa buna kader diyemez.

Onun kaderle ilişkisi öldürmeye tevessül edince o eylemin sonucunun ölümle gelmesidir. Hayat sebeplerini ortadan kaldıran insan bu yaptığından sorumludur. Öldürmeye teşebbüs edenin bu kararını Yüce Allah sadece yaratır veya o işin meydana gelmesine izin verir ki insan sorumluluğu bu şekilde anlam kazanır.

Konunun kader ve takdirle ilişkisini kısaca ifade ettikten sonra, âyetin mesajıyla ilgili şunu söyleyelim: “Her can ölümü tadıcıdır”;(5) çünkü insan ölümlü bir varlıktır. Mekkeli müşriklere ölüm hatırlatılarak Yüce Allah’ın iradesine karşı herhangi bir meydan okuma içerisine girmemeleri kendilerinden istenmektedir.

b) وَمَا نَحْنُ بِمَسْبُوق۪ينَ عَلٰىٓ اَنْ نُبَدِّلَ اَمْثَالَكُمْ وَنُنْشِئَكُمْ ف۪ي مَا لَا تَعْلَمُونَ “Sizi, benzerlerinizle değiştirmemiz ve yine sizi bilemeyeceğiniz şekilde (âhirette) yeniden yaratmamızda hiç kimse bizim önümüze geçemez.” Bu cümleyle ilgili olarak üç konuya kısa da olsa değinmekte yarar görmekteyiz.

ı. وَمَا نَحْنُ بِمَسْبُوق۪ينَ “Biz (hiç kimse tarafından) geçilmeyiz.” Bu ifade “Hiç kimse bizim önümüze geçemez”; “Biz geçilmeyiz”; “Bize hiç kimse üstün gelemez”; “Hiç kimse Bize engel olamaz”; “Bizi hiç kimse âciz bırakamaz” demektir. Yüce Allah dileğini yapabilen yegâne kudrettir;(6) herhangi bir şeyin olmasını dilediğinde ilgili şeye sadece “ol” der ve o şey de hemen olmaya başlar, oluşum sürecine girer.(7)

ıı. اَنْ نُبَدِّلَ اَمْثَالَكُمْ “Sizi, benzerlerinizle değiştirmemiz.” Bu ifade “Sizi öldürüp yerinize başka insanlar yaratmamız” manasında anlaşılmalıdır. Buradaki maksat aynı insan ruhunun başka bir bedende yeniden yaratılması değil de, inkârcı insanın giderilip yerine dünyada başka insanların yaratılmasıdır.(8) Bu ifade “dünya ile”, sonraki cümle ise “âhiretle” ilgilidir. Bu cümlenin bir çeşit mesh, yani kılık değiştirilip maymun ve domuz gibi başka bir canlıya dönüştürülmek olduğu ifade edilse(9) de bu bakış açısının çok doğru olmadığı kanaatindeyiz.

Kâf 50/15’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, müşrikler yeniden diriltilme konusunda şüphedeydiler; hatta yorumunu yapmakta olduğumuz Vâkı‘a 56/47-48’de de ifade ettiğimiz gibi bazıları bu noktada alay da ediyorlardı.(10) Yüce Allah, hem Mâide 5/54’te ve Muhammed 47/38’de ifade ettiği gibi inkârcıların veya dinden dönenlerin yerine başka topluluklar yaratmaya, hem de insan türünü giderip başka varlıklar yaratmaya kâdirdir.

Bütün yaratma sisteminde herhangi bir şekilde yorgunlukla karşılaşmadığı ve karşılaşmayacağı da yine Kâf 50/38’de beyan edilmektedir. Âyetlerde söylenmek istenen şudur: İnsanoğlu Yüce Allah için vazgeçilmez değildir; aksine bütün insanlar Allah’a muhtaçtırlar.(11)

ııı. وَنُنْشِئَكُمْ ف۪ي مَا لَا تَعْلَمُونَ “Sizi bilemeyeceğiniz şekilde (âhirette) yeniden yaratmamız(da).” Âyetin bu cümlesi “mahşerdeki diriltilme”yle alakalıdır. Çünkü âyetteki ف۪ي مَا fîmâ ifadesi, “şekilden” ziyade, bir “mekân” manası vermektedir. Meselenin farklı insanlarla ilgili boyutu önceki cümlede söz konusu edilmişti. İnsanların bilemeyecekleri hayat âhiretle ilgilidir. Oradaki inşa, yani diriltilme mahşer şartlarına göre ruh ve beden birlikteliğiyle şekillendirilmiş olacaktır.

Bu âyet Kâf 50/15 ışığında anlaşılmalıdır: “İlk yaratmada âcizlik mi gösterdik! Aksine, onlar yeni bir yaratma hususunda şüphe içindedirler.” Müşrikler mahşerdeki diriltilmeyle ilgili şüphelerini bunun imkânsız olduğu ve bütün eski ataları içeremeyeceği gibi bir gerekçeye bağlamışlardı. Bu konuyu Vâkı‘a sûresinin 47-48. âyetlerinde ele almıştık.

Kıyâmet 75/37-40’ta “insanın zigottan yaratıldığı, erkekten gelen hücrelerin erkek veya dişi olarak insanın cinsiyetini belirlediği”, bir anlamda bu ince sanatın nasıl hayret gerektiren bir ustalık ve kudret olduğu vurgulandıktan sonra, “bütün bunlara gücü yeten ilâhî kudretin ölüleri de mahşerde yaratmaya gücünün yeteceği” açıkça ifade edilmektedir.

Ahkâf 46/33’te Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Onlar, Allah’ın gökleri ve yeri yarattığını görmezler ve bütün bunları yaratanın, kudretiyle ölüye hayat vermekte asla zorlanmayacağını anlamazlar mı? Hayır, elbette Allah her şeye güç yetirendir.” İsrâ’ 17/99, Yâsîn 36/81 ve Mü’min 40/57’de ele alınan konu da bununla alakalıdır.

Bu ve benzer âyetlerde konu müşriklerin âhiretteki diriltilmeyi inkarlarını deşifre etmekle ilgili olduğu için, Yüce Allah’ın hem dünyada yoktan yaratmaya, hem de âhirette insanları diriltmeye gücünün yeteceği ifade edilmektedir. Nitekim yorumunu yapacağımız bir sonraki âyetteki mesaj da bunun destekçisidir.

4. İlk Yaratılışın Kabulü

وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْاَةَ الْاُو۫لٰى فَلَوْلَا تَذَكَّرُونَ “Üstelik ilk yaratılışı biliyorsunuz. (Buna rağmen gerçeği) hatırlamanız gerekmez mi?” Âyetin sonunda yer alan فَلَوْلَا تَذَكَّرُونَ ifadesi “Düşünsenize”, “Düşünüp ibret almanız gerekmez miydi?” şeklinde anlaşılmalıdır.

Yüce Allah bu cümlede, öncelikle mahşerdeki diriltilmeyi inkâr eden müşriklere, ardından da bütün muhataplara seslenmekte ve herkesin ilk yaratılışın nasıl olduğunu bildiklerine gönderme yapmaktadır. Yani insanoğlu, nasıl bir süreçle insan olduğunu, meni aşamasından insan oluşuna kadar geçirdiği her aşamayı bilmektedir.

Yâsîn 36/79’da açıkladığımız üzere, Mü’min 40/57’de belirtilidği gibi asıl zor olan, yoktan var etmek olduğuna ve yoktan yaratanın da Yüce Allah olduğunu kabul ettiklerine göre, yeniden diriltilmeyle alakalı şüphe veya inkâr içerisinde olmaları anlaşılabilir bir durum değildir.

Mekkeli müşriklerin inkârcılıkta nasıl bir çelişki içerisinde bulundukları, kendilerince Allah ile ilişkilerini nasıl yanlış bir şekilde belirledikleri, Allah inancına sahip olmalarına rağmen duyarlı davranmadıkları çeşitli âyetlerde dikkatlere sunulmaktadır. Bu çerçevede müşriklere sorulan sorular ve verilen cevaplar Yûnus 10/31, Mü’minûn 23/84-89, ‘Ankebût 29/61, 63, Lokmân 31/25, Zümer 39/38, Zuhruf 43/87’de de yer almaktadır.

Konunun detaylı bir örneğini oluşturması bakımından Yûnus 10/31’i mealen hatırlatmak istiyoruz: “De ki: Size gökten ve yerden kim rızık veriyor? Ya da kulak(lar)a ve gözlere kim mâlik (ve hâkim) bulunuyor? Ölüden diriyi kim çıkarıyor; diriden ölüyü kim çıkarıyor? (Her türlü) işi kim idare ediyor? Hemen ‘Allah’ diyecekler. De ki: Öyle ise (Ona âsi olmaktan) sakınmıyor musunuz?”

Konunun işlendiği âyetlerde görüldüğü üzere, müşriklere kâinatı kimin yarattığı sorulduğunda hemen ve kesin ifadeler kullanarak “Allah yarattı” cevabını verecekleri beyan edilmektedir. Konuyla ilgili âyetlerde bu ifade لَيَقُولُنَّ leyekûlünne şeklinde yer almaktadır ki hem fiilin başındaki lâm/le, hem de sonundaki “şeddeli nûn” harfleri pekiştirici mana vererek, onların bu noktadaki pozisyonları net bir şekilde ortaya konulmaktadır.

Yaratıcı Allah’ı kabul eden bu insanlar Yüce Allah’ın risalet görevlendirmesini, kitap göndermesini, hayata müdahale etmesini ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda da olduğu gibi öldükten sonra mahşerdeki diriltmeyi reddetmektelerdi.

ıı. Gıdaların Yaratılışı

اَفَرَاَيْتُمْ مَا تَحْرُثُونَ ءَاَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُٓ اَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ لَوْ نَشَآءُ لَجَعَلْنَاهُ حُطَامًا فَظَلْتُمْ تَفَكَّهُونَ اِنَّا لَمُغْرَمُونَ بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ “Ektiğinizi (tohumu) düşündünüz mü hiç? Onu siz mi yetiştiriyorsunuz; yoksa yetiştiren biz miyiz? Dileseydik onu elbette kuru bir çöp yapardık da ‘Şüphesiz ki borçlandık (zarardayız); dahası biz (üründen) mahrum bırakıldık!” diyerek şaşar kalırdınız.”

Buradaki اَفَرَاَيْتُمْ eferaeytüm sorusu “görmez misiniz, düşünmez misiniz”; مَا تَحْرُثُونَ mâ tahrusûne ifadesi “ekmekte olduğunuz şeyleri”;ءَاَنْتُمْ eentüm sorusu “siz mi”; تَزْرَعُونَهُ tezra‘ûnehû ifadesi “onu (bitkileri) bitiriyorsunuz, yetiştiriyorsunuz”;اَمْ نَحْنُ em nahnü sorusu “yoksa biz miyiz”; الزَّارِعُونَ ez-zâri‘ûne kelimesi “bitirenler, yetiştirenler”;لَوْ نَشَآءُ lev neşâu fiili “eğer dileseydik”;لَجَعَلْنَاهُ lece‘alnâhu fiili “onu elbette yapardık”; حُطَامًا hudâmen sözcüğü “kuru çöp”; فَظَلْتُمْ fe zaltüm fiili “devam ederdiniz”; تَفَكَّهُونَ tefekkehûne fiili “şaşırmaya”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; لَمُغْرَمُونَ lemuğramûne sözcüğü “elbette borçlananlar, zararda olanlar(ız)”; بَلْ bel edatı “bilakis, aksine, esasında”; نَحْنُ nahnü zamiri “biz”; مَحْرُومُونَ mahrûmûne kelimesi ise “mahrum bırakılanlar(ız)” demektir.

Burada hayatın en önemli gereklerinden olan “gıdaların yaratılması” gündeme getirilmektedir.

1. Bitkilerin Yaratılması

اَفَرَاَيْتُمْ مَا تَحْرُثُونَ ءَاَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُٓ اَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ “Ektiğinizi (tohumu) düşündünüz mü hiç? Onu siz mi yetiştiriyorsunuz; yoksa yetiştiren biz miyiz?” Bu iki âyette konu tarım ürünlerine getirilmekte, tohum aşamasından itibaren bitkileri kimin bitirip yetiştirdiğini düşünmeleri muhataplara iletilmektedir. İlk âyetin mesajı “Ektiğiniz tohumun yetiştirilmesini bir düşünün” şeklinde anlaşılmalıdır.

Tarım ürünlerini her ne kadar insanlar şeklen ekiyor olsalar da onu toprakta yetiştiren sistem Yüce Allah’a aittir. Rabbimiz tohuma ve toprağa özelliklerini vermeseydi, Güneş’i, suyu, toprağı vs. yaratmasaydı insanın emeğinin hiçbir anlamı olmazdı. Nitekim Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu nakledilmektedir: “Sizden hiç biriniz ‘ben (ürünleri yetiştirip) bitirdim’ demesin! Aksine ‘ben ektim’ desin.”(12)

Buradaki ءَ ... اَمْ e … em soru cümleleri de inkârî bir soru tekniğidir. Burada söylenmek istenen şudur: “Ektiğiniz tohumu düşünün. Onu bitki haline getiren siz değilsiniz; elbette ki Biziz.” Önceki âyet grubunda da ifade ettiğimiz gibi, burada da “biz” anlamındaنَحْنُ nahnu çoğul zamirinin ve الزَّارِعُونَ ez-zâri‘ûne “bitirenler” çoğul kelimesinin kullanılmasının muhtemel sebebi Yüce Allah’ın azamet ve kudretine işaret etmek, meleklerin bu işte istihdam edildiğine dikkat çekmek olabilir.

2. Kuru Çöpe Dönüştürülme İhtimali

لَوْ نَشَآءُ لَجَعَلْنَاهُ حُطَامًا فَظَلْتُمْ تَفَكَّهُونَ “Dileseydik onu elbette kuru bir çöp yapardık da şaşar kalırdınız.” Kur’ân’da üç kez(13) geçen حُطَام hutâm kelimesi ise “çerçöp, kırıntı, çöp, toz”, “ahşap kırıntısı”, “ahşap kalıntısı”, “ot çöpü”, “saman çöpü”, “kabuk kırıntısı” gibi anlamlar vermektedir. Yüce Allah yeşertip bitirdiği tarım ürünleriyle ilgili bir nimetini hatırlatmakta, dilemesi halinde onu hiç yeşertmeden çer çöp haline getirebileceğini veya yetermiş haldeyken aniden onları çöpe dönüştürebileceğini, buna elbette gücünün yeteceğini, ancak bunu tercih etmediğini beyan etmektedir.

Yunus 10/24 ve Kehf 18/45’te geçtiği üzere, dünya hayatı da aslında böyle bir süreçtir ve aniden gelecek bir felaketle sararıp solmaya adaydır. Kalem 68/17-33. âyetler arasında kıssası anlatılan bahçe sahiplerine uygulanan azap işte bunun bir örneğidir. Ayrıca Hacc 22/5, Zümer 39/21 ve Hadîd 57/20’de Yüce Allah’ın tarım ürünleri veya mutlak anlamda bitkilerle ilgili sistemi hatırlatılmakta, ancak dilemesi halinde bu durumu işletmeme gücünde olduğu vurgulanmaktadır.

Âyetin sonunda yer alan فَظَلْتُمْ تَفَكَّهُونَ “Şaşar kalırdınız” ifadesindeki ظَلْتُمْ zaltüm kelimesi yardımcı fiildir ve “devam etmek, sürmek” manasına gelmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَفَكَّهُونَ tefekkehûne kelimesi ise “türlü meyvelerle neşelenmek” demektir. Ancak burada mecazi olarak bir şaşkınlık ve pişmanlık manası vardır.(14) Söylenmek istenen şudur: “Şaşkınlıkla şu lakırdıları, yemiş yer gibi tekrar tekrar söyler, çiğner ve ağzınızda şu tür çelişkili sözleri geveler dururdunuz”(15) manasına gelmektedir.

3. Mahrum Bırakılma Riski

اِنَّا لَمُغْرَمُونَ بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ “Şüphesiz ki borçlandık (zarardayız); dahası biz (üründen) mahrum bırakıldık! (diyerek).” Bu iki âyette bitkilerin çer çöp haline getirilmesi durumunda insanoğlunun nasıl sızlanacağı konusu gündeme getirilmektedir.

a) اِنَّا لَمُغْرَمُونَ ifadesindeki muğramûne kelimesi Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilmekte ve “borçlananlar”, “zararda olanlar”, “yapılan işleri boşa çıkanlar”, “mahvolanlar” manalarına gelmektedir. Bu ifade tarım ürünlerine bel bağlayıp oradan beklentisi olanlar, belki o ürünlerin yetiştirilmesinde borçlanmış olanlar bu serzenişi dile getirmiş olabilirler. Ektikleri tohumların yok olması onlara bu sözü söyletmiş de olabilir.

b) بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ “Dahası, biz mahrum bırakıldık! (diyerek).” Buradaki بَلْ bel edatına, “aksine, daha da beteri, yok yok bu değil” gibi anlamlar verilebilir. Malında ve kazancında fakirlerin hakkı bulunduğunu unutan, “inşâallah” demeyip Allah’ı hesaba katmayan bahçe sahiplerinin yaşadığı felaketin anlatıldığı bölümde Kalem 68/27’de aynı ifade vardır.

Yüce Allah bitkileri yeşertmeyip veya yeşerttikten sonra bir azap olarak aniden çerçöpe dönüştürmesi durumunda işte bu sözler birer sızlanma ifadeleri olarak insanları meşgul edecekti. Bunun böyle olmaması bir şükür gerekçesi olarak görülmeli ve Yüce Allah’ın kudreti kabul edilip öldükten sonra herkesi dirilteceği bilgisine tereddütsüz itibar edilmelidir.

b) Kâinattan Âyetler -II-: Su ve Ateş

Yüce Allah, sûrenin 68-72. âyetlerinde iki konu başlığı daha vermekte, ilk olarak “suyun”, ikinci olarak da kâinat kitabından bir âyet olarak “ateşin” yaratılışını hatırlatmaktadır.

“İlk” sırada yani sûrenin 68-70. âyetlerinde suyun, yağmurun yaratılışı ele alınmakta, onun Yüce Allah tarafından bulutlardan indirilip insanlara ve bütün canlılara ikram edilmesi gündeme getirilmekte, “Dileseydik onu da tuzlu (ve acı) yapardık. Şükretmeniz gerekmez mi?” ifadesi gereği dilemesi halinde yağmuru acı yapabileceği hatırlatılmakta, bunu böyle dilemediği için Allah’a şükredilmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır.

“İkinci” sırada yani sûrenin 71-72. âyetlerinde ise insanların tutuşturmakta olduğu yeşil ve ıslak ağaçtan ateşin yaratılmasına dikkat çekilmekte, topraktan yaratılan ağaçlara bu özelliği veren kudretin Yüce Allah’a ait olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

ı. Yağmurun Yağdırılması

اَفَرَاَيْتُمُ الْمَآءَ الَّذ۪ي تَشْرَبُونَ ءَاَنْتُمْ اَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ اَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ لَوْ نَشَآءُ جَعَلْنَاهُ اُجَاجًا فَلَوْلَا تَشْكُرُونَ “İçmekte olduğunuz suyu düşündünüz mü hiç? Onu bulutlardan siz mi indirdiniz; yoksa indirenler biz miyiz? Dileseydik onu da tuzlu yapardık. Şükretmeniz gerekmez mi?”

Buradaki اَفَرَاَيْتُمْ eferaeytüm sorusu “görmez misiniz, düşünmez misiniz”; الْمَآءَ el-mâe kelimesi “(şu) suyu, yağmuru”; الَّذ۪ي تَشْرَبُونَ ellezî teşrabûne ifadesi “içmekte olduğunuz”;ءَاَنْتُمْ eentüm sorusu “siz mi”; اَنْزَلْتُمُوهُ enzeltümûhu ifadesi “onu indirdiniz, indiriyorsunuz”;مِنَ الْمُزْنِ mine’l-müzni sözcüğü “bulut(lar)dan”;اَمْ نَحْنُ em nahnü sorusu “yoksa biz miyiz”; الْمُنْزِلُونَ el-münzilûne kelimesi “indirenler(iz)”;لَوْ نَشَآءُ lev neşâü fiili “eğer dileseydik”; جَعَلْنَاهُ ce‘alnâhu fiili “onu yapardık”; اُجَاجًا ücâcen sözcüğü “tuzlu ve acı”;فَلَوْلَا تَشْكُرُونَ fe levlâ teşkürûne ifadesi ise “şükretmeniz gerekmez mi, şükretsenize” demektir.

Burada hayatın bir başka önemli gereklerinden olan “su” yani yağmur gündeme getirilmektedir.

1. Suyun, Yağmurun Yağdırılması, Yaratılması

اَفَرَاَيْتُمُ الْمَآءَ الَّذ۪ي تَشْرَبُونَ ءَاَنْتُمْ اَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ اَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ “İçmekte olduğunuz suyu düşündünüz mü hiç? Onu bulutlardan siz mi indirdiniz; yoksa indirenler biz miyiz?” Bu iki âyette konu yağmurun yağdırılmasına getirilmekte, yağmurun bulutlardan indirilmesini düşünmeleri muhataplara iletilmektedir. İlk âyetin mesajı “İçmekte olduğunuz suya ne dersiniz?” şeklinde de anlaşılabilir.

Âyetteki الْمُزْنِ el-müzn kelimesi “gök” veya “bulut”(16) veya “beyaz bulutlar” anlamına gelmekte, insanların hiçbir emeği olmadan ondan gelen suyun daha tatlı olduğu beyan edilmektedir.(17) Ayrıca الْمُنْزِلُونَ el-münzilûne kelimesi de hem “indirenler”, hem de “ikram edenler” manasına gelmektedir. Burada verilmek istenen mesaj, yağmurun hem yağdırılmasıdır, hem de insanoğluna ve bütün canlılara yönelik çok önemli ve vazgeçilemez bir ikram oluşudur.

Yağmurlar her ne kadar bulutlardan iniyorsa da yağmuru oluşturan yapıyı yaratan kudret Yüce Allah’a aittir. Nûr 24/43’te de beyan edildiği gibi, rüzgârlar bulutları sürükler, sonra onları birbiri üzerine istifler ve onları kümeler haline getirir; ardından bulutların arasından ıslaklık, yani yağmur çıkar. Burada ve A‘râf 7/57 ile Furkân 25/48’de de ifade edildiği üzere, yağmurun yağdırılmasında bütün aşamalarda Yüce Allah’ın kudreti söz konusudur.

Rabbimiz bulutları yoğuran rüzgârları göndermeseydi, onları birbiri üstüne istiflemeseydi, farklı yapıdaki Hidrojen ve Oksijen’i bir araya getirmeseydi bizatihi bulutların hiçbir işlevinin hiçbir anlamı kalmazdı. Dahası, bütün bu aşamaların hiçbirisinde insanoğlunun hiçbir etkinliğinden de kesinlikle söz edilemez.

Buradaki ءَ ... اَمْ e … em soru cümleleri de inkârî bir soru tekniğidir. Burada söylenmek istenen şudur: “İçmekte olduğunuz suyu (yağmuru) düşünün! Onu bulutlardan indiren siz değilsiniz; elbette ki Biziz.” Önceki âyet gruplarında ifade ettiğimiz gibi, burada da “biz” anlamındaنَحْنُ nahnu çoğul zamirinin ve الْمُنْزِلُونَ el-münzilûne “indirenler” çoğul kelimesinin kullanılmasının muhtemel sebebi de Yüce Allah’ın azamet ve kudretine işaret etmek, meleklerin bu işte istihdam edildiğine dikkat çekmek olabilir.

2. Acı-Tuzlu Su Yapılma İhtimali

لَوْ نَشَآءُ جَعَلْنَاهُ اُجَاجًا فَلَوْلَا تَشْكُرُونَ “Dileseydik onu da tuzlu yapardık. Şükretmeniz gerekmez mi?” Yağmur suyunun acı ve tuzlu olması durumunda hem bitkilerin hayatı biterdi, hem de dolayısıyla başta insanlar olmak üzere kara canlılarının hayatı sona ererdi. Bu ve benzer nimetler bağlamında düşünüldüğünde bütün insanların, özellikle de inkârcıların Yüce Allah’ın bütün bu nimetlerine karşılık ne kadar teşekkür etmesinin gerekli olduğu beyan edilmektedir.

ıı. Ateşin Yaratılışı

اَفَرَاَيْتُمُ النَّارَ الَّت۪ي تُورُونَ ءَاَنْتُمْ اَنْشَاْتُمْ شَجَرَتَهَآ اَمْ نَحْنُ الْمُنْشِؤُ۫نَ “Tutuşturmakta olduğunuz ateşi hiç düşündünüz mü? Onun ağacını siz mi yetiştirdiniz; yoksa oluşturanlar biz miyiz?”

Buradaki اَفَرَاَيْتُمْ eferaeytüm sorusu “görmez misiniz, düşünmez misiniz”; النَّارَ en-nâra kelimesi “(şu) ateşi”; الَّت۪ي تُورُونَ elletî tûrûne ifadesi “tutuşturmakta olduğunuz”;ءَاَنْتُمْ eentüm sorusu “siz mi”; اَنْشَاْتُمْ enşe’tüm fiili “inşa ettiniz, (yerden) bitirdiniz”; شَجَرَتَهَا şeceratehâ tamlaması “onun ağacını”;اَمْ نَحْنُ em nahnü sorusu “yoksa biz miyiz”; الْمُنْشِؤُ۫نَ el-münşiûne sözcüğü ise “inşa edenler, yeniden bitirenler” demektir.

Burada hayatın bir başka önemli gereklerinden olan “ateş” gündeme getirilmektedir.

1. Bir Başka Delil: Ateş

اَفَرَاَيْتُمُ النَّارَ الَّت۪ي تُورُونَ “Tutuşturmakta olduğunuz ateşi hiç düşündünüz mü?” Bu âyette konu ateşin tutuşturulmasına getirilmekte, ateşin tutuşturulmasını düşünmeleri muhataplara iletilmektedir. Bu âyetin mesajı “Tutuşturmakta olduğunuz ateşe ne dersiniz?” şeklinde de anlaşılabilir.

2. Tutuşturulan Ateşin Yaratılması

ءَاَنْتُمْ اَنْشَاْتُمْ شَجَرَتَهَآ اَمْ نَحْنُ الْمُنْشِؤُ۫نَ “Onun ağacını siz mi yetiştirdiniz; yoksa oluşturanlar biz miyiz?” Âyetteki اَنْشَاْتُمْ enşe’tüm fiili “inşa etmek” demektir. Burada verilmek istenen mesaj, maddesinin içine ateşin yerleştirildiği yeşil ağaca dikkat çekilmesidir.

Yâsîn 36/80’de de açıkladığımız üzere, ateşin tutuşturulduğu ağaç canlıdır, yeşildir, yani ıslaktır. Söndürücü suyun hatırlatılmasının ardından yakıcı ateşin zikredilmesi, aslında Yüce Allah’ın zıtlardan zıtlar yaratmasının bir delilidir. Yoktan var eden ve vardan var eden Yüce Allah zıtlardan da zıtları yaratmaya gücü yetendir. İşte ıslak, yaş ağaçtan ateşin yaratıldığının hatırlatılma sebebi bu olsa gerektir.

Rabbimiz ağaçları yaratmasaydı, onların içerisine ateşe dönüşebilecek özellikleri yerleştirmeseydi insanoğlu ateş nimetini elde edemeyecek ve elbette hayatın en önemli gereklerinden olan bu büyük nimetten istifade edilemeyecekti. İşte Yüce Allah ateşin yaratılmasındaki kudretini gündeme getirmekte ve kâinat kitabından verdiği bu örneklerden hareketle her konuda söylediklerinin doğru olduğunu âhireti inkâr eden muhataplara iletmektedir.

Yukarıdaki âyetlerde de olduğu gibi buradaki ءَ ... اَمْ e … em soru cümleleri de inkârî bir soru tekniğidir. Burada söylenmek istenen şudur: “Tutuşturmakta olduğunuz ateşi düşünün! Onun yakıldığı ağaçları yaratan siz değilsiniz; elbette ki Biziz.” Önceki âyet gruplarında ifade ettiğimiz gibi, burada da “biz” anlamındaنَحْنُ nahnu çoğul zamirinin ve الْمُنْشِؤُ۫نَ el-münşiûne “yaratanlar” çoğul kelimesinin kullanılmasının muhtemel sebebi de Yüce Allah’ın azamet ve kudretine işaret etmek, meleklerin bu işte istihdam edildiğine dikkat çekmek olabilir.

c) Nimetlerin Verilme Nedeni ve Tesbîh

Yüce Allah, sûrenin 73-74. âyetlerinde özelde ateş nimetinin, genelde bu sûrede hatırlatılan diğer nimetlerin insanoğluna yönelik gerçekleri hatırlatma vesilesi kılışını ve ihtiyacı olanlara olan katkısını gündeme getirmekte, bunca nimetin karşılığında adının tesbîh edilmesini emretmektedir.

ı. Gerçeğin Hatırlatılması

نَحْنُ جَعَلْنَاهَا تَذْكِرَةً وَمَتَاعًا لِلْمُقْو۪ينَ “İşte, biz onu (ağacı, gerçeğin) hatırlatması ve ihtiyacı olanlar için geçimlik yaptık.”

Âyetteki نَحْنُ nahnü zamiri “biz”;جَعَلْنَاهَا ce‘alnâhâ fiili “onu yaptık, kıldık, yarattık, yaratmaktayız”; تَذْكِرَةً tezkiraten kelimesi “(gerçeği) hatırlatma olarak”; وَمَتَاعًا ve metâ‘an sözcüğü “ve geçimlik olarak”; لِلْمُقْو۪ينَli’l-mukvîne ifadesi ise “ihtiyacı olanlar için” demektir.

Burada ateşin veya önceki nimetlerin neden gündeme getirildiğine değinilmektedir.

Âyetteki جَعَلْنَاهَا ce‘alnâhâ ifadesindeki hâ zamirinin neyi karşıladığı, dolayısıyla âyetin mesajı konusunda iki farklı yaklaşım mümkündür:

1. “Zamiri yakına göndermek kuralı” gereği, maksat “ateş”le ilgili olabilir. Buna göre ateşin تَذْكِرَةً tezkirah, yani “hatırlatıcı” oluşu, dünyadaki “küçük ateş”in mahşerdeki “büyük ateş”i hatırlatıcı oluşu şeklinde yorumlanabilir.

Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen الْمُقْو۪ينَ el-mukvîne kelimesi ise “ihtiyacı olanlar” demektir. Bu kelime daha çok çölde yolunu kaybeden için ateşin nasıl bir ehemmiyet arz ettiğini anlamak zor olmasa gerektir.

Âyette zikredilen الْمُقْو۪ينَ el-mukvîne kelimesi “sahrada konup göçenler” manasına da gelmektedir. Şehirde yaşayanlardan ziyade çölde yolculuk yapanlar daha çok marh ve ‘afar denen ağaçlardan ateş elde ederek ihtiyaçlarını karşıladıkları için âyetteki hatırlatmanın bu maksatla yapıldığı ifade edilmektedir.(18)

2. Diğer yaklaşıma göre ise جَعَلْنَاهَا ce‘alnâhâ ifadesindeki hâ zamiri, gıda ürünleri, yağmur ve ateş üçlüsüne gitmektedir. Bütün bu nimetlerin تَذْكِرَةً tezkiraten, yani hatırlatıcılığı bu üç nimetin insan hayatındaki önemi noktasında görülebilir. Bu durumdaالْمُقْو۪ينَ el-mukvîne kelimesi ise mutlak anlamda “ihtiyacı olanlar” demektir ki bütün insanların bu üç nimete muhtaç olduklarında herhangi bir şüphe yoktur.(19)

“Dalalet çölde yolu kaybetmektir; hidayet ise yolu bulmaktır. Kayıp çöl yolcusu için ateş ısı ve ışığıyla nasıl hayat demekse, zaman çölünde yolunu kaybeden insanlık için de vahiy ondan daha fazla hayat demektir. Âyet, ilk muhatabı olan bedevînin zihninde ateşin çöldeki bir yolcu için değerini çağrıştırır. İnsan yolcuya, evren çöle, vahiyse ışık ve ısı kaynağı ateşe benzetilmiştir.”(20)

ıı. Yüce Allah’ı Tesbîh

فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظ۪يمِ “Yüce Rabbinin adını tesbih et (yücelt)!”

Âyettekiفَسَبِّحْ fe sebbıh emri “tesbih et”; ِ بِاسْمِ رَبِّكَ bismi rabbike tamlaması “senin Rabbinin ismiyle, Rabbinin ismini”; الْعَظ۪يمِ el-‘azîmi kelimesi ise “yüce, üstün (olan)” demektir.

Bu âyette Yüce Allah’ın adının tesbih edilmesi gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. Bakara 2/30’da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, tesbîh kelimesi “varlığını sürdürmek, yüzmek, övmek” gibi anlamlara gelmektedir. Tesbîh, -insan için- hatırda tutulan şeyin dile getirilmesidir. Zihnin Yüce Allah’ı yüceltmesi ve peşinden kendisinin de yücelmesidir; kozmik ilâhiye katılım çağrısıdır; Allah için, O’nun adına hareket etmek demektir.(21)

Tesbîhin “Allah adına hareket etmek” anlamı, özellikle A‘lâ sûresinin 2 ve 3. âyetlerinin mesajıyla gayet uyumludur. Varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır. İnsan da Allah’a kulluk için yaratıldığına göre, bu amacı gerçekleştirmek için yaşamalıdır; âyetteki tesbîh emrinin bir amacı da budur.

Vâkı‘a sûresinin 57-72. âyetleri arasında hatırlatılan dört konu başlığı Yüce Allah’ın o varlıkların fıtratına yerleştirdiği özelliklerdir. Onların fıtratları yaratılış gayelerine uygun olarak şekillendirilmiştir. İnsanın yaratıldığı meninin fıtratı veya kaderi insan olmaktır. Tohumların ürüne dönüşmesi onların fıtratıdır. Yağmurun yağdırılıp insanlara ikram edilmesi onun kaderidir. Ateşin fıtratı ve kaderi ise tutuşturulmak ve insanların istifadesine sunulmasıdır.

İşte iradesiz bu varlıkların tesbîhi yaratılış gayeleri doğrultusunda varlıklarını devam ettirmeleridir. Onların iradesi olmadığı için yaptıkları bu işleve zikr değil, tesbîh adı verilmektedir. Zira İsrâ’ 17/44’te beyan edildiği gibi, yaratılmış her bir şey mutlak sûrette Yüce Allah’ı hamd ederek tesbih etmektedir; ancak insanlar onların tesbîhini anlamamaktadırlar. İşte Yüce Allah bu âyette kâinattaki kozmik ilahî korosuna insanların da iradeleriyle katılımını emretmektedir.

2. Âyetteki اسْمِ ism kelimesini Rabbimizin “yüceliği” manasına alırsak, O’nun bütün yaratılmışlardaki eşsiz sanatı karşısında boyun eğmemizin emredildiği sonucunu elde ederiz. Bunun farkına varabilmek çok önemli bir duyarlılık olarak görülmeli, insan ve kâinat kitabından Yüce Allah’a giden yolun herkese açık olduğu bu şekilde beyan edilmiş olmaktadır.

3. A‘lâ 87/1’de ele alacağımız üzere, A‘lâ sûresinin ilk âyetini okuyunca, Hz. Peygamber’in سبحان ربي الأعلي sübhâne rabbiye’l-a‘lâ “Ey Yüce Rabbim, seni her türlü eksiklikten tenzih ederim” dediği rivayetlerde yer almaktadır.(22) Aynısını söylemek bizim de görevimizdir.

Bu âyet indirildiğinde Hz. Peygamber’in, “bunu secdelerinizde yapın” buyurduğu, ayrıca “Yüce Rabbinin adını tesbih et” şeklindeki Vâkı‘a 56/74, 96 ve Hâkka 69/52. âyetler indirildiğinde ise “bunu da rükûlarınızda yapın” diye emir buyurduğuna dair rivayetler vardır.(23)

Bu rivayetler çok önemli bir hususa açıklık getirmektedir. Demek ki, rukûda سبحان ربي العظيم sübhâne rabbiye’l-‘azîm, secdede iseسبحان ربي الأعلي sübhâne rabbiye’l-a‘lâ şeklinde tesbih yapmak “nâfile” değil, “farz” bir görevdir. Yüce Allah tesbihi emretmiş, Hz. Peygamber de bu emrin uygulanma yerini ve şeklini göstermiştir. İşte Kur’ân-sünnet bütünlüğünün en güzel örneklerinden birisi budur.

Dipnotlar

• 1 - Yûnus 10/31; Mü’minûn 23/84, 86, 88; ‘Ankebût 29/61, 63; Lokmân 31/25.
  • Yûnus 10/31 Mü'minûn 23/84 Mü'minûn 23/86 Mü'minûn 23/88 ‘Ankebût 29/61 ‘Ankebût 29/63 Lokmân 31/25
• 2 - Âl-i ‘Imrân 3/6.
  • Âl-i İmrân 3/6
• 3 - En‘âm 6/2. 4 - En‘âm 6/60; Nahl 16/70; Hacc 22/5; Mü’min 40/67.
  • En‘âm 6/2 En‘âm 6/60 Nahl 16/70 Hacc 22/5 Mü'min 40/67
• 5 - Âl-i ‘Imrân 3/185; Enbiyâ’ 21/35; ‘Ankebût 29/57.
  • Âl-i İmrân 3/185 Enbiyâ 21/35 ‘Ankebût 29/57
• 6 - Hûd 11/107; Burûc 85/16. 7 - Âl-i ‘Imrân 3/59; En‘âm 6/73; Nahl 16/40; Yâsîn 36/82. 8 - Taberî, age., XVII, 197. 9 - Semerkandî, age., III, 396; Zemahşerî, age., IV, 453.
  • Hûd 11/107 Burûc 85/16 Âl-i İmrân 3/59 En‘âm 6/73 Nahl 16/40 Yâsîn 36/82
• 10 - Ra‘d 13/5; İsrâ’ 17/49, 98; Secde 32/10; Sebe’ 34/7; Kâf 50/15. 11 - Fâtır 35/15; Muhammed 47/38.
  • Ra‘d 13/5 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Secde 32/10 Sebe' 34/7 Kâf 50/15 Fâtır 35/15 Muhammed 47/38
• 12 - Taberî, age., XVII, 198; Zemahşerî, age., IV, 454.
• 13 - Zümer 39/21; Vâkı‘a 56/65; Hadîd 57/20.
  • Zümer 39/21 Vâkı‘a 56/65 Hadîd 57/20
• 14 - Semerkandî, age., III, 396; Taberî, age., XVII, 199; Zemahşerî, age., IV, 454. 15 - Yazır, age., IX, 407.
• 16 - Semerkandî, age., III, 396; Taberî, age., XVII, 200. 17 - Zemahşerî, age., IV, 454; Râzî, age., XXIX, 184.
• 18 - Semerkandî, age., III, 397; Taberî, age., XVII, 201; Zemahşerî, age., IV, 455.
• 19 - Taberî, age., XVII, 202. 20 - İslâmoğlu, age., s. 1080’de 11. not.
• 21 - İslâmoğlu, age., s. 835’te 8. not; 1102’de 1. not; 1124’te 1. not.
• 22 - Ebû Dâvûd, Salât, 147. 23 - Müslim, Salât, 207; Ebû Dâvûd, Salât, 147; Nesâî, Tatbîk, 8, 9; İbn Mâce, İkâme, 20; Dârimî, Salât, 69; Ahmed b. Hanbel, IV, 155.