Sebe' Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 54 âyetten oluşan, adını 15. âyette geçen ve Yemen’de yaşamış eski bir uygarlık manasındaki سَبَاٍ sebe’ kelimesinden alan Sebe’ sûresi, inişe göre 76, resmî sıralamada ise 34. sûredir.

Sebe’ sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan ve Medenî bir sûre olan Ahzâb sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûre de “Son Saat’e” (Ahzâb 63; Sebe’ 3), “saptırıcılardan şikâyete” (Ahzâb 66-68; Sebe’ 31-33), “Hz. Peygamber’in tebliğ ilkelerine” (Ahzâb 44-46; Sebe’ 46-50) yer verilmekte, dolayısıyla bu ve benzer konular iki sûre arasındaki konu irtibatına örnek olarak sunulabilir.

Sebe’ sûresi, Yüce Allah’a hamd ile başlamakta, Son Saat’in aniden gelişi, Yüce Allah’ın eşsiz bilgi ve erişilmez bilgisi, inkârcıların boş ve sonuçsuz uğraşıları, müşriklerin Hz. Peygamber’i inkâr edip onu bunaltmaları dile getirilmektedir. Ardından Hz. Dâvûd ve Hz. Süleymân’ın kıssasına yer verilmekte, ‘Arim selinden söz edilmektedir.

20. âyetten itibaren, İblis’in inkârcılar hakkındaki sözlerini doğru çıkartması, onlar üzerinde otoritesinin bulunmamasına rağmen bu tür olaylarla insanların imtihan edilmesi beyan edilmekte, putların kâinatın yaratılmasında da idare sisteminde de hiçbir şekilde Yüce Allah’a ortaklıklarının bulunmadığı bildirilmekte, Allah’ın izni olmadan hiçbir şekilde putların şefaatinin söz konusu olamayacağı ifade edilmektedir.

24. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın rızık vericiliği, insan sorumluluklarının şahsiliği, mahşerde herkesle ilgili hükümlerin açıklığa kavuşturulacağı, başka varlıkların acizlikleri, Hz. Peygamber’in risaletinin evrenselliği, inkârcıların alaycılıkları ve onlara verilen cevaplar dile getirilmektedir.

30. âyetten itibaren, inkârcıların Hz. Peygamber’e karşı inanmama kararlılık cümleleri ile onların mahşerde kendilerini dünyada saptırmış olanlara karşı laf yetiştirme çabaları, onların diğerlerine verdikleri cevaplar beyan edilmektedir.

34. âyetten itibaren, inkârcıların bütün peygamberlere karşı aynı olumsuz tavırda oldukları, insanoğlunun mallarının ve çocuklarının insana Allah katında yakınlık sağlayamayacakları, ancak iman edip salih amel işleyenlerin bundan yararlanacağı ifade edilmekte, infak edenlere bunun karşılığının dünyada hemen verileceği müjdelenmektedir.

40. âyetten itibaren, meleklerin de mahşerde sorgulanacağı, onları Allah’ın ortakları sananların mahcup edileceği, inkârcıların vahiy ile alay edişleri, taklidi tercihleri, önceki inkârcıların da aynı yolu takipleri dile getirilmekte, sonrasında Hz. Peygamber’in onlara sunduğu evrensel tebliğ ilkeleri beyan edilmekte, hidayetin sadece vahiy ile elde edileceği vurgulanmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 46-54. âyetlerinde Hz. Peygamber’in şahsında bütün ümmetin inşasıyla ilgili emirlere ve uyarılara yer vermekte, hidayetin vahiy ile gerçekleşeceğini ilan ettirmekte, inkârcıların mahşerdeki çaresizlıklerini dile getirmektedir.

a) Hayatı İnşa Buyrukları

Yüce Allah, sûrenin 46-48. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitaben şu beyanda bulunmaktadır: “Size bir tek öğüt vereceğim: (İster) ikişer ikişer (yani başkalarıyla birlikteyken, isterse) yalnız başınızayken Allah’ın huzurunda (olduğunuzun bilincinde) olun! Sonra da (şunu) düşünün: Arkadaşınızda (peygamberde) hiçbir mecnunluk yoktur! O, ancak şiddetli bir azabın öncesinde (o azap gelip çatmadan evvel) sizin için bir uyarıcıdır.”

Ardından, buna ilave olarak bir peygamber duruşunun nasıl olması gerektiğine dair bilgi içerecek şekilde şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Ben sizden herhangi bir ücret istemişsem, o sizin olsun. Ücretim sadece ve sadece Allah’a aittir. O, her şeye şahittir. De ki: Muhakkak ki Rabbim gerçeği ortaya koyar. (Çünkü O), gaybı çok iyi bilendir.”

ı. İnsanların Bilinçlendirilmesi ve Hz. Peygamber

قُلْ اِنَّمَآ اَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ اَنْ تَقُومُوا لِلّٰهِ مَثْنٰى وَفُرَادٰى ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا مَا بِصَاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّةٍ اِنْ هُوَ اِلَّا نَذ۪يرٌ لَكُمْ بَيْنَ يَدَيْ عَذَابٍ شَد۪يدٍ “(Onlara) de ki: ‘Size tek bir öğüt vereceğim: (İster) ikişer ikişer (toplu halde, isterse) yalnız başınızayken Allah’ın huzurunda (olduğunuzun bilincinde) olun!’ Sonra (şunu) düşünün: Arkadaşınızda (Muhammed’de) hiçbir cinlenmişlik yoktur! O ancak şiddetli bir azabın öncesinde sizin için bir uyarıcıdır.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّمَآ اَعِظُكُمْ innemâ e‘ızuküm fiili “size sadece ve sadece öğüt vermekteyim”; بِوَاحِدَةٍ bivâhıdetin kelimesi “bir tek şeyle”; اَنْ تَقُومُوا en tekûmû ifadesi “huzurunda bulunun, kalkın diye”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’ın”; مَثْنٰى mesnâ kelimesi “ikişer ikişer”;وَفُرَادٰى ve fürâdâ sözcüğü “ve teker teker”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; تَتَفَكَّرُوا tetefekkerû emri “iyice düşünün”; مَا بِصَاحِبِكُمْ mâ bisahıbiküm tamlaması “sizin arkadaşınız hiçbir şekilde değildir”; مِنْ جِنَّةٍ min cinnetin kelimesi “herhangi bir mecnunluk sahibi”; اِنْ هُوَ in huve ifadesi “o değildir”; اِلَّا نَذ۪يرٌ illâ nezîrun sıfatı “bir uyarıcıdan başka (bir kişi)”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; بَيْنَ يَدَيْ beyne yedey ifadesi “önünde”; عَذَابٍ شَد۪يدٍ ‘azâbin şedîdin tamlaması ise “şiddetli bir azabın” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Peygamberle ilgili olarak müşriklere yönelik çok önemli bir uyarısı gündeme getirilmektedir.

Bizim tercih ettiğimiz ve açıklamaya çalışacağımız izahtan ayrı olarak, yorumunu yapmakta olduğumuz âyet hakkında farklı kanaatler ve farklı izahlar da ileri sürülmekte ve o çerçevede âyete anlam verilmektedir. Bu bağlamda öncelikle birkaç tercümeyi burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“De ki: size sadece bir tek nasihat edeceğim. Şöyle ki: Allah için ikişer, üçer ve teker teker kalkarsınız, sonra da iyi düşünürsünüz. Arkadaşınızda (peygamberde) delilikten eser yoktur. O yalnız şiddetli bir azabın önünde siz sakındıracak bir peygamberdir.”(1)

“De ki: Size biri öğütleyeyim: Allah için, ikişer ikişer ve teker teker durup düşünün! Arkadaşınızda delilikten eser yoktur. O, çetin bir azabın arefesinde sizin için bir uyarıcıdır.”(2) Bu tercümede mesaj muhatapların topluca veya tek başına durup Hz. Peygamber’de herhangi bir mecnunluk yani cinlere maruz kalmak gibi bir durumunun bulunmadığını düşünmekle ilişkilendirilmiş olur.

Bir başka ihtimal ise daha serbest bir çeviri ve anlam merkezli aktarım olarak şu şekildedir: “(Ey Peygamber!) De ki o müşriklere: Sizden tek bir isteğim var: Bir araya gelip topluca istişare edin, teker teker görüş bildirin. Allah için elinizi vicdanınıza koyup aklıselimle düşünüp değerlendirin, işte o zaman anlayacaksınız ki bu arkadaşınızda cinlenmişlikten, delilik ve dengesizlikten eser yoktur. O sadece şiddetli azap gelip çatmadan önce sizi uyaran bir peygamberdir.”(3)

Bu farklı yaklaşımları aktardıktan sonra şimdi de ilgili cümleler üzerinde yorumlar yaparak kanaatimizi ortaya koymaya çalışacağız.

1.قُلْ اِنَّمَآ اَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ اَنْ تَقُومُوا لِلّٰهِ مَثْنٰى وَفُرَادٰى (Onlara) de ki: Size tek bir öğüt vereceğim: (İster) ikişer ikişer (toplu halde, isterse) yalnız başınızayken Allah’ın huzurunda (olduğunuzun bilincinde) olun!” Yüce Allah Hz. Peygamber’in müşriklere seslenmesini emrederek, Allah için hareket etmeleri gerektiğinin kendilerine emredildiğini, dolayısıyla O’nun huzurunda bulunduklarını unutmamaları gerektiğini kendilerine iletmesini istemektedir.

Âyette geçen مَثْنٰى mesnâ ifadesi “ikişer ikişer”, “topluca”, “başkalarıyla birlikte”,فُرَادٰى fürâdâ sözcüğü ise “teker teker”, “tek başına”, “yalnız” gibi anlamlar vermekte ve inkârcıların bilinçlenmeleri gerektiğini kendilerine öğüt vermektedir. İnsan hayatta bu iki halden birisinde bulunur: Ya başkalarıyla birlikte olur veya tek başına kalır. Her iki durumda da Yüce Allah’ın huzurunda olunduğu akıldan çıkartılmamalıdır.

Ayrıca âyetteki وَاحِدَة vâhıdeh kelimesinin bu şekilde müennes “dişi” kalıpta getirilmesinin nedeni, bunun bir “haslet” yani iyi bir özellik olduğuna işarettir. Bu nedenle, cümle “Size tek bir hasleti, bir tek kelimeyi, bir nasihati öğütlüyorum: Topluca veya tek başınıza iken başkaları veya başka şeyler sizi Allah’ı anmaktan ve O’nun huzurunda bulunduğunuz gerçeğinden uzaklaştırmasın” manasını içermektedir.(4)

2. ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا مَا بِصَاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّةٍ “Sonra (şunu) düşünün: Arkadaşınızda (Muhammed’de) hiçbir cinlenmişlik yoktur!” Yüce Allah müşriklerin her halükarda Allah’ın huzurunda bulunduklarını bilmeleri gerektiğini beyan ettikten sonra, Hz. Peygamber’de hiçbir şekilde mecnunluk olmadığını düşünmelerini kendilerine emretmektedir.

Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/184’te de açıkladığımız üzere şöyle buyrulmaktadır: “Arkadaşlarında hiçbir mecnunluk olmadığını hiç mi düşünmediler?” Konu son derece önemli olduğu için orada ve daha başka âyetlerde verdiğimiz bilgileri anahatlarıyla burada yeniden hatırlatmak istiyoruz.

a) Âyetteki مَا mâ ve مِنْ min edatları anlama “hiçbir şekilde” manası katan özel bir kullanımdır ve Hz. Peygamber’in hiçbir şekilde mecnun olmadığı vurgulanmaktadır. Tefekkür ise derin bilinç ortaya koyabilecek bir düşünce eylemidir.

b) Hz. Peygamber için صَاحِب sâhıb kelimesinin muhtemel kullanılma sebebi, Mekkeli müşriklerin ona yönelik delilik suçlamalarını cevaplamayı amaçlamaktadır. Yûnus 10/16’da belirtildiği gibi, risalet öncesi dönemde 40 yıl onların arasında kaldığı ve içlerinden biri olduğu hatırlatılmaktadır. Dolayısıyla “arkadaş Muhammed” vurgusu müşriklerin çarpık bakışlarını düzeltmeyi amaçlamaktadır. Zira bu ifade gereği Hz. Muhammed insanüstü bir pozisyonu değil, içlerinden risaletle görevlendirilmiş bir “peygamber” olma gerçeğini ortaya koymaktadır.

Hz. Peygamber için “arkadaş” denmesinin bir başka nedeni de bütün zamanların müminlerine onunla arkadaş olmaları gerektiğini, hayatı onunla birlikte yaşama duyarlılığını elde etmeleri duygusunu aşılamayı öngörmektedir. Onunla birlikte yaşamak şüphesiz bedenen bir birliktelik değil, onun tebliğ ettiği değerleri hayata hakim kılma bilincidir.

c) Mekkeli müşrikler vahiy ile karşılaşana kadar Hz. Peygamber’i bilge, akıllı ve toplumun en güvenilir ferdi olarak kabul ediyorlardı. Onlara göre, Hz. Peygamber ihtilafları çözen, dürüstlüğü tartışmasız ve her konuda güvenilen birisiydi. O kadar ki, kendisine el-emîn sıfatını takmışlar, sahip oldukları zenginliklerin saklanabilecek olanlarını ona teslim etmişlerdi. Hatta hicret esnasında yerine bıraktığı Hz. Ali’ye tembihlediği eşyanın hemen hemen tamamı ona karşı olan ve onu çok sevdiği Mekke’den göç etmek zorunda bırakan müşriklere aitti.

d) Daha önce yorumladığımız Sebe’ 34/43. âyette de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah Mekke müşriklerinin Hz. Peygamber’e yönlendirdikleri çeşitli suçlamalar arasında yer alan “mecnunluk” (cin musallat olmak) şeklindeki suçlamalarını cevaplamakta, bu konuda onların tefekkür etmelerini, kafa yormalarını, adeta arkadaşları olması itibariyle hakkında doğru düşünce üretmeleri gerektiğini beyan etmektedir.

e) Yorumunu yapmakta olduğumuz Sebe’ 34/46, ayrıca A‘râf 7/184, Kalem 68/2 ve Tekvîr 81/22. âyetler, aslında Hıcr 15/6. âyette Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelttiği şu suçlama veya hakaretin cevabıdır: “Ey kendisine zikir (Kur’ân) indirildiğini (sanan) kişi! Sen muhakkak ki mecnunsun, demişlerdi.” Yüce Allah işte bu açık suçlamanın cevabını vermekte ve Tûr 52/29’da da dile getirdiği üzere, onun hiçbir şekilde “kâhin ve mecnun olmadığını” beyan etmektedir.

Bizzat kendilerinin el-emîn dedikleri, güvenleri nedeniyle kıymetli eşyalarını kendisine emanet ettikleri ve risalet öncesinde arkadaşları olan Hz. Peygamber’e bu sıfatları yakıştıranların, nasıl bir psikolojiye sahip oldukları ve ne düzeyde bir çarpıklık yaşadıkları kolayca anlaşılmaktadır.

3. اِنْ هُوَ اِلَّا نَذ۪يرٌ لَكُمْ بَيْنَ يَدَيْ عَذَابٍ شَد۪يدٍ “O ancak şiddetli bir azabın öncesinde sizin için bir uyarıcıdır.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in hiçbir şekilde mecnun olmadığını düşünmeleri gerektiğini beyan ettikten sonra, onun ilahi irade tarafından belirlenmiş olan konumunu ifade etmektedir. Bu bağlamda اِنْ in ve اِلَّا illâ edatlarını kullanarak mesajı vurgulu hale getirmekte ve Hz. Peygamber’in tek ve asıl görevinin muhatapları “önlerinde geleceği muhakkak olan mahşerdeki şiddetli azaba karşı uyarmak” olduğunu bildirmektedir.

Konuyla ilgili benzer bir içerik arz eden A‘râf 7/184’te şu bilgi yer almaktadır: “O, ancak apaçık bir uyarıcıdır.” Kur’ân’da nezîr-i mübîn tamlaması hem Hz. Peygamber,(5) hem de Hz. Nûh(6) için kullanılmaktadır. Bu tamlama peygamberlerin hem uyarıcı, tebliğ edici ve azapla korkutucu olduklarını, hem de kendilerini görevlerine adadıklarını göstermektedir. Zira نَذ۪ير nezîr kelimesi kök harfleri itibariyle “adak, adayış” gibi anlamlar vermektedir. Anlaşılıyor ki peygamberlik bir adanmışlık kurumudur.

Buna göre, günümüzde din tebliğinde bulunanların da yanlış anlaşılmalara kapı aralayacak şekilde yanlış bir tutum içerisine girmemeleri gerektiğini söylemeliyiz. Bu doğrultuda hak ve hakikati bütün çıplaklığıyla gündeme getirmelerinin zorunlu olduğunu, kafa karışıklığına değil, karışmış kafalardaki zihin bulanıklıklarını gidermeye çalışmalarının çok önemli bir görev ve sorumluluk olduğunu unutmamalıdırlar. Hz. Peygamber’in davasını güdenler onun ahlakıyla ahlaklanmalı, Yüce Allah’ın rızasını kazanabilmenin azami fedakârlıklarını ortaya koymalıdırlar.

ıı. Davetten Ücret Alınmaması

قُلْ مَا سَاَلْتُكُمْ مِنْ اَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ اِنْ اَجْرِيَ اِلَّا عَلَى اللّٰهِ وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ شَه۪يدٌ “De ki: Ben sizden herhangi bir ücret istemişsem o sizin olsun. Ücretim yalnızca Allah’a aittir. O her şeye şahittir.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; مَا سَاَلْتُكُمْ mâ seeltüküm fiili “sizden herhangi bir şey istemişsen”; مِنْ اَجْرٍ min ecrin kelimesi “herhangi bir ücret”;فَهُوَ fe huve zamiri “o”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için (olsun)”; اِنْ اَجْرِيَ in ecriye tamlaması “benim ücretim ait değildir”; اِلَّا عَلَى اللّٰهِ illâ ‘alellâhi ifadesi “Allah’tan başkasına”;وَهُوَ ve huve zamiri “O”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; شَه۪يد şehîdün sıfatı ise “şahit(tir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in tebliğine karşılık inkarcılardan herhangi bir talebinin olmadığı gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ مَا سَاَلْتُكُمْ مِنْ اَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ اِنْ اَجْرِيَ اِلَّا عَلَى اللّٰهِ “De ki: Ben sizden herhangi bir ücret istemişsem o sizin olsun. Ücretim yalnızca Allah’a aittir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e seslenerek, müşriklere kendi durumu hakkında çok önemli bir hatırlatmada bulunmasını emretmektedir. Buna göre yaptığı tebliğ görevine karşılık onlardan hiçbir ücret istemediğini, ücret, servet, mal-mülk her neleri varsa onlara ait olduğunu, çünkü ücretinin sadece ve sadece Yüce Allah’a aidiyetini beyan etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Hûd 11/29’da şöyle buyrulmaktadır: “(Nûh şöyle devam etmişti:) Ey kavmim! Buna (Allah’ın emirlerini bildirmeye) karşılık sizden herhangi bir mal istemiyorum. Benim mükâfatım sadece ve sadece Allah’a aittir.” Hz. Nûh kavmine yaptığı tebliğinde onlardan herhangi bir mal istemediğini beyan ederek söylemlerinin kendisine değil, onlara yarar sağlamaya yönelik olduğu mesajını vermeyi amaçlamıştır. Onlar eğer iman ederlerse, bunun karşılığında kendilerinden rızık da herhangi bir bedel de istemeyeceğini, aksine bunun yararının kendilerine olacağını beyan etmiştir.

Ecr kelimesi “ücret, menfaat, mal, servet vs gibi dünyevi getiri”leri ifade etmektedir. Bu kelimenin nekra yani belirteç edatı olmadan kullanılması Hz. Peygamber’in inkârcı muhataplarından hiçbir şekilde karşılık beklemediğini göstermektedir. Zaten âyetin ikinci cümlesindeki اِنْ in ve اِلَّا illâ edatları ecir ve ücreti sadece ve sadece Yüce Allah’tan beklediğini göstermektedir. İnkârcıların iman etmelerinin sevabı kendilerinedir; Hz. Peygamber’in tebliğinin ücreti ise Yüce Allah tarafından verilecektir.

“Sizden hiçbir karşılık beklemeyen ve kendileri de doğru yol üzerinde olan (bu elçilere uyunuz!)” meâlindeki Yâsîn 36/21’de de beyan edildiği üzere, tebliğden ücret istememe ilkesi bütün peygamberlerin uyguladığı ortak prensiplerden birisidir. Onlar tebliğlerini “ücret” eksenli değil, “ecir” eksenli yaparlar ve ecirlerini de sadece ve sadece Yüce Allah’tan beklerler.(7)

Çünkü peygamberler nezîrdirler; yani kendilerini davalarına adamış kişilerdir. Onların karşıdakilerden istediği tek şey, Şûrâ 42/23’te de belirtildiği gibi “Allah’ı daha çok sevmeleri, O’na daha yakın olma sevgisi”dir. Ayrıca Furkân 25/57’de belirtildiği gibi tebliğin karşılığında beklenen şey, muhatapların Rabbe giden hakikat yolunu yol edinmeleridir.

Bu önemli duyarlılığın bizlere hatırlatılmasının sebebi şudur: Biz de tebliğ görevlerinden maddî menfaat beklememeli, karşılığını fazlasıyla Rabbimizin ikram edeceğini bilmeli, ona göre davranmalıyız. Hiç kimse bir âyete fiyat biçemez ve hiç kimse de Yüce Allah’ın ihsanı kadar cömert olamaz.

Öyleyse insanlar birbirlerine iyilik yaparlarken onlardan karşılık istememeli, hatta teşekkür dahi beklememelidirler. İnsân 76/9’da vurgulanan husus budur. Dahası, kard-ı hasen denen “güzel borç” kurumu da borcu Yüce Allah’a vermek ve karşılığını sadece O’ndan beklemek şeklinde anlaşılmalıdır.(8)

Şöyle bir söz söylersek her halde hatalı olmaz: Çok çok ciddi ve hayati mazeret durumları hariç, “ecir beklenen işten ücret alınmamalı, ücreti alınan şeyden de ecir beklenmemeli”dir.

2. وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ شَه۪يدٌ “O her şeye şahittir.” Yüce Allah kullarının yapıp ettiği her ne varsa hepsine hakkıyla şahittir, onları görmektedir. Kur’ân’da 35 kez geçen شَه۪يد şehîd kelimesi hakkında çeşitli âyetlerde gerekli açıklamaları yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söyleyelim:

Yüce Allah Hz. Peygamber’in risaleti tebliğ görevindeki durumunu ortaya koyduktan sonra, kendisinin her şeye şahit olduğunu, hiçbir şeyin O’nun bilgisinin dışında olamayacağını bildirmektedir. Bu çerçevede âyetin bağlamını dikkate aldığımız buradaki şahitliğin Hz. Peygamber’in mecnun olmaması ve insanları önlerindeki şiddetli azaba karşı uyarma görevini yerine getirmesiyle ilişkilendirmek gerekmektedir.(9) Ancak âyette yer alan كُلِّ شَيْءٍ külli şey’in ifadesi bu hususları da içerecek şekilde evrensel anlamda her şeyi kapsamaktadır. Yüce Allah’ın şahitliği her şeyi koruması, kaydettirmesi manalarında da düşünülebilir.(10)

ııı. Hakkın Ortaya Çıkarılması

قُلْ اِنَّ رَبّ۪ي يَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَّامُ الْغُيُوبِ “De ki: Şüphesiz ki Rabbim gerçeği ortaya koyar. (O), gaybları (bilinemeyenleri) çok iyi bilendir.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّ رَبّ۪ي inne rabbî ifadesi “muhakkak ki benim Rabbim”; يَقْذِفُ yakzifu fiili “ortaya çıkarmaktadır”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “gerçeği”; عَلَّامُ الْغُيُوبِ ‘allâmu’l-ğuyûbi tamlaması ise “(O), gaybları çok iyi bilen(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyetin sonunda her şeye şahit olduğunu beyan ettikten sonra, bu âyette de aynı konuyu devam ettirmekte, hak ve hakikati kendisinin ortaya çıkarıcı olduğunu, çünkü gayb denilen ve insan idrakini aşan şeyleri sadece kendisinin bildiğini beyan etmektedir.

Âyette geçen يَقْذِفُ yakzifu fiili Sebe’ 34/53. âyettekinden farklı olarak Enbiyâ’ 21/18’de nakzifu kalıbında “ortaya koymak”, “açıklamak”,(11) “atmak”,(12) “duyurmak”, “fırlatmak” gibi anlamlar içermektedir.

“Hakk”ın bu şekilde bir fiille kullanılması Yüce Allah’ın kullarından dilediğine hak ve hakikati indireceğini veya gerçekleri bâtılın tepesine geçireceğini, adeta onun beynini parçalayacağını veya hak ve hakikati her tarafa yayacağını ortaya koymayı anlam olarak içermektedir.(13) Yorumunu yapacağımız bir sonraki âyette verilen bilgi de bu manayı tamamlamaktadır. Esasında Enbiyâ’ 21/18’de dikkat çekilen husus da bu yorumu desteklemektedir.

Bu arada âyette yer alan عَلَّام ‘allâm kelimesi ise mübâlağa yani “abartı” kalıbında bir kelimedir ve Kur’ân’da dört kez(14) kullanılmaktadır. Bu kelime “en iyi bilen”, “her şeyi bilen” gibi kapsayıcı bir mana içermekte ve sadece Yüce Allah’ın gaybı yani insan idrakini aşan şeyleri bildiğini ortaya koymaktadır. Burada dikkat çekilen gaybın, risaletin gelecekteki rahat ve huzur dolu günlerini işaret ettiği söylenebilir. Bu haliyle âyette Hz. Peygamber’e ve müminlere müjde verildiği ifade edilebilir.

b) Hakkın Ve Hidayetin Durumu

Yüce Allah, sûrenin 49-51. âyetlerinde Hz. Peygamber’i ve ümmeti bilinçlendirmeye devam etmekte, bu bağlamda “De ki: Hak geldi; artık bâtıl ne bir şeyi ortaya çıkarabilir ne de geri getirebilir. De ki: Eğer (haktan) saparsam, kendi aleyhime sapmış olurum. Eğer doğru yolu bulursam, bu da Rabbimin bana vahyettiği (Kur’an) sayesindedir. Muhakkak ki O, işitendir; yakındır” beyanına yer vermektedir.

Ardından, yine Hz. Peygamber’e hitaben “Telaşa düştükleri zaman, bir görsen! Artık kurtuluş yoktur, yakın bir yerden yakalanmışlardır” buyrularak inkarcıların perişan durumu hatırlatılmaktadır.

ı. Hakkın Zaferi ve Bâtılın Çaresizliği

قُلْ جَآءَ الْحَقُّ وَمَا يُبْدِئُ الْبَاطِلُ وَمَا يُع۪يدُ “De ki: Gerçek geldi; batıl ne bir şeyi ortaya çıkarabilir ne de geri getirebilir.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; جَآءَ câe fiili “gelmiştir”; الْحَقّ el-hakku kelimesi “hak, gerçek”; وَمَا يُبْدِئُ ve mâ yübdiu fiili “ve ortaya da çıkaramaz”; الْبَاطِل el-bâtılü kelimesi “bâtıl, şeytan”; وَمَا يُع۪يدُ ve mâ yu‘îdü fiili ise “ve geri de getiremez” demektir.

Burada hak-bâtıl ilişkisi bağlamında bir gerçek gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette verdiği bilgiyi bu âyette de devam ettirmekte ve hakkın yani gerçeğin bilgisinin geldiğini, buna karşılık olarak bâtıl denen yanlışların artık yeni hiçbir şey ortaya koyamayacağını ve hiçbir şeyi geri de getiremeyeceğini beyan etmektedir. Bâtıl denen yanlışların önünün de sonunun da kalmayacağı bu şekilde müjdelenmektedir.(15)

Âyette geçen الْحَقّ el-hakk kelimesi “hak ve hakikatin bilgisi”, “vahiy”, “Kur’ân”, “İslâm”, “tevhid” gibi anlamları içermekteyken, زَهَقَ zeheka fiili “yıkılmak”, “yok olmak”, “sarsılmak”;الْبَاطِل el-bâtıl ise “(hakkın karşısında yer alan her türlü) sapkınlık”, “sahte ve tutarsız olan her şey”, “şeytan”, “şeytan kaynaklı düşünce”, “şirk”, “putperestlik” manalarına gelmektedir.(16) Âyette yer alan مَا يُبْدِئُ mâ yübdiu ile başlayan cümle “bâtılın başlangıçta da sonuçta da hiçbir şey ifade etmeyeceğini, hiçbir şeyi yeniden yapamayacağını, gerçekleğinin de kesinlikle bulunmayacağını” ifade etmektedir.

Bu cümlede geçenالْبَاطِل el-bâtıl kelimesini “şeytan” olarak yorumlayanlar şeytanın hiç kimseyi yaratamayacağını ve öldükten sonra da diriltemeyeceğini belirtmişlerdir.(17) Söylenmek istenen şudur: Gerçek, bütün çıplaklığıyla ortaya çıkmıştır ve sahte olan şeyler de yok olmuştur. Yûnus 10/32’de de belirtildiği gibi el-hakk olan Yüce Allah’tan ve O’nun vahyettiği hakikat bilgisinin kaynağı Kur’ân’dan öte geride şaşkınlıktan başka ne kalır ki?

Hak-bâtıl ilişkisi bağlamında İsrâ’ 17/81’de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Hak geldi; bâtıl yıkılıp gitti. Muhakkak ki bâtıl yıkılmaya mahkûmdur.” Konuyla ilgili Enbiyâ’ 21/18’de de şu bilgilere yer verilmektedir: “Bilakis, biz, hakkı batılın (gerçeği yanlışın) üzerine atarız da o, batılın işini bitirir (adeta beynini parçalar). Bir de bakarsınız ki batıl yok olup gitmiştir. (Allah’a) yakıştırdığınız sıfatlardan dolayı yazıklar olsun size!”

Yüce Allah Hz. Peygamber’e ve bütün zamanların müminlere moral vermekte ve hakkın yani gerçeğin bilgisinin artık insanlara ulaştığını, böylece bâtılın da yok olup gittiğini beyan etmektedir. İbn Mes‘ûd kaynaklı bir rivayete göre Hz. Peygamber Kâbe’de bulunan 360 putu Mekke’nin fethinde kırmış, yok etmiş ve İsrâ 17/81 ile Sebe’ 34/49. âyetleri okumuştur.(18) İşte âyette ileride yaşanacak bu hakikate dair bir müjde ve moral kazandırma amaçlı bir haber söz konusu edilmektedir.

Hz. Peygamber’in risaletle görevlendirilmesinden sonra o dönemde belki de tarihin zirvesini oluşturan şirk inancı temelinden sarsılmış, kısa bir zaman sonra Kâbe’deki putlar oradan temizlenerek Mekke fethedilmiştir. İşte âyette şirkin ve küfrün belinin kırılmaya başladığı, hakkın galip gelip bâtılın yok oluş sürecine girdiği haber verilmekte, böylece inançlı muhataplar müjdelenmektedir. Bu haliyle âyette verilen bilgi ileride kesin olarak meydana gelecek bir hakikatin önceden verilen müjdesini oluşturmaktadır.

Hakk gelince bâtılın yeni bir şey ortaya çıkaramayacağı ve hiçbir şeyi de geri getiremeyeceği bildirilmektedir. Bu hakikate karşılık eğer eski yanlışlar depreştirilmek isteniyorsa suç vahiyde değil, onu hakkıyla anlayıp yaşamayanlardadır.

ıı. Hidâyetin Kur’ân İle Gerçekleştirilmesi

قُلْ اِنْ ضَلَلْتُ فَاِنَّمَآ اَضِلُّ عَلٰى نَفْس۪ي وَاِنِ اهْتَدَيْتُ فَبِمَا يُوح۪يٓ اِلَيَّ رَبّ۪ي اِنَّهُ سَم۪يعٌ قَر۪يبٌ “De ki: (Gerçeklerden) saparsam, sadece kendi aleyhime sapmış olurum. Doğru yolu bulursam bu da Rabbimin bana vahyettiği (Kur’an) sayesindedir. Şüphesiz ki O, semî‘dir (her şeyi işitendir); karîb’dir (her şeye yakındır).”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اِنْ ضَلَلْتُ in daleltü fiili “eğer saparsam”; فَاِنَّمَآ اَضِلُّ fe innemâ edıllü ifadesi “ancak ve ancak sapmış olurum”; عَلٰى نَفْس۪ي ‘alâ nefsî ifadesi “benim nefism, kendi aleyhime”; وَاِنِ اهْتَدَيْتُ ve inihtedeytü fiili “ve eğer hidayete erersem”; فَبِمَا يُوح۪ي fe bimâ yûhî ifadesi “vahyettiği şey sebebiyle(dir)”; اِلَيَّ ileyye ifadesi “bana”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbimin”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; سَم۪يع semî‘un sıfatı “işiten(dir)”; قَر۪يب karîbun sıfatı ise “yakın olan(dır)” demektir.

Burada Hz. peygamber üzerinden hidayet ve dalaletle ilgili genel bir prensip gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ اِنْ ضَلَلْتُ فَاِنَّمَآ اَضِلُّ عَلٰى نَفْس۪ي “De ki: (Gerçeklerden) saparsam, sadece kendi aleyhime sapmış olurum.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve sapması durumunda karşıtlarına bir zararının olmayacağını, vebalinin kendisine olacağını, dolayısıyla bunun sadece ve sadece kendi aleyhine bir durum oluşturacağını söylemesini emretmektedir. Âyette kullanılan اِنَّمَا innemâ edatı manayı vurgulu hale getirmektedir.

a) Hidayet ve dalalet konusunda Kur’ân’da oldukça fazla âyet vardır ve bunların büyük çoğunluğunda hidayet ve dalaletin kulun isteğinin sonucunda gerçekleştiği bildirilmektedir. Bu bağlamda Yûnus 10/108’de şöyle buyrulmaktadır: “Kim doğru yolu seçerse, bunu sadece kendi iyiliği için seçmiş olur; kim de şaşkın olursa, kendi zararına şaşmış olur.”

Yüce Allah hak ve hakikatin bilgisinin başta müşrikler olmak üzere bütün insanlığa gelmiş olduğunu beyan ettikten sonra, sorumlulukların şahsiliğini gündeme getirmektedir. Hidayeti yani Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği değerlere iman edenler kendi lehlerine, inkar edenler ise kendi aleyhlerine tercihte bulunduklarını bilmelidirler.

b) Yûnus 10/108 ve İsrâ’ 17/15’de de açıkladığımız üzere, Yûnus 10/108, İsrâ’ 17/15, Neml 27/92 ve Zümer 39/41’de yer alan benzer ifadelerde verilmek istenen mesaj, sorumluluğun şahsî olduğunu beyan etmektir. Ayrıca Bakara 2/134, 141, 286, Fussılet 41/46 ve Câsiye 45/15 gibi âyetlerde de sorumluluğun şahsiliği noktasında konuya dair bilgiler verilmektedir. Bu bağlamda hidayetin ve dalaletin fayda ve zararının bunları seçen insanoğluna yönelik olduğu ve özellikle bu tercihlerin Yüce Allah’a yararının da zararının da olamayacağı bildirilmektir.

Fâtiha 1/6’da “hidâyet ve dalalet” konusunda geniş açıklamalar yaptığımız için, burada daha fazla detaya girmeyeceğiz. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dikkat çekilen husus, Hz. Peygamber üzerinden ele alınmakta ve eğer saparsa bunun başkalarının değil, kendisinin aleyhine olacağı beyan edilmiş olmakta, dolayısıyla müşriklerin bu noktada kendisini töhmet altında bırakmaya haklarının bulunmadığı dolaylı olarak ifade edilmiş olmaktadır.

c) Sapıklığı tercih edenler hiçbir şekilde Yüce Allah’a zarar veremezler. Lokmân 31/12’de belirtildiği gibi şükredenlerin şükrünün Yüce Allah’a hiçbir yararı olmadığı gibi küfredenlerin küfrünün de O’na hiçbir zararı olamaz. Zümer 39/7’de beyan edildiği üzere, insanlar küfrederlerse, bilsinler ki Yüce Allah onlardan zengindir, (imanlarına muhtaç değildir) ve kullarının küfrüne asla razı olmaz; eğer şükrederlerse buna rıza gösterir. Benzer bir mesaj Rûm 30/44’te de yer almaktadır.

Hidayete erdirilmiş olanlar kendi lehlerine hidayete ermiş olurlar. Yorumunu yapmakta olduğumuz Sebe’ 34/50’de yer aldığı üzere, sapanlar da başkalarına zarar veremez, aksine kendileri zarara gömülmüş olurlar. Neml 27/92’de de belirtildiği gibi hidayete erenler kendileri için ermiş olurlar; sapanların ise Mâide 5/105’te geçtiği gibi onlara hakikati tebliğ eden Hz. Peygamber’e ve müminlere hiçbir zararı dokunamayacaktır.

2. وَاِنِ اهْتَدَيْتُ فَبِمَا يُوح۪يٓ اِلَيَّ رَبّ۪ي “Doğru yolu bulursam bu da Rabbimin bana vahyettiği (Kur’an) sayesindedir.” Yüce Allah bu cümlede hidayete ermenin yegane yolunun vahiyden geçtiğini beyan etmekte, Hz. Peygamber örnekliğinden hareket ederek herkesin bu yolu izlemesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Hidâyet sadece ve sadece vahye sarılmakla elde edilebilir.

Her kim hidayet anlamında başka kaynaklara sarılırsa, bilmelidir ki gittiği yol çıkmaz sokaktır ve oradan asla ve asla hakikate ulaşılamayacaktır. İsrâ’ 17/9’da belirtildiği gibi, Kur’ân tek doğru yola rehberlik eden bir kitaptır. Çünkü Kur’ân Bakara 2/2’de muttakiler için, Bakara 2/185’te ise bütün insanlar için bir hidayet rehberi, bir yol gösterci, şaşmaz bir rehber olarak tanıtılmaktadır.

Kur’ân, “şaşkınlıkları gideren yol gösterici” manasında bir hidayet rehberidir, yol haritasıdır. Kur’ân’da hüdâ/el-hüdâ kelimeleri 85 kez geçmekte, bunlardan bir bölümü Kur’ân için kullanılmaktadır.(19) Kur’ân’ın yol göstericiliği ayırım yapmadan bütün insanları ilgilendirmektedir. Kur’ân hem hidayettir; hem de hidayetin ilkelerini öğreten bir rehberdir. Kur’ân ilk muhataplarından itibaren bütün insanlara neyin helal, neyin haram; neyin itaat, neyin isyan; neyin hak, neyin bâtıl, neyin doğru, neyin yanlış olduğunu beyan eden bir yol göstercidir.

İslam’ı tebliğde müracaat edilmesi gereken kaynağın Kur’ân olduğunu bildiren En‘âm 6/51, 70, İbrâhim 14/52, Enbiyâ 21/45, Furkân 25/52, Sebe’ 34/50 ve Kâf 50/45 gibi çeşitli âyetlerin bulunduğunu belirtmekte yarar görmekteyiz.

Hidayetin Kur’an ile ilişkisini ortaya koymak bakımından Tefsirimizin Giriş kısmında da naklettiğimiz, son derece önemli olan ve “Kur’ân’ın tarifi”nin yapıldığı bir rivayeti burada aktarmak istiyoruz:

Hz. Peygamber’in Kur’ân’ı Tarifi:

Hâris el-A‘ver’den gelen bir rivayet:

عن الحارث قال : مررت في المسجد فإذا الناس يخوضون في الأحاديث فدخلت على علي فقلت يا أمير المؤمنين ألا ترى أن الناس قد خاضوا في الاحاديث قال وقد فعلوها ؟ قلت نعم قال أما إني قد سمعت رسول الله صلى الله عليه و سلم يقول ألا إنها ستكون فتنة فقلت ما المخرج منها يا رسول الله ؟ قال كتاب الله فيه نبأ ما كان قبلكم وخبر ما بعدكم وحكم ما بينكم وهو الفصل ليس بالهزل من تركه من جبار قصمه الله ومن ابتغى الهدى في غيره أضله الله وهو حبل الله المتين وهو الذكر الحكيم وهو الصراط المستقيم هو الذي لا تزيغ به الأهواء ولا تلتبس به الألسنة ولا يشبع منه العلماء ولا يخلق على كثرة الرد ولا تنقضي عجائبه هو الذي لم تنته الجن إذا سمعته حتى قالوا { إنا سمعنا قرآنا عجبا } { يهدي إلى الرشد } من قال به صدق ومن عمل به أجر ومن حكم به عدل ومن دعا إليه هدى إلى صراط مسقيم خذها إليك يا أعور Hâris el-A‘ver anlatıyor: “Bir gün Mescid’e uğradım. Baktım ki insanlar farklı konulara dalmışlar. Bunun üzerine Ali (ra)’a gittim ve ‘Ey müminlerin emiri! Görmüyor musun, insanlar farklı konulara dalmışlar’ dedim. O da ‘Gerçekten böyle mi yaptılar?’ diye sorunca, ‘Evet’ cevabını verdim. Bunun üzerine şöyle dedi: ‘Rasûlüllah (as)’ın, ‘Yakında bir fitne çıkacak’ dediğini duymuştum.’ ‘Çıkış yolu nedir?’ diye sorunca şunları ifade etmişti: ‘Çıkış Allah’ın kitabıdır (ona sarılmaktır). Onda sizden öncekilerin malumatı, sizden sonrakilerin haberi ve aranızdaki (mesele)lerin hükmü vardır. O (Kur’ân), şaka ve lakırdı olmayan kesin bir ‘doğru-yanlış ayırım ölçüsü’dür. Onu azgınlığı nedeniyle terk edeni Allah perişan eder. Hidayeti ondan başka bir yerde arayanı Allah şaşırtır. O (Kur’ân), hablüllâh’tır (Allah’ın sağlam ipidir); zikr-i hakîmdir (gerçeği hatırlatandır; hikmet kaynağıdır). Sırât-ı müstakîmdir (dosdoğru yoldur). Arzular onunla azmaz; diller onunla karışmaz; âlimler ondan dolayı şaşmaz. Tekrarla eskimez; ilginçlikleri, incelikleri bitmez. Cinler bile onu duyunca ‘Kurtuluşa götüren ilginç bir Kur’ân işittik’(20) demekten geri kalmamışlardı (bunu itiraftan kendilerini alamamışlardı). Onu konuşan doğruyu konuşur (doğru hüküm verir). Onunla amel eden ödüllendirilir. Onunla hüküm veren adalet yapmış olur. Ona çağıran kişi de doğru yola rehberlik etmiş olur. Ey A‘ver! Bütün bunları iyi öğren (kendine rehber edin)!”(21)

İşte Hz. Peygamber, Kur’ân’ın gerçeği yanlıştan ayıran özelliğini ve bütünüyle insan hayatındaki yerini bu şekilde anlatmıştır. Bunun sonucunda dolayısıyla bizden de bunu böyle bilmemiz istenmektedir. Kur’ân’ın hayata bakan yönleri ancak bu kadar güzel ifade edilebilirdi. Bu rivayetteki bilgiler ana hatlarıyla Kur’ân’dan beslenmektedir. Rivayetlerde bu hassasiyet ortaya konulmuştur. Şimdi Müslümanlara düşen görev, Yüce Allah’ın kitabını Hz. Peygamber’in dilinden geldiği şekliyle bu özellikleriyle tanımak, doğru ve yanlışın nelerden oluştuğunu anlayıp bildikten sonra kararını vermektir.

3. اِنَّهُ سَم۪يعٌ قَر۪يبٌ “Şüphesiz ki O, semî‘dir (her şeyi işitendir); karîb’dir (her şeye yakındır).” Yüce Allah kuluna yakınlığını beyan bağlamında her şeyi hakkıyla işittiğini ve herkese son derece yakın olduğunu beyan etmesini Hz. Peygamber’e emretmektedir.

Yüce Allah’ın insanoğluna yakınlığı bağlamında Kâf 50/16’da şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun, insanı yaratan Biziz; ona şah damarından daha yakın olduğumuz için nefsinin ona neler fısıldadığını da gayet iyi biliriz. Biz ona şah damarından daha yakınız.” Konunun detayını Kâf 50/16’da vereceğiz. Önemine burada da bazı hatırlatmalarda bulunmak istiyoruz: Bu ifade Yüce Allah’ın insana kendisinden daha yakın olduğunu haber vermektedir.

Dolayısıyla insanla ilgili bilgi sahibi olmada insanın kendisinden çok daha ileri düzeyde bir yakınlığının ve bilgisinin bulunduğunu ortaya koymaktadır. Bakara 2/186’da Yüce Allah’ın insana çok yakın olduğu beyan edilmişken, Vâkı‘a 56/85’te ölmek üzere olan kişiye de çok yakın olduğunu, ancak insanların bunu göremediklerini bildirmektedir.

Bu ifadelerden daha ileri düzeyde bir yakınlık oluşturması bakımından, bir de Enfâl 8/24’ü hatırlamak gerekir. Yüce Allah orada insan ile kalbi arasına girebileceğini beyan ederek, onunla kendisi arasında başkasının asla giremeyeceği bir yakınlık bulunduğunu ifade etmektedir. Allah ile insan arasında boşluk yoktur ki onu başkası doldursun. Bu nedenledir ki Yüce Allah şirki şiddetle reddetmekte, kuluna olan yakınlığının istismar edilmemesini istemekte, şirki bağışlamayacağını bildirmektedir.(22)

Yüce Allah, insanın eğilimlerini nefsinin ona fısıldadığını bilmesini ona şah damarından daha yakın olmasıyla ilişkilendirmektedir. Mülk 67/14’te de belirtildiği üzere, Yaratan yarattığını bilmez mi hiç? Elbette Yaratan yarattığını her haliyle bilir; çünkü O’nun bilgisi her şeye nüfuz edecek ve her şeyden haberdar olacak şekilde engindir; hiçbir engel O’nun bilgi sahibi olmasına mani olamaz. Ayrıca Hûd 11/61’de Yüce Allah’ın insanlara çok yakın olduğu ve onların dualarına icabet edeceği, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de her şeyi işittiği ve her şeye son derece yakın olduğu bildirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’den bu gerçeği muhataplarına iletmesini istemekte ve herkesin neler düşündüğünü, neler yapıp ettiğini gayet iyi bildiğini ortaya koymakta, sapkınlığı tercih edenleri de hidayete erenleri de onların her türlü durumunu da gayet iyi bildiğini beyan etmektedir.

ııı. İnkarcıların Çaresizliği

وَلَوْ تَرٰىٓ اِذْ فَزِعُوا فَلَا فَوْتَ وَاُخِذُوا مِنْ مَكَانٍ قَر۪يبٍ “Telaşa düştükleri zaman (onları) bir görsen! Artık kurtuluş yoktur; yakın bir yerden yakalanmışlardır.”

Âyetteki وَلَوْ تَرٰى ve lev terâ ifadesi “bir görseydin”; اِذْ iz edatı “hani”; فَزِعُوا fezi‘û fiili “telaşa düşmüşlerdi”; فَلَا فَوْتَfe lâ fevte ifadesi “kaçıp kurtulmak yoktur”; وَاُخِذُوا ve uhizû edilgen fiili “ve alınmış, yakalanmış olacaklar”; مِنْ مَكَانٍ قَر۪يبٍ min mekânın karîbin tamlaması ise “yakın bir yerden” demektir.

Burada inkarcıların hem dünyada hem âhirette yaşayacakları korkunç akıbet gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah inkarcıların ölüm anında yaşayacakları korkuyu beyan etmekte ve onların hiçbir şekilde kurtulamayacaklarını, çünkü yakın bir yerden yakalanmış olacaklarını bildirmektedir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçenوَلَوْ تَرٰى ve lev terâ ifadesi(23) “bir görseydin”, “onları bir görmelisin” gibi anlamlar vermekte, bu âyette ise inkârcıların çaresizliklerine, hem ölüm anında hem de diriltilme ve mahşerdeki sıkıntılı durumlarına gönderme yapılmaktadır. Bu ifadenin cevabı durumundaki kelimeler bu tür cümlelerde gizlice var kabul edilir.(24)

Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen فَزِعُوا fezi‘û fiili “telaşa düşmek”, “korkmak”, “korkuyla büzülmek”, “paniklemek” gibi anlamlar içermektedir.(25) Bu kelimeyle aynı kökten gelen kelimeler benzer içerikte yaşanan korkulu halleri ifade etmektedir.(26) İnkarcıların bu durumu onların ölüm anında yaşacakları sıkıntı ve mahşer günü karşılaşacakları korkunç akıbetle de ilişkilendirilebilir. Bu arada âyette yer alan لَا فَوْتَ lâ fevte ifadesi “kaçıp kurtulmak, kaçış yok” manasında Yüce Allah’ı aciz bırakıp cehennem azabından kurtulamamaları anlamına gelmektedir.(27)

Bu arada âyetin son cümlesi olan اُخِذُوا مِنْ مَكَانٍ قَر۪يبٍ uhizû min mekânın karîbin “yakın bir yerden yalanmak” ifadesi ise hem “ölüm anında can damarlarından yakalanmaları” manasına gelebilir; hem Bedir gibi mekanlarda dünyada yaşadıkları çeşitli azap hallerini içerebilir;(28) hem de mahşerde yakalanıp tutuklanmış durumlarını ifade edebilir.(29) Her üç durumda da inkarcıların yaşayacağı korkunç akıbet gündeme getiriliyor demektir.

c) Mahşerdeki Sonuçsuz Çırpınışlar

Yüce Allah, sûrenin 52-54. âyetlerinde inkârcıların mahşerde “Ona inandık” diyeceklerini, ama uzak yerden yani dünya hayatı gelip geçtikten sonra imana el atmanın, onunla buluşmanın artık onlar için mümkün olmadığını beyan etmekte, daha önce dünyadayken hakkı inkâr ettiklerini, uzak bir yerden gayb hakkında atıp tuttuklarını haber vermektedir.

Sûrenin son âyetinde ise şu beyana dikkat çekilmektedir: “(Artık), bundan önce benzerlerine yapıldığı gibi, kendileriyle arzu ettikleri şey arasına perde çekilmiş (olacak)tır. Muhakkak ki onlar, kendilerini endişeye düşüren derin bir şüphe içindeydiler.”

ı. Uzaktan Sunuçsuz İman İtirafı

وَقَالُوٓا اٰمَنَّا بِه۪ وَاَنّٰى لَهُمُ التَّنَاوُشُ مِنْ مَكَانٍ بَع۪يدٍ “(Onlar) ‘Ona inandık!’ demiş (olacaklar)dır. Ama uzak bir yerden (imana) ulaşmak onlar için nasıl mümkün olur ki!”

Âyetteki وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve demişlerdi ki”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “iman ettik, inandık”; بِه۪ bihî ifadesi “O’na”; وَاَنّٰى لَهُمُ ve ennâ lehum ifadesi “onlar için nasıl mümkün olur”; التَّنَاوُش et-tenâvuşu kelimesi “nail olmak, buluşmak, el atmak”; مِنْ مَكَانٍ بَع۪يدٍ min mekânin ba‘îdin tamlaması ise “uzak bir yerden” demektir.

Burada inkarcıların geçersiz imanları ve imana ulaşmalarının imkansızlığı gündeme getirilmektedir.

1.وَقَالُوٓا اٰمَنَّا بِه۪ “(Onlar) ‘Ona inandık!’ demiş (olacaklar)dır” Yüce Allah inkarcıların ölüm anında veya mahşerdeki perişan hallerinde iman ettiklerini söyleyeceklerini hatırlatmakta, ancak elbette bunun kendilerine hiçbir faydasının olmayacağını da mesaja katmaktadır.

İnkarcıların bu itirafı ne zaman yapacaklarıyla ilgili olarak âlimlerimiz genelde bunun mahşerde dile getirileceği görüşünü paylaşmışlardır ki bu yaklaşım elbette konunun akışına da uygundur. Esasında devam eden cümlede geçen “uzak mekan” anlamındaki mekân-ı ba‘îd tamlaması dünyayı ifade edince buradaki iman itirafının da mahşerde olduğu anlaşılmaktadır.

Ancak Nahl 16/28’deki bilgilere bakıldığında benzer bir pişmanlık ifadelerini ölüm anında söyleyecekleri de görülmektedir. Bu durumda meseleyi ölüm anı ve sonrası süreç olarak anlamakta herhangi bir sorun yoktur. Konunun mahşerle ilişkilendirilmesinin de Kur’ân’da pek çok delili vardır. Meselâ Yâsîn 36/52’de “İşte bu, Rahmân’ın vaad ettiğidir; elçiler doğruyu söylemişler” şeklindeki ifadeler bunun bir örneğidir. Hatta Mülk 67/10’da geçen “Gerçekleri işitseydik yani aklımızı çalıştırsaydık şimdi ateş ehli arasında olmazdık” şeklindeki ifadeleri de bu türden bir dönüş içerisinde olacaklarının delilidir.

2. وَاَنّٰى لَهُمُ التَّنَاوُشُ مِنْ مَكَانٍ بَع۪يدٍ “Ama uzak bir yerden (imana) ulaşmak onlar için nasıl mümkün olur ki!” Yüce Allah vakti geçen bir işlem olarak değerlendirdiği bu iman itirafının geçerli olmadığını işte bu cümle ile de beyan etmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen التَّنَاوُش et-tenâvüş kelimesi “el sunmak”, “el atmak”, “uzanıp almak”, “nail olmak” gibi anlamlar içermektedir. Kelimenin “karşılıklı ortaklık” anlamındaki tefâ‘ul kalıbında gelmesi nedeniyle “inkarcı kişinin mahşerde imanla buluşması”nın mümkün olmadığı anlamı devreye girmektedir. Buradan hareketle, mahşer şartlarındayken kişilerin dünyada gerekli olan imana ulaşamayacakları beyan ediliyor demektir.

Âyetin sonundaki مَكَانٍ بَع۪يدٍ mekân-ı ba‘îd tamlaması bağlam gereği “uzak mekan” manasında dünya hayatını ifade etse gerektir. Zaten cümlenin başındaki اَنّٰى ennâ soru edatı da burada soru sormaktan ziyade, bunun mümkün olmadığını ortaya koyan bir mana içermektedir. Muhammed 47/18’de geçen ennâ edatı da Son Saat geldikten sonra gerçeği hatırlamanın kişilere hiçbir faydasının olamayacağını ifade etmektedir.

İş işten geçtikten sonra yapılan tevbenin kabul edilmeyeceği Nisâ’ 4/18’de şöyle beyan edilmektedir: “Yoksa kötülükleri yapıp yapıp da içlerinden birine ölüm gelip çatınca ‘Ben şimdi tevbe ettim’ diyenler ile kâfir olarak ölenler için (kabul edilecek) tevbe yoktur. Onlar için acı bir azap hazırlamışızdır.”

Yüce Allah ölüm anındaki tevbenin yani imanın reddedileceğiyle ilgili olarak Firavun örnekliğinde Yûnus 10/90-91’de de şöyle buyrulmaktadır: “Biz, İsrailoğullarını denizden geçirdik. Ama Firavun ve askerleri zulmetmek ve saldırmak üzere onları takip etti. Nihâyet (denizde) boğulma haline gelince, (Firavun) ‘Gerçekten, İsrailoğullarının inandığı ilahtan başka ilah olmadığına ben de iman ettim. Ben de müslümanlardanım!’ dedi. (Kendisine) ‘Şimdi mi (iman ettin)! Hâlbuki daha önce isyan etmiş ve bozgunculardan olmuştun’ (cevabı verilecektir).” Benzer mesajlar En‘âm 6/158, Secde 32/29 ve Mü’min 40/85’te de söz konusu edilmektedir.

İşte bu açık örnekler hatırlatılarak insanların vaktinde yani dünya hayatındayken tevbe edip istikamet sahibi olmaları gerektiği üzerinde durulmakta ve gerekli uyarılar bu şekilde yapılmış olmaktadır. Ölüm anında ve sonrasında gerçekleştirilecek özür ve itirafların hiç birisinin etkisi olmayacaktır.

ıı. Küfürlerinin Sonuçları

وَقَدْ كَفَرُوا بِه۪ مِنْ قَبْلُ وَيَقْذِفُونَ بِالْغَيْبِ مِنْ مَكَانٍ بَع۪يدٍ “Daha önce (dünyada) onu (gerçeği) inkâr etmişlerdi. Uzak bir yerden gayb (bilinemeyen) hakkında atıp tutuyorlardı.”

Âyetteki وَقَدْ كَفَرُوا ve kad keferû fiili “ve elbette inkar etmişlerdi”; بِه۪ bihî ifadesi “O’nu”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; وَيَقْذِفُونَ ve yakzifûne fiili “ve atıp tutmaktadırlar, atıp tutuyorlardı”; بِالْغَيْبِ bi’l-ğaybi ifadesi “gaybla ilgili”; مِنْ مَكَانٍ بَع۪يدٍ min mekânin ba‘îdin tamlaması ise “uzak yerden” demektir.

Burada inkarcıların dünya hayatındaki alaycı tutumları gündeme getirilmektedir.

1.وَقَدْ كَفَرُوا بِه۪ مِنْ قَبْلُ “Daha önce (dünyada) onu (gerçeği) inkâr etmişlerdi.” Yüce Allah inkarcıların mahşerde gerçekleştirmek isteyecekleri imanlarını reddettikten sonra, böylelerinin daha önce yani imanın kendilerinden istendiği dünya hayatında Allah’ın emrettiği esaslara iman ve uygulanmasını emrettiği ibadet içerikli bütün prensipleri inkar ettiklerini beyan etmekte, böylece mahşerdeki iman itirafının hiçbir işe yaramayacağını dolaylı olarak bildirmiş olmaktadır.

2. وَيَقْذِفُونَ بِالْغَيْبِ مِنْ مَكَانٍ بَع۪يدٍ “Uzak bir yerden gayb (bilinemeyen) hakkında atıp tutuyorlardı.” Yüce Allah işte bu inkarcıların dünya hayatındayken Allah, vahiy, risalet vs. değerleri inkarla yetinmediklerini, Allah, melek, Son Saat, kıyamet, mahşer, hesap, cennet, cehennem gibi gayb içerikli esasları dillerine dolayıp onlarla alay ettiklerini, laf attıklarını beyan etmektedir.

Âyette geçen يَقْذِفُونَ yakzifûne fiili bağlam gereği olarak Sebe’ 34/48. âyette Yüce Allah’a nispet edilenin aksine bu defa “laf atmak”, “diline dolamak”, “mesnetsiz konuşmak”, “zanna uymak”, “atıp tutmak”, “dil uzatmak”, “hakaret etmek”, “alay etmek”(30) gibi anlam içeriklerinde yorumlanmalıdır. Söz konusu fiil الْغَيْب el-ğayb kelimesiyle birlikte kullanılınca bu defa “görünmeyene taş atmak” manasını vermektedir.

Âyetin sonundaki مَكَانٍ بَع۪يدٍ mekân-ı ba‘îd tamlaması tıpkı önceki âyette olduğu gibi bağlam gereği “uzak mekan” manasında dünya hayatını ifade etmekte ve inkarcıların dünya hayatındayken nasıl dengesiz, seviyesiz, bilgiye dayanmadan atıp tuttukları mekanı yani dünyayı içermektedir. İşte bu durumları nedeniyle mahşerde yaşayacakları hiçbir pişmanlık onlar hakkındaki hükmün değişmesini sağlamayacaktır.

ııı. Şüpheciliğin Feci Akıbeti

وَح۪يلَ بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ مَا يَشْتَهُونَ كَمَا فُعِلَ بِاَشْيَاعِهِمْ مِنْ قَبْلُ اِنَّهُمْ كَانُوا ف۪ي شَكٍّ مُر۪يبٍ “Bundan önce benzerlerine yapıldığı gibi, kendileriyle arzu ettikleri şey arasına perde çekilmiş (olacak)tır. Şüphesiz ki onlar kuşkulandıran bir şüphe içindeydiler.”

Âyetteki وَح۪يلَ ve hîle edilgen fiili “ve engel konulmuştur, konulmuş olacaktır”; بَيْنَهُمْ beynehum tamlaması “onların arası ile”; وَبَيْنَ مَا يَشْتَهُونَ ve beyne mâ yeştehûne ifadesi “arzu ettikleri şey arasına”; كَمَا فُعِلَ kemâ fu‘ıle ifadesi “yapıldığı gibi”; بِاَشْيَاعِهِمْ bieşyâ‘ıhim ifadesi “onların gruplarına”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) olmuşlardı, (şöyle) idiler”; ف۪ي شَكٍّ مُر۪يبٍ fî şekkin mürîbin tamlaması ise “endişeye düşüren bir şüphede” demektir.

Burada inkârcıların dile getireceği iman ve tevbenin geçersiz olacağı, önceki inkârcılara yapılanın berikilere de yapılacağı gündeme getirilmektedir.

1. وَح۪يلَ بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ مَا يَشْتَهُونَ كَمَا فُعِلَ بِاَشْيَاعِهِمْ مِنْ قَبْلُ “Bundan önce benzerlerine yapıldığı gibi, kendileriyle arzu ettikleri şey arasına perde çekilmiş (olacak)tır.” Yüce Allah inkarcıların mahşerde dile getirecekleri imanın kabul edilmeyeceğini beyan bağlamında daha önce inkar üzere ölenlere yapıldığı gibi sonrakilere de aynı uygulamanın gerçekleştirileceğini, arzularıyla yani tevbe ve iman istekleriyle kendileri arasına engel konulmuş olacağını, set çekileceğini bildirmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen ح۪يلَ hîle edilgen fiili “engel konulmak”, “perde çekilmek”, “set çekilmek” manasına gelmektedir. İnkârcıların arzu ettikleri şey, elbette önceki âyette de geçtiği gibi vaktinde yani dünya hayatındalarken itibar etmedikleri, ancak mahşerde özlemini çektikleri hak ve hakikate iman etmeleriydi.

Kur’ân’da beş kez(31) zikredilen şiya‘ kelimesi gibi Kamer 54/51’de ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen اَشْيَاع eşyâ‘ kelimesi Kur’ân’da dört kez yer(32) alan şi‘ah kelimesinin çoğuludur ve “gruplar, benzerler” manasına gelmektedir. Önceki inkârcı kavimlerin de ölümleri anında benzer istekler gerçekleştirdikleri, hatta ölenlerin geri dönme arzusu içerisine girdikleri Nahl 16/28 ve Mü’minûn 23/99-100 gibi âyetlerden anlaşılmaktadır. Burada sözü edilen engel Mü’minûn 23/100’de berzah yani “manevi perde” kelimesiyle karşılanmaktadır.

2. اِنَّهُمْ كَانُوا ف۪ي شَكٍّ مُر۪يبٍ “Şüphesiz ki onlar kuşkulandıran bir şüphe içindeydiler.” Yüce Allah bu son ümmetin inkârcılarından önceki benzerlerinin de ölüm anında, ölümden sonra veya mahşerde dile getirecekleri iman girişimini kabul etmeyeceğini beyan ettikten sonra, onların inanç esaslarına karşı çok derin bir şüphe içerisinde olduklarını bildirmektedir.

Âyetin bu bölümünde önceki kavimlerin de benzer şekilde inkârcılık çıkmazında bulundukları beyan edilmektedir. Âyette hem شَكّ şekk hem de مُر۪يب mürîb kelimesinin kullanılması, onların şüphelerinin ne kadar derin ve kararlılık arz ettiğini göstermesi bakımından dikkat çekmektedir. Bu iki kelime sıfat tamlaması olarak Hûd 11/62’de de zikredilmektedir.

Eski sapkın kavimlerden birisi olan Semûd kavminin Hz. Sâlih’e karşı söylediği bu söz peygamberler tarihinde azgınlığı tercih edenlerin ortak bir beyanı olarak İbrahim 14/9’da şu şekilde yer almaktadır: “Sizden öncekilerin, Nûh, Âd, Semûd kavimlerinin ve onlardan sonrakilerin haberleri size gelmedi mi? Onları Allah’tan başkası bilemez. Peygamberleri kendilerine deliller getirmişti de onlar, ellerini onların (peygamberlerin) ağızlarına koyup tıkamışlar ve demişlerdi ki: Biz, size gönderileni inkâr ettik ve bizi kendisine çağırdığınız şeye karşı derin bir şüphe içindeyiz.”

Çeşitli âyetlerde geçen ve “şüphe” anlamındaki rayb, rîbeh(33) kelimeleriyle aynı kökten gelen مُر۪يب mürîb kelimesi(34) “şüphelendiren şey” yani kuşku içeren, kişiyi rahatsız eden, ürküten gocundurucu şey manasına alınmaktadır.(35) Râzî’ye göre شَكّ şekk kişinin olumsuzluk ve olumluluk arasında kalakalmasıdır; مُر۪يب mürîb ise “sû-i zanda bulunan kimse” manasına gelmektedir.(36)

İşte inkârcı kavimlerin peygamberlere olan tepkisi bu cümlede ifade edilmektedir. İnkârcılar peygamberlerin kendilerine tebliğ ettiği her ne varsa hepsini inkâr ettiklerini ve davet edildikleri konularda derin bir şüphede bulunduklarını beyan etmişlerdi. Onlar son derece kararlı bir şekilde “cevabımız budur; başka bir şey demiyoruz”(37) dercesine inkârlarını ortaya koymuş ve daveti reddettiklerini beyan etmişlerdi.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de inkârcıların bu şekilde korkutucu, endişeye düşürücü, katmerli derin bir şüphe içerisinde bulundukları hatırlatılmakta, dolayısıyla onlar nasıl feci bir akıbeti yaşamış ve mahşerde de yaşayacaklarsa son ümmet içerisindeki inkârcıların da aynı korkunç felaketi yaşayacakları bildirilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Yazır, age., s. 368. 2 - Süleyman Ateş, Meâl, s. 432.
• 3 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 485-486.
• 4 - Semerkandî, age., III, 95; Taberî, age., XXII, 104; Zemahşerî, age., III, 572.
• 5 - A‘râf 7/184; Hıcr 15/89; Hacc 22/49; ‘Ankebût 29/50; Sâd 38/70; Ahkâf 46/9; Zâriyât 51/50, 51; Mülk 67/26. 6 - Hûd 11/25; Şu‘arâ’ 26/115; Nûh 71/2.
  • A‘râf 7/184 Hicr 15/89 Hacc 22/49 ‘Ankebût 29/50 Sâd 38/70 Ahkâf 46/9 Zâriyât 51/50 Zâriyât 51/51 Mülk 67/26 Hûd 11/25 Şu‘arâ 26/115 Nûh 71/2
• 7 - En‘âm 6/90; Yûnus 10/72; Hûd 11/29, 51; Yûsuf 12/104; Furkân 25/57; Şu‘arâ’ 26/109, 127, 145, 164, 180; Sebe’ 34/47; Yâsîn 36/21; Sâd 38/86; Şûrâ 42/23; Tûr 52/40; Kalem 68/46.
  • En‘âm 6/90 Yûnus 10/72 Hûd 11/29 Hûd 11/51 Yûsuf 12/104 Furkân 25/57 Şu‘arâ 26/109 Şu‘arâ 26/127 Şu‘arâ 26/145 Şu‘arâ 26/164 Şu‘arâ 26/180 Sebe' 34/47 Yâsîn 36/21 Sâd 38/86 Şûrâ 42/23 Tûr 52/40 Kalem 68/46
• 8 - Bakara 2/245; Mâide 5/12; Hadîd 57/11, 18; Teğâbun 64/17; Müzzemmil 73/20.
  • Bakara 2/245 Mâide 5/12 Hadîd 57/11 Hadîd 57/18 Teğâbun 64/17 Müzzemmil 73/20
• 9 - Semerkandî, age., III, 95. 10 - Zemahşerî, age., III, 573.
• 11 - Semerkandî, age., III, 95. 12 - Zemahşerî, age., III, 573.
• 13 - Yazır, age., VI, 369. 14 - Mâide 5/109, 116; Tevbe 9/78; Sebe’ 34/48.
  • Mâide 5/109 Mâide 5/116 Tevbe 9/78 Sebe' 34/48
• 15 - Yazır, age., VI, 369. 16 - Semerkandî, age., II, 342; III, 95; Taberî, age., XV, 151-152; XXII, 106; Zemahşerî, age., II, 661-662; III, 574.
• 17 - Semerkandî, age., III, 95; Taberî, age., XXII, 106.
• 18 - Semerkandî, age., II, 342; III, 95; Zemahşerî, age., II, 661-662; III, 574; Râzî, age., XXI, 33.
• 19 - el-Hüdâ/el-hidâyet kelimesinin Kur’ân’ın ismi olarak kullanıldığı âyetler için bk. Bakara 2/2, 97, 159, 185; Âl-i İmrân 3/4, 138; Nisâ’ 4/115; En‘âm 6/157; A‘râf 7/52, 203; Tevbe 9/33, Yûnus 10/57; Yûsuf 12/111; Nahl 16/64, 89, 102; İsrâ’ 17/94; Kehf 18/55, 57; Tâhâ 20/123; Neml 27/2, 77; Kasas 28/57, 85; Lokmân 31/3, 5, 20; Sebe’ 34/32; Fussılet 41/44; Câsiye 45/11, 20; Muhammed 47/25, 32; Feth 48/28; Necm 53/23; Saff 61/9; Cinn 72/13.
  • Âl-i İmrân 3/4 Âl-i İmrân 3/138 Nisâ 4/115 En‘âm 6/157 A‘râf 7/52 A‘râf 7/203 Yûsuf 12/111 Nahl 16/64 Nahl 16/89 Nahl 16/102 İsrâ 17/94 Kehf 18/55 Kehf 18/57 Tâhâ 20/123 Neml 27/2 Neml 27/77 Kasas 28/57 Kasas 28/85 Lokmân 31/3 Lokmân 31/5 Lokmân 31/20 Sebe' 34/32 Fussilet 41/44 Câsiye 45/11 Câsiye 45/20 Muhammed 47/25 Muhammed 47/32 Fetih 48/28 Necm 53/23 Saff 61/9 Cinn 72/13
• 20 - Cinn 72/1-2. 21 - Tirmizî, Fedâilü’l-Kur’ân, 14; Dârimî, Fedâilü’l-Kur’ân, 1.
  • Cinn 72/2
• 22 - Nisâ’ 4/48, 116.
  • Nisâ 4/48 Nisâ 4/116
• 23 - En‘âm 6/27, 30, 93; Enfâl 8/50; Secde 32/12; Sebe’ 34/31, 51. 24 - Zemahşerî, age., III, 574. 25 - Semerkandî, age., III, 96. 26 - Enibyâ’ 21/103; Neml 29/87, 89; Sebe’ 34/23, 51; Sâd 38/22. 27 - Taberî, age., XXII, 108.
  • En‘âm 6/27 En‘âm 6/30 En‘âm 6/93 Enfâl 8/50 Secde 32/12 Sebe' 34/31 Sebe' 34/51 Enbiyâ 21/103 ‘Ankebût 29/87 ‘Ankebût 29/89 Sebe' 34/23 Sebe' 34/51 Sâd 38/22
• 28 - Semerkandî, age., III, 96; Taberî, age., XXII, 107; Zemahşerî, age., III, 574-575. 29 - Taberî, age., XXII, 108.
• 30 - Semerkandî, age., III, 97; Taberî, age., XXII, 111.
• 31 - En‘âm 6/65, 159; Hıcr 15/10; Kasas 28/4; Rûm 30/32. 32 - Meryem 19/69; Kasas 28/15; Sâffât 37/83.
  • En‘âm 6/65 En‘âm 6/159 Hicr 15/10 Kasas 28/4 Rûm 30/32 Meryem 19/69 Kasas 28/15 Sâffât 37/83
• 33 - Tevbe 9/110. 34 - Hûd 11/62, 110; İbrâhim 14/9; Sebe’ 34/54; Fussılet 41/45; Şûrâ 42/14; Kâf 50/25. 35 - Yazır, age., V, 174. 36 - Râzî, age., XVIII, 18. 37 - Zemahşerî, age., II, 521.
  • Tevbe 9/110 Hûd 11/62 Hûd 11/110 İbrâhîm 14/9 Sebe' 34/54 Fussilet 41/45 Şûrâ 42/14 Kâf 50/25