Nisâ Suresi

Medine’de hicrî 6 veya 7. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 176 âyetten oluşan, adını 127. âyette de olduğu gibi içeriğinde yer alan ve “kadınlar” anlamına gelen النِّسَآء en-nisâ’ kelimesinden alan Nisâ’ sûresi, inişe göre 106, resmî sıralamada ise 4. sûredir. Bu sûrenin içerdiği âyetlere bakıldığında inişinin uzun bir süreç halinde devam ettiğini söyleyebiliriz.

Nisâ’ sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Âl-i İmrân sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre, her iki sûrede de “Allah’a karşı takvâlı olunması emrinin yer alması” (Âl-i İmrân 102, 130; Nisâ’ 1), “kitap ehline yönelik bildirimler” (Âl-i İmrân 18-23, 64-100, 110-115; Nisâ’ 44-51, 159-162, 171), “Hz. İsa ile ilgili bilgiler” (Âl-i İmrân 45-60; Nisâ’ 157-158, 172), “iman esasları ve İslâm’ın tek din oluşu” (Âl-i İmrân 19, 85; Nisâ’ 136), “peygamberler arasında ayırım yapılmaması gerektiği” (Âl-i İmrân 84; Nisâ’ 150) vs. konular iki sûre arasındaki mesaj birikteliği olarak belirlenebilir.

Nisâ’ sûresi, ilk insanların yaratılışı, yetimlerin hakkının korunması, mallarının istismar edilmemesi, erişkinlik çağına gelinceye kadar onların servetlerine göz kulak olunması gerektiği, atalardan kalan mal varlığında erkeklerin ve kadınların payının bulunduğu, nesiller üzerine titrenmesi gerektiği, yetimlerin mallarını yiyenlerin karınlarına ateş doldurmuş olacağı, miras taksimatı, bütün bunların Yüce Allah’ın sınırları olduğu, bunları aşanların şiddetli bir şekilde cezalandırılacağı gibi konular oluşturmaktadır.

15. âyetten itibaren, fuhuş yapanlara yönelik cezalar, tevbenin zamanı, miras beklentisiyle kadınları evliliğe zorlamamak gerektiği, kimlerle evlenilemeyeceği ifade edilmekte, insanların mallarını haksız yere yememek gerektiği, gühanların büyüklerinden kaçınılırsa diğerlerinin örtüleceği müjdelenmekte, ayrılık belirtisi görülen evliliklerin kurtarılması için erkek ve kadın tarafından hakem belirlenmesi gerektiği, tevhid, şirkten kaçınma, infak gibi birtakım görevlere değinilmekte, infakta gösterişten kaçınmanın zorunlu oluşu ve mahşerde Hz. Peygamber’in ümmetine şahit olacağı beyan edilmekte, ardından ibadetleri anlayarak yapmak gerektiği bildirilmektedir. 44. âyetten itibaren, konu kitap ehline getirilmekte, onların problemli kabulleri ve uygulamaları eleştirilmekte, Cibt ve Tâğût gibi azgın simgelere itibarın akıbetinin cehennem olacağı bildirilmekte, emanetleri ehline vermek gerektiğine, Hz. Peygamber’in ümmet içerisindeki konumuna, Yüce Allah’ın nimet verdiği dört grup insana dair bilgiler verilmektedir.

71. âyetten itibaren, kimlerin uğrunda savaşılması gerektiği, hayata Yüce Allah’ın müdahil oluşu, Rasûl’e itaatin Yüce Allah’a itaat olacağı, Allah yolunda savaşmayanların kınandığı, iyilik veya kötülüğe öncülük etmenin sonuçlarının bulunacağı, selamın toplumdaki yeri, kimlerle savaşılıp fedakârlık yapılacağı, insan öldürmenin cezası, yolculuk hallerindeki ibadetleri, Kur’ân’la hüküm vermenin gerekliliği, hatanın şahsiliği, şirk hariç her günahın bağışlanabileceği, şeytanın müdahalesi, iman ve salih amellerin sonuçları, kadınlarla ilgili fetvalar, evlilik konusu, adaletin temini, iman esaslarının bütüncül oluşu, münafıkların dönekliği gibi çeşitli konular ele alınmaktadır.

153. âyetten itibaren, kitap ehlinin yanlışlıkları, Hz. Musa’ya ve Hz. İsa’ya yönelik eziyetleri, ilimde ileri düzeydekilerin iman ve ibadetteki istikametleri, bütün peygamberlere vahyedildiği, peygamberlerin müjdeci ve uyarıcı oluşları, inkârcıların ebedi cehennemde kalacakları, kitap ehlinin risalet konusundaki duyarsızlıkları ve nihayet miras konuları bağlamında “kelâle” denilen bir kavrama yer verilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 101-113. âyetlerinde savaş yolculuğunda ve cephede namazın nasıl kılınacağını, güven ortamındaki namazı, zikrin önemini, savaşta gevşeklik göstermemek gerektiğini, Hz. Peygamber’e Kur’ân’ın indiriliş gayesini, hatalar nedeniyle özür dilenmesini, hainlerin savunulmamasını, sorumlulukların şahsiliğini ve iftiranın korkunç bir günah olduğunu dile getirmektedir.

a) Seferde ve Cephede Namaz

Yüce Allah, sûrenin 101-104. âyetlerinde yeryüzünde savaş için sefere çıkıldığında kâfirlerin bir kötülük etmelerinden endişe edilirse namazların kısaltılabileceğini, çünkü onların apaçık düşman olduklarını bildirmekte, cephede namaz kılarken nasıl kılmaları gerektiğini açıklamakta, yağmur, hastalık halleri hariç, silahlarını ellerine almalarını istemekte, gerekçesini de kâfirlerin onları gafil avlayıp müslümanları öldürme beklentisinde olmaları şeklinde dile getirmektedir.

Ardından, savaş ortamında ve sonrasında yine namazla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “Namazı bitirince de ayakta, otururken ve yanınız üzerinde yatarken (daima) Allah’ı anın! Güvene kavuşunca ise namazı (tam) kılın! Muhakkak ki namaz müminler üzerine vakitle yazılmış (bir görev)dir.”

Daha sonra, savaştan geri durulmaması noktasında müslümanlara moral ve cesaret verilmesi amaçlanarak şu bilgilere ve uyarılara yer verilmektedir: “O (düşman) topluluğu takip etmekte gevşeklik göstermeyin! Eğer siz acı çekiyorsanız onlar da, sizin çektiğiniz gibi acı çekmektedirler. (Üstelik) siz Allah’tan, onların ümit etmedikleri şeyleri umuyorsunuz. Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

ı. Ölüm Tehlikesinde Namazın Kısaltılabilmesi

وَاِذَا ضَرَبْتُمْ فِي الْاَرْضِ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ اَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلٰوةِ اِنْ خِفْتُمْ اَنْ يَفْتِنَكُمُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا اِنَّ الْكَافِر۪ينَ كَانُوا لَكُمْ عَدُوًّا مُب۪ينًا “Yeryüzünde sefere çıktığınız zaman kâfir olanların size kötülük etmelerinden endişe ederseniz, namazı kısaltmanızda size herhangi bir günah (sorumluluk) yoktur. Şüphesiz ki kâfirler, sizin için apaçık düşmandır.”

Âyetteki وَاِذَا ضَرَبْتُمْ ve izâ darabtüm ifadesi “yolculuğa çıktığınız zaman”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ fe leyse ‘aleyküm ifadesi “size yoktur, olmayacaktır”; جُنَاحٌ cünâhun kelimesi “herhangi bir sorumluluk”; اَنْ تَقْصُرُوا en taksurû ifadesi “kısaltmanızla ilgili”; مِنَ الصَّلٰوةِ mine’s-salâti ifadesi “namazdan”; اِنْ خِفْتُمْ in hıftüm ifadesi “eğer korkarsanız”; اَنْ يَفْتِنَكُمُ en yeftineküm ifadesi “size bir fitne vermesinden”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkar etmiş olanların, kâfir olanların”; اِنَّ الْكَافِر۪ينَ inne’l-kâfirîne ifadesi “muhakkak ki kâfirler”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) olanlardır”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; عَدُوًّا مُب۪ينًا ‘adüvven mübînen tamlaması ise “apaçık düşman(dırlar)” demektir.

Burada savaş yolculuklarında düşmanın bir fitne vermesi korkusu varsa namazları kısaltmanın mümkün olduğuyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا ضَرَبْتُمْ فِي الْاَرْضِ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ اَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلٰوةِ اِنْ خِفْتُمْ اَنْ يَفْتِنَكُمُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا “Yeryüzünde sefere çıktığınız zaman kâfir olanların size kötülük etmelerinden endişe ederseniz, namazı kısaltmanızda size herhangi bir günah (sorumluluk) yoktur.” Yüce Allah Nisâ’ 4/74. âyetten itibaren kendisi yolunda savaşılmasıyla ilgili olarak ele aldığı konuları devam ettirmekte, bu defa savaş yolculuğu esnasında bile namaz ibadetinin ihmal edilmemesi gerektiğini hükme bağlamaktadır. Bu çerçevede, kâfirlerin veya müşriklerin yani düşmanın ani bir baskınla müslümanları gafil avlamaları tehlikesi varsa, namazı kısaltarak kılmalarında müslümanlara herhangi bir günah/sorumluluk olmadığı bildirilmektedir.

Âyette yer alan اِذَا ضَرَبْتُمْ فِي الْاَرْضِ izâ darabtüm fi’l-ardı ifadesi tıpkı Nisâ’ 4/94. âyette de yer aldığı üzere “yeryüzünde (savaş) yolculuğuna çıktığınız zaman” manasına gelmektedir. Çünkü burada konu herhangi bir yolculuk değil, bağlam gereği savaş yolculuğudur; zira hem daha önceki âyetlerde hem de devam eden iki âyette konu cephe ve sonrasıyla ilişkilidir. Bu arada cümlede zikredilen اَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلٰوةِ “salattan kısaltmanızda” ifadesinden maksat, namazı kısaltarak kılmaktır.

Buradaki الصَّلٰوة es-salâh kelimesi bir sonraki âyetteki فَاَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلٰوةَ fe ekamte lehumu’s-salâte “sen onlara namaz kıldırdığında” ifadesi gereği fiilen kılınan “namaz”dır; genelde dua veya tevhid içerikli herhangi bir ibadet kapsamında düşünülmemelidir. Bazı âlimler namazın kısaltılması ifadesini “rekâtları”nın değil de “rükünleri”nin kısa tutulması, bir başka kısmı ise aynı şekilde rekâtta değil de ima ve işaretle kılınması olduğunu belirtmişlerdir.

Âyette geçen اِنْ خِفْتُمْ اَنْ يَفْتِنَكُمُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا “eğer kâfirlerin size bir fitne vermesinden korkarsanız” ifadesinde geçen يَفْتِنَ yeftine fiili “fitne vermek”, “fitneye düşürmek” anlamlarına gelse de bağlam gereği maksadın “ani bir saldırıda bulunmaları” veya “öldürmeleri”(1) olduğu anlaşılmaktadır. Namaz uzun sürerse o esnada düşmanın ani saldırı yapma ihtimali güçleneceği için böyle fiilî bir durum varsa namazların kısaltılmasında sorumluluk olmayacaktır.

Yüce Allah savaş yolculuklarında bile namazın mutlak manada kısaltılmasından değil, kâfirlerin bir fitne vermesinden yani ani bir saldırı düzenlemesinden korkmaları halinde bu hüküm serbestisinin bulunduğunu ifade etmektedir. Çünkü devam eden cümle şart edatı olan اِنْ in ile başlamakta ve öncesindeki hükmün ancak o şart gerçekleştiği zaman uygulanabileceğini göstermektedir ki bu şart da “kâfirlerin fitnesi” yani “ani bir düşman saldırısı”dır. Eğer düşmanlar yani kâfirler veya müşrikler bu savaş yolculuğu esnasında müslümanlara bir ölüm tehlikesi oluşturacak bir fırsat elde etme durumunda olurlarsa, o zaman müslümanların kılmak zorunda oldukları namazlarını kısaltabilme seçeneği gündeme getirilmiş olmaktadır. Sanıldığı veya iddia edildiği gibi, burada namazların kısaltılması zorunluluğundan söz edilmemektedir; ayrıca bunun yapılan herhangi bir yolculuk olduğu da iddia edilmemelidir.

Yolculuklarda namazı kısaltmanın “illeti”nin “yolculuk” olduğu, bu nedenle yolculuk şartı varsa namazların kısaltılması gerektiği şeklindeki görüş de âyetin mesajına uymamakta, aralarında bir ayrılık meydana gelmektedir. Bu âyette sözü edilen yolculuk, savaş yolculuğudur ve namazların kısaltılabilmesinde de herhangi bir zorunluluktan değil, sadece bir serbestiyet ve seçenekten söz edilmektedir. Bu arada belirtelim ki âyetteki اِنْ in şart edatından önce konulan kâf secavendi doğru bir mana ilişkisi ortaya koymamakta, aksine şart edatının anlamını kaybetmesine sebep olmaktadır. Bu yüzden, âyetin mesajı اِنْ in şart edatı gözönünde bulundurularak anlaşılmalıdır.

Burada günümüzde yapılan normal yolculuklardan da herhangi bir kilometre veya gün sayımından da söz edilmemektedir. Adına “seferilik” denen uygulamanın Kur’ân’da bundan başka herhangi bir delili yoktur; olan da bu âyette açıkça “savaş yolculuğu” olarak belirlenmektedir. Savaş yolculuklarında eğer düşmanın ani bir saldırı riski varsa namazların kısaltılmasında herhangi bir günah ve sorumluluğun olmadığı beyan edilmektedir. Bu durumda bile namazlar kısaltılmadan, tam olarak da kılınabilir, bunda herhangi bir başka kayıt söz konusu değildir. Şimdilerde dile getirildiği üzere, Yüce Allah’ın bir ikramı olduğu için seferilikte namazların kısaltılması Allah’ın emri vs. değildir. Böyle bir ikram veya zorunluluk da söz konusu değildir; sadece bir düşman tehlikesi yani ölüm tehlikesi varsa duruma göre namazlar kısaltılabilir; durum sadece ve sadece bu kadardır.

2. اِنَّ الْكَافِر۪ينَ كَانُوا لَكُمْ عَدُوًّا مُب۪ينًا “Şüphesiz ki kâfirler, sizin için apaçık düşmandır.” Yüce Allah âyetin sonunda “kâfirlerin fitne vermesinden korkarsanız” şart cümlesinin gerekçesini ifade etmekte ve kâfirlerin yani müşriklerin vs. kişilerin müslümanlar için apaçık düşman olduklarını beyan etmektedir.

ıı. Cephede Kılınan Tek Rekâtlı Namaz

وَاِذَا كُنْتَ ف۪يهِمْ فَاَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلٰوةَ فَلْتَقُمْ طَآئِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَكَ وَلْيَاْخُذُوٓا اَسْلِحَتَهُمْ فَاِذَا سَجَدُوا فَلْيَكُونُوا مِنْ وَرَآئِكُمْ وَلْتَاْتِ طَآئِفَةٌ اُخْرٰى لَمْ يُصَلُّوا فَلْيُصَلُّوا مَعَكَ وَلْيَاْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَاَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ اَسْلِحَتِكُمْ وَاَمْتِعَتِكُمْ فَيَم۪يلُونَ عَلَيْكُمْ مَيْلَةً وَاحِدَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ اِنْ كَانَ بِكُمْ اَذًى مِنْ مَطَرٍ اَوْ كُنْتُمْ مَرْضٰىٓ اَنْ تَضَعُوٓا اَسْلِحَتَكُمْ وَخُذُوا حِذْرَكُمْ اِنَّ اللّٰهَ اَعَدَّ لِلْكَافِر۪ينَ عَذَابًا مُه۪ينًا “Sen de içlerinde bulunup onlara namaz kıldırdığın zaman, onlardan bir kısmı seninle birlikte namaza durup, silahlarını alsınlar (kuşansınlar); böylece secde ettiklerinde (namazı kıldıklarında diğerleri) arkanızda olsunlar! (Ardından henüz) namazını kılmamış olan diğer grup gelip seninle birlikte namazı kılsın, onlar da önlemlerini ve silahlarını alsınlar! O kâfir olanlar sizin silahlarınızdan ve eşyanızdan habersiz olmanızı ve üstünüze birden baskın yapmayı isterler. Size yağmurdan (dolayı) bir eziyet dokunur veya hasta olursanız silahlarınızı bırakmanızda size herhangi bir vebal yoktur. (Yine de) önleminizi alın! Şüphesiz ki Allah kâfirler için küçük düşürücü bir azap hazırlamış (olacak)tır.”

Âyetteki وَاِذَا كُنْتَ ve izâ künte ifadesi “sen de olduğun zaman”; ف۪يهِمْ fîhim ifadesi “onların içinde”; فَاَقَمْتَ fe ekamte fiili “kıldırdığın (zaman), kıldıracaksan”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlara”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namaz”; فَلْتَقُمْ fe’ltekum emri “ayağa kalksın”; طَآئِفَةٌ tâifetün kelimesi “bir grup”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; مَعَكَ me‘ake ifadesi “seninle birlikte”; وَلْيَاْخُذُوٓا ve’lye’huzû emri “ve alsınlar”; اَسْلِحَتَهُمْ eslihatehum tamlaması “onların kendi silahlarını”; فَاِذَا سَجَدُوا fe izâ secedû ifadesi “secde yaptıklarında”; فَلْيَكُونُوا fe’lyekûnû enri “olsunlar, dursunlar”; مِنْ وَرَآئِكُمْ min verâiküm ifadesi “sizin arkanızda”; وَلْتَاْتِ ve’lte’ti emir “gelsin”; طَآئِفَةٌ tâifetün kelimesi “bir grup”; اُخْرٰى uhrâ kelimesi “diğer, öteki”; لَمْ يُصَلُّوا lem yusallû ifadesi “namaz kılmamış olan”; فَلْيُصَلُّوا fe’lyusallû emri “kılsınlar”; مَعَكَ me‘ake ifadesi “seninle birlikte”; وَلْيَاْخُذُوا ve’lya’huzû emri “alsınlar”; حِذْرَهُمْ hızrahum tamlaması “onların önlemlerini”; وَاَسْلِحَتَهُمْ ve eslihatehum tamlaması “ve onların kendi silahlarını”; وَدَّ vedde fiili “ister”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkar etmiş olanlar, kâfir olanlar”; لَوْ تَغْفُلُونَ lev tağfulûne ifadesi “gafil olmanızı”; عَنْ اَسْلِحَتِكُمْ ‘an eslihatiküm ifadesi “sizin silahlarınızdan”; وَاَمْتِعَتِكُمْ ve emti‘atiküm ifadesi “ve sizin eşyalarınızdan”; فَيَم۪يلُونَ fe yemîlûne fiili “meyletsinler, baskın yapsınlar”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size, eizin üzerinize”; مَيْلَةً وَاحِدَةً meyleten vâhıdeten tamlaması “birden baskın yapacak şekilde”; وَلَا جُنَاحَ ve lâ cünâha ifadesi “herhangi bir sorumluluk yoktur, olmayacaktır”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; اِنْ كَانَ in kâne fiili “eğer olursa”; بِكُمْ biküm ifadesi “sizinle ilgili”; اَذًى ezen kelimesi “herhangi bir eziyet, sorun, sıkıntı”; مِنْ مَطَرٍ min metarin ifadesi “yağmurdan”; اَوْ كُنْتُمْ مَرْضٰىٓ ev küntüm mardâ ifadesi “veya hasta iseniz”; اَنْ تَضَعُوٓا en teda‘û ifadesi “bırakmanız konusunda, bırakmanızda”; اَسْلِحَتَكُمْ eslihateküm tamlaması “sizin silahlarınızı”; وَخُذُوا ve huzû emri “ve alın”; حِذْرَكُمْ hızraküm tamlaması “sizin önleminizi”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; اَعَدَّ e‘adde fiili “hazırlamıştır”; لِلْكَافِر۪ينَ li’l-kâfirîne ifadesi “kâfirlere, kâfirler için”; عَذَابًا مُه۪ينًا ‘azâben mühînen tamlaması ise “alçaltıcı bir azap” demektir.

Burada cephedeki namazın nasıl kılınması gerektiğine dair çeşitli uyarılar gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا كُنْتَ ف۪يهِمْ فَاَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلٰوةَ فَلْتَقُمْ طَآئِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَكَ وَلْيَاْخُذُوٓا اَسْلِحَتَهُمْ فَاِذَا سَجَدُوا فَلْيَكُونُوا مِنْ وَرَآئِكُمْ “Sen de içlerinde bulunup onlara namaz kıldırdığın zaman, onlardan bir kısmı seninle birlikte namaza durup, silahlarını alsınlar (kuşansınlar); böylece secde ettiklerinde (namazı kıldıklarında diğerleri) arkanızda olsunlar!” Yüce Allah savaş yolculuğunda düşmanın ani hücüm tehlikesi varsa namazların kısaltılabileceği rusatını verdiğini beyan ettikten sonra, bu defa cephedeki namaz hakkında bilgi vermektedir. Bu çerçevede Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve o da cephedeyken müminlere namaz kıldırdığında içlerinden bir grubun onunla olmasını, yani onunla namaza durmasını ve silahlarını da yanlarına almasını, silahlarını kuşanmasını emretmektedir. Burada yer alan وَلْيَاْخُذُوٓا اَسْلِحَتَهُمْ ifadesindeki اَسْلِحَتَهُمْ eslihatehum tamlaması “silahlarını” manasına gelmektedir.

Âyette geçen فَاَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلٰوةَ فَلْتَقُمْ طَآئِفَةٌ مِنْهُمْ ifadesi gereği burada sözü edilen durumun şekli bilinen namaz olduğunun bir delilidir. Bu nedenle, bir önceki âyette geçen الصَّلٰوة es-salâh kelimesinden maksat da “namaz”dır. Çünkü اَقَمْتَ ekamte fiili gereği burada hem namazın ıkâme’si hem de فَلْتَقُمْ fe’ltekum emri gereği namaz için bir grubun kıyâm’ı yani ayağa kalkması söz konusu edilmektedir. Buradan hareketle, bu âyetlerde sözü edilen ibadetin namaz olduğunda herhangi bir şüphe olmamalıdır.

Âyette zikredilen فَاِذَا سَجَدُوا فَلْيَكُونُوا مِنْ وَرَآئِكُمْ “Secde ettiklerinde (diğerleri) arkanızda bulunsun” beyanı gereği bir grup Hz. Peygamber’le birlikte silahlarını da kuşanmışken namaza durduklarında ve secdeye vardıklarında, namaz kılmamış olan diğer grup onların arkasında bulunmalı, bir anlamda düşmanın ani saldırısına karşı önlem almalı, namaz kılanlara siper vazifesi görmelidirler. Burada bir başka anlam ihtimali de şudur: Cephede ikiye ayrılan müslüman grubun ilki bir rekât namaz kılıp bitirince kalkmalı, diğerlerinin arkasına geçerek onları düşmanın saldırısına karşı korumalıdırlar. Yani ilk tercihte “arkada duranlar” henüz namaz kılmayanlar iken, diğer tercihte bu kişiler namazı kılıp bitirenler olmaktadır; metin her iki görüşe de müsait olduğu için iki görüşü de doğru kabul edebiliriz.

2.وَلْتَاْتِ طَآئِفَةٌ اُخْرٰى لَمْ يُصَلُّوا فَلْيُصَلُّوا مَعَكَ وَلْيَاْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَاَسْلِحَتَهُمْ “(Ardından henüz) namazını kılmamış olan diğer grup gelip seninle birlikte namazı kılsın, onlar da önlemlerini ve silahlarını alsınlar!” Yüce Allah âyetin ikinci kısmında cephedeki iki gruptan ikincisinin durumunu bildirmekte, ilk grup secdede iken bunlar onların arkalarında bulunmalıdır. İlk grup secde edip bitirince bu defa arkada siper vazifesi gören ikinci grup gelip Hz. Peygamber’le namaza durmalı, onlar da ilk grup gibi hem önlemlerini almalı hem de silahlarını yanlarında bulundurmalıdırlar.

Nisâ’ 4/71’de de belirttiğimiz üzere, burada geçen حِذْر hızr kelimesi “önlem” manasına gelmekte, savaşta namaz kılarken hem her türlü önlemin alınması hem de silahların ellerinde bulundurulması bir zorunluluktur. Salâtu’l-havf yani “korku namazı”(2) da denilen bu namaz cephede kılınan namazdır ve normalde dört rekâtlı kılınan bir farz namaz savaş yolculuklarında eğer düşmanın ani saldırı tehlikesi varsa ikiye indirilebilir; bu durum savaşta cephedeki namaza dönüşürse bu defa kılınması gereken namaz tek rekâtlı bir namaza dönüşmüş olur.

Bu âyetteki detay, önceki âyette sözü edilen namazın da savaş yolculuğunda kılınacak namaz olduğunu ve düşmanın ani saldırı tehlikesi varsa kısaltılabileceğini göstermektedir. Tefsirlerimizde bu namazın tek rekâtlı mı iki rekâtlı mı kılınacağı, kılınma şekli vs. ile ilgili çeşitli bilgiler verilse(3) de âyetin metni bu namazın tek rekâtlı olduğunu açıkça göstermektedir.

3. وَدَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ اَسْلِحَتِكُمْ وَاَمْتِعَتِكُمْ فَيَم۪يلُونَ عَلَيْكُمْ مَيْلَةً وَاحِدَةً “O kâfir olanlar sizin silahlarınızdan ve eşyanızdan habersiz olmanızı ve üstünüze birden baskın yapmayı isterler.” Yüce Allah cephedeki namazda önlemlerin alınması ve silahların yanlarında bulundurulması zorunluluğunun gerekçesini burada zikretmekte, müslümanlar cephede namaz kılarken silahlarından ve savaş techizatından gaflette oldukları bir anda ani bir baskınla saldırmayı gönülden istediklerini bildirmektedir.

Âyette geçen وَدَّ vedde fiili Nisâ’4/42’de de belirttiğimiz üzere “çok istemek” manasına gelirken, لَوْ تَغْفُلُونَ lev tağfülûne ifadesi “siz gaflette olsanız”, “ilgilenmeseniz”, “unutup bıraksanız” demektir; اَمْتِعَتِكُمْ emti‘atiküm ifadesi ise “eşyalarınız”, “savaş techizatınız” manasına gelmektedir. Bu arada âyette zikredilen فَيَم۪يلُونَ عَلَيْكُمْ مَيْلَةً وَاحِدَةً cümlesi ise “onların size ani bir şekilde saldırması”, “ani bir baskınla sizi gafil avlamaları”, “birden üzerinize baskın yapsınlar” vs. şeklinde bir mana içermekte, kâfirlerin müslümanları cephede namaz kılarlarken silahsız ve techizatsız bir şekilde gafil avlamalarını, onlara ani bir baskın düzenlemek istemelerini ifade etmektedir.

Bu arada فَيَم۪يلُونَ fe yemîlûne fiilinin başındaki fâ/fe edatı ta‘kîbiyye manası verdiği için, kâfirlerin hemen, hiç vakit kaybetmeden, aniden cephede namaz kılan müslümanlara saldırmak istemeleri manasını cümleye katmaktadır.

4. وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ اِنْ كَانَ بِكُمْ اَذًى مِنْ مَطَرٍ اَوْ كُنْتُمْ مَرْضٰىٓ اَنْ تَضَعُوٓا اَسْلِحَتَكُمْ وَخُذُوا حِذْرَكُمْ “Size yağmurdan (dolayı) bir eziyet dokunur veya hasta olursanız silahlarınızı bırakmanızda size herhangi bir vebal yoktur. (Yine de) önleminizi alın!” Yüce Allah müslümanlar savaşta cephede namaz kılarlarken silahlarını ve savaş techizatını yanlarında bulundurmalarını emrettikten, gerekçesini de beyan ettikten sonra, hava şartları, yağmur vs. durumlar ile hastalık ve bitkinlik hallerinde silahları bırakarak namaz kılmalarında kendilerine herhangi sorumluluk olmadığını ifade etmekte, önlemlerini almaları gerektiğini belirtmektedir. Burada dikkat çekilen nokta, kötü yani olumsuz hava şartlarında silahların zarar görmemesine dikkat edilmesidir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçen مَطَر metar kelimesi özel anlamda “yağmur” manasına gelmekte, ancak A‘râf 7/84, Furkân 25/40, Şu‘arâ’ 26/173, Neml 27/58. âyetlerde de kullanıldığı gibi daha çok bir “bela”, “musibet”, “dünyevî ceza, azap” içeriklerinde geçtiği için burada da “bir bela ile karşılaşılırsa cephede namaz kılarken silahların yere bırakılabileceği” bilirtiliyor demektir. Âyette sözü edilen hastalık hali de elbette cephedeki zor şartlarda yaşanabilecek rahatsızlık, takatsizlik vs. durumlarında da silahların yere bırakılarak namaz kılınabileceği serbestisi söz konusudur.

Yüce Allah cephede bile namazın terk edilemeyeceğini beyan ederek, namazın ne kadar önemli bir ibadet olduğunu ortaya koymakta, savaş şartlarında her türlü tedbirin alınması gerektiğini ifade ederek, ne olursa olsun namazın terk edilemeyeceğini belirtmek istemektedir. Sıkıntı ve mazeret durumlarında da namaz kılınacaktır; ancak imkânlar ne kadar elveriyorsa yine de önlemlerin alınması ihmal edilmemelidir; çünkü وَخُذُوا حِذْرَكُمْ “önleminizi alın” beyanı gereği, bunun da ihmale gelmeyeceğini öğütlemekte, tedbirin elden bırakılmaması gerektiğini belirtmektedir.

5. اِنَّ اللّٰهَ اَعَدَّ لِلْكَافِر۪ينَ عَذَابًا مُه۪ينًا “Şüphesiz ki Allah kâfirler için küçük düşürücü bir azap hazırlamış (olacak)tır.” Yüce Allah inkârcılar için dünya şartlarında müslümanlar eliyle alçaltıcı bir azap hazırladığını, mahşerde ise korkunç ateş azabı hazırlamış olacağını haber vermekte, böylece müminlere moral, kâfirlere ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

Buradaki اَعَدَّ e‘adde fiili her ne kadar geçmiş zaman kalıbında ise de anlamı gelecek zamandır ve bu bir Kur’ân üslubudur. Âyetin sonunda yer alan عَذَابٌ مُه۪ينٌ “Alçaltıcı bir azap” ifadesinin mesaj olarak benzerleri çeşitli âyetlerde(4) de yer almaktadır. Burada geçen مُه۪ين mühîn kelimesi “aşağılatıcı”, “rüsva edici”, “perişan edici”, “küçük düşürücü”, “alçaltıcı” gibi anlamlar içermektedir.

ııı. Namaz-Zikir ve Namazların Vakitli Farzlar Oluşu

فَاِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلٰوةَ فَاذْكُرُوا اللّٰهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلٰى جُنُوبِكُمْ فَاِذَا اطْمَاْنَنْتُمْ فَاَق۪يمُوا الصَّلٰوةَ اِنَّ الصَّلٰوةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ كِتَابًا مَوْقُوتًا “Namazı bitirince de ayakta, otururken ve yanınız üzerinde yatarken (daima) Allah’ı hatırlayın! Güvene kavuşunca namazı (tam) kılın! Şüphesiz ki namaz, müminler üzerine vakitle yazılmış (bir farz)dır.”

Âyetteki فَاِذَا قَضَيْتُمُ fe izâ kadaytümü fiili “bitirdiğiniz zaman”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namazı”; فَاذْكُرُوا fezkürû emri “anın, hatırlayın, zikredin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; قِيَامًا kıyâmen kelimesi “ayaktayken”; وَقُعُودًا ve ku‘ûden sözcüğü “ve otururken”; وَعَلٰى جُنُوبِكُمْ ve ‘alâ cünûbiküm ifadesi “ve yanlarınız üzere yaslanırken”; فَاِذَا اطْمَاْنَنْتُمْ fe ize’tme’nentüm ifadesi “güvene kavuştuğunuz zaman”; فَاَق۪يمُوا fe ekîmû emri “ikame edin, kılın, yerine getirin”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namazı”; اِنَّ الصَّلٰوةَ inne’s-salâte ifadesi “muhakkak ki namaz”; كَانَتْ kânet fiili “(şöyle) olandır”; عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ ‘ale’l-mü’minîne ifafdesi “müminler üzerine”; كِتَابًا مَوْقُوتًا kitâben mevkûten tamlaması ise “vakitle farz kılınmış(tır)” demektir.

Burada cephedeki namaz bittikten sonra zikrin devam ettirilmesi gerektiğine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. فَاِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلٰوةَ فَاذْكُرُوا اللّٰهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلٰى جُنُوبِكُمْ “Namazı bitirince de ayakta, otururken ve yanınız üzerinde yatarken (daima) Allah’ı hatırlayın!” Yüce Allah cephedeki namaz hakkında bilgi verdikten sonra, cephede kılınan namazın peşi sıra, ayakta, otururken ve yan üzere yaslanırken Allah’ı anmaya devam etmelerini emretmektedir. Ayakta düşmanla çarpışırken, oturur vaziyette ok atarken vs. durumlarda, yanlar üzere yaslanırken ise istirahat halinde veya savaşta yaralı duruma düşülünce Yüce Allah’ı zikre, yani O’nu hatırlamaya ve anmaya devam etmek ilahi bir buyruktur.

Eğer cephede kılınan namaz aslında dört rekâtlı bir namazın yerine kılınmışsa, bu defa ayakta, otururken ve yanları üzere yaslanırken zikre yani Allah’ı anmaya devam ederek zımnen dört rekâtlı namazın kalan rekâtlarının da zikirle tamamlanması gerektiği mesajı veriliyor diyebiliriz. Bu yaklaşımımız bir yorum olsa da zikrin üç halde sürdürülmesinden böyle bir sonuç çıkartılması hatalı olmasa gerektir.

Âyette geçen فَاِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلٰوةَ fe izâ kadaytümü’s-salâte ifadesi “namazı bitirdiğiniz zaman” manasına gelmekte ve cephede tek rekâtlı olarak kılınan namazın sona ermesi kast edilmektedir; yoksa dilimizde kullanılan haliyle “namazı kaza etmek” gibi bir anlam kesinlikle ve kesinlikle içermemektedir. “Namazın kazası” demek, namazı vaktinde kılmak demektir; yoksa herhangi bir şekilde namazı telafi etmek gibi bir mana akla gelmemelidir.

Âyetteki فَاذْكُرُوا اللّٰهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلٰى جُنُوبِكُمْ ifadesi de “ayakta, otururken ve yanlar üzere yaslanırken zikredilmesi” ifadesi de mümkün olan her an ve zamanda Yüce Allah’ı hatırlamak gerektiği mesajını içermektedir. Esasında bu şartlarda gerçekleştirilen zikir, hayatı Allah bilinciyle yaşama noktasında çok önemli bir hayat öğretisidir. Hayatı Allah’ın şahitliğinde yaşayabilmek çok önemli bir duyarlılıktır. Ahzâb 33/40 ve Cum‘a 62/10’daki “Allah’ı çokça zikredin” şeklindeki buyruklar da bunu destekelemektedir.

2. فَاِذَا اطْمَاْنَنْتُمْ فَاَق۪يمُوا الصَّلٰوةَ “Güvene kavuşunca namazı (tam) kılın!” Yüce Allah cephede tek rekâtlı kılanan namazdan sonra her halü karda Allah’ı zikretmeye devam etmek gerektiğini beyan ettikten sonra, bu defa savaş ortamı sona erdiğinde, insanlar düşman saldırılarından kurtulup güven ortamına kavuşunca bu defa namazı tam ve dosdoğru kılmak gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Âyette zikredilen اطْمَاْنَنْتُمْ ıtme’nentüm fiili “güvene kavuşmak”, “huzura ermek” gibi manalar içermekte, burada bağlam gereği, savaş ortamının ve düşman tehlikesinin bitmesi anlamına gelmektedir. İşte böylesi durumlarda namazın ikâme edilmesi yani eksiksiz, tam ve dosdoğru bir şekilde kılınıp eda edilmesi gerektiği bildirilmektedir.

3. اِنَّ الصَّلٰوةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ كِتَابًا مَوْقُوتًا “Şüphesiz ki namaz, müminler üzerine vakitle yazılmış (bir farz)dır.” Yüce Allah âyetin bu kısmında namazın vakitle yazılmış yani farz kılınmış bir ibadet olduğunu beyan etmekte, şartlarına riayet edilerek ve konuyla ilgili diğer âyetlerde günde beş vakit olarak kılınmasını emretmiş olmaktadır. Burada geçen كِتَابًا kitâben kelimesi mektûben manasında “yazılmış” yani “farz kılınmış” demektir.

Âyetteki beyandan anlaşılıyor ki namaz bir iman eylemidir; imanı olanın namazı da olmalıdır. Hiçbir bahane veya mazeret namaz kılmanın önüne geçemez, geçirilmemeldiir. Bakara 2/239’da binekli veya yaya olarak, Müzzemmil 73/20’de ağır hastalık, yorucu yolculuklar ve savaş ortamları gibi hayatın üç zor şartında, Nisâ’ 4/103’te ise cephede bile kılınması emredilen namazın önemini ve dindeki yerini tartışmanın hiçbir anlamı ve gereği yoktur. Bütün tevhid içerikli eylemlerde olduğu gibi namaz da dinin direğidir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümle namazın vakitlerle ilişkisini ortaya koymakta, bu ifadeyi açıklamak üzere de Bakara 2/238, Hûd 11/114, İsrâ’ 17/78, Tâhâ 20/130, Rûm 30/17-18 ve Kâf 50/39-40 gibi âyetlerde namazın günlük beş vakit olacak şekilde farz kılındığı bildirilmektedir ki Hz. Peygamber’in bu âyetlerin gereğini yerine getirmedeki uygulaması da günlük beş vakit üzerinden şekillenmiş olmaktadır.

Konunun önemi nedeniyle Râzî’nin günlük beş vakit namazla ilgili yaptığı yorumu burada aktarmakta yarar vardır:

“Bil ki farz namazların bu beş vakit ile belirlenmesi aklî bakımdan da son derece güzeldir. Bunun izahı şöyledir: Âlemde bulunan her şeyin beş mertebesi vardır:”

a) “Meydana gelme ve varlık âlemine girme mertebesi. Bu tıpkı, insanın doğup, belli bir zamana kadar büyümesidir. İşte bu müddet, ‘büyüyüp gelişme çağı’ diye ifade edilir.”

b) “Bekleme (durma) safhası. Bu da, o şeyin artıp eksilmeden kemal üzere devam ettiği zamandır. İşte buna da ‘gençlik çağı’ denir.”

c) “Olgunluk mertebesi. Bu ise, insanda birtakım gizli noksanlıkların belirmeye başlamasıdır. İşte bu merhaleye de ‘olgunluk (kühûlet) çağı’ denir.”

d) “İhtiyarlık mertebesi. Bu da, ölüp yok oluncaya kadar, insanda çok belirgin bir şekilde bazı noksanlıkların meydana çıkmasıdır. Bu merhale de ‘ihtiyarlık çağı’ diye ifade edilir.”

e) “İnsanın, ölümünden sonra, bir müddet eser ve izlerinin devam edip, Kıyamet ile onların da tamamen yok olup kaybolması ve dünyada hiçbir eser ve haberinin kalmaması mertebesi.”

“İşte bu beş mertebe, ister insan, ister insan dışındaki canlı ve bitki olsun, bu âlemde meydana gelen her varlık için söz konusudur. Mesela güneş için de doğup batması sebebiyle bu beş merhale meydana gelir. Çünkü güneş doğarken, hali yeni doğan bir çocuğun hali gibidir. Sonra o, gitgide yükselir; ışıkları güçlenir ve gökyüzünün ortasına varıncaya kadar sıcaklığı iyece hissedilir. Böylece o, işte bu noktada bir saat kadar yürür ve ufka doğru inmeye başlar. İkindiye kadar hemen hissedilemeyen noksanlıklar belirir. İkindiden itibaren ise bu noksanlıkları iyice belirmeye başlar; hatta hem ışığı hem de ısısı iyice zayıflar. Sonra tamamen batana kadar bu noksanlıklar artar. Battıktan sonra da bir müddet, batı ufkunda izleri sürer ki buna ‘şafak’ (gurûb) denir. Daha sonra bu izler tamamen kaybolur ve güneş bu âlemde hiç bulunmamış gibi olur. Güneş için bu beş merhale söz konusu olup, bunlar da sadece Allah’ın yapabileceği harikulade şeyler olunca, Yüce Allah, bu beş halin her birinde ve her biri için bir namaz farz kılmıştır.”

“Güneş’in doğmaya başlarken, gecenin o karanlığının zail olup, ışığın meydana gelmesi adeta bir ölüm demek olan uykunun gidip yeniden bir doğuş demek olan uyanıklığın meydana gelmesi sebebiyle gerçekleşen büyük nimete bir şükür olsun diye ‘sabah namazını’; güneş gökte iyice yükselip artık inmeye yüz tutunca, Yaratana ve ulvî ve süflî kütlelerin hallerini, birbirine zıt hallerin birinden diğerine çevirmeye kadir olanı yüceltmek için de ‘öğle namazını’ farz kılmıştır. Böylece güneş iyice yükselip en yüksek noktasına vardıktan sonra, aşağı doğru inmeye başlayıp, olgunluk çağına, yani kendisinde birtakım gizli noksanlıkların belirmeye başlaması merhalesine gelip, sonra da bu olgunluk çağı sona erip ihtiyarlık çağı başlayınca, Allah ‘ikindi namazını’ farz kılmıştır.”

“İmam Şafiî’nin, ‘İkindi namazının ilk vakti, her şeyin gölgesinin iki misli olduğu zamandır’ demesi ne kadar güzel ve isabetlidir! Çünkü artık bu vakitten itibaren, güneşte apaçık zayıflamalar belirmeye başlar. Baksana, öğle namazının ilk vaktinden ikindi vaktine kadar olan zaman içinde, Şafiî’nin görüşüne göre her şeyin gölgesi ancak kendisinin boyu kadar olur. Daha sonra az bir zamanda gölgeler iki misli olur. Bu da bir şeyin gölgesinin kendisinin boyu kadar olduğu zamandan itibaren, güneşin kendisinde apaçık birtakım noksanlıkların belireceği merhaleye girdiğini gösterir. Sonra güneş batınca, onun bu hali insanın ölümüne benzer. İşte bundan dolayı Yüce Allah, bu durumda da ‘akşam namazını’ farz kılmıştır. Daha sonra güneşin battığı yerdeki kızarıklık kaybolup, güneşin izleri iyice silinip dünyada hiçbir izi ve eseri kalmadığı zaman ise, Yüce Allah ‘yatsı namazı’nın kılınmasını farz kılmıştır. Bu nedenle, bu beş vakit içerisinde beş vakit namazın farz kılınmasının aklî kanunlara ve hikmet düsturlarına da uygun olduğu sabit olur. Allah, kendi fiillerinin sırlarını en iyi bilendir.”(5)

ıv. Savaşta Gevşeklik Göstermemek Gerekliliği

وَلَا تَهِنُوا فِي ابْتِغَآءِ الْقَوْمِ اِنْ تَكُونُوا تَاْلَمُونَ فَاِنَّهُمْ يَاْلَمُونَ كَمَا تَاْلَمُونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللّٰهِ مَا لَا يَرْجُونَ وَكَانَ اللّٰهُ عَل۪يمًا حَك۪يمًا “O (düşman) topluluğu takip etmekte gevşeklik göstermeyin! Siz acı çekiyorsanız, onlar da sizin çektiğiniz gibi acı çekmektedir. (Üstelik) siz, onların ümit etmedikleri şeyleri Allah’tan umuyorsunuz. Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (doğru hüküm verendir).”

Âyetteki وَلَا تَهِنُوا ve lâ tehinû emri “ve gevşeklik yapmayın”; فِي ابْتِغَآءِ الْقَوْمِ fi’btiğâi’l-kavmi tamlaması “o (düşman) topluluğu takip etmekte”; اِنْ تَكُونُوا in tekûnû fiili “eğer (şöyle) iseniz”; تَاْلَمُونَ te’lemûne fiili “acı çekiyorsanız”; فَاِنَّهُمْ fe innehum ifadesi “muhakkak ki onlar da”; يَاْلَمُونَ ye’lemûne fiili “acı çekiyorlar”; كَمَا تَاْلَمُونَ kemâ te’lemûne ifadesi “sizin acı çektiğiniz gibi”;وَتَرْجُونَ ve tarcûne fiili “ve siz (ise) umuyorsunuz, inanıyor, bekliyorsunuz”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; مَا لَا يَرْجُونَ mâ lâ yarcûne ifadesi “onların ummadıklarını”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمًا ‘alîmen kelimesi “bilen(dir)”; حَك۪يمًا hakîmen kelimesi ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada savaş sonrasında düşmanların peşinin bırakılmaması, bıkkınlık ve yılgınlığa düşülmemesi gerektiği noktasındaki uyarılar gündeme getirilmektedir.

1.وَلَا تَهِنُوا فِي ابْتِغَآءِ الْقَوْمِ اِنْ تَكُونُوا تَاْلَمُونَ فَاِنَّهُمْ يَاْلَمُونَ كَمَا تَاْلَمُونَ “O (düşman) topluluğu takip etmekte gevşeklik göstermeyin! Siz acı çekiyorsanız, onlar da sizin çektiğiniz gibi acı çekmektedir.” Yüce Allah savaşta yani cephede namaz ibadetinin nasıl eda edileceğini, bu arada her halü kârda Allah’ı anmanın devam ettirilmesi gerektiğini, güvene kavuşunca da namazın beş vakit olak tam kılınması gerektiğini beyan ettikten sonra, bu defa savaş sonrasında düşmanı tamamen etkisiz hale getirmek için onların takip edilip sürülmesini de istemektedir. Bu amaçla, düşman ordusunu takipte bıkkınlık ve yılgınlık gösterilmemesi gerektiğini ifade ederek, insani olarak müslümanlar savaş yorgunluğu noktasında sıkıntı, acı, elem çekmekte ve bitap düşmüş olsalar da düşmanlarının da aynı şekilde bitap durumda oldukları hatırlatılmakta, herhangi bir gevşeklik gösterilmemesi gerektiği özellikle tembihlenmektedir.

Âl-i İmrân 3/139 ve Muhammed 47/35’te de geçen لَا تَهِنُوا lâ tehinû emri “gevşemeyin” demektir. ابْتِغَآءِ الْقَوْمِ ibtiğâi’l-kavmi ifadesi ise o düşman topluluğun elde edilmesi yani takip edilmesi manasına gelmektedir. Bu arada cümlede üç kez geçen تَاْلَمُونَ te’lemîune ve يَاْلَمُونَ ye’lemûne fiilleri “elem içinde olmak”, “sıkıntı ve acı çekiyor olmak” gibi manalar içermektedir. Durum ne olursa olsun, Yüce Allah karşıdaki düşmanın da aynı sıkıntılı ve bitap durumda olduğunu hatırlatarak Müslümanların daha güçlü durması gerektiğini hükme bağlamaktadır.

2. وَتَرْجُونَ مِنَ اللّٰهِ مَا لَا يَرْجُونَ “(Üstelik) siz, onların ümit etmedikleri şeyleri Allah’tan umuyorsunuz.” Yüce Allah müslümanların düşmanları gibi sıkıntılı, acı içerisinde, gevşeklik göstererek herhangi bir şekilde bıkkınlık ve yılgınlık içerisinde olmamaları gerektiğinin gerekçesini bu cümlede vermektedir. Bu çerçevede müminlerin Allah’tan düşmanlarının beklemediği, istemediği ve ummadığı şekilde yardım, zafer, ödül, cennet vs. umduklarını, böyle derin ve anlamlı bir ümitlerinin ve beklentilerinin olduğunu, işte bu yüzden daha dinç ve diri olmaları gerektiğini, düşmanların izini ve peşini takipte herhangi bir şekilde gevşeklik, ürkeklik ve korkaklık içerisine girmemelerini beyan etmektedir. Müminler hem dünyada Yüce Allah’ın ihsan, ikram ve lütfuna nail olmada hem de mahşerde ebedi ödüllere mazhar kılınmada ümit alanları bakımından düşmanlarından çok daha geniş ve anlamlı bir morale ve ilahi desteğe sahiptirler.

3. وَكَانَ اللّٰهُ عَل۪يمًا حَك۪يمًا “Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (doğru hüküm verendir).” Yüce Allah kullarının ne durumda olduğunu gayet iyi bildiğini, verdiği emirlerde ve yasaklarda hikmetler içerdiğini bildirmekte, böylece müminlere destek olmayı, karşıtlarına ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

b) Vahyin İndiriliş Gayesi ve Hz. Peygamber

Yüce Allah, sûrenin 105-109. âyetlerinde Hz. Peygamber’e gösterdiği şekilde insanlar arasında hükmetmesi için kitabı kendisine indirdiğini, hainlerden taraf olmamasını, hatalar nedeniyle Allah’tan mağfiret dilemesini kendisine emretmekte, kendilerine hıyanet edenleri savunmamasını tekrar uyarmaktadır.

Ardından, bu türden hıyanet içerisinde olanlarla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “İnsanlardan gizler de Allah’tan gizlemezler. Hâlbuki geceleyin, O’nun razı olmadığı sözü düzüp kurarken O, onlarla beraber idi. Allah, onların yaptıklarını çepeçevre kuşatandır. Haydi siz dünya hayatında onlara taraf çıkıp savundunuz, ya kıyamet günü Allah’a karşı onları kim savunacak yahut onlara kim vekil olacakmış!?”

ı. Kur’ân’la Hüküm ve Hainlerin Savunulmaması

اِنَّآ اَنْزَلْنَآ اِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَآ اَرٰيكَ اللّٰهُ وَلَا تَكُنْ لِلْخَآئِن۪ينَ خَص۪يمًا وَاسْتَغْفِرِ اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ كَانَ غَفُورًا رَح۪يمًا “Allah’ın sana gösterdiği şekilde insanlar arasında hükmedesin diye sana Kitabı (Kur’an’ı) bir amaç ile indirdik; hainlerden taraf olma! Allah’tan bağışlanma dile! Şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Buradaki اِنَّآ innâ ifadesi “şüphesiz ki biz”; اَنْزَلْنَا enzelnâ fiili “indirdik”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; الْكِتَابَ el-kitâbe kelimesi “kitabı”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile”; لِتَحْكُمَ litahküme ifadesi “hükmetmen için, hükmedesin diye”; بَيْنَ النَّاسِ beyn’n-nâsi ifadesi “insanlar arasında”; بِمَآ اَرٰيكَ bimâ erâke ifadesi “sana gösterdiği ile”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; وَلَا تَكُنْ ve lâ tekün emri “sakın olma”; لِلْخَآئِن۪ينَ li’l-hâinîne ifadesi “hıyanet edenler için, hainler için”; خَص۪يمًا hasîmen kelimesi “(onlardan) yana”; وَاسْتَغْفِرِ vestağfir emri “ve bağışlanma dile”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’tan”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır, şöyledir”; غَفُورًا ğafûran kelimesi “çok bağışlayan(dır), affeden(dir)”; رَح۪يمًا rahîmen kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada vahyin indiriliş gayelerinden birisi ve Hz. Peygamber’in insanlar arasında hüküm verirken nasıl davranması gerektiğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Âyetin izahına geçmeden önce iniş sebebi hakkındaki rivayetlerin br kısmını hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

“Müfessirler, bu âyetlerin çoğunun, Tu‘me İbn Ubeyrık hakkında nâzil olduğu hususunda ittifak etmişlerdir. Bu nüzul sebebi olayının nasıl meydana geldiği hususunda değişik rivayetler vardır:”

- “Tu‘me bir zırh çalmıştı. Bu zırh kendisinden istendiği zaman, bu hırsızlığı Yahudilerden birinin üzerine atmıştı. Onunla o Yahudinin kavmi arasında davalaşma iyice kızışınca münafık Tu‘me’nin sülalesi Hz. Peygamber’e gelerek, bu dava hususunda kendilerine yardım etmesini ve bu hırsızlık işini Yahudi’nin yaptığına hükmetmesini istemişlerdi. Hz. Peygamber de, (onların sözüne güvenerek) bunu yapmak isteyince, işte bu âyet nazil olmuştu.”

- “Birisi, Tu‘me’ye bir zırh emânet etmişti; fakat o anda buna bir şahid yoktu. O adam Tu‘me’den zırhı isteyince Tu‘me inkâr etmişti.”

- “Zırh emanet eden kişi bunu isteyince, Tu‘me ‘onu falan Yahudi’nin çaldığını iddia etmişti.”

“Bil ki âlimler, ‘Bu âyet, Tu’me ve sülalesinin münafık olduklarına delâlet eder. Böyle olmasaydı, onlar Hz. Peygamber’den asılsız bir şeye yardım etmesini ve bu hırsızlığı bir yalan ve iftira olarak o Yahudi’ye isnad etmesini isteyemezlerdi’ demişlerdir. Bunu, ‘Onlar kendilerinden başkasını saptıramazlar ve sana hiçbir şekilde zarar veremezler’(6) âyeti de destekler. Rivayet edildiğine göre, Tu‘me daha sonra Mekke’ye kaçıp, irtidâd etmiş ve orada hırsızlık yapmak için bir duvarı delmiş ve derken o duvar üzerine göçmüş, böylece orada ölmüştür.”(7)

Bu âyetin Tu‘me adlı kişi hakkında indirildiğinde büyük oranda fikir birliği olsa da anlatılan olayların birbiryle çelişmesi nedeniyle biz olay üzerinden değil, âyetin metni üzerinden konuyu anlamaya çalışacağız.

1. اِنَّآ اَنْزَلْنَآ اِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَآ اَرٰيكَ اللّٰهُ وَلَا تَكُنْ لِلْخَآئِن۪ينَ خَص۪يمًا “Allah’ın sana gösterdiği şekilde insanlar arasında hükmedesin diye sana Kitabı (Kur’an’ı) bir amaç ile indirdik; hainlerden taraf olma!” Bu âyette ele alınan konuyu iki başlık halinde ele almak gerekmetedir:

a) اِنَّآ اَنْزَلْنَآ اِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَآ اَرٰيكَ اللّٰهُ “Allah’ın sana gösterdiği şekilde insanlar arasında hükmedesin diye sana el-Kitâb’ı (Kur’ân’ı) bir amaç ile indirdik.” Yüce Allah Nisâ’ 4/58-60 ve 65. âyetlerdeki konuya yeniden dönmekte ve insanlar arasında hüküm verirken Hz. Peygamber’in ve elbette hüküm verici konumunda olan herkesin nasıl davranması gerektiğini dile getirmektedir. Bu çerçevede Nisâ’ 4/58. âyette insanlar arasında hüküm verirken adaletle hükmetmesi gerektiği, insanların tartışmalı konuları Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne götürmesi, tâğût denilen şeytan kılıklı insanları hakem tayin edinmenin yanlışlığı ve nihayet Nisâ’ 4/65. âyette aralarında başgösteren problemlerde Hz. Peygamber’i hakem tayin etmedikçe insanların gerçek mümin olamayacakları ifade edilmektedir.

Yüce Allah bu âyette Hz. Peygamber’e bu kitabı yani Kur’ân’ı bir amaç için, bir gayeyi gerçekleştrmek üzere indirdiğini ve bu amacın da insanlar arasında Allah’ın kendisine gösterdiği şekilde hükmetmesi olduğunu ifade etmektedir. Âyetin sonundakiبِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “hak ile” manasına gelse de bu ve benzer konularda maksat “bir amaç ile”, “bir gaye için”, “bir hikmet ile”,(8) hatta “bir adelet ve insaf ile”(9) gibi anlamlar içermekte, yaratılışın anlam ve amaçtan yoksun olmadığı, “hak ve doğru olup bâtıl ve hata olmadığı” beyan edilmektedir.(10) İşte burada söz konusu olan amaç “Yüce Allah’ın gösterdiği yani öğrettiği şekilde vahiy ile hükmetmek”tir.

Hz. Peygamber’in hakemliği konusunu Nisâ’ 4/65’te etraflı bir şekilde ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Hz. Peygamber ümmet için bir hakemdir ve o da insanlar arasında Yüce Allah’ın kendisine indirdiği Kur’ân ile hükmedecektir. Böylece hakem vahiy yani onu gönderen Yüce Allah olmaktadır ki En‘âm 6/114’de beyan edilen husus da bundan başkası değildir.

b) وَلَا تَكُنْ لِلْخَآئِن۪ينَ خَص۪يمًا “Hainlerden taraf olma!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek onu uyarmakta, hainlerin iyiliğine, onların yararına olacak şekilde kendilerini savunmamasını emretmektedir. Nahl 16/4 ve Yâsîn 36/77’de de geçen خَص۪يم hasîm kelimesi “savunucu”, “tartışmacı”, “taraftar”, “taraf” gibi anlamlar içermekte ve herhangi bir konuda hüküm verirken hainlerden yani haksızlardan yana olunmaması gerektiği Hz. Peygamber üzerinden bütün ümmete bir davranış modeli olarak öğretilip kazandırılmak istenmektedir.

2. وَاسْتَغْفِرِ اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ كَانَ غَفُورًا رَح۪يمًا “Allah’tan bağışlanma dile! Şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah nüzul sebebi rivayetinden de anlaşılacağı üzere kendisine yanlış bilgi veren münafık Tu‘me lehinde, haklı olan Yahudi aleyhinde hüküm verince bunun bir hata olduğunu ve bağışlanma dileğinde bulunması gerektiğini Hz. Peygamber’e emretmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’in bağışlanma dileğinde bulunmasını emredince, aslında benzer olaylarda hata yapanlara da seslenmiş olmakta ve kasten olmasa da hataen karşılaşılan böyle durumlarda işlenen bu türden günahları bağışlayabileceğini, çünkü kendisinin çok bağışlayan ve çok merhametli olduğunu bildirmektedir.

Nisâ’ 4/106’da, ayrıca Mü’min 40/55, Muhammed 47/19, Feth 48/2 ve Nasr 110/3’te de belirtildiği üzere, Hz. Peygamber’in de bağışlanmayı gerektirecek hataları vardı. Bu âyetlerde verilen bilgilere göre Hz. Peygamber hem kendi hataları için hem de bütün mümin erkek ve kadınların günahları için Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunması gerektiği noktasında bilgilendirilmiştir.

Mü’min 40/7’de “meleklerin müminler için istiğfarda bulunmaları” gerçeğini de hatırlarsak, bir ikişinin başka bir kişi için bağışlanma dileğinde bulunabileceğini, ancak hiç kimsenin başkaları için tevbe edemeyeceğini söylemek durumundayız. Burada da Hz. Peygamber’in kendi hatası için istiğfarda bulunması kendisine emredilmiştir; müminlerin de bu yolda bir tutum, tavır ve duyarlılık içerisinde bulunmaları gerektiği dolaylı olarak emrediliyor demektir.

“Hz. Peygamber’in istiğfar gerektirecek bir davranışta bulunmasını” anlaşılamaz bulanlar bilmelidirler ki, Hz. Peygamber de bir insandır, o da hata yapabilir. Önemli olan, hatada ısrarcı olmamaktır. En başında peygamberlerin ve elbetteki Peygamberimiz (as)’ın bulunduğu muttakî insanların tanımının yapıldığı Âl-i İmrân 3/133-135’te takvâ sahibi olanların hata yapmamasından söz edilmez. Aksine, bir hata işlediklerinde veya kendilerine haksızlık yaptıklarında, hemen Yüce Allah’ı hatırlayıp, hataları nedeniyle bağışlanma dileğinde bulundukları ve bile bile hatada ısrar etmedikleri beyan edilmektedir.

Kur’ân’da birtakım âyetler dikkate alındığında, hata yapmayan peygamber anlayışının yanlış olduğu hemen fark edilebilecektir.(11) Bu konuda unutulmaması gereken nokta şudur: “Bir peygamber aynı hatayı iki kere yapmaz; sürekli hata yapmaz, hatası düzeltilmeden ve istiğfar edip bağışlanmadan ölmez.” Hatanın düzeltilmesi, söz konusu davranışın ümmet için bir hatanın devamını engellemeye yöneliktir. Peygamberlerin masumiyeti de vahyin insanlara ulaştırılması noktasındadır; yoksa hiç hata yapmamalarında değildir. Kur’ân kıssalarında çeşitli peygamberlerin hatalarından söz edilmesinin hikmeti de bu olsa gerektir.

Hz. Peygamber’e hitap üzerinden bu gibi âyetlerde insanların bir istiğfar geleneği oluşturmaları, davranışları hakkında devamlı bir özür ihtiyacında bulunmaları ve hiç kimsenin kendisini garantide görmemesi gerektiği üzerinde durulduğunu söyleyebiliriz. Ayrıca, özür beyanında samimi olanların, Yüce Allah’ı, tevbeleri daima kabul edici olarak bulacakları da bildirilmektedir. Yüce Allah’ın tevbeyi kabuldeki tutumu, Zümer 39/53 gibi pek çok âyette, dahası Nisâ’ 4/64, 106, 110. âyetlerde açıkça ortaya konulmaktadır.

ıı. Kendilerine Hıyanet Edenlerin Savunulmaması

وَلَا تُجَادِلْ عَنِ الَّذ۪ينَ يَخْتَانُونَ اَنْفُسَهُمْ اِنَّ اللّٰهَ لَا يُحِبُّ مَنْ كَانَ خَوَّانًا اَث۪يمًا “Kendilerine hıyanet edenleri savunma! Şüphesiz ki Allah günaha dalmış hainleri sevmez.”

Âyetteki وَلَا تُجَادِلْ ve lâ tücâdil emri “ve savunma”; عَنِ الَّذ۪ينَ يَخْتَانُونَ ‘anillezîne yahtânûne ifadesi “hıyanet eden kişileri”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehum tamlaması “onların nefislerini, kendilerine”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يُحِبُّ lâ yuhıbbü fiili “sevmez, sevmemektedir”; مَنْ كَانَ men kâne ifadesi “(şöyle) olan kişileri”; خَوَّانًا اَث۪يمًا havvânen esîmen tamlaması ise “günaha dalmış hainleri” demektir.

Burada kendilerine hıyanetlik edenlerin savunulmaması gerektiğine dair uyarı gündeme getirilmektedir.

1. وَلَا تُجَادِلْ عَنِ الَّذ۪ينَ يَخْتَانُونَ اَنْفُسَهُمْ “Kendilerine hıyanet edenleri savunma!” Yüce Allah hainleri savunmaması yönünde Hz. Peygamber’i uyarıp bağışlanma dileğinde bulunmasını emrettikten sonra, aynı konuyu devam ettirmekte ve kendilerine hıyanet edenleri de savunmamasını istemektedir. Burada sözü edilenler öncelikle bir Yahudi’ye ait zırhı çalan Tu‘me adlı kişinin yalancı olduğunu bilmelerine rağmen onu savunan yakınlarıdır. Yüce Allah onları ve onlar gibileri savunmamasını Hz. Peygamber’e emretmektedir.

Âyette geçen لَا تُجَادِلْ lâ tücâdil emri “savunma”, “mücadele etme” demektir. Benzeri Bakara 2/187’de de geçen الَّذ۪ينَ يَخْتَانُونَ اَنْفُسَهُمْ beyanı gereği “kişinin kendine hainlik etmesi” ister fıtratı ve vicdanıyla ilgili olsun, isterse sosyal hayatta kendisine yönelik her türlü emanetlere hıyanetiyle ilgili olsun, bu öncelikle kendisine ihaneti olarak tanımlanmaktadır. Çünkü başkalarına hıyanet eden kişi, bu davranışı yapabilmesi için öncelikle kendi öz benliğine hıyanet etmesi gerekir; bunun ardından başkalarına ihanet gelir. Bu tür kişiler kendilerine yarar sağlıyor zannıyla bu davranışı yaparlar; oysa bu onlara yarar değil, zarar getirmektedir. Kişinin günah işleyerek kendini azaba hazırlaması sadece kendisine zarardır. İşte Yüce Allah böylelerini de savunmaması yönünde Hz. Peygamber’i ve onun şahsında bütün ümmeti uyarmaktadır.

2. اِنَّ اللّٰهَ لَا يُحِبُّ مَنْ كَانَ خَوَّانًا اَث۪يمًا “Muhakkak ki Allah günaha dalmış hainleri sevmez.” Yüce Allah âyette kendilerine hıyanet edenleri savunmamasını Hz. Peygamber’e emretttikten sonra, bunun gerekçesini beyan etmek üzere kendisinin de günaha dalmış hainleri sevmediğini bildirmektedir.

Hacc 22/38’de de geçen خَوَّان havvân ile اَث۪يم esîm sıfatları mübâlağa yani “abartı” kalıbındadır. Bu nedenle, söz konusu kişiler sürekli hainlik edenler ve sürekli günah işleyenler, adeta hainlikten ve günahtan beslenenler manasına gelmektedir. اَث۪يم esîm kelimesi bu kalıpta Kur’ân’da yedi kez(12) yer almakta, hepsinde de aynı anlamı vermektedir. Bu olumsuz özellik her ne bakımdan olursa olsun, her türlü günaha bulaşan, dadanan ve ondan beslenen insan tipini tanıtmaktadır ve bu gibilere itaat edilmemesi müminlere emredilmektedir.

ııı. Yüce Allah’ın Her Şeyden Haberdar Oluşu

يَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَلَا يَسْتَخْفُونَ مِنَ اللّٰهِ وَهُوَ مَعَهُمْ اِذْ يُبَيِّتُونَ مَا لَا يَرْضٰى مِنَ الْقَوْلِ وَكَانَ اللّٰهُ بِمَا يَعْمَلُونَ مُح۪يطًا “İnsanlardan gizlerler de Allah’tan gizleyemezler. (Oysa) geceleyin, O’nun razı olmadığı sözü düzüp kurarken, O onlarla beraberdir. Allah onların yaptıklarını çepeçevre kuşatandır.”

Âyetteki يَسْتَخْفُونَ yestahfûne fiili “gizlerler, gizliyorlar”; مِنَ النَّاسِ mine’n-nâsi ifadesi “insanlardan”; وَلَا يَسْتَخْفُونَ ve lâ yestahfûne fiili “ve gizlemezler”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; وَهُوَ ve huve zamiri “(oysa) O”; مَعَهُمْ me‘ahum ifadesi “onlarladır”; اِذْ يُبَيِّتُونَ iz yübeyyitûne ifadesi “hani geceleyin dizerlerdi, planlarlardı”; مَا لَا يَرْضٰى mâ lâ yardâ ifadesi “razı olmayacağı şeyi”; مِنَ الْقَوْلِ mine’l-kavli ifadesi “sözlerden oluşan”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِمَا يَعْمَلُونَ bimâ ya‘melûne ifadesi “yaptıkları, yapmakta oldukları şeyleri”; مُح۪يطًا muhîtan kelimesi ise “kuşatıcı(dır)” demektir.

Burada insanların yapıp ettiklerini insanlardan gizlerken Yüce Allah’tan gizlemedikleri, oysa Allah’ın onların yapıp ettiklerini kuşattığı gündeme getirilmektedir.

1. يَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَلَا يَسْتَخْفُونَ مِنَ اللّٰهِ وَهُوَ مَعَهُمْ اِذْ يُبَيِّتُونَ مَا لَا يَرْضٰى مِنَ الْقَوْلِ “İnsanlardan gizler de Allah’tan gizlemezler. Halbuki geceleyin, O’nun razı olmadığı sözü düzüp kurarken, O onlarla beraberdir.” Yüce Allah hıyanet edenlerin savunulmamasını emrettikten sonra, Tu‘me olayında olduğu gibi yakınlarının bu hırsızlık suçunu Yahudinin üzerine atma girişiminde bulunmalarını, bu amaçla geceleyin çeşitli yalanlar ve planlar üzerinde çalıştıklarını haber vermektedir. Onların aslında bildikleri veya yaptıkları kötülükleri insanlardan gizlemeye çalıştıkları, ancak bunu Yüce Allah’tan gizleyemeyecekleri bildirilmektedir. Çünkü geceleyin Allah’ın razı olmayacağı şeyleri planladıklarında Allah’ın onların yanında olduğunu, yani yapıp ettikleri her ne varsa hepsini bildiğini haber vermektedir. Bu kişiler yaptıkları hırsızlıkları gizlemeye ve onu başkalarının üzerine atmaya dair planlar yapıyorken Yüce Allah onların yapıp ettiklerini de söyleyip durduklarını da bildiğini ifade etmek istemektedir.

a) İnsanlar günah işlerken “kendilerine zarar gelir korkusuyla” insanlardan gizlenmeye çalışıyorlar, fakat Yüce Allah’tan gizlenmeyi akıllarının ucundan dahi geçirmiyorlar. Oysa insanları aldatabilseler dahi Yüce Allah’ı aldatmalarının imkânı ve ihtimali yoktur; yaptıklarını Allah’tan gizleyemezler.

Âyette geçen يَسْتَخْفُونَ yestahfûne fiilleri “gizlemek”, “gizlenmek” demektir. Bu fiil bir kez de Hûd 11/5’te aynı manada zikredilmekte, ayrıca yine aynı manada olmak üzere müstahfin kalıbında Ra‘d 13/10’da “geceleyin gizlenen” şeklinde geçmekdir. Daha önce yorumladığımız Nisâ’ 4/81’de de ifade ettiğimiz üzere, بَيَّتَ beyyete ve يُبَيِّتُونَ yübeyyitûne fiilleri “kurmak”, “düzmek”, “geceleyin tasarlamak”, “gece boyu iş çevirmek”, “geceleyin plan yapmak” gibi manalara gelmektedir. Ayrıca Neml 27/49’da geçen لَنُبَيِّتَنَّ lenübeyyitenne fiili konu gizli plan ve entrika içerikli bir bağlamda geçtiği için “geceleyin düşmanı izlemek ve baskın yapıp onları öldürmek” demektir.(13) Yüce Allah bu tür insanların geceleyin yapıp ettiklerini, düşünüp söylediklerini, uygulamak üzere yaptıkları planlarını, dizdikleri entrikalarını vs. her bir faaliyeti gayet iyi bildiğini, çünkü onların yanında bulunduğunu ve hallerine şahit olduğunu ifade etmek istemektedir.

b) Yüce Allah’ın her şeyi bilmesiyle ilgili olarak Mücâdele 58/7’de şöyle buyurmaktadır: “Göklerde ve yerde olanları Allah’ın bildiğini görmüyor musun(uz)? Üç kişinin gizli konuştuğu yerde dördüncüsü mutlaka O’dur. Beş kişinin gizli konuştuğu yerde altıncısı mutlaka O’dur. Bunlardan daha az veya daha çok olsunlar, nerede bulunurlarsa bulunsunlar mutlaka O (Allah) onlarla beraberdir. Sonra kıyamet günü onlara (dünyada yapıp ettiklerini) yaptıklarını haber verecektir. Muhakkak ki Allah her şeyi bilendir.”

Yüce Allah, herkesin durumunu hakkıyla bildiğini beyan etmekte, bu bağlamda Hz. Peygamber’in şahsında bütün muhataplara seslenmekte ve kâinatta mahlûk olan her şeyi hiçbir istisna içermeyecek şekilde hakkıyla bildiğini beyan etmektedir. “Gökte ve yerde olan her bir şey” ifadesi esasında hiçbirini istisna etmeyecek şekilde bütün mahlûkatı kapsamakta, her şeyin Yüce Allah’ın bilgisinde olduğu gerçeğini ortaya koymaktadır. Zaten ifadede yer alan مَا mâ edatı mutlak umum manası vermekte, göklerde ve yerde bulunan her şeyi içermektedir.

c) Bakara 2/33’te ele aldığımız üzere, Kur’ân-ı Kerîm’de Yüce Allah’ın “ilim sıfatı”yla ilgili pek çok âyet bulunmaktadır. “Allah her şeyi bilendir” mealinde oldukça fazla ayet vardır. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet vesilesiyle konuya dair kısa bazı hatırlatmalar yapmak istiyoruz.

ı. Yüce Allah her şeyi bilendir;(14) çünkü O, gaybı ve şehâdeti bilen yegâne bilgindir.(15) O, “gönüllerin içindekini bilir”,(16) “gözlerin hain (bakış)ını bilir.”(17) Çünkü “gaybın anahtarları sadece O’nun katındadır; karada ve denizde var olan her şeyi sadece O bilir; O’nun bilgisi olmadan bir yaprak bile yerinden düşemez; yerin karanlıklarında bulunan şeyler de yaş ve kuru bütün varlıklar açık bir kayıtta”(18) yani O’nun bilgi sistemindedir.

ıı. Yaptığı işleri Yüce Allah da dâhil hiç kimsenin bilmediğini veya görmediğini sananlar, O’nun bilgisinin boyutunu fark edemeyenlerdir. “Sözünüzü ister gizleyin, ister açığa vurun; bilin ki O, kalplerin içindekini bilmektedir. Yaratan, yarattığını bilmez mi hiç! O, en ince işleri görüp bilmektedir ve her şeyden haberdardır”(19) âyetleri, söz ister gizli olsun, ister aşikâr, Yüce Allah’ın bilmediği hiçbir şeyin olamayacağını ortaya koymaktadır. Benzer bir ifade Enbiyâ’ 21/110’da “Allah, sözün açıktan söylenenini de bilir, gizlemekte olduklarını da bilir” şeklinde zikredilmektedir. Ayrıca Ra‘d 13/9-10’da benzer şekilde şöyle buyrulmaktadır: “O, görüleni de görülmeyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir. Sizden, sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.” Aynı mesajı içermesi bakımından Enbiyâ’ 21/4’te de şöyle buyrulmaktadır: “(Peygamber şöyle) demişti: Rabbim, yerde ve gökte (söylenmiş her) sözü bilir. O, hakkıyla işitendir; (her şeyi) bilendir.” Demek ki Yüce Allah’ın bilgisi dışında hiçbir an ve alan yoktur.

d) Yüce Allah Mücâdele 58/7’de insanlar her neredeyseler O’nun da onlarla birlikte olduğunu ve yapıp ettikleri her ne varsa hepsini hakkıyla gördüğünü, yani bildiğini beyan etmektedir. Bu ifadeye benzer bir mesaj içermesi bakımından Hadîd 57/4’te verilen bilgileri aktarmakta yarar vardır: “O, gökleri ve yeri altı günde (devirde, aşamada) yaratandır; sonra da Arş’a istivâ edendir. Yerin içine gireni ve ondan çıkanı da gökten ineni ve oraya çıkanı da bilir. Nerede olursanız olun, O sizinle beraberdir. Allah yaptıklarınızı görendir.” Bu âyette de temel mesaj aynıdır ve Yüce Allah’ın bilgisinin eşsiz ve erişilmez olduğu, hiçbir şeyin O’nun bilgisinden dışarda kalamayacağı ifade edilmek istenmektedir.

İşte anlaşılıyor ki Yüce Allah’tan gizli hiçbir an ve alan yoktur ve Rabbimiz bizlerin neler yapıp ettiğini hakkıyla bilmektedir. O’nun bu türden bilgisine ve her şeyi görmekte olduğuna dair beyanları hatırlatmasının muhtemel sebebi, mahşerde insanları bu bilgileri doğrultusunda hesaba çekeceğini kendilerine bildirmek istemesidir. Zira iyi insanların yapıp ettiği hiçbir şey zayi olmayacağı gibi, kötülük yapanların kötülükleri de yanlarına kâr bırakılmayacaktır.

2. وَكَانَ اللّٰهُ بِمَا يَعْمَلُونَ مُح۪يطًا “Allah, onların yaptıklarını çepeçevre kuşatandır.” Bu ifadenin benzerleri başka âyetlerde de geçmektedir.(20) Yüce Allah inkârcıların ve münafıkların ortaya koyduğu tavrı eleştirdikten sonra, onların yapıp ettiği her ne varsa hepsini çepeçevre kuşattığını, yani onları bildiğini, kaydettirdiğini ve günü geldiğinde de hesabını soracağını âyetin sonundaki cümlenin mesaj kapsamına almıştır. Çünkü Yüce Allah’ın insanların yaptıklarını kuşatıcı olması bu yorumları beraberinde getirmektedir.

“Allah her şeyi bilir; O her şeyi görür, işitir, kuşatır, gözetler” gibi ifadeler mutlak sûrette Yüce Allah’ın eşsiz ve rişilmez kudretini içerdiği gibi, O’nun her şeyden haberdar olduğunu, O’na hiçbir şeyin gizli kalamayacağını, azgınların yapıp ettiklerini O’ndan kaçıramayacaklarını, her şeyin hesabını kendilerine soracağını ortaya koymayı da amaçlamaktadır.

ıv. Hainlerin Mahşerdeki Çaresiz Halleri

هَآ اَنْتُمْ هٰٓؤُ۬لَآءِ جَادَلْتُمْ عَنْهُمْ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا فَمَنْ يُجَادِلُ اللّٰهَ عَنْهُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ اَمْ مَنْ يَكُونُ عَلَيْهِمْ وَك۪يلًا “İşte siz böyle kişilersiniz! Dünya hayatında onlara taraf olup savundunuz; peki kıyamet günü Allah’a karşı onları kim savunacak veya onlara kim vekil (güven kaynağı) olacakmış!”

Âyetteki هَآ اَنْتُمْ هٰٓؤُ۬لَآءِ hâ entüüm hâ ülâi ifadesi “işte siz şöyle kişilersiniz”; جَادَلْتُمْ câdeltün fiili “savundunuz”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onları”; فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا fi’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatında”; فَمَنْ يُجَادِلُ fe men yücadilü ifadesi “kim savunabilir ki”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a (karşı)”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onları”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti tamlaması “kıyamet günü”; اَمْ مَنْ يَكُونُ em men yekûnu ifadesi “yoksa olabilecek kimmiş, olabilecek biri mi varmış”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; وَك۪يلًا vekîlen kelimesi ise “vekil, güven kaynağı” demektir.

Burada dünya hayatında kötüleri savunanların bu yaptıklarının yanlış olduğu, çünkü kıyamet günü hiç kimsenin hiç kimseyi savunamayacağı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah yapıp ettikleri hırsızlıkları veya kötülükleri başkalarının üzerine atanları, bunun için gece planlar yapanları gayet iyi bildiğini ifade ettikten sonra, onları bu dünya hayatında yani geçici menfaatlerin bulunduğu bu âlemde olanlara seslenmekte, bu türden yalancılık esasına dayalı savunmaların hiçbir anlamının bulunmadığını, çünkü onları Kıyâmet gününde Allah’a karşı hiç kimsenin savunamayacağını yani onların işlerine hiç kimsenin vekil olamayacağını, sorumluluklarını başkalarının üstlenemeyeceğini haber vermektedir.

Âl-i İmrân 3/66 ve Muhammed 47/38’de de geçen هَآ اَنْتُمْ هٰٓؤُ۬لَآءِ hâ entüm hâülâi ifadesi “şu kimseler sizler misiniz”, “hadi şunu yapan siz misiniz?”, “siz ey şu kimseler”,(21) “işte siz böyle kimselersiniz” şeklinde anlamlar içermektedir ki buradaki هَا hâ zamiri tenbih manasındadır.(22) Bu arada âyette yer alan ve مَنْ men edatıyla ifade edilen cümlede maksat soru sorup cevap beklemek değil, aksine bunun hiçbir şekilde mümkün olmadığını muhataplara öğretmektir. Bu nedenle tercümede “olacakmış!?” şeklinde âyetin sonuna soru işaretiyle birlikte (!) ünlem işareti koyduk.

Âyette geçen وَك۪يل vekîl kelimesi, gündelik kullanımda “başkasına ait bir işin çözüm için emanet edildiği kişi, makam” demektir. Bu kavram “görevini yapabilmek için bir başkasına dayanmak” anlamına da gelmektedir. وَك۪يل vekîl kelimesi Yüce Allah için kullanıldığında bazen “koruyucu”,(23) bazen “destekçi, savunucu”,(24) bazen de “her şeyi gözetiminde tutan”(25) anlamını vermektedir. Yüce Allah kendisinden başka hiçbir varlığın “vekil” edinilmemesi gerektiğini,(26) “vekil”in sadece O olduğunu(27) ve “vekil” olarak kendisinin yeterli olacağını(28) beyan etmektedir. Bakara 2/48, 123, Lokmân 31/33 ve Fâtır 35/18 gibi çeşitli âyetlerde de belirtildiği gibi, mahşerde hiç kimseye hiç kimseye fayda veremeyecek, günah yükünü taşıyamayacaktır.(29)

c) Sorumluluklar ve Yüce Allah’ın Yardımı

Yüce Allah, sûrenin 110-113. âyetlerinde hata yapanların tevbe etmeleri gerektiğini, her kim bir günah kazanırsa onu sadece ve sadece kendi aleyhine kazanmış olacağını haber vermekte, kasıtlı veya kasıtsız bir günah kazanır da sonra onu bir suçsuzun üzerine atarsa, muhakkak ki büyük bir iftira ve apaçık bir günah yüklenmiş olacağını beyan etmektedir.

Ardından, inkârcıların Hz. Peygamber’i saptırma girişimleri ve Yüce Allah’ın müdahalesi bağlamında şu ifadelere yer verilmektedir: “Allah’ın sana lütfu ve merhameti olmasaydı, onlardan bir grup seni saptırmaya (şaşırtmaya) yeltenirdi. (Oysa) onlar sadece ve sadece kendilerini saptırırlar ve sana hiçbir şekilde zarar veremezler. Allah sana el-Kitâb’ı (Kur’ân’ı) ve hikmeti indirmiş ve sana bilmediğini öğretmiştir. Allah’ın sana olan lütfu gerçekten büyüktür.”

ı. Kötülüklerden Tevbe Edilmesi

وَمَنْ يَعْمَلْ سُوٓءًا اَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللّٰهَ يَجِدِ اللّٰهَ غَفُورًا رَح۪يمًا “Kim bir kötülük yaparsa veya nefsine haksızlık eder de sonra Allah’tan bağışlanma dilerse, Allah’ı ğafûr (çok bağışlayıcı), rahîm (çok merhamet edici) bulacaktır.”

Âyetteki وَمَنْ يَعْمَلْ ve men ya‘mel ifadesi “her kim yaparsa”; سُوٓءًا sûen kelimesi “herhangi bir kötülük”; اَوْ يَظْلِمْ ev yazlim ifadesi “yani, veya zulmederse, yazık ederse”; نَفْسَهُ nefsehû tamlaması “onun nefsine, kendine”; ثُمَّ sümme edatı “sonra da”; يَسْتَغْفِرِ yestağfir fiili “istiğfar ederse, bağışlanma dilerse”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; يَجِدِ yecid fiili “(şöyle) bulacaktır”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; غَفُورًا ğafûran kelimesi “çok bağışlayıcı olarak”; رَح۪يمًا rahîmen kelimesi ise “çok merhamet edici olarak” demektir.

Burada insanların herhangi bir kötülük yaptıktan sonra istiğfar ederlerse Yüce Allah’ı bağışlayıcı ve merhamet edici olarak bulacakları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah dünya hayatında haksız insanları savunanların bunu mahşerde yapamayacaklarını, kimsenin kimseye vekil olamayacağını beyan ettikten sonra, herkesin kendi yapıp ettikleriyle buluşturulacağını dile getirmek istemektedir. Bu çerçevede her kim herhangi bir kötülük yaparsa yani bu kötülükler sebebiyle kendine yazık ederse bilmelidir ki yapacak işleri bitmemiştir. Çünkü kötülükler her ne olursa olsun, hiçbir kötülük Yüce Allah’ın mağfiretinden, bağışlamasından ve merhametinden daha büyük değildir. Öyleyse kim bir kötülük yaparsa bilmelidir ki kendine zulmetmiştir; bunun ardından yapması gereken şey, hemen Yüce Allah’a istiğfar etmek yani O’ndan bağışlanma dileğinde bulunmaktır.

Hata sonrası isitiğfâr konusunda Âl-i İmrân 3/135’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlar, bir çirkinlik (kötülük) yaptıklarında yani kendilerine zulmettiklerinde Allah’ı hatırlayıp günahlarından dolayı hemen bağışlanma dilerler. Zaten günahları Allah’tan başka kim bağışlayabilir ki! Onlar, işledikleri kötülüklere bile bile ısrar etmezler.” Benzer şekilde kabul edileceği müjdelenen tevbeler konusunda da Nisâ’ 4/17’de şu beyana yer verilmektedir: “Allah’ın kabul edeceği tevbe, ancak ve ancak bilmeden kötülük edip de sonra hemen tevbe edenlerin tevbesidir; işte Allah bunların tevbesini kabul eder. Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

Âl-i İmrân 3/135’te zikredildiği üzere, muttaki ve muhsin kişiler herhangi bir ahlaksızlık yapmış olursa bu durum aslında “onların kendilerine yazık etmesi”dir. Bu nedenle, âyette zikredilenاَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ifadesindeki اَوْ ev edatına “veya” anlamında bir seçenek manasını değil de tafsiliyye veya tefsiriyye demek olan “açıklama”, “yani” manasını vermek de elbette mümkündür. Bu yüzden ilgili cümleleri birlikte meallendirirken âyeti şöyle tercüme etmenin de mümkün ve doğru olacağını düşünmekteyiz: “Kim bir kötülük yaparsa yani nefsine zulmeder de sonra Allah’tan mağfiret dilerse, Allah’ı çok bağışlayıcı ve merhamet edici olarak bulacaktır.”

Kişiler istiğfar eder, yani Yüce Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunurlarsa, Allah’ı غَفُور ğafûr yani “çok bağışlayan” ve رَح۪يم rahîm yani “çok merhametli” olarak bulacakları müjdelenmektedir. Bu ifadenin bir benzeri Yüce Allah’ın tevvâb ve rahîm olduğu şeklinde Nisâ’ 4/64’te şöyle geçmektedir: “Biz her peygamberi -Allah’ın buyruğu gereği- ancak kendisine itaat edilmesi için gönderdik. Eğer onlar kendilerine zulmettikleri zaman sana gelselerdi de Allah’tan bağışlanma dileselerdi, Rasûl de onlar için istiğfar etseydi Allah’ı çok affedici, çok merhametli bulurlardı.”

ıı. Sorumlulukların Şahsiliği

وَمَنْ يَكْسِبْ اِثْمًا فَاِنَّمَا يَكْسِبُهُ عَلٰى نَفْسِه۪ وَكَانَ اللّٰهُ عَل۪يمًا حَك۪يمًا “Kim bir günah kazanırsa onu sadece kendi aleyhine kazanmış olur. Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (doğru hüküm verendir).”

Âyetteki وَمَنْ يَكْسِبْ ve men yeksib ifadesi “ve her kim kazanırsa, işlerse”; اِثْمًا ismen kelimesi “herhangi bir günah”; فَاِنَّمَا يَكْسِبُهُ fe innemâ yeksibuhû ifadesi “onun kazandığı şey sadece şöyledir”; عَلٰى نَفْسِه۪ ‘alâ nefsihî ifadesi “onun kendi aleyhine ve zararına(dır)”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمًا ‘alîmen kelimesi “bilen(dir)”; حَك۪يمًا hakîmen kelimesi ise “hikmet sahibi olan(dır)” demektir.

Burada sorumlulukların şahsiliğine dair çok önemli bir ilke gündeme getirilmektedir.

1. وَمَنْ يَكْسِبْ اِثْمًا فَاِنَّمَا يَكْسِبُهُ عَلٰى نَفْسِه۪ “Kim bir günah kazanırsa onu sadece kendi aleyhine kazanmış olur.” Yüce Allah Tu‘me ve onun adamlarının gizlemeye çalıştıklarını ve suçsuz bir Yahudi’yi suçlu gibi göstermeye gayret ettiklerini, bu şekilde Allah’ı kandırmaya çabaladıklarını, ancak Allah’ı kandırmanın hiçbir şekilde mümkün olmadığını, O’nun her şeyi hakkıyla bildiğini beyan ettikten sonra, her kim bir haram iş yapmışsa onun günahının sadece ve sadece kendisine yönelik ve kendisine ait olduğunu bildirmektedir. Âyette zikredilen ve hasr/kasr kullanımlarından birisi olan اِنَّمَا innemâ edatı bu noktada belirleyicidir ve günah işleyenin sorumluluğunun sadece kendisine olduğu ifade edilmek istenmektedir.

Konuyla ilgili olarak iki âyeti hatırlatmak istiyoruz. Bakara 2/81’de şöyle buyrulmaktadır: “Hayır (hayır)! Her kim bir kötülük işler de kötülüğü kendisini çepeçevre kuşatırsa işte o kimseler cehennemliktirler. Onlar orada ebedi olarak kalacaklardır.” Benzer şekilde Necm 53/38-41’de şu bilgiler yer almaktadır: “Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez. İnsan için kendi çalışmasından başka bir şey yoktur. Çalışması ileride (âhirette) görülecektir. Sonra da ona (yaptığının) karşılığı tastamam verilecektir.”

2. وَكَانَ اللّٰهُ عَل۪يمًا حَك۪يمًا “Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (doğru hüküm verendir).” Yüce Allah haram işleme konusunda ve diğer her bir konuda kullarının ne durumda olduğunu gayet iyi bildiğini, verdiği emirlerde ve yasaklarda hikmetler içerdiğini bildirmekte, böylece hata ve haram işleyenlerin kimler olduğunu, sorumluluğun kendilerine ait kılınmasında hikmetler sunduğunu bütün muhataplara öğretmek istemektedir.

“Sorumlulukların Şahsiliği” konusunu Bakara 2/134’te geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: “Kur’ân’da insan için kendi yaptığından başka bir şeyin söz konusu olamayacağı” vurgulu bir şekilde ifade edilmektedir. Pek çok âyette(30) de yer aldığı üzere, mahşerde kimsenin kimseye bir faydası dokunamayacak, herkes yaptığıyla karşılaşacaktır. Hiç kimse bir başkasının günahını yüklenip taşıyamaz; çünkü kişiler sadece kendi yaptıklarından sorumludur.

“Günahların şahsiliği” konusunu işlediğimiz bu bağlamda çok önemli olan ‘Ankebût 29/12-13. âyetleri burada özellikle hatırlatmak istiyoruz: “Kâfirler, iman edenlere ‘Bizim yolumuza uyun, sizin günahlarınızı biz yüklenelim’ derler. Hâlbuki onların hiçbir günahını yüklenecek değillerdir. Gerçekte onlar, kesinlikle yalan söylemektedirler. (Fakat gerçek şu ki) elbette kendi yüklerini (veballerini), kendi yükleriyle birlikte nice yükleri de taşıyacaklar ve uydurup durdukları şeylerden kıyamet günü mutlaka sorguya çekileceklerdir.” Burada sözü edilen husus, başkalarının günah sorumluluğunu yükleneceğini söyleyen kâfirlere cevap verilmesidir. Önce böyle sipariş ve pazarlık usulü günah yüklenmenin olamayacağı beyan edilmekte, ardından da hem kendi günahlarını, hem de insanları saptırmalarının sorumluluğunu yüklenecekleri ifade edilmektedir.

Bu kişiler hem kendileri saparak, hem de başkalarını saptırarak günah işlemişlerdir. Bu durumda burada başkasının değil, başkalarını saptırmanın günahının yüklenilmesi söz konusudur. Her günah işlendiğinde ona sebep olanın da bundan bir pay alması kaçınılmazdır. Zaten daha önce yorumunu yaptığımız Nisâ’ 4/85’te de hem olumlu manada güzelliğe katkı, hem de olumsuz manada kötülüğe sebebiyet verenlerin bundan pay alacakları bildirilmektedir. Burada fazlalık gibi görülen şey, yapılan hatanın büyüklüğünün bir sonucudur.

“Sorumlulukların şahsiliğini” vurgulamak üzere birinin yaptığı işten dolayı başkasının sorumlu tutulamayacağını gösteren bir rivayeti aktarmak istiyoruz:

Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Her kim bir kötü âdet başlatırsa ona hem onun günahı, hem de onu işleyenlerin günahı vardır.”(31) Bu hadiste de ifade edilen husus tamamıyla Nisâ’ 4/85’teki mesajın tefsiri mahiyetindedir. “Sen şunu şunu yap, günahı benim” gibi lafların anlamsız olduğu, böyle bir üstlenmenin dünyadan garanti edilemeyeceği ortadadır. Bu arada bu tür bir yanılgıya düşüp hata yapanlar da “nasıl olsa günahımı başkası çekiyor, mesele yok” gibi bir düşünce de kesinlikle doğru değildir. Son söz olarak söyleyelim ki kişi hem kendi sapmasının, hem de başkasını saptırmasının karşılığını görecektir. Bu durumda günahların ve sorumlulukların şahsiliği meselesinde herhangi bir sorun olmamaktadır.

ııı. Suçsuzlara İftiranın Büyük Günah Oluşu

وَمَنْ يَكْسِبْ خَط۪يٓـَٔةً اَوْ اِثْمًا ثُمَّ يَرْمِ بِه۪ بَر۪يٓـًٔا فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتَانًا وَاِثْمًا مُب۪ينًا “Kim küçük veya büyük bir günah kazanır da sonra onu bir suçsuzun üzerine atarsa, şüphesiz ki büyük bir iftira ve apaçık bir günah yüklenmiş olur.”

Âyetteki وَمَنْ يَكْسِبْ ve men yeksib ifadesi “her kim kazanırsa, işlerse”; خَط۪يٓـَٔةً hatîeten kelimesi “herhangi bir hata”; اَوْ اِثْمًا ev ismen ifadesi “veya bir günah”; ثُمَّ sümme edatı “sonra da”; يَرْمِ ۪ yarmi fiili “atarsa, nispet ederse”; بِه bihî ifadesi “onu”; بَر۪يٓـًٔا berîen ifadesi “suçsuz birine”; فَقَدِ احْتَمَلَ fekad ıhtemele ifadesi “elbette, şüphesiz ki yüklenmiş olur”; بُهْتَانًا bühtânen kelimesi “bir iftira”; وَاِثْمًا مُب۪ينًا ve ismen mübînen tamlaması ise “apaçık bir günah” demektir.

Burada bir hata veya haram iş yapıp da onu suçsuz birinn üzerine atanların durumu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah her kim bir haram işlerse sorumluluğunun sadece kendisine olacağını beyan ettikten sonra, bu defa başka bir konuya değinmekte, her kim bir hata veya haram işler de sonra onu suçsuz bir başkasının üzerine atarsa çok büyük bir iftira ve apaçık bir haram işlemiş, bunların sorumluluğunu yüklenmiş olacağını bildirmektedir.

Kur’ân’da üç kez(32) geçen خَط۪يٓـَٔة hatîeh kelimesi “hata”, devamında kullanılan اِثْم ism kelimesi “haram”, “günah” manasına gelmektedir. Her iki kelime arasında اَوْ ev edatı kullanıldığı için خَط۪يٓـَٔة hatîeh kelimesinin اِثْم ism kelimesinden farklı bir anlam içermesi gerekmektedir. Buna göre خَط۪يٓـَٔة hatîeh kelimesi اِثْم ism kelimesine göre “daha küçük günah” olarak anlaşılabilir. Bu konuda Râzî’nin yaptığı bir karşılaştırmayı aktarmak istiyoruz:

a) “Hatîeh ‘küçük günah’, ism kelimesi ise ‘büyük günah’tır.”

b) “Hatîeh, başkasını ilgilendirmeyen, sadece yapanı ilgilendiren günahtır. İsm ise, zulmetmek ve adam öldürmek gibi başkasını da ilgilendiren günahtır.”

c) “Hatîeh, ister kasten, isterse hatâen olsun, yapılması uygun olmayan her şeydir. İsm ise kasten yapılan kötü şeylerdir. Bunun kasten yapılan şey olmasının delili ise ‘Kim bir günah kazanırsa onu ancak kendi aleyhine kazanmış olur’ buyruğudur. Böylece Yüce Allah, bir cezaya müstehak olmaya sebep olan bir şey olduğunu beyan buyurmuştur.”(33)

Eğer bu iki kelime arasındaki اَوْ ev edatına “veya” değil de “yani” manası verilirse o zaman ism kelimesinin bir açıklama olduğunu, خَط۪يٓـَٔة hatîeh kelimesi ile اِثْم ism kelimesinin aynı anlamda olmak üzere “günah”, “haram” manasına alınabileceğini belirtmeliyiz. Buna göre, her kim böyle bir hata yani haram iş yapar da onu suçsuz birinin üzerine atarsa bir iftira ve apaçık bir haram yüklenmiş olacaktır. Âyette zikredilen يَرْمِ بِه۪ بَر۪يٓـًٔا ifadesi “olaydan, suçtan beri, uzak bir kişiye iftira atmak” manasında korkunç bir günah anlamını içermektedir. Nûr 24/4-10’da da namuslu kadınlara iftira atanların durumuyla ilgili mesajlar yer almaktadır.

Gerek vahyin indirildiği dönemde gerekse sonrasında her kim işlemediği, yapmadığı, sorumlusu olmadığı bir olaydan dolayı incitiliyor, kendisine eziyet ediliyor, iftiraya uğruyorsa, bunu yapanlar بُهْتَان bühtân(34) denen “apaçık iftira”yı ortaya atmışlar, bununla birlikte açık bir de “haram” işlemişlerdir. Bu arada âyetin sonunda geçen اِثْم ism(35) kelimesi de “günah”, “haram” manasına gelmektedir. Demek ki bu türden yalan ve iftira atanlar korkunç bir iftira günahı ile apaçık bir haram yükü yüklenmişlerdir.

ıv. Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e Lütfu

وَلَوْلَا فَضْلُ اللّٰهِ عَلَيْكَ وَرَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طَآئِفَةٌ مِنْهُمْ اَنْ يُضِلُّوكَ وَمَا يُضِلُّونَ اِلَّآ اَنْفُسَهُمْ وَمَا يَضُرُّونَكَ مِنْ شَيْءٍ وَاَنْزَلَ اللّٰهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَكَانَ فَضْلُ اللّٰهِ عَلَيْكَ عَظ۪يمًا “Allah’ın sana lütfu ve merhameti olmasaydı, onlardan bir grup seni saptırmaya (şaşırtmaya) yeltenirdi. (Oysa) onlar, sadece kendilerini saptırırlar ve sana asla zarar veremezler. Allah sana Kitabı (Kur’an’ı) ve hikmeti (doğru hüküm verme yeteneğini) indirmiş, sana bilmediğini öğretmiştir. Allah’ın sana olan lütfu büyüktür.”

Âyettekiوَلَوْلَا فَضْلُ اللّٰهِ ve levlâ fadlüllâhi tamlaması “Allah’ın lütfu olmasaydı”;عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”;وَرَحْمَتُهُ ve rahmetühû ifadesi “ve O’nun rahmeti, merhameti”; لَهَمَّتْ lehemmet fiili “elbette yeltenirdi”; طَآئِفَةٌ tâifetün kelimesi “herhangi bir grup”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; اَنْ يُضِلُّوكَ en yudıllûke ifadesi “seni saptırmaya”; وَمَا يُضِلُّونَ ve mâ yudıllûne fiili “onlar saptıramazlar”; اِلَّآ اَنْفُسَهُمْ illâ enfüsehum istisnası “kendilerinden başkasını”; وَمَا يَضُرُّونَكَ ve mâ yedurrûneke ifadesi “ve sana zarar veremezler”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “hiçbir şeyde, hiçbir konuda”; وَاَنْزَلَ ve enzele fiili “indirdi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitabı”; وَالْحِكْمَةَ ve’l-hıkmete sözcüğü “ve hikmeti, kitabı doğru anlayıp uygulama yeteneğini”; وَعَلَّمَكَ ve ‘allemeke ifadesi “ve sana öğretti”; مَا لَمْ تَكُنْ mâ lem tekün ifadesi “(şöyle) olmadığın şeyi”; تَعْلَمُ ta‘lemu fiili “bilmektesin”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır, şöyledir”; فَضْلُ اللّٰهِ fadlüllâhı tamlaması “Allah’ın lütfu”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; عَظ۪يمًا ‘azîmen kelimesi ise “çok büyük(tür)” demektir.

Burada Medine’deki bazı kötü niyetlilerin Hz. Peygamber’i yanıltma girişimleri, sonrasında kendilerinin sapması, Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e çeşitli ikramları gündeme getirilmektedir.

1. وَلَوْلَا فَضْلُ اللّٰهِ عَلَيْكَ وَرَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طَآئِفَةٌ مِنْهُمْ اَنْ يُضِلُّوكَ “Allah’ın sana lütfu ve merhameti olmasaydı, onlardan bir grup seni saptırmaya (şaşırtmaya) yeltenirdi.” Yüce Allah sorumluluklar ve günahlarla ilgili bilgiler verdikten sonra, bu defa kendisinin Hz. Peygamber’e olan nübüvvet, risalet, hikmet vs. çeşitli lütuflarını hatırlatmakta, bu arada başka kötü niyetlilerin de düşünce ve planlarını haber vermektedir. Benzer ifadeler müslümanlara yönelik çabalar şeklinde Âl-i İmrân 3/69’da da zikredilmektedir.

a) وَلَوْلَا فَضْلُ اللّٰهِ عَلَيْكَ وَرَحْمَتُهُ “Allah’ın sana lütfu ve merhameti olmasaydı.” Burada Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e risalet gibi büyük bir lütuf ve merhamette bulunduğu belirtilmektedir. Eğer risalet ve hikmet gibi lütuflar ile ona yönelik rahmet ve merhameti olmasaydı, çevresindeki bazılarının yalan yanlış bilgilerle Hz. Peygamber’i şaşırtarak insanlara yanlış hüküm vermesine neden olacaklardı. Ancak onların bu arzusu ilahi müdahele ile başarıya ulaşmamış, onlar yaptıklarıyla başbaşa bırakılmışlardı.

Daha önce yorumladığımız Nisâ’ 4/83’te de ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da bu ifadenin başka benzerleri de elbette vardır. Onlardan meselâ Bakara 2/64, Nisâ’ 4/83, 113, Nûr 24/14 ve 21’de لَوْلَا levlâ edatının cevabı konumunda bir cümle getirilmişken, Nûr 24/10 ve 20. âyetteki kullanımda bu edatın cevabı zikredilmemiştir.(36) Bu tür kullanımlarda aslında eğer cevap verilmemişse maksat, “haliniz nice olurdu”, “ne yapardınız”, “hangi çareye başvurabilirdiniz ki”, “neler olurdu neler” gibi ifadelerin manada bulunduğu kabul edilmelidir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette söz konusu edatın cevabı zikredilmekte ve Tu‘me olayında olduğu gibi bazı günahkârların Hz. Peygamber’e yönelik tavırları dile getirilmektedir.

b) لَهَمَّتْ طَآئِفَةٌ مِنْهُمْ اَنْ يُضِلُّوكَ “Onlardan bir grup seni saptırmaya (şaşırtmaya) yeltenirdi.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e lutfederek onu uyarmış ve büyük bir hataya düşmesini engellenmişti. Bu çerçevede Tu‘me b. Ubeyrık olayında o ve onun yakını olan bazı kişiler Hz. Peygamber’i yanıltmak istemiş, ona yalan, yanlış şeyler söylemiş ve haklı olan Yahudi’yi haksız göstererek büyük bir vebal işlemişlerdi. Benzer olayların olmaması adına Yüce Allah Hz. Peygamber’e büyük bir lütuf ve ikramda bulunmuştur.

Bu cümlede geçen يُضِلُّوا yudillû fiili “saptırmak” manasına gelebileceği gibi “şaşırtmak” manasına da alınabilir. Çünkü onlar Hz. Peygamber’i yanıltmak istemişler, böylece şaşırmasına neden olmaya çalışmışlardı. Bu cümlede geçen يُضِلُّو yudillû fiiline “şaşırtmak” manası verilebilirse de bir sonraki cümlede geçen يُضِلُّونَ yudillûne fiilinin “saptırmak” manasına alınması vakaya uygundur. Çünkü onlar bile isteye büyük bir günah işleyerek kendilerine yönelik bir olumsuzluk içerisine girmişlerdi.

2. وَمَا يُضِلُّونَ اِلَّآ اَنْفُسَهُمْ وَمَا يَضُرُّونَكَ مِنْ شَيْءٍ “(Oysa) onlar, sadece kendilerini saptırırlar ve sana asla zarar veremezler.” Yüce Allah Tu‘me b. Ubeyrık olayında olduğu gibi Hz. Peygamber’i saptırma girişimlerinde başarılı olamayacaklarını, aksine bizzat kendilerini daha da saptırmış olacaklarını ve Hz. Peygamber’e hata yaptırarak ona hiçbir şekilde zarar veremeyeceklerini ifade etmektedir. Benzer bir kullanım ve içerikte olmak üzere Âl-i İmrân 3/69’da da geçen مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı cümleye “hiçbir şekilde” manasını katmakta, böylece kötü niyetlilerin Hz. Peygamber’e hiçbir şekilde zarar veremeyeceklerini bildirmiş olmaktadır.

Bakara 2/9 ve 13’te münafıklarla ilgili bir pasajda geçtiği üzere Yüce Allah onların da Allah’ı ve müminleri aldatmaya çalıştıklarını, onlarla alay ettiklerini, ancak yine farkına varmadan sadece kendilerini aldattıklarını bildirmektedir. Buna benzer kullanımlar kendilerine zulmetmeleriyle ilgili olarak çeşitli âyetlerde zikredilmekte,(37) saptırma faaliyetlerinin sadece kendilerine zarar verdiği belirtilmektedir. Bu bağlamda Yüce Allah insanlara haksızlık etmediğini beyan ederek, insanların kendilerine haksızlık ettiklerini, kendi zulümlerinin sonuçlarına katlandıklarını bildirmektedir.

Âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı cümleye hasr/kasr denen “vurgulu” bir mana katmakta ve kitap ehlinden bu grubun kendilerinden başkalarını asla ve asla saptırmayı başaramadıkları ortaya konulmuş olmaktadır. Demek ki Saff 61/5’te de belirtildiği gibi, zaten sapma eğilimindekiler bu tür girişimlerden etkilenir ve zaten sapmış oldukları veya sapmayı istedikleri için daha da sapmış olurlar.

3. وَاَنْزَلَ اللّٰهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ “Allah sana Kitabı (Kur’an’ı) ve hikmeti (doğru hüküm verme yeteneğini) indirmiş, sana bilmediğini öğretmiştir.” Yüce Allah Medine’deki bazı kötü niyetlilerin Hz. Peygamber’i şaşırtarak ona yanlış yaptırıp hata işlemesine sebep olma, ardından da ona zarar verme girişimlerinde başarılı olamayacaklarını bildirdikten sonra, bunun nasıl gerçekleşeceğini bu cümlelerde zikretmektedir.

Bu çerçevede Yüce Allah’ın kendisine الْكِتَاب el-kitâb’ı yani vahyi, Kur’ân’ı, bu arada الْحِكْمَة el-hakîm olan Kur’ân’dan “hikmetli sözler söylebilme imkânı” verdiği, dahası وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ ifadesi gereği bilmediği pek çok şeyi kendisine öğrettiği ifade edilmekte, böylece Hz. Peygamber’i yanıltma girişimlerinin başarısızlıkla sonuçlanacağı belirtilmiş olmaktadır.

4. وَكَانَ فَضْلُ اللّٰهِ عَلَيْكَ عَظ۪يمًا “Allah’ın sana olan lütfu büyüktür.” Bu ifadenin bir benzeri İsrâ’ 17/87’de yer almaktadır. Yüce Allah Hz. Peygamber’e çok çeşitli ikramlarda bulunduğu ve hem dünyada hem de mahşerde bu nimet ve ikram akışı devam edici olduğu için, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de aynı hususa dikkat çekilmiş olmaktadır.

Bebekliğindeki yetimliğinden çocukluğundaki öksüzlüğe, sonrasındaki ekonomik sıkıntılardan Hz. Hatice ile evliliğine varıncaya kadar pek çok konuda kendisine çeşitli nimetler sunulmuştu. Sonrasında asıl nimet, ihsan ve ikram ise “risalet ve nübüvvetin verilip Kur’ân ile buluşturulması”yla elde edilmişti.(38) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen “büyük ödül”den kasıt da “onun vahiy ile buluşturulması” şeklinde ifade edilebilir.

Vahiy denen ilahi bilgilendirme sistemi bir insanı çeşitli türlerdeki hatalara düşmekten korur; çünkü Kur’ân’ın bir adı da Furkân’dır ve Furkân olan Kur’ân kişiye farkındalık kazandırır; neyin doğru, neyin yanlış olduğunu farkettirir. Böylece kişinin kolayca hata yapmasını da engellemiş olur ki bu durumun en büyük örneği Hz. Peygamber’dir. Onun izinden gidebilen yiğitlere selam olsun!

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 332.
• 2 - Buhârî, Taksîr, 5; Salât, 1; Menâkıbu’l-Ensâr, 48; Müslim, Müsâfirîn, 1, 3, 5, 6; Ebû Dâvûd, Sefer, 1, 2, 6, 8, 10, 18; Nesâî, Salât, 3; Ahmed b. Hanbel, VI, 234.
• 3 - Semerkandî, age., I, 333-334; Taberî, age., 250-259; Zemahşerî, age., I, 548-549.
• 4 - Bakara 2/90; Âl-i İmrân 3/178; Nisâ’ 4/14, 37, 102, 151; Hacc 22/57; Lokmân 31/6; Ahzâb 33/57; Câsiye 45/9; Mücâdele 58/5, 16.
  • Bakara 2/90 Âl-i İmrân 3/178 Nisâ 4/14 Nisâ 4/37 Nisâ 4/102 Nisâ 4/151 Hacc 22/57 Lokmân 31/6 Ahzâb 33/57 Câsiye 45/9 Mücâdele 58/5 Mücâdele 58/16
• 5 - Râzî, age., XI, 29-31.
• 6 - Nisâ’ 4/113. 7 - Râzî, age., XI, 33. Benzer rivayetler için de ayrıca bk. Semerkandî, age., I, 335-336; Taberî, age., V, 265-270; Zemahşerî, age., I, 550.
  • Nisâ 4/113
• 8 - Zemahşerî, age., II, 37, 564. 9 - Taberî, age., XIV, 50. 10 - Taberî, age., VII, 239.
• 11 - Tevbe 9/43; Ahzâb 33/37; Muhammed 47/19; Feth 48/2; Tahrîm 66/1; ‘Abese 80/1-10.
  • Tevbe 9/43 Ahzâb 33/37 Muhammed 47/19 Fetih 48/2 Tahrîm 66/1 ‘Abese 80/10
• 12 - Bakara 2/276; Nisâ’ 4/107; Şu‘arâ’ 26/222; Dühân 44/44; Câsiye 45/7; Kalem 68/12; Mutaffifûn 83/12.
  • Bakara 2/276 Nisâ 4/107 Şu‘arâ 26/222 Duhân 44/44 Câsiye 45/7 Kalem 68/12 Mutaffifîn 83/12
• 13 - Semerkandî, age., II, 612; Taberî, age., XIX, 172; Râzî, age., XXIV, 203.
• 14 - Yüce Allah’ın ‘alîm sıfatı Kur’ân’da oldukça fazla geçmektedir. 15 - Bakara 2/33; Mâide 5/109, 116; En‘âm 6/73; Tevbe 9/78, 94, 105; Yûnus 10/20; Hûd 11/123; Ra‘d 13/9; Nahl 16/77; Kehf 18/26; Mü’minûn 23/92; Neml 27/65; Secde 32/6; Sebe’ 34/48; Fâtır 35/38; Zümer 39/46; Hucürât 49/18; Haşr 59/22; Cum‘a 62/8; Teğâbun 64/18; Cinn 72/26. 16 - Mülk 67/13. Benzer âyetler için bk. Bakara 2/235; Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Tâhâ 20/7; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4. 17 - Mü’min 40/19. 18 - En‘âm 6/59. 19 - Mülk 67/13-14.
  • Bakara 2/33 Mâide 5/109 Mâide 5/116 En‘âm 6/73 Tevbe 9/78 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/20 Hûd 11/123 Ra‘d 13/9 Nahl 16/77 Kehf 18/26 Mü'minûn 23/92 Neml 27/65 Secde 32/6 Sebe' 34/48 Fâtır 35/38 Zümer 39/46 Hucurât 49/18 Haşr 59/22 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/18 Cinn 72/26 Mülk 67/13 Bakara 2/235 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Tâhâ 20/7 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mü'min 40/19 En‘âm 6/59 Mülk 67/14
• 20 - Bakara 2/19; Âl-i İmrân 3/120; Nisâ’ 4/108, 126; Enfâl 8/47; Hûd 11/92; Fussılet 41/54; Burûc 85/20.
  • Bakara 2/19 Âl-i İmrân 3/120 Nisâ 4/108 Nisâ 4/126 Enfâl 8/47 Hûd 11/92 Fussilet 41/54 Burûc 85/20
• 21 - Semerkandî, age., I, 221. 22 - Zemahşerî, age., I, 364.
• 23 - Âl-i İmrân 3/173; En‘âm 6/107. 24 - Nisâ’ 4/109. 25 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Zümer 39/62. 26 - İsrâ’ 17/2. 27 - Âl-i İmrân 3/173; En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 28 - Nisâ’ 4/81, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48. 29 - En‘âm 6/164; İsrâ’ 17/15; Fâtır 35/18; Zümer 39/7; Necm 53/38.
  • Âl-i İmrân 3/173 En‘âm 6/107 Nisâ 4/109 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Zümer 39/62 İsrâ 17/2 Âl-i İmrân 3/173 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Necm 53/38
• 30 - Bakara 2/48, 123, 134, 141, 272, 273, 286; En‘âm 6/52, 164; İsrâ’ 17/13-15; Lokmân 31/33; Fatır 35/18; Zümer 39/7; Fussılet 41/46; Câsiye 45/15; Zilzâl 99/7-8.
  • Bakara 2/48 Bakara 2/123 Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/272 Bakara 2/273 Bakara 2/286 En‘âm 6/52 En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Lokmân 31/33 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Fussilet 41/46 Câsiye 45/15 Zilzâl 99/8
• 31 - Buhârî, İ‘tisâm, 15; Müslim, İlm, 15; Zekât, 69; Nesâî, Zekât, 64; Tirmizî, İlm, 45; İbn Mâce, Mukaddime, 14; Dârimî, Mukaddime, 44; Ahmed b. Hanbel, IV, 362.
• 32 - Bakara 2/81; Nisâ’ 4/112; Şu‘arâ’ 26/82.
  • Bakara 2/81 Nisâ 4/112 Şu‘arâ 26/82
• 33 - Râzî, age., XI, 38.
• 34 - Nisâ’ 4/20, 112, 156; Nûr 24/16; Ahzâb 33/58; Mümtehıne 60/12. 35 - Bakara 2/85, 173, 181, 182, 188, 203, 206, 219; Âl-i ‘Imrân 3/178; Nisâ’ 4/20, 48, 50, 111, 112; Mâide 5/2, 3, 29, 62, 63, 107; En‘âm 6/120; A‘râf 7/33; Nûr 24/11; Ahzâb 33/58; Şûrâ 42/37; Hucürât 49/12; Necm 53/32; Mücâdele 58/8, 9.
  • Nisâ 4/20 Nisâ 4/112 Nisâ 4/156 Nûr 24/16 Ahzâb 33/58 Mümtehine 60/12 Bakara 2/85 Bakara 2/173 Bakara 2/181 Bakara 2/182 Bakara 2/188 Bakara 2/203 Bakara 2/206 Bakara 2/219 Âl-i İmrân 3/178 Nisâ 4/20 Nisâ 4/48 Nisâ 4/50 Nisâ 4/111 Nisâ 4/112 Mâide 5/2 Mâide 5/3 Mâide 5/29 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/107 En‘âm 6/120 A‘râf 7/33 Nûr 24/11 Ahzâb 33/58 Şûrâ 42/37 Hucurât 49/12 Necm 53/32 Mücâdele 58/8 Mücâdele 58/9
• 36 - Semerkandî, age., II, 521; Taberî, age., XVIII, 86; Zemahşerî, age., III, 211.
• 37 - Bakara 2/57; Âl-i İmrân 3/117; A‘râf 7/160, 177; Tevbe 9/70; Yûnus 10/44; Hûd 11/101; Nahl 16/33, 118; ‘Ankebût 29/40; Rûm 30/9; Sebe’ 34/19; Zuhruf 43/76.
  • Bakara 2/57 Âl-i İmrân 3/117 A‘râf 7/160 A‘râf 7/177 Tevbe 9/70 Yûnus 10/44 Hûd 11/101 Nahl 16/33 Nahl 16/118 ‘Ankebût 29/40 Rûm 30/9 Sebe' 34/19 Zuhruf 43/76
• 38 - Semerkandî, age., I, 338; II, 344; Taberî, age., XV, 158; Zemahşerî, age., II, 664.