Nisâ Suresi

Medine’de hicrî 6 veya 7. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 176 âyetten oluşan, adını 127. âyette de olduğu gibi içeriğinde yer alan ve “kadınlar” anlamına gelen النِّسَآء en-nisâ’ kelimesinden alan Nisâ’ sûresi, inişe göre 106, resmî sıralamada ise 4. sûredir. Bu sûrenin içerdiği âyetlere bakıldığında inişinin uzun bir süreç halinde devam ettiğini söyleyebiliriz.

Nisâ’ sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Âl-i İmrân sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre, her iki sûrede de “Allah’a karşı takvâlı olunması emrinin yer alması” (Âl-i İmrân 102, 130; Nisâ’ 1), “kitap ehline yönelik bildirimler” (Âl-i İmrân 18-23, 64-100, 110-115; Nisâ’ 44-51, 159-162, 171), “Hz. İsa ile ilgili bilgiler” (Âl-i İmrân 45-60; Nisâ’ 157-158, 172), “iman esasları ve İslâm’ın tek din oluşu” (Âl-i İmrân 19, 85; Nisâ’ 136), “peygamberler arasında ayırım yapılmaması gerektiği” (Âl-i İmrân 84; Nisâ’ 150) vs. konular iki sûre arasındaki mesaj birikteliği olarak belirlenebilir.

Nisâ’ sûresi, ilk insanların yaratılışı, yetimlerin hakkının korunması, mallarının istismar edilmemesi, erişkinlik çağına gelinceye kadar onların servetlerine göz kulak olunması gerektiği, atalardan kalan mal varlığında erkeklerin ve kadınların payının bulunduğu, nesiller üzerine titrenmesi gerektiği, yetimlerin mallarını yiyenlerin karınlarına ateş doldurmuş olacağı, miras taksimatı, bütün bunların Yüce Allah’ın sınırları olduğu, bunları aşanların şiddetli bir şekilde cezalandırılacağı gibi konular oluşturmaktadır.

15. âyetten itibaren, fuhuş yapanlara yönelik cezalar, tevbenin zamanı, miras beklentisiyle kadınları evliliğe zorlamamak gerektiği, kimlerle evlenilemeyeceği ifade edilmekte, insanların mallarını haksız yere yememek gerektiği, gühanların büyüklerinden kaçınılırsa diğerlerinin örtüleceği müjdelenmekte, ayrılık belirtisi görülen evliliklerin kurtarılması için erkek ve kadın tarafından hakem belirlenmesi gerektiği, tevhid, şirkten kaçınma, infak gibi birtakım görevlere değinilmekte, infakta gösterişten kaçınmanın zorunlu oluşu ve mahşerde Hz. Peygamber’in ümmetine şahit olacağı beyan edilmekte, ardından ibadetleri anlayarak yapmak gerektiği bildirilmektedir. 44. âyetten itibaren, konu kitap ehline getirilmekte, onların problemli kabulleri ve uygulamaları eleştirilmekte, Cibt ve Tâğût gibi azgın simgelere itibarın akıbetinin cehennem olacağı bildirilmekte, emanetleri ehline vermek gerektiğine, Hz. Peygamber’in ümmet içerisindeki konumuna, Yüce Allah’ın nimet verdiği dört grup insana dair bilgiler verilmektedir.

71. âyetten itibaren, kimlerin uğrunda savaşılması gerektiği, hayata Yüce Allah’ın müdahil oluşu, Rasûl’e itaatin Yüce Allah’a itaat olacağı, Allah yolunda savaşmayanların kınandığı, iyilik veya kötülüğe öncülük etmenin sonuçlarının bulunacağı, selamın toplumdaki yeri, kimlerle savaşılıp fedakârlık yapılacağı, insan öldürmenin cezası, yolculuk hallerindeki ibadetleri, Kur’ân’la hüküm vermenin gerekliliği, hatanın şahsiliği, şirk hariç her günahın bağışlanabileceği, şeytanın müdahalesi, iman ve salih amellerin sonuçları, kadınlarla ilgili fetvalar, evlilik konusu, adaletin temini, iman esaslarının bütüncül oluşu, münafıkların dönekliği gibi çeşitli konular ele alınmaktadır.

153. âyetten itibaren, kitap ehlinin yanlışlıkları, Hz. Musa’ya ve Hz. İsa’ya yönelik eziyetleri, ilimde ileri düzeydekilerin iman ve ibadetteki istikametleri, bütün peygamberlere vahyedildiği, peygamberlerin müjdeci ve uyarıcı oluşları, inkârcıların ebedi cehennemde kalacakları, kitap ehlinin risalet konusundaki duyarsızlıkları ve nihayet miras konuları bağlamında “kelâle” denilen bir kavrama yer verilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 163-176. âyetlerinde bütün peygamberlerin vahye muhatap kılındıklarını, vahyin şahidinin Allah ve melekler olduğunu, inkârcıların ve zalimlerin ebedi cehennemde kalacaklarını, insanlara hakikati tebliğ eden Hz. Peygamber’in gönderildiğini, ona inanılması gerektiğini, kitap ehlinin dinlerinde aşırılık yapmamalarını, tevhidi zedelememelerini, imanın ödül, inkârın azap getireceğini ve “kelâle” ile ilgili fetavasını dile getirmektedir.

a) Vahiy ve Risalet Kurumu

Yüce Allah, sûrenin 163-166. âyetlerinde Hz. Nûh’a ve ondan sonraki peygamberlere olduğu gibi Hz. Peygamber’e de vahyettiğini, nitekim Hz. İbrâhîm’e, Hz. İsmâil’e, Hz. İshâk’a, Hz. Ya‘kûb’a, esbâta (torunlara), Hz. Îsâ’ya, Hz. Eyyûb’e, Hz. Yûnus’a, Hz. Hârûn’a ve Hz. Süleymân’a (aleyhimusselâm) da vahyettiğini, bu çerçevede Hz. Dâvûd’a da Zebûr’u verdiğini, kıssasını anlattığı ve anlatmadığı diğer peygamberlere de vahyettiğini Hz. Mûsâ’ya da tam anlamıyla konuştuğunu bildirmektedir.

Ardından, peygamber gönderilmesinin gerekçesini beyan bağlamında müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderilen peygamberlere de vahyedildiği, çünkü peygamberlerden sonra insanların Yüce Allah’a karşı herhangi bir delilinin yani bahanesinin kalmamasının hedeflendiği ifade edilmekte, vahye şahitlikle ilgili şöyle buyrulmaktadır: “Fakat Allah sana indirdiğini kendi ilmi ile indirdiğine şahitlik eder; melekler de (buna) şahitlik ederler. Şahit olarak Allah yeter.”

ı. Bütün Peygamberlerin Vahiy Aldığı

اِنَّآ اَوْحَيْنَآ اِلَيْكَ كَمَآ اَوْحَيْنَآ اِلٰى نُوحٍ وَالنَّبِيّ۪نَ مِنْ بَعْدِه۪ وَاَوْحَيْنَآ اِلٰىٓ اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْمٰع۪يلَ وَاِسْحٰقَ وَيَعْقُوبَ وَالْاَسْبَاطِ وَع۪يسٰى وَاَيُّوبَ وَيُونُسَ وَهٰرُونَ وَسُلَيْمٰنَ وَاٰتَيْنَا دَاوُ۫دَ زَبُورًا “Biz Nuh’a ve ondan sonraki peygamberlere vahyettiğimiz gibi sana da vahyettik. İbrahim’e, İsmail’e, İshak’a, Yakup’a, (onların) torunlarına, İsa’ya, Eyüp’e, Yunus’a, Harun’a ve Süleyman’a vahyetmiştik. Davud’a da Zebur’u vermiştik.”

Âyetteki اِنَّآ innâ ifadesi “şüphesiz ki biz”; اَوْحَيْنَا evhaynâ fiili “vahyettik”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”;كَمَآ اَوْحَيْنَآ kemâ evhaynâ ifadesi “vahyettiğimiz gibi”; اِلٰى نُوحٍ ilâ nûhın ifadesi “Nuh’a”; وَالنَّبِيّ۪نَ ve’n-nebiyyîne kelimesi “ve (diğer) peygamberlere”; مِنْ بَعْدِه۪ min ba‘dihî ifadesi “ondan sonraki”; وَاَوْحَيْنَآ ve evhaynâ fiili “ve vahyettik”; اِلٰىٓ اِبْرٰه۪يمَ ilâ ibrâhîme ifadesi “İbrahim’e”; وَاِسْمٰع۪يلَ ve ismâ‘île kelimesi “ve İsmail’e”; وَاِسْحٰقَ ve ishâka kelimesi “ve İshak’a”; وَيَعْقُوبَ ve ya‘kûbe kelimesi “ve Yakup’a”; وَالْاَسْبَاطِ ve’l-esbâti kelimesi “ve torunlara”; وَع۪يسٰى ve ‘îsâ kelimesi “İsa’ya”; وَاَيُّوبَ ve eyyûbe kelimesi “ve Eyüp’e”; وَيُونُسَ ve yûnuse kelimesi “ve Yunus’a”; وَهٰرُونَ ve hârûne kelimesi “ve Harun’a”; وَسُلَيْمٰنَ ve süleymâne kelimesi “ve Süleymân’a da”; وَاٰتَيْنَا ve âteynâ fiili “ve vermiştik”; دَاوُ۫دَ dâvûde kelimesi “Davud’a da”; زَبُورًا zebûran sözcüğü ise “Zebûr’u” demektir.

Burada bütün peygamberlerin vahye muhatap kılındığı gibi Hz. Peygamber’in de vahiy aldığı gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّآ اَوْحَيْنَآ اِلَيْكَ كَمَآ اَوْحَيْنَآ اِلٰى نُوحٍ وَالنَّبِيّ۪نَ مِنْ بَعْدِه۪ “Biz Nuh’a ve ondan sonraki peygamberlere vahyettiğimiz gibi sana da vahyettik.” Yüce Allah vahiy ve risalet sisteminde keyfiliğin değil, bir sistemin var olduğunu beyan etmek üzere Yahudilerle ilgili bilgi verdikten sonra, sözü genel manada bütün peygamberlerin tâbi kılındığı sisteme getirmektedir.

Nisâ’ 4/152’de de belirtildiği gibi, kitap ehlinden olanlar Hz. Peygamber’den kendilerine gökten bir kitap indirmesini istemişti. Yüce Allah işte bu âyette kişilere özel vahiy indirmediğini beyan ederek vahyi indirmenin de peygamberlerin işi değil Yüce Allah’ın kudretiyle şekillendirildiğini ilan etmektedir. Hz. Peygamber’den gökten kendilerine bir kitap indirmesini isteyenlere cevap verilmekte, Hz. Nûh’a ve sonraki peygamberlere vahyedildiği gibi Hz. Peygamber’e de vahyi Yüce Allah’ın göndermekte olduğu ifade edilmekte, böylece hem risalet kurumuna ait bir sisteme değinilmekte hem de vahyi Allah’ın sahiplendiği bildirilmektedir.

- Vahiy Kavramı

“Vahiy” kavramı, Yüce Allah’ın mahlûkatla iletişim yollarından birisidir. Kelime olarak “ilham etmek, ima etmek, işaret etmek, fısıldamak, bir şeyi çabucak ve hızlıca söylemek” gibi anlamlara gelen vahy, terim olarak da “Yüce Allah’ın vasıtalı veya vasıtasız bir şekilde peygamberlerini özel bir metotla bilgilendirmesi, kalplerine ilâhî ilkeleri ve mesajları yerleştirmesi” işlemidir.

Kur’ân’da v-h-y kökünden kelimeler 78 yerde geçmektedir. Kur’ân’daki kullanımları itibariyle, fiilin nispet edildiği varlıklar ve muhataplar açısından vahiy üç çeşittir:

ı. Gayr-ı İlâhî Vahiy

Vahy kelimesi fiil olarak Yüce Allah’tan başkasına nispet ediliyorsa buna “gayr-ı ilâhî vahiy” denir. Bu türden “vahiy fiili” Hz. Zekeriya gibi bir insana nispet ediliyorsa bu fiil “işaret etmek, ima etmek” anlamına gelir. Meryem 19/11. âyet bunun delilidir: “Bunun üzerine Zekeriyya, mabetten kavminin karşısına çıkarak (üç gün konuşamadığı için) onlara, ‘Sabah akşam tesbihte bulunun’ diye vahyetti (yani işaret etti).”

Vahiy fiili eğer insan veya cin şeytanlarına nispet ediliyorsa “fısıldamak, vesvese vermek” anlamına gelir. Bunun delili ise şu âyetlerdir: En‘âm 6/112: “Böylece biz, her peygambere insan ve cin şeytanlarını düşman kıldık. (Bunlar), aldatmak için birbirlerine yaldızlı sözler fısıldarlar.” En‘âm 6/121: “Gerçekten şeytanlar dostlarına, sizinle mücadele etmeleri için vahyederler (yani vesvese verir, telkinde bulunurlar).” İşte bu âyetlerde vahiy fiili Yüce Allah’a değil, insan ve cin şeytanlarına nispet edildiği için fiilin manası “vesvese vermek, fısıldamak, telkınde bulunmak” şeklinde anlaşılmalıdır.

Şimdilerde kendilerine vahiy geldiğini iddia edenlerin bulunduğu bilinmektedir. Bu ayetteki bilgilerden de anlaşılabileceği gibi onlara vahyedenin Yüce Allah değil, insan veya cin şeytanları olduğu unutulmamalıdır. Bu hatırlatmanın hak ve hakikati bulma noktasında kendilerine çok büyük yararı olacaktır.

ıı. İlâhî Vahiy

Vahy kelimesi fiil olarak Yüce Allah’a nispet edilir, muhataplar da peygamber değilse, buna ilham anlamında “ilâhi vahiy” denir. Kur’ân’da bunun 7 örneği vardır:

1. “Meleklere vahiy”

Enfâl 8/12: “Hani Rabbin meleklere, ‘Muhakkak ben sizinle beraberim; haydi iman edenlere destek olun, diye vahyediyordu.” Buradaki vahiy/yûhî fiili “ilham etmek, bildirmek” şeklinde anlaşılmalıdır.

2. “Yeryüzüne vahiy”

Zilzâl 99/4-5: “İşte o gün Rabbinin ona bildirmesiyle (yeryüzü) haberlerini anlatacaktır.”

3. “Gökyüzüne vahiy”

Fussılet 41/12: “Böylece onları, iki günde yedi gök olarak yarattı ve her göğe görevini vahyetti.” Bu iki örnekteki vahiy/evhâ fiilleri “görev yasası belirlemek, ilham etmek” şeklinde anlaşılmalıdır.

4. “Bal arısına vahiy”

Nahl 16/68: “Rabbin bal arısına ‘meyvelerin her birinden ye ve Rabbinin sana kolaylaştırdığı yaylım yollarına gir’ diye vahetti.” Buradaki vahiy/evhâ fiili “bal arısına verilen bir içgüdü” gibi düşünülmelidir.

5. “Çocukken Hz. Yûsuf’a Vahiy”

Yûsuf 12/15: “Biz on (Yûsuf’a), ‘andolsun ki sen onların bu işlerini onlar (işin) farkına varmadan kendilerine haber vereceksin’ diye vahyetmiştik.” Buradaki vahiy/evhâ fiili “ilham etmek” anlamına alınmalıdır. Hz. Yûsuf henüz peygamber olmadan ona yönelik vahiy ilâhî vahyin bir örneğidir; hakiki vahyin değil.

6. “Havarilere Vahiy”

Mâide 5/111: “Hani havârîlere, ‘Bana ve peygamberime iman edin’ diye vahyetmiştim.” Buradaki vahiy/evhaytü fiili “ilham etmek” manasına gelmektedir.

7. “Hz. Mûsâ’nın Annesine vahiy”

Tâhâ 20/38: “Hani, (sen yeni doğduğunda) annene vahyedilecek şeyi (şöyle) vahyetmiştik.” Kasas 28/7: “Mûsâ’nın annesine onu (Mûsâ’yı) emzir diye vahyetmiştik.” Burada ilâhî vahyin diğer örneklerinden farklı olarak vahiy/evhaynâ kalıbında çoğul getirilmiştir. Bunun sebebi Hz. Mûsâ’nın annesine tıpkı Hz. Meryem gibi bir ayrıcalık tanınması olabilir.

Burada örneğini verdiğimiz vahiylerde vahiy fiili Yüce Allah’a nispet edilse de muhataplar peygamber olmadığı için “ilâhî vahy”in örnekleridir; ancak bunlara “hakiki vahiy” denmez.

ııı. Hakiki Vahiy

Vahy kelimesi Yüce Allah’a nispet ediliyor ve muhataplar da peygamber ise işte bu vahiy türüne “hakiki vahiy” denmektedir. Yüce Allah’ın peygamberlere yönelik vahyi risalet için bir inşa faaliyetidir ve ilâhî hakikatlerin gizli ve süratlice peygamberlerin kalbine ulaşması şeklinde melek aracılığıyla gerçekleştirilen özel bir bilgilendirme biçimidir. Vahiy denilince anlaşılan budur ve Kur’ân’da bunun oldukça fazla örneği vardır. İlk iki maddede zikrettiğimiz âyetler dışında v-h-y kökünden gelen bütün kelimeler Kur’ân’da “hakîkî vahiy” anlamında kullanılmaktadır. İki örnekle yetinelim:

Nisâ 4/163-164: “Biz Nuh’a ve ondan sonraki peygamberlere vahyettiğimiz gibi sana da vahyettik. Ve (nitekim) İbrahim’e, İsmail’e, İshak’a, Yakub’a, esbâta (torunlara), İsa’ya, Eyyûb’e, Yunus’a, Harun’a ve Süleyman’a vahyettik. Davud’a da Zebûr’u verdik. Sana daha önce kıssasını anlattığımız peygamberlere de kıssasını sana anlatmadığımız peygamberlere de vahyetmiştik. Allah Musa’ya da gerçekten konuşmuştu.”

Şûrâ 42/51-52: “Allah bir insanla ancak vahiy yoluyla veya perde arkasından konuşur yahut bir elçi gönderip izniyle ona dilediğini vahyeder. O yücedir, hakîmdir. İşte böylece sana da emrimizle Kur’an’ı vahyettik. Sen, kitap nedir, iman nedir bilmezdin. Fakat biz onu kullarımızdan dilediğimizi kendisiyle doğru yola eriştirdiğimiz bir nur kıldık. Şüphesiz ki sen doğru bir yolu göstermektesin.”

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz Nisâ’ 4/163’te, ayrıca Şûrâ 42/13. âyetlerdeki bilgilerden hareketle, Kur’ân’da kendisine ayrıntılı şeriat verilen ilk peygamber olarak Hz. Nûh’un zikredildiğini ifade edebiliriz. Buradan hareketle, ondan önce peygamber gönderilmediği gibi bir sonuç kesinlikle çıkartılmamalıdır. Çünkü Kur’ân’da adı verilen ve kıssası anlatılan peygamberler peygamberlerin tamamı değildir. Yüce Allah Nisâ’ 4/163-164 ve Mü’min 40/78’de çok açık bir şekilde kıssası anlatılan peygamberler olduğu gibi, kıssası anlatılmamış peygamberlerin de bulunduğunu beyan etmektedir. Sadece bu açıdan bakılsa bile, Hz. Nûh’tan önce başka peygamber gönderilmediği veya peygamberlik kurumunun onunla başladığı söylenemez.

c) İnsanlık tarihi ne kadar eskilere gidiyorsa risalet de o kadar eskiye gitmektedir. Bu nedenle Hz. Nûh’un ilk peygamber olduğu iddiası hatalı olduğu gibi, Kur’ân’da adı verilen peygamberlerin bütün peygamberler olduğu iddiası da aynı şekilde yanlıştır. Yûnus 10/47, Ra‘d 13/7, Nahl 16/36, Fâtır 35/24 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi, her ümmete bir peygamber mutlaka gönderilmiştir. Demek ki ilk insan nesli de bir ümmet olduğu için onlara da peygamber gönderilmiştir ki o da Hz. Âdem’dir.

d) Yüce Allah’ın Hz. Âdem’e bilgi öğrettiği(1) ve onun da Yüce Allah’tan çeşitli kelimeler aldığı(2) Kur’ân’da açıkça bildirilmektedir. Dahası, Yüce Allah seçkin kıldığı insanları sayarken ilk olarak Hz. Âdem’i zikretmekte, ardından Hz. Nûh, Hz. İbrâhim ailesi ve İmran ailesini sıralamaktadır.(3) Dolayısıyla risaletin Hz. Âdem’le başladığı, onun da peygamber olduğu rahatlıkla söylenebilir. Aksi takdirde, Kıyâmet 75/36’da yer alan bilginin aksine insanoğlunun önceleri başıboş bırakıldığı, ortalığa salındığı, hatta materyalistlerin ileri sürdüğü gibi yontma taş devri, cilalı taş devri gibi çeşitli devirlerden geçtiği, daha sonra kendi çabasıyla ve tecrübeleriyle bilinçlendiği gibi sonuçlar kaçınılmaz olur.

e) Yüce Allah, insanı yarattığında onu bilgilendirdiğini ve onu kendisini ifade etme yeteneğiyle buluşturduğunu beyan etmektedir.(4) Bunun doğal sonucu olarak, insanın halife olarak görevlendirildiği de Kur’ân’da ifade edilmektedir.(5) Yaratılış gayesinin ele alındığı İnsân sûresinin ilk âyetlerinde insanın imtihan edilmek için yaratıldığı bildirilmektedir.(6) İmtihan edileceklerin bütün insanlık olduğu düşünüldüğünde, bunun ilk insan neslinden itibaren başladığı rahatlıkla söylenebilir. Böyle olunca, kendi aklî güçleriyle hakkı bulamayan ve dolayısıyla toplumda huzursuzluk çıkartanların ıslahı için ilk nesle de peygamber gönderilmesinin gereği kendiliğinden anlaşılmaktadır.

Bütün bu anlattıklarımızdan şu sonucu çıkartabiliriz: İlk insan nesli ilk peygamberle de buluşturulmuştur. Muhatapların durumu veya ihtiyacı ne oranda ise risaletin içeriği de elbette ona uygun şekillendirilmiştir. Bu açıdan bakıldığında, şeriat içerecek şekilde kurulu bir din veya hukukî düzenlemeler içeren bir şeriatın muhtemelen Hz. Nûh ile başladığı ve bu kurumun Hz. Muhammed (as) ile sona erdirildiği kabul ve beyan edilmelidir.

f) Âyette yer alan وَالنَّبِيّ۪نَ مِنْ بَعْدِه۪ “ondan sonraki nebilere de (vahyetmiştik)” ifadesi vahye muhatap olmaları bakımından bütün peygamberlerin eşit olduğunu ve hepsine vahiy gönderildiğini söylemeliyiz. Konunun kitap verilip verilmemeyle ilgisi yoktur. Yüce Allah Bakara 2/213. âyette bütün peygamberlere kitap verdiğini beyan ederek klasik manada “rasûl” ve “nebî” ayırımının doğru olmadığını da ortaya koymuştur. Çünkü geleneksel algıda râsûl kelimesi kendisine kitap ve şeriat verilen peygamber iken, nebî sözcüğü ise kendisine müstakil kitap verilmeyip önceki kitapla risalet görevini yapan peygamber olarak kabul edilmektedir. Bu algıya karşılık Yüce Allah bütün nebilerle birlikte el-kitâb’ı indirdiğini beyan ederek her nebinin vahiy ve mesaj aldığını açıkça ortaya koymaktadır. Zaten Âl-i İmrân 3/81, En‘âm 6/89 ve Meryem 19/30 gibi âyetlerde verilen bilgiler de bu gerçeğe işaret etmektedir.

2. وَاَوْحَيْنَآ اِلٰىٓ اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْمٰع۪يلَ وَاِسْحٰقَ وَيَعْقُوبَ وَالْاَسْبَاطِ وَع۪يسٰى وَاَيُّوبَ وَيُونُسَ وَهٰرُونَ وَسُلَيْمٰنَ “İbrahim’e, İsmail’e, İshak’a, Yakup’a, (onların) torunlarına, İsa’ya, Eyüp’e, Yunus’a, Harun’a ve Süleyman’a vahyetmiştik.” Yüce Allah Hz. Nûh gibi Hz. Peygamber’e de vahyettiğini beyan ettikten sonra, başka bazı peygamberleri de sayarak onlara da vahyettiğini bildirmektedir. Bu çerçevede Hz. İbrâhim, Hz. İsmail, Hz. İshâk, Hz. Ya‘kûb, diğer torunlar, Hz. İsa, Hz. Yûnus, Hz. Eyyûb, Hz. Hârûn ve Hz. Süleyman’ın adını zikretmiştir.

Bu âyette sayılanlar elbette vahiy alan bütün peygamberlerin isim listesi değildir. Nitekim En‘âm 6/84-87’de de şu isimler zikredilmektedir: “Biz ona İshâk ve (İshâk’ın oğlu) Ya‘kûb’u da armağan etmiş, hepsini de doğru yola iletmiştik. Daha önce de Nûh’u ve onun soyundan Dâvûd’u, Süleyman’ı, Eyyûb’u, Yûsuf’u, Mûsâ’yı ve Hârûn’u doğru yola iletmiştik. Biz iyi davrananları işte böyle mükâfatlandırırız. Zekeriyyâ, Yahyâ, Îsâ ve İlyâs’ı da (doğru yola iletmiştik). Hepsi de iyilerden idi. İsmâil, Elyesa‘, Yûnus ve Lût’u da (hidâyete erdirmiştik). Hepsini âlemlere üstün kılmıştık. Onların babalarından, çocuklarından ve kardeşlerinden bazılarına da (hidayet etmiştik). Onları biz seçmiştik ve doğru yola iletmiştik.” Bu âyette sayılanlar da bütün peygamberleri oluşturmamaktadır.

3. وَاٰتَيْنَا دَاوُ۫دَ زَبُورًا “Davud’a da Zebur’u vermiştik.” Yüce Allah bütün peygamberlerlere vahyettiğini beyan ettikten sonra, Hz. Dâvûd’a da Zebûr’u verdiğini bildirmektedir. Bu ifade İsrâ’ 17/55’te de geçmektedir. Âlimlerimiz Hz. Dâvûd’a verilen Zebûr’un 150 sûreden oluştuğunu, içinde hüküm ve farizaların bulunmadığını, Yüce Allah’ın övüldüğü içerikten meydana geldiğini bildirmektedir.(7) Âyette زَبُور zebûr kelimesinin eliflâmsız getirilmesinin nedeni, yüceliğine işaret olabileceği gibi,(8) âyet sonlarındaki â şeklindeki ses uyumu da olabilir.

Âyette diğer peygamberlerin değil de Hz. Dâvûd’un ve ona verilen Zebûr’un zikredilmesinin sebepleri şunlar olabilir:

Yüce Allah, peygamberlerin bir kısmını bir kısmına tafdîl ettiğini belirtmiş, daha sonra da “Dâvûd’a da Zebûr verdik” buyurmuştur. Bu ifade “Dâvûd büyük bir melik, hükümdar idi” demektir. Yüce Allah sonrasında daha önce zikrettiği o üstün kılma ve tafdîl etmeden maksadın, mal ile değil de ilim ve din cihetinden üstün kılmak olduğuna dikkat çekmek için ona vermiş olduğu malı ve mülkü zikretmemiş, aksine ona vermiş olduğu kitaptan, yani Zebûr’dan söz etmiştir.

Yüce Allah Zebûr’da, Hz. Muhammed’in, peygamberlerin sonuncusu, ümmetinin de ümmetlerin en hayırlısı olduğunu zikretmiştir. Nitekim Enbiyâ’ 21/105’te “Tevrat’tan sonra Zebûr’da da yazmışızdır ki arza (sadece) salih kullarım mirasçı olacaktır” buyurmuştur. Bu ayetin sonunda bahsedilen “salih kullar” ile Hz. Muhammed ve O'nun ümmeti kastedilmiştir.

Ayrıca Râzî’nin de vurguladığı gibi Kureyş kâfirleri, bir şeyi inceleyen ve tartışan kimseler değillerdi. Tam aksine onlar, ortaya bazı şüpheler atmak için Yahudilere müracaat ediyor, Yahudiler de onlara, “Mûsâ’dan sonra herhangi bir peygamber, Tevrat'tan sonra da herhangi bir kitap söz konusu değildir” diyorlardı. Bunun üzerine Yüce Allah da Hz. Dâvûd’a Zebûr’u verdiğini beyan ederek onların bu sözlerini reddetmiştir.”

Peygamberlik konusunu incelerken risalet ve nübüvvet kavramları hakkında bazı açıklamar yapmak gerekmektedir. Bu bağlamda daha önceden kaleme aldığımız ve Müzzemmil 73/15’te zikrettiğimiz bir tebliğ metni bulunduğunu ve arzu edenlerin o metni okumasını tavsiye etmekteyiz.(9)

ıı. Risaletin Bahaneleri Ortadan Kaldırıcılığı

وَرُسُلًا قَدْ قَصَصْنَاهُمْ عَلَيْكَ مِنْ قَبْلُ وَرُسُلًا لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَيْكَ وَكَلَّمَ اللّٰهُ مُوسٰى تَكْل۪يمًا رُسُلًا مُبَشِّر۪ينَ وَمُنْذِر۪ينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللّٰهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَكَانَ اللّٰهُ عَز۪يزًا حَك۪يمًا “Daha önce sana kıssasını anlattığımız elçilere de kıssasını sana anlatmadığımız elçilere de (vahyetmiştik). Allah Musa’ya da tam anlamıyla konuşmuştu. Müjdeleyiciler ve uyarıcılar olarak (gönderilen) elçilere de (vahyetmiştik) ki elçilerden sonra insanların Allah’a karşı herhangi bir delili (bahanesi) olmasın! Allah ‘azîz’dir (izzet ve güç sahibidir); hakîm’dir (doğru hüküm verendir).”

Buradakiوَرُسُلًا ve rusülen kelimesi “ve (şu) elçilere de (vahyetmiştik)”; قَدْ قَصَصْنَاهُمْ kad kasasnâhum ifadesi “elbette anlatmıştık, kıssa etmiştik”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; وَرُسُلًا ve rusülen kelimesi “ve (şu) elçilere de”; لَمْ نَقْصُصْهُمْ lem naksushum ifadesi “anlatmamıştık, anlatmadığımız”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana kıssasını anlatmadığımız”; وَكَلَّمَ ve kelleme fiili “konuşmuştu”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Musa’ya”; تَكْل۪يمًا teklîmen kelimesi “tam anlamıyla konuşarak”; مُبَشِّر۪ينَ mübeşşirine kelimesi “müjdeleyiciler olarak”; وَمُنْذِر۪ينَ ve münzirîne kelimesi “ve uyarıcılar olarak”; لِئَلَّا يَكُونَ liellâ yekûne ifadesi “olmasın diye, olmaması için”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlar için, insanlara”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a karşı”; حُجَّةٌ huccetün kelimesi “herhangi bir bahane, delil”; بَعْدَ الرُّسُلِ ba‘de’r-rusüli ifadesi “elçilerden sonra”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَز۪يزًا ‘azîzen kelimesi “çok güçlüdür”; حَك۪يمًا hakîmen kelimesi ise “hikmet sahibidir” demektir.

Burada risalet kurumunun doğru anlaşılmasıyla ilgili çok önemli bilgiler verilmekte, kıssası anlatılanlar gibi anlatılmayanların da vahye muhatap kılındığı, peygamberlerin görevleri ve peygamberlik kurumunun amacı gündeme getirilmektedir.

1. وَرُسُلًا قَدْ قَصَصْنَاهُمْ عَلَيْكَ مِنْ قَبْلُ وَرُسُلًا لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَيْكَ وَكَلَّمَ اللّٰهُ مُوسٰى تَكْل۪يمًا “Daha önce sana kıssasını anlattığımız elçilere de kıssasını sana anlatmadığımız elçilere de (vahyetmiştik). Allah Musa’ya da tam anlamıyla konuşmuştu.” Yüce Allah önceki âyette saydığı peygamberlerin dışında da başka peygamberler olduğunu işte bu âyetinde dile getirmekte ve burada adı geçen veya geçmeyen bütün peygamberlere vahyettiğini ilan etmektedir.

a) وَرُسُلًا قَدْ قَصَصْنَاهُمْ عَلَيْكَ مِنْ قَبْلُ وَرُسُلًا لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَيْكَ “Daha önce sana kıssasını anlattığımız elçilere de kıssasını sana anlatmadığımız elçilere de (vahyetmiştik).” Kur’ân’da daha önce yani bu sûre indirilmeden önce kıssası anlatılan peygamberler olduğu gibi kıssası anlatılmayan peygamberlerin de bulunduğu belirtilmektedir. Bununla ilgili olarak Mü’min 40/78’de şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun, senden önce de peygamberler göndermiştik. Onlardan sana kıssalarını anlattıklarımız da var, kıssasını sana anlatmadıklarımız da var. Hiçbir peygamber Allah’ın izni olmaksızın herhangi bir âyeti (delili) kendiliğinden getiremez. Allah’ın (azap) emri gelince de hak uygulanmış (olur); bâtılı seçenler orada hüsrana uğramışlardır.”

Kur’ân’da kıssası anlatılan peygamberlerin bütün peygamberler olduğu algısı yanlış olduğu gibi, peygamberlerin sadece Ortadoğu’ya gönderildiği iddiası da kesinlikle doğru değildir. Kur’ân’da kıssası anlatılanlar o dönemdeki muhatapların, haklarında şu veya bu ölçüde malumat sahibi olduğu peygamberlerdi. Bu itibarla, Mekkeli müşrikler Kur’ân’da kıssası anlatılan hiçbir peygamber için itirazda bulunamamıştı; çünkü kendileri de söz konusu peygamberler hakkında az veya çok bilgi sahibiydiler. İşte bu âyette de esasında dikkat çekilen husus budur ve Nisâ’ 4/163-164’teki bilgiyle de tamamen uyum söz konusudur.

Kur’ân’da ismi verilen peygamberler Ortadoğu’ya gönderilen ve isimlerini Mekkelilerin bildiği, hatta kıssasında son ümmet için örneklik bulunanlardır. Bütün peygamberlerin hayatı tevhidi tebliğle şekillendiği ve birbirine çok benzeyen tepkiler aldıkları için Yüce Allah adeta peygamberlerden örnekler sunmakta, Mekkelilerin de isimlerini bildiği peygamberlerden örneklemde bulunarak, Kur’ân’da 28 peygamberin kıssasına yer vermiştir. Zaten bir sonraki âyette de bu hususa değinilmektedir. Eğer aksi bir durum olsaydı, yani Kur’ân’da isimlerini ve kıssalarını hiçbir şekilde bilmedikleri peygamberlerden de söz edilseydi, müşriklerin vahyi yalanlaması için ellerine büyük bir fırsat geçmiş olacaktı.

Aslında bir grup peygamberden söz etmek bütün peygamberlerden söz etmekle eşdeğerdir; çünkü peygamberlerin kaimlerine tebliğ ettiği ilkeler aynı olduğu gibi karşılaştıkları ve aldıkları tepkiler de büyük oranda aynıydı. Bunun sonucu olarak, iman edenlerin ve inkâr edenlerin akıbetleri de büyük oranda aynılık içermektedir. Kur’ân’da kıssaların yer alma gerekçeleri ve kıssa kavramıyla ilgili bilgileri Yûsuf 12/3’te vereceğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz.

b) وَكَلَّمَ اللّٰهُ مُوسٰى تَكْل۪يمًا “Allah Mûsâ’ya da tam anlamıyla konuşmuştu.” Yüce Allah vahyine muhatap kıldığı peygamberleri için bazen “vahyettik”, bazen “verdik”, bazen “indirdik”, bazen “gönderdik” dendiği gibi bu örnekte de olduğu üzere “Allah Mûsâ’ya tam anlamıyla konuştu”, “Allah Mûsâ’ya sözünü tam anlamıyla söyledi” şeklinde de beyan edilmektedir. Bu çerçevede yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede Yüce Allah’ın Hz. Mûsâ’ya konuştuğu yani ona vahyettiği ifade edilmektedir.

A‘râf 7/143’te yer alan وَكَلَّمَهُ رَبُّهُ ifadesi bazıları tarafından “Rabbi onunla konuştu” şeklinde tercüme edilmektedir.(10) Esasında bu ifade “Allah’ın bir peygamberle konuşması” değil, “Allah’ın peygambere konuşması”dır ki bu durum, “vahiy akışının gerçekleştirilmesi”dir. Her iki ayette de geçen كَلَّمَ kelleme fiili “birine konuşmak” demektir; eğer maksat “biriyle veya birbiriyle konuşmak” olsaydı o zaman fiilin كَالَمَ kâleme kalıbında getirilmesi beklenirdi. Buradaki olayda Yüce Allah’ın Hz. Mûsâ’ya perde arkasından veya vahiy olmadan konuştuğu iddiasının delili yoktur. Meryem 19/52’de belirtildiği gibi, Hz. Mûsâ’nın yakınlaştırılması mekân ve mesafe olarak değil, makam ve huzur olarak düşünülmelidir.

2. رُسُلًا مُبَشِّر۪ينَ وَمُنْذِر۪ينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللّٰهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَكَانَ اللّٰهُ عَز۪يزًا حَك۪يمًا “Müjdeleyiciler ve uyarıcılar olarak (gönderilen) elçilere de (vahyetmiştik) ki elçilerden sonra insanların Allah’a karşı herhangi bir delili (bahanesi) olmasın! Allah ‘azîz’dir (izzet ve güç sahibidir); hakîm’dir (doğru hüküm verendir).” Yüce Allah kıssasını anlattığı ve/veya anlatmadığı bütün peygamberlere vahyettiğini beyan ettikten sonra, bu âyette peygamberlerin gönderiliş gayesine değinmektedir.

a) رُسُلًا مُبَشِّر۪ينَ وَمُنْذِر۪ينَ “Müjdeleyiciler ve uyarıcılar olarak (gönderilen) elçilere de (vahyetmiştik).” Yüce Allah peygamberlik kurumunu kendibaşınalık şeklinde değil de muhataplarını yerine göre “müjdelemek”, yerine göre de “uyarmak” şeklinde belirlemektedir. Bu çerçevede رُسُل rusül kelimesi kullanılarak bütün “rasüllerin/elçilerin müjdeleyiciler ve uyarıcılar” olduğu bildirilmektedir ki Bakara 2/213’te en-nebiyyîne “nebiler” kelimesi kullanılmakta ve onların da aynı görevle yükümlü tutuldukları, “nebîlerin müjdeleyiciler ve uyarıcılar” olarak gönderildikleri beyan edilmektedir.

b) لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللّٰهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ “Rasüllerden/elçilerden sonra insanların Allah’a karşı herhangi bir delili (bahanesi) olmasın!” Yüce Allah meleklerden ve insanlardan elçiler seçtiğini haber vererek,(11) peygamberlik kurumunu kendisinin şekillendirdiğini ifade etmektedir. Daha önce de belirttiğimiz üzere, her topluma bir peygamber gönderildiği, her toplumun bir hidayete çağırıcısının bulunduğu da Kur’ân’da beyan edilmektedir.(12) Bunun sebebi işte bu cümlede verilmekte ve insanların peygamberlerin görevlendirilmesinden sonra Yüce Allah’a karşı sunacakları herhangi bir bahanelerinin kalmaması hedeflenmektedir.

Konuyla ilgili olarak Tâhâ 20/134. âyette şöyle buyrulmaktadır: “Eğer biz, Kur’ân’ı göndermeden önce onları bir azapla helâk etseydik ‘Ey Rabbimiz! Bize bir elçi göndermen gerekmez miydi ki şu aşağılığa ve rüsvaylığa düşmeden önce âyetlerine uysaydık’ derlerdi.” Benzer şekilde Kasas 28/47’de de şu bilgilere yer verilmektedir: “Kendi yaptıklarından dolayı başlarına bir sıkıntı geldiğinde ‘Ey Rabbimiz! Bize bir elçi gönderseydin de âyetlerine uyup müminlerden olsaydık!’ diyecek olmasalardı (seni göndermezdik).” Mâide 5/19’da şu ifadeler zikredilmektedir: “Ey kitap ehli! Peygamberlerin arası kesildiği bir sırada size elçimiz geldi. Gerçekleri size açıklıyor ki (kıyamette): ‘Bize bir müjdeleyici ve uyarıcı gelmedi’ dersiniz (demeyesiniz) diye. İşte size müjdeleyici ve uyarıcı gelmiştir. Allah her şeye hakkıyle kadirdir.”

Bu meselede çarpıcı mesaj içeren bir başka âyet grubu ise En‘âm 6/155-157’de şöyledir: “İşte bu (Kur’an), bizim indirdiğimiz mübarek bir kitaptır. Buna uyun ve Allah’a karşı takvâlı olun ki size merhamet edilsin. ‘Kitap, yalnız bizden önceki iki topluluğa (Hıristiyanlara ve Yahudilere) indirildi, biz ise onların okumasından gerçekten habersizdik’ dersiniz (demeyesiniz) diye. Yahut ‘Bize de kitap indirilseydi, biz onlardan daha çok doğru yolda olurduk’ dersiniz (demeyesiniz) diye (Kur’an’ı indirdik). İşte size de Rabbinizden açık bir delil, hidâyet ve rahmet geldi. Kim, Allah’ın âyetlerini yalanlayıp onlardan yüz çevirenden daha zalimdir! Âyetlerimizden yüz çevirenleri, yüz çevirmelerinden ötürü azabın en kötüsüyle cezalandıracağız.”

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bu cümlesi risalet kurumunun en önemli ilkelerinden birisini içermekte ve kendilerine peygamber gönderilenlerin artık “peygamber gönderilseydi şöyle şöyle olmazdık, yapmazdık” türünden birtakım bahaneleri kalmaması amaçlanmaktadır.

c) وَكَانَ اللّٰهُ عَز۪يزًا حَك۪يمًا “Allah ‘azîz’dir (güç sahibidir); hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Yüce Allah peygamberlik kurumuna dair belirlediği esasları, kimleri peygamber yapacağını, insanların itiraz edemeyecek duruma getirilmeleri vs. konularda yegâne üstün güç olduğunu ve verdiği kararlarında da hikmet sahibi olduğunu beyan etmektedir.

ııı. Vahye Yüce Allah’ın ve Meleklerin Şahitliği

لٰكِنِ اللّٰهُ يَشْهَدُ بِمَآ اَنْزَلَ اِلَيْكَ اَنْزَلَهُ بِعِلْمِه۪ وَالْمَلٰٓئِكَةُ يَشْهَدُونَ وَكَفٰى بِاللّٰهِ شَه۪يدًا “Fakat Allah sana indirdiğini kendi ilmi ile indirdiğine şahitlik eder; melekler de (buna) şahitlik ederler. Şahit olarak Allah yeter.”

Âyetteki لٰكِنِ lâkin edatı “lakin, ancak, fakat”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; يَشْهَدُ yeşhedü fiili “şahittir, şahitlik eder”; بِمَآ اَنْزَلَ ۪ bimâ enzele ifadesi “indirdiği şeye”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; اَنْزَلَهُ enzelehû ifadesi “(ki) onu indirmiştir”; بِعِلْمِه bi‘ılmihî ifadesi “O’nun ilmiyle, bilgisiyle”; وَالْمَلٰٓئِكَةُ ve’l-melâiketü kelimesi “melekler de”; يَشْهَدُونَ yeşhedûne fiili “şahitlik ederler”; وَكَفٰى بِاللّٰهِ ve kefâ billâhi ifadesi “Allah yeter”; شَه۪يدًا şehîden kelimesi ise “şahit olarak” demektir.

Burada Kur’ân’ın ilahi olduğunun şahitleri olarak Yüce Allah’ın ve meleklerin şahitliğiyle ilgili bilgiler dile getirilmektedir.

1. لٰكِنِ اللّٰهُ يَشْهَدُ بِمَآ اَنْزَلَ اِلَيْكَ اَنْزَلَهُ بِعِلْمِه۪ وَالْمَلٰٓئِكَةُ يَشْهَدُونَ “Fakat Allah sana indirdiğini kendi ilmi ile indirdiğine şahitlik eder; melekler de (buna) şahitlik ederler.” Yüce Allah risalet ve vahiy kurumuyla ilgili olarak verdiği bilgileri Hz. Peygamber’e indirdiği Kur’ân üzerinden şekillendirmekte ve Kur’ân’ı kendi bilgisinin bir ürünü olarak indirdiğine hem kendisinin hem de meleklerin şahitlik ettiğini ifade etmektedir. Anlaşılıyor ki daha önce Mekkeli müşriklerin karşı çıktığı gibi Medine’de de Hz. Peygamber’in risaletini kabul etmeyenler vardı ve bunlar özellikle İslam’a girmek isteyenleri engellemek için kendilerince birtakım faaliyetler içerisine girmişlerdi. İşte onların bu faaliyetlerini karşılamak ve cevaplamak üzere Yüce Allah vahyi Hz. Peygamber’e kendi eşsiz ve erişilmez bilgisinin bir sonucu olarak gönderdiğine hem kendisinin hem de melekelerin şahitlik ettiğini bildirmektedir.

Hz. Peygamber’in risalet göreviyle ilgili ilk ve en etkili şahit elbette Yüce Allah’tır. Nisâ’ 4/79’da da bu konuda bilgi verilmekte ve Hz. Peygamber’in risaletiyle ilgili olarak Yüce Allah’ın şahit olarak yettiği beyan edilmektedir. Burûc 85/9’da da dile getirildiği gibi, Yüce Allah her şeyin şahididir ve En‘âm 6/19’da geçtiği üzere, şahidi olduğu konularda muhataplar bunun aleyhte bir nokta olduğunu bilmelidirler.

Yüce Allah’ın ve meleklerin şahitliğiyle ilgili olarak tevhid konusunun ele alındığı Âl-i İmrân 3/18’de de benzer bir kullanım söz konusudur. En‘âm 6/19’da da zikredildiği üzere, Yüce Allah’tan daha büyük hiçbir şahit elbette yoktur. Vahyi indirenler melekler olduğu için Kur’ân’ın Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisinin eseri olduğuna onlar da şahitlik etmektedir. Bu arada Hz. Peygamber’in peygamberliğini inkâr edenlere karşı Yüce Allah’ın Ra‘d 13/43’te verdiği şu bilgiler çok önemlidir: “Kâfir olanlar ‘Sen rasûl olarak gönderilmiş bir kimse değilsin’ derler. De ki: Benimle sizin aranızda şahit olarak Allah ve yanında Kitab’ın bilgisi olan(lar) yeter.”

2. وَكَفٰى بِاللّٰهِ شَه۪يدًا “Şahit olarak Allah yeter.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e indirdiği vahiy olan Kur’ân’ı kendi ilminin bir sunucu olarak indirdiğine meleklerlerin de şahitlik ettiğini beyan ettikten sonra, esasında kendi şahitliğinin de yettiğini özellikle yeniden vurgulamaktadır.

Kur’ân’daki كَفٰى بِاللّٰهِ kefâ billâhi ifadeleri ve Yüce Allah’ın hangi konularda kullarına yettiği hakkında Nisâ’ 4/6, 45, 70 ve 79. âyetlerde bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrar etmeyeceğiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah Hz. Peygamber’in risaletine şahit olarak kendisinin yettiğini bildirmektedir. Âl-i İmrân 3/18’de Yüce Allah kendisinden başka hiçbir ilah olmadığına kendisinin, meleklerin ve ilim sahiplerinin şahitlik ettiğini bildirmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede de benzer bir mana yer almakta ve Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e indirdiği vahyini kendi ilmiyle indirdiğine kendisinin şahit olduğu ve O’nun şahitliğinin yettiği beyan edilmiş olmaktadır.

b) İnkârcılığın Sonu Ve İlâhî Bir Uyarı

Yüce Allah, sûrenin 167-170. âyetlerinde inkâr edip insanları Allah’ın yolundan engelleyenlerin büsbütün yoldan saptıklarını, ayrıca inkârlarını zulme dönüştürenleri de asla bağışlamayacağını, onları içinde ebedi olarak kalacakları cehennemin yolundan başka hiçbir yola iletmeyeceğini, bunun kendisi için son derece kolay olduğunu bildirmekte ve şu evrensel uyarıyı yapmaktadır: “Ey insanlar! Muhakkak ki Rasûl size Rabbinizden gerçeği getirdi; (o halde) kendi iyiliğinize olarak (ona) iman edin. Eğer inkâr ederseniz, göklerde ve yerde ne varsa muhakkak ki hepsi sadece Allah’ındır. Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

ı. İnkarın Akıbeti: Sapkınlık

اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ قَدْ ضَلُّوا ضَلَالًا بَع۪يدًا “Şüphesiz ki inkâr edip (insanları) Allah yolundan alıkoyanlar elbette (doğru yoldan) tamamen uzaklaşmışlardır.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا innellezîne keferû ifadesi “muhakkak ki inkar etmiş olanlar, kâfir olanlar”; وَصَدُّوا ve saddû fiili “ve engellemiş (olanlar)”; عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ‘an sebîlillâhi tamlaması “Allah’ın yolundan”; قَدْ ضَلُّوا kad dallû fiili “elbette sapmış (olurlar)”; ضَلَالًا بَع۪يدًا dalâlen ba‘îden tamlaması ise “tam anlamıyla sapmış olarak” demektir.

Burada inkârcıların ve insanları Yüce Allah’ın yolundan saptıranların feci akıbeti gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Kur’ân vahyinin kendisine ait olduğuna şahitlik ettiğini beyan ettikten sonra, bu konuyu veya vahye dayalı başka hakikat konularını inkâr edenlerin, özellikle Medine’deki kitap ehlinin aynı zamanda insanları Allah’ın yolundan engellemiş olacaklarını, dolayısıyla hakikattan tam anlamıyla yani çok çok uzak bir şekilde sapmış olacaklarını bildirmektedir. Nisâ’ 4/116’da da belirttiğimiz üzere, âyetin sonunda yer alan ضَلَالًا بَع۪يدًا dalâl-i ba‘îd tamlaması çeşitli âyetlerde(13) geçmekte ve “uzak, büsbütün, derin, iyice bir sapıklık” manasına gelmektedir. Demek ki vahyi, vahyin kaynağını ve bunu insanlara iletmekle yükümlü tutulan Hz. Peygamber’in risaletini inkâr edenlerin işte bu şekilde büsbütün sapmış olacakları haber verilmektedir.

ıı. Zulmun Sonu: Eebedi Cehennem

اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَظَلَمُوا لَمْ يَكُنِ اللّٰهُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ وَلَا لِيَهْدِيَهُمْ طَر۪يقًا اِلَّا طَر۪يقَ جَهَنَّمَ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا وَكَانَ ذٰلِكَ عَلَى اللّٰهِ يَس۪يرًا “İnkâr edip haksızlık edenleri Allah asla bağışlayacak değildir. Onları içinde ebedî kalacakları cehennemin yolundan başka bir yola ulaştıracak da değildir. Bu, Allah’a çok kolaydır.”

Buradaki اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا innellezîne keferû ifadesi “şüphesiz ki inkar etmiş olanlar, kâfir olanlar”; وَظَلَمُوا ve zalemû fiili “ve zulmedenler, haksızlık edenler”; لَمْ يَكُنِ lem yekün fiili “(şunu yapacak) değildir, (şöyle) değildir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لِيَغْفِرَ li yağfira ifadesi “bağışlayacak (değildir)”; لَهُمْ lehum ifadesi “onları”; وَلَا لِيَهْدِيَهُمْ ve lâ liyehdiyehum ifadesi “ve onları iletmeyecektir, iletecek değildir”; طَر۪يقًا tarîkan kelimesi “doğru yola”; اِلَّا طَر۪يقَ جَهَنَّمَ illâ tarîka cehenneme istisnası “cehennem yolundan başka”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “uzun süre kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; اَبَدًا ebeden kelimesi “ebedi olarak”; وَكَانَ ذٰلِكَ ve kâne zâlike ifadesi “bu (durum şöyle)dir”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; يَس۪يرًا yesîran kelimesi ise “kolay(dır)” demektir.

Burada inkârda direnip bunu zulme dönüştürenlerin ebedi olarak cehennemlik olacakları gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَظَلَمُوا لَمْ يَكُنِ اللّٰهُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ وَلَا لِيَهْدِيَهُمْ طَر۪يقًا “İnkâr edip zulmedenleri Allah asla bağışlayacak değildir. Onları (başka) bir yola iletecek de değildir.” Yüce Allah inkâr edip başkalarını da Allah yolundan engelleyenlerin tam anlamıyla saptığını beyan ettikten sonra, küfrün ne kadar tehlikeli bir sapkınlık olduğuna yeniden dikkat çekmekte ve bu türden inkârcılıkların insanların zalim olmasına kadar varabileceğine işaret etmektedir. Böyleleri için artık mağfiret de yoktur; dosdoğru yol anlamında hiçbir tarîk’e rehberlik de hidayet de söz konusu olmayacaktır.

Bu ifadenin bir benzeri daha önce yorumladığımız Nisâ’ 4/137’de iman-küfür, iman-küfür ve küfürde ilerleyen, inançta zikzaklar çizen münafıklarla ilgili bir bağlamda şu şekilde zikredilmektedir: “Allah (işte) onları bağışlamayacak ve onları doğru yola iletecmeyecektir.”

Âyetin sonunda yer alan لِيَغْفِرَ li yağfira ve لِيَهْدِيَ li yehdiye fiillerinin başındaki lâm/li harflerinin te’kid yani “pekiştirme” manası verdiği ifade edilmektedir. Buna göre, küfürde kararlılık gösterenlerin ve bunu zulme dönüştürenlerin yapısına uygun olarak böylelerinin bağışlanmaması ve kendilerinin طَر۪يق tarîk yani doğru yol anlamında hidayete erdirilmeyecek oluşları ile ilgili olarak te’kidli yani pekiştirilmiş ifadeler tercih edilmiştir. Yüce Allah indirdiği hakikatleri inkâr eden ve inkârlarını önce kendi fıtrat ve vicdanlarına, sonra da başkalarına zulme, haksızlığa dönüştürenleri asla bağışlamayacağını ve kendileri küfürde direttikleri için onları hidayete erdirmeyeceğini ilan etmektedir.

2. اِلَّا طَر۪يقَ جَهَنَّمَ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا وَكَانَ ذٰلِكَ عَلَى اللّٰهِ يَس۪يرًا “(Onları) içinde ebedi olarak kalacakları cehennemin yolundan başka (bir yola iletmeyecektir). Bu da Allah’a çok kolaydır.” Yüce Allah inkârı hayat tarzına dönüştüren ve bunun devamında da hem kendisine hem de başkalarına haksızlık edenleri bağışlamayacağını beyan ettikten sonra, böylelerini sadece ve sadece içinde ebedi kalacakları cehennemin yoluna ileteceğini bildirmekte, muhatapları tehdit etmekte, dolaylı olarak da tevbeye davet etmektedir. Bu arada belirtelim ki cehennemde kalışın ebedi olduğu çeşitli âyetlerde(14) zikredilmektedir.

Ebed kavramı Kur’ân’da 28 defa geçmektedir. Bunların dokuzu cennetle,(15) üçü cehennemle ilgili olmak üzere(16) 12 tanesi âhiret şartlarıyla ilgilidir. Geriye kalanlar ise dünya hayatıyla ilişkilidir ve çeşitli kayıtlar içermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de beyan edildiği gibi, cehennem hayatı da tıpkı cennet hayatı gibi ebedidir ve cehennem var olduğu sürece oradan çıkış olmayacaktır. “Ebed” kavramıyla ilgili olarak Bakara 2/95’te bilgi verdiğimiz için aynı bilgileri tekrarlamayacağız.

Yüce Allah hak edenleri ebedi kalacakları cehenneme atmasının kendisi için son derece kolay olduğunu da وَكَانَ ذٰلِكَ عَلَى اللّٰهِ يَس۪يرًا “Bu, Allah’a çok kolaydır” ifadesiyle ortaya koymaktadır. Nisâ’ 4/30’da da belirttiğimiz üzere, karar vermede ve verdiği kararları uygulamada Yüce Allah için hiçbir zorluk söz konusu olamaz; her bir kararını uygulaması O’nun için son derece kolaydır. Bu ifadenin benzerleri Nisâ’ 4/30, 169, Hacc 22/70, ‘Ankebût 29/19, Rûm 30/27, Ahzâb 33/30, Hadîd 57/22, Teğâbun 64/7 gibi âyetlerde de zikredilmekte, Allah için zorluğun söz konusu edilemeyeceği açıkça ortaya konulmuş olmaktadır.

ııı. Bütün İnsanlığa İlahi Davet: İman

يَآ اَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَآءَكُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّكُمْ فَاٰمِنُوا خَيْرًا لَكُمْ وَاِنْ تَكْفُرُوا فَاِنَّ لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَكَانَ اللّٰهُ عَل۪يمًا حَك۪يمًا “Ey insanlar! Elbette Elçi size Rabbinizden gerçeği getirdi; kendi iyiliğiniz için (ona) iman edin! İnkâr ederseniz, göklerde ve yerde ne varsa şüphesiz ki hepsi yalnızca Allah’a aittir. Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (doğru hüküm verendir).”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا النَّاسُ yâ eyyühennâsü hitabı “ey insanlar”; قَدْ جَآءَكُمُ kad câeküm fiili “elbette size geldi”; الرَّسُولُ er-rasûlü kelimesi “bir Elçi, Resül”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile”; مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinizden”; فَاٰمِنُوا fe âminû emri “(ona) iman edin, inanın”; خَيْرًا hayran kelimrsi “hayırlısı olarak”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin”; وَاِنْ تَكْفُرُوا ve in tekfurû ifadesi “ve eğer inkâr ederseniz”;فَاِنَّ لِلّٰهِ fe inne lillâhi ifadesi “şüphesiz ki sadece Allah içindir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan şeyler”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerde olanlar”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمًا ‘alîmen kelimesi “bilen(dir)”; حَك۪يمًا hakîmen kelimesi ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın bütün insanlığa hitabı, imanın mutlak hayır oluşu ile inkârın kişinin kendisine zararına dair bir uyarı gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَآءَكُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّكُمْ فَاٰمِنُوا خَيْرًا لَكُمْ “Ey insanlar! Elbette Elçi size Rabbinizden gerçeği getirdi; kendi iyiliğiniz için (ona) iman edin!” Burada iki hususa dikkat çekilmektedir:

a)يَآ اَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَآءَكُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّكُمْ “Ey insanlar! Elbette Elçi size Rabbinizden gerçeği getirdi.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in risaletine iman etmeyen başta Medine’li kitap ehli olmak üzere, bütün insanlığa seslenmekte ve onun الْحَقّ el-hakk olan gerçeği yani Kur’ân’ı getirdiğini, ona iman etmenin kişilerin kendi hayrına olacağını bildirmektedir. İlk muhatapların Medineliler olduğunun delili, devam eden âyetlerdeki hitaplar ve içerikleridir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’in muhataplarına iletmesi için kendilerine Rablerinden gelen el-hakk denen gerçeğin bilgisinin, yani hak ve hakikat olan Kur’ân’ın geldiğini bildirmesini emretmektedir. Âyette geçen النَّاس en-nâs kelimesi öncelikle vahyin ilk muhataplarından sayılan Medine’li inkârcılardır; ancak bunun evrensel manada bütün insanları içermesine engel bir durum da yoktur. Böylece hiç kimsenin bir mazereti kalmadığı bu şekilde beyan edilmiş olmaktadır.

Kur’ân’da hakk/el-hakk kelimeleri 227 kez geçmekte, bunların bir kısmında Kur’ân için kullanılmaktadır. Kur’ân, “gerçeği getiren ve gerçeği temsil eden” bir kitaptır.(17) Yûnus 10/32’de ifade edildiği üzere, “Hakk’tan öte geriye sapkınlık kalacağı” için, Kur’ân’ın hakkı temsil eden temel değer olduğu açık bir gerçektir. Kur’ân’ın sunduğu bütün bilgiler, inananlar için tartışma kaldırmayacak netlikte açıktır. Bir ismi de el-Hakk olan Yüce Allah, el-hakk adını verdiği bu son mesajıyla insanoğluna hakkı ve hakikati bildirmeyi, gönderdiği ilâhî mesajlarla hayatı düzenlemenin önemini öğretmeyi amaçlamaktadır. Kur’ân’ın el-Hakk ismiyle söylenmek istenen şudur: Hakka ve hakikate ulaşmanın yolu bir adı da el-Hakk olan Kur’ân’dan geçmektedir; başka yollar birer çıkmaz sokaktır.

b)فَاٰمِنُوا خَيْرًا لَكُمْ “(O halde) kendi iyiliğinize olarak (ona) iman edin!” Bu cümle “(O halde) iman edin (ki bu) sizin için mutlak manada hayırlıdır” şeklinde de tercüme edilebilir. Yüce Allah Hz. Peygamber’in bütün insanlara hak ve hakikati getirdiğini beyan ederek, herkesin ona iman etmesi gerektiğini hükme bağlamaktadır. Üstelik insanlar eğer bu gerçeklere iman ederlerse, bunun kendilerinin hayrına ve yararına olacağını bildirmekte, imanın inkâr, şirk, nifak vs. inanç ve uygulama bozukluklarından ve hastalıklarından gerçek ve mutlak manada hayırlı olduğunu özellikle bildirmektedir.

Burada geçen خَيْرًا لَكُمْ hayran leküm ifadesi “sizin için daha hayırlıdır” manasına değil, “sizin için gerçek ve mutlak hayırlıdır” anlamında yorumlanmalıdır. Çünkü imanın karşısında bulunan hiçbir şey hiçbir şekilde hayır içermez. Zirâ Yûnus 10/32’de de belirtildiği gibi, “hakkın ötesinde geride sapkınlıktan başka bir şey kalmamakta”dır. Bu nedenle sapkınlıkta hiçbir hayır olamaz; zira iman etmek hayra talip olmaktır. Bunun aksine bir durum olursa bunun cevabı ise devam eden cümlede verilmektedir.

2. وَاِنْ تَكْفُرُوا فَاِنَّ لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “İnkâr ederseniz, göklerde ve yerde ne varsa şüphesiz ki hepsi yalnızca Allah’a aittir.” Yüce Allah insanlardan hak ve hakikate iman etmelerini istemekte, bunu hepsine emretmektedir. Ancak bu emre itibar etmeyip de inkârı tercih edenler olursa, bilmelidirler ki Yüce Allah’ın onların imanına ihtiyacı yoktur. Çünkü iman kişinin kendi lehinde bir tercih ve kurtuluş limanıdır. Eğer inkârı tercih ederlerse bunun Yüce Allah’a hiçbir zararının olmayacağı, aksine göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğu ifade edilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Zümer 39/7’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer inkâr ederseniz, muhakkak ki Allah, size muhtaç değildir. (Bununla beraber) O, kullarının küfrüne razı olmaz. Eğer şükrederseniz sizden bunu kabul eder. Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez. Sonunda dönüşünüz sadece Rabbinizedir ve O, yaptığınız şeyleri size haber verecektir. Muhakkak ki O, kalplerin özünü bilendir.”

İnsanların nankörlüklerine karşılık Yüce Allah’ın bundan zengin olduğu, yani küfrün O’na hiçbir şekilde zararının olamayacağı, Yüce Allah’ın insanların imanına muhtaç olmadığı çeşitli âyetlerde beyan edilmektedir. Bu çerçevede Lokmân 31/12’de şöyle buyrulmaktadır: “Şükreden ancak kendisi için şükretmiş olur. Nankörlük eden de (bilsin ki) muhakkak ki Allah zengindir (hiçbir şeye muhtaç değildir); hamîd’dir (her türlü övgüye lâyıktır).” Yüce Allah kulların şükretmelerinin karşılığının yine kendilerine olacağını beyan ettikten sonra, onların küfrü tercih etmeleri halinde kendisine hiçbir şekilde zarar veremeyeceklerini, çünkü kendisinin gerçek zengin olduğunu ve hamdedilmeye layık yegâne kudret olduğunu haber vermektedir. Yüce Allah gerçek zengin ve müstağnî olandır; yani kullarının hiçbir şeyine muhtaç değildir.(18) Zira gerçek zengin olan sadece ve sadece Yüce Allah’tır; bütün insanlar ise O’na muhtaçtır.(19)

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin Hz. Süleyman’ın dilinden Neml 27/40’taki karşılığı şöyledir: “Kâfir olana gelince, (o da bilsin ki) Rabbim ihtiyaçsızdır; çok ikram sahibidir.” İbrâhim 14/7’de ise şu ifadeler geçmektedir: “Eğer nankörlük ederseniz hiç şüphesiz azabım çok şiddetlidir! diye bildirmişti.” Konuyla ilgili olarak Rûm 30/44’te şöyle buyrulmaktadır: “Her kim nankörlük ederse nankörlüğü kendi aleyhinedir.” İşte bu ve benzer âyetlerden de anlaşıldığı gibi kişiler yaptıkları kötülükleri ancak ve ancak kendi aleyhlerine işler(20) ve sonuçta hak ettikleri akıbetle de karşılaşırlar.

İnsan davranışlarının kişilerle ilişkisi bağlamında Kur’ân’da geçen “Kim bir iyilik yaparsa kendisi için, kim de bir kötülük yaparsa kendi aleyhine yapmış olur”(21) manasına gelebilecek âyetler konunun anlaşılmasında önemli mesajlar içermektedir. Kur’ân’a göre davranışlar yapanlarıyla ilişkilidir; iyilik yapanların iyiliklerinin kendileri için olduğu gibi kötülük yapanların kötülüklerinin de kendilerine yönelik olacağı evrensel bir hakikat olarak zihinlere kazınmak istenmektedir.

Göklerde ve yerde ne varsa hepsinin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/126, 131 ve 132. âyetlerde bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim: İman edeneler bilmelidirler ki imanları kendi hayırlarınadır. İnkâr edenler de bunun kendi aleyhlerine olduğunu ve Yüce Allah’a hiçbir zararlarının dokunmayacağını unutmamalıdırlar. Çünkü âlemde ne varsa hepsi Yüce Allah’ındır ve her bir şey O’nun bilgi sisteminde yer almaktadır.

3. وَكَانَ اللّٰهُ عَل۪يمًا حَك۪يمًا “Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Yüce Allah her şeyi engin ve erişilmez bilgisiyle bilmekte, iman ve inkâr noktasında kimin hakkında ne hüküm verirse bu hükmün hikmetler içerdiğini hatırlatmaktadır. Yüce Allah’ın bilgisi eşsizdir ve bunun gereği olarak da hükümlerinde hikmetsiz hiçbir unsur bulunmamaktadır.

c) Kitap Ehline Yönelik Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 171-173. âyetlerinde kitap ehlinin dinlerinde aşırıya kaçmamalarını, Allah hakkında, gerçekten başkasını söylememelerini, Meryem’in oğlu İsa Mesîh’in ancak ve ancak Allah’ın Rasûlü olduğunu, onun Allah’ın, Meryem’e ulaştırdığı (kün: ol) kelimesi(nin eseri) ve kendisinden bir ruh olduğunu ifade etmekte, Allah’a ve rasüllerine iman edilmesi gerektiğini, “(Tanrı) üçtür” dememelerini, onlar için hayırlı olmak üzere bundan vazgeçmelerini emretmekte, sadece ve sadece Allah’ın bir tek ilah olduğunu, çocuk sahibi olmaktan münezzehliğini, göklerde ve yerde ne varsa hepsinin sadece O’nun olduğunu ve nihayet vekîl olarak Allah’ın yettiğini bildirmektedir.

Ardından, Mesîh İsa’nın da Yüce Allah’a yakın meleklerin de Allah’ın kulu olmaktan geri durmadıkları, her kim O’na kulluktan geri durup büyüklenirse Allah’ın hepsini zamanı gelince huzurunda toplayacağı bildirilmekte, ödül ve azapla ilgili şöyle buyrulmaktadır: “İman edip sâlih ameller işleyenlere (Allah) ecirlerini tam olarak verecek ve onlara lütfundan daha fazlasını da ihsan edecektir. (Kulluğundan) kaçınan ve kibirlenenlere gelince (Allah) onlara elem verici bir şekilde azap edecektir. Onlar, kendileri için Allah’tan başka dost ve bir yardımcı bulamayacaklar.”

ı. Hz. İsa’nın Durumu ve Tevhid İnancı

يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا ف۪ي د۪ينِكُمْ وَلَا تَقُولُوا عَلَى اللّٰهِ اِلَّا الْحَقَّ اِنَّمَا الْمَس۪يحُ ع۪يسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللّٰهِ وَكَلِمَتُهُ اَلْقٰيهَآ اِلٰى مَرْيَمَ وَرُوحٌ مِنْهُ فَاٰمِنُوا بِاللّٰهِ وَرُسُلِه۪ وَلَا تَقُولُوا ثَلٰثَةٌ اِنْتَهُوا خَيْرًا لَكُمْ اِنَّمَا اللّٰهُ اِلٰهٌ وَاحِدٌ سُبْحَانَهُٓ اَنْ يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ لَهُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ وَكَفٰى بِاللّٰهِ وَك۪يلًا “Ey kitap ehli! Dininiz hakkında aşırı gitmeyin ve Allah hakkında, gerçek(ler)den başkasını söylemeyin! Mesih (yani) Meryem oğlu İsa, sadece Allah’ın elçisidir. (Allah’ın), Meryem’e ulaştırdığı kelimesidir; O’ndan bir rûhtur (mesajdır). Allah’a ve elçilerine iman edin! ‘(Tanrı) üçtür!’ demeyin; sizin için hayırlı olmak üzere bundan vazgeçin! Yalnızca Allah’tır tek ilah. O, çocuk sahibi olmaktan yücedir. Göklerde ve yerde ne varsa hepsi yalnızca O’na aittir. Vekil (güven kaynağı) olarak Allah yeter.”

Âyetteki يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ yâ ehle’l-kitâbi hitabı “ey kitap ehli”; لَا تَغْلُوا lâ tağlû emri “aşırı gitmeyin, haddi aşmayın”; ف۪ي د۪ينِكُمْ fî dîniküm ifadesi “sizin dininiz hakkında”; وَلَا تَقُولُوا ve lâ takûlû emri “demeyin”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah hakkında, Allah’la ilgili olarak”; اِلَّا الْحَقَّ ille’l-hakka istisnası “gerçekten başkasını”; اِنَّمَا الْمَس۪يحُ inneme’l-mesîhu ifadesi “ancak ve ancak Mesîh”; ع۪يسَى ابْنُ مَرْيَمَ ‘ıse’bnü meryeme tamlaması “(yani) Meryem’in oğlu İsâ”; رَسُولُ اللّٰهِ rasûlüllâhi tamlaması “Allah’ın elçisi(dir)”; وَكَلِمَتُهُ ve kelimetühû ifadesi “ve O’nun kelimesi(dir)”; اَلْقٰيهَا elkâhâ ifadesi “onu vermiştir”; اِلٰى مَرْيَمَ ilâ meryeme ifadesi “Meryem’e”; وَرُوحٌ ve rûhun kelimesi “ve bir ruhtur”; مِنْهُ minhu ifadesi “O’ndan”;فَاٰمِنُوا fe âminû emri “iman edin, inanın”; بِاللّٰهِ ۪ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَرُسُلِه ve rusülihî ifadesi “ve O’nun elçilerine”; وَلَا تَقُولُوا ve lâ tekûlû emri “(ilah hakkında) demeyin”; ثَلٰثَةٌ selâsetün kelimesi “üç(tür)”; اِنْتَهُوا intehû emri “kaçının, vazgeçin”; خَيْرًا hayran kelimrsi “hayır olarak”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin”; اِنَّمَا اللّٰهُ innemellâhu ifadesi “ancak ve ancak Allah (şöyledir)”; اِلٰهٌ وَاحِدٌ ilâhun vâhıdün tamlaması “tek ilahtır”; سُبْحَانَهُ sübhânehû ifadesi “O’nun şanı yücedir, (O, şundan) münezzehtir”; اَنْ يَكُونَ en yekûne ifadesi “olmasından”; لَهُ lehû ifadesi “O’nun için”; وَلَدٌ veledün kelimesi “herhangi bir çocuk”; لَهُ lehû ifadesi “sadece O’na aittir, O’nundur”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan şeyler”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı ifadesi “ve yerde olan şeyler”; وَكَفٰى بِاللّٰهِ ve kefâ billâhi ifadesi “ve Allah yeter”; وَك۪يلًا vekîlen kelimesi ise “vekil olarak” demektir.

Burada Hıristiyanların Hz. İsa ile ilgili yanlış inanışları, Hz. İsa’nın durumu, tevhidin bazı esasları gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا ف۪ي د۪ينِكُمْ وَلَا تَقُولُوا عَلَى اللّٰهِ اِلَّا الْحَقَّ “Ey kitap ehli! Dininiz hakkında aşırı gitmeyin ve Allah hakkında, gerçek(ler)den başkasını söylemeyin!” Yüce Allah genelde kitap ehliyle ilgili uyarılarda bulunduktan sonra, bu âyette sözü Hz. İsa ile ilgili yanlış kanaatlere getirmekte ve kendilerini uyarmaktadır.

a) يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا ف۪ي د۪ينِكُمْ “Ey kitap ehli! Dininiz hakkında aşırı gitmeyin!” Âyetteki Hıristiyanlara yönelik hitap “ey kitap ehli, dininiz hakkında aşırı gitmeyin” diye başlamaktadır ki maksat, Yahudilerin, annesine iftira atarak nesebini dile doladıkları Hz. İsa’yı bu defa insan olmaktan ilah olmaya çeviren Hıristiyanların Hz. İsa’yı ilahlaştırma, onu Yüce Allah’ın oğlu sanma kabullerini terk etmelerini sağlamaktır. Dinde aşırıya kaçılmamasıyla ilgili bir başka uyarı yine kitap ehline yönelik olarak Mâide 5/77’de zikredilmektedir. Kur’ân’da sadece bu iki âyette geçen لَا تَغْلُوا lâ tağlû emri “aşırıya gitmeyin”, “taşkınlık yapmayın”, “haddi, sınırı aşmayın” gibi alamlar içermekte, makul olanı geçmemekle ilgili mesaj vermektedir.

Sözün özü şudur: Yahudiler Hz. Meryem üzerinden Hz. İsa’ya gayrı meşru çocuk muamalesi göstererek onu küçültmeye çalışırken, Hıristiyanlar da onu ilahlaştırma yanlışını işlemişlerdi. Tabir caizse, Yahudiler “tefrit”te, yani itibarsızlaştırmada, Hıristiyanlar ise “ifrat”ta yani aşırı abartma ve yüceltmede bulunuyorlardı. Kur’ân “ifrat”ı ve “tefrit”i reddedip “itidal”i yani olması gerekeni ortaya koymakta ve muhataplarının da bunu benimsemelerini istemektedir.

b) وَلَا تَقُولُوا عَلَى اللّٰهِ اِلَّا الْحَقَّ “Allah hakkında, gerçek(ler)den başkasını söylemeyin!” Yüce Allah bağlam gereği özelde Hıristiyanlara, genelde bütün insanlığa hitap etmekte ve ‘Allah’ hakkında sadece ve sadece gerçeği söylemelerini kendilerine emretmektedir. Benzer bir ifade Hz. Mûsâ’nın dilinden A‘râf 7/105’te şu şekilde dile getirilmektedir: “Allah hakkında sadece gerçeği söylemek benim üzerime borçtur.” Hz. Mûsâ muhatabı olanlara çok önemli bir ilke öğretmekte ve Yüce Allah hakkında gerçekten başka hiçbir söylememek gerektiğini beyan etmektedir.

Âyetteki... اِلَّا لَا lâ … illâ edatlarının kullanımı cümleye vurgu anlamı katmaktadır. Söylenmek istenen şudur: Genelde bütün insanlara, özelde ise peygamberlere düşen görev, sadece ve sadece gerçeği söylemektir. Bu cümle elbette sadece Yüce Allah hakkındaki sözlerle sınırlı da değildir. Burada en önemli olması itibariyle mesele Yüce Allah ile başlatılmıştır. Başta peygamberler olmak üzere din adına sözü olan herkes her konuda olduğu gibi din konusunda da doğru konuşmak ve hakikati söylemek zorundadırlar. İnsanları Yüce Allah hakkında veya dinle ilgili olarak yanıltmak onulmaz yaraların açılmasına sebep olur. Yüce Allah hakkında sadece ve sadece gerçeği söyleyebilmek için Allah’ın kendisini nasıl tanıttığını iyi bilmek gerekir ki bunu bilmenin yegâne yolu Yüce Allah’ın vahyine yani kelamına müracaat etmekten geçmektedir.

c) Hz. Peygamber’in ümmeti olarak bizler de aynı sorumluluğun muhatabıyız ve Rabbimizi O kendisini nasıl tanıttıysa öyle tanımak mecburiyetindeyiz. Önemine binaen kısaca bazı hatırlatmalarda bulunmak istiyoruz:

Nisâ’ 4/171’in bu cümlesinde Yüce Allah hakkında sadece gerçeği söylememiz istenmektedir. Bu nedenle Kur’ân’da Yüce Allah’ın zâtına dair çeşitli sıfatlar gündeme getirilmekte, bir anlamda “Allah tasavvuru” bağlamında açıklamalar yapılmaktadır. Bu çerçevede biz de Rabbimizin kendisi için söylediği “ispat” ve “nefy” sıfatları hakkında geniş bir bilgi aktarımını İhlâs sûresinde yapacağımızı belirtmekle yetinelim.

Bakara 2/163, 255, Âl-i İmrân 3/1-3, 26-27, En‘âm 6/14, 101-103, Hûd 11/107, Enbiyâ’ 21/22-23, Mü’minûn 23/84-89, Nûr 24/35, Şûrâ 42/11, Zâriyât 51/57-58, Necm 53/42-52, Hadîd 57/1-3, Haşr 59/22-24, Burûc 85/12-16, İhlâs 112/1-4 gibi pek çok âyette Yüce Allah zatı ve sıfatları hakkında bilgi vermekte ve hakkında sahip olunması gereken bilginin ne olduğunu bizlere sunmaktadır.

2. اِنَّمَا الْمَس۪يحُ ع۪يسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللّٰهِ وَكَلِمَتُهُ اَلْقٰيهَآ اِلٰى مَرْيَمَ وَرُوحٌ مِنْهُ “Mesih (yani) Meryem oğlu İsa, sadece Allah’ın elçisidir; (Allah’ın), Meryem’e ulaştırdığı kelimesidir; O’ndan bir rûhtur (mesajdır).” Yüce Allah Hıristiyanların “ifrat”a dönüştürerek aşırı yüceltmeci bir tavırla değerlendirdikleri Hz. İsa’nın aslında bir insandan dünyaya geldiğini, ilahi bir tarafının olmadığını, bir kadının oğlu olduğunu, peygamberlerinden birisi olduğunu, yaratılışında onu ilahi bir buyrukla Hz. Meryem’e verdiğini ve katından bir ruhla desteklediğini bildirmektedir. İnanılması gereken Hz. İsa Yüce Allah’ın tanıttığıdır; başka ifadeler ya ifrattır ya da tefrittir; hiçbir şekilde gerçek değildir. İşte bu noktada verilen bilgiler:

a) اِنَّمَا الْمَس۪يحُ ع۪يسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللّٰهِ “Mesîh (yani) Meryem oğlu İsa, sadece Allah’ın elçisidir.” Yüce Allah Hz. İsa ile ilgili tanıtıcı ve doğru bilgileri kendisinin verdiğini beyan etmekte, Hz. İsa’nın Mesîh yani Hz. Meryem’in oğlu İsa olduğunu, onun aynı zamanda Yüce Allah’ın elçisi olduğunu cümlenin başında zikrettiği vurgulu bir edat olan innemâ edatını kullanarak dile getirmektedir.

Bu ifade daha önce yorumladığımız Nisâ 4/157’de de geçtiği ve الْمَس۪يح el-mesîh, ع۪يسَى ابْنُ مَرْيَمَ ‘îsebnu meryeme ve رَسُولُ اللّٰهِ rasûlüllâh ifadeleri hakkında gerekli açıklamalarımızı orada yaptığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Kur’ân’da geçen الْمَس۪يح el-mesîh kelimesi İbranice’de “mübarek” manasında meşîh/meşîha kelimesinden alınmıştır ve Hz. İsa’nın “lakabı” olarak kullanılmaktadır.(22) Kelimenin anlamı “Hz. İsa’nın dokunduğu hastaları iyileştirmesi”, “yeryüzünde çok seyahat etmesi”, “yetimlerin başını okşaması”, “kötülükleri dokunup silmesi”, “düztaban oluşu”, “kendisine peygamberlere özel çok güzel bir koku sürülmüş olması” vs. şeklinde hem ism-i fâil hem de ism-i mef‘ûl manasında kabul edilebilen bir kelimedir.(23)

Bu arada hem bu âyette hem de daha başka âyetlerde Hz. İsa ile ilgili olarak onun “Hz. Meryem’in oğlu olduğu”nun vurgulanmasının muhtemel bazı sebepleri, Yahudilerin Hz. Meryem’i zina ile suçlamalarına, Hz. İsa’nın Yüce Allah’ın oğlu olduğu kabulüne ve erkek egemen Roma kültürüne karşı açık reddiyeler oluşturmasıdır.

Yüce Allah Hz. İsa’nın hiçbir şekilde ilahlıkla ilintili bir tarafının olmadığını, tıpkı diğer peygamberler gibi onun da رَسُولُ اللّٰهِ “Allah’ın elçisi” olduğunu vurgulamaktadır ki cümlenin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı cümleyi vurgulu bir manaya sahip kılmaktadır. Mesîh yani Hz. Meryem’in oğlu Hz. İsa, Yüce Allah’ın oğlu değil, sadece ve sadece O’nun elçisidir. Nisâ’ 4/157 ve Mâide 5/75’te de Hz. İsa’nın bir ilah veya ilahın oğlu değil, bir beşer rasûl olduğuna dair bilgiler verilmektedir.

b) وَكَلِمَتُهُ اَلْقٰيهَآ اِلٰى مَرْيَمَ “(O, Allah’ın), Meryem’e ulaştırdığı kelimesidir.” Bu ifade şu şekilde de anlaşılabilir: “(O, Allah’ın), Meryem’e ulaştırdığı (kün: ol) kelimesi(nin eseri)dir.” Yüce Allah Hz. İsa’nın Allah’ın rasûlü olduğunu beyan ettikten sonra, onun aynı zamanda Allah’ın bir “kelimesi” olduğunu da ifade etmektedir. Bu cümle Âl-i İmrân 3/45’te verilen bilgiye gönderme yapmaktadır: “Melekler demişlerdi ki: Ey Meryem! Muhakkak ki Allah sana kendisinden bir kelime’yi müjdeliyor ki adı Meryem oğlu İsa Mesîh’tir; dünyada da ahirette de itibarlıdır ve (Allah’a) yakın kılınanlardandır.” İşte bu âyette müjdelenen yani vaad edilen çocuk Hz. İsa’dır; Yüce Alah vaadini bu şekilde tutmuştur.

Burada sözü edilen كَلِمَة kelimeh “Yüce Allah’tan gelen her kelime”, “Hz. İsa’nın mucize doğumu ve risaleti” veya “peygamber misyonuna sahip oluşu” şeklinde yorumlanabilir. Ayrıca Hz. İsa’nın Yüce Allah’ın “kelimesi” olması O’nun yaratılmasıyla ilgili olarak كُنْ kün “ol” emrini vermesi ve onun da Hz. Meryem’in rahminde oluşum sürecine girmesi olarak da yorumlanabilir. Hz. İsa’nın Yüce Allah’ın “kelimesi” olması ise O’nun yaratılmasıyla ilgili olarak كُنْ kün “ol” emrini vermesi ve onun da Hz. Meryem’in rahminde oluşum sürecine girmesi olabilir. Nitekim Âl-i İmrân 3/59’da şöyle buyrulmaktadır: “Allah katında İsa’nın durumu, Âdem’in durumu gibidir. (Allah) onu topraktan yarattı. Sonra ona ‘Ol!’ dedi ve oluşmaya başladı.”

Hz. İsa’nın yaratılışının ele alındığı Meryem 19/16-29’da olay geniş bir şekilde anlatılmaktadır. Biz sadece 19/16-23’teki kısmı burada hatırlatmak istiyoruz: “(Ey Peygamber!) Kitap’ta Meryem’i de an (onu insanlara anlat). Hani o, ailesinden ayrılarak doğu tarafında bir yere gitmişti. Onların aşağısından (kendisini görmemeleri için) bir perde çekmişti. (O esnada), biz ona düzgün bir insan şeklinde görünen Rûhumuzu (Cebrâîl’i) göndermiştik. (Meryem), ‘Eğer muttakî (duyarlı) biriysen, senden Rahmân’a sığınıyorum’ deyince, (melek), ‘Ben sana tertemiz bir erkek çocuk vermem için Rabbin’in sadece ve sadece bir elçisiyim’ demişti. (Meryem), ‘Bana hiçbir insan dokunmamışken ve üstelik ben de iffetsiz olmadığım halde benim nasıl çocuğum olabilir ki!’ diye sormuştu. (Melek) şöyle cevap vermişti: ‘Öyle (haklısın, ama) Rabbin, ‘Bu iş benim için kolaydır. Çünkü biz, onu insanlara bir mucize ve katımızdan bir rahmet kılmak için (böyle yapacağız. Zaten bu iş), karara bağlanmış (olmuş bitmiş) bir iştir’ buyurmuştur. (Meryem) çocuğa hamile kalmış ve onunla uzak bir yere çekilmişti. (Zamanı geldiğinde) doğum sancısı onu bir hurma ağacının gövdesine yaslanmaya zorlamıştı da, ‘Âh, bundan önce keşke ölseydim ve unutulup gitseydim!’ demişti.”

İşte Meryem sûresinden mealini aktardığımız bu âyetler kanaatimizce yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen وَكَلِمَتُهُ اَلْقٰيهَآ اِلٰى مَرْيَمَ “(Allah’ın) Meryem’e ulaştırdığı (kün: ol) kelimesi(nin eseri)dir” cümlenin açılımıdır. Gerçeği Allah bilir.

c) وَرُوحٌ مِنْهُ “O’ndan bir ruhtur.” Yüce Allah Hz. İsa’nın kendi katından bir ruh olduğunu bildirmektedir ki bu ifade Hz. İsa’nın hayata kavuşturulmuş bir insan olduğunu göstermektedir.

ı. Bu ifade Hz. İsa’nın Yüce Allah tarafından gönderilmiş, yahut desteklenmiş veya Cebrail (as) tarafından üfürülmüş bir ruh olduğunu da gösterebilir. Hıcr 15/29, Secde 32/9 ve Sâd 38/72 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi, insanoğluna Yüce Allah tarafından bir ruh üflenmiştir; dolayısıyla Hz. İsa da bu genel kurala tâbi tutularak bir ruh ve can sahibi kılınmıştır ki onu ilah kabul edenlerin aslında derin bir yanılgıda olduğu bu şekilde de ortaya konulmuş olmaktadır. Nitekim Hz. İsa’nın ve Hz. Meryem’in birer beşer olduğu konusunda Mâide 5/75’teki bilgileri hatırlamakta yarar vardır.

ıı. O “ruh”un bir adı da er-rûh olan “Hz. Cebrâîl” tarafından Hz. Meryem’e üflenmesi, dolayısıyla Hz. İsa’nın bu şekilde yaratılmış olduğunu söylemekte herhangi bir sakınca olmasa gerektir. Konunun Hz. Cebrâîl ile ilişkilendirilmesinin sebeplerinden birisi de Hz. İsa’nın rûhu’l-kudüs’le yani Cebrâil (as) ile desteklenmesidir ki bu durum Bakara 2/87, 253 ve Mâide 5/110’da ifade edilmektedir. Mücâdele 58/22’de bütün gerçek müminlerin Allah katından bir ruh ile desteklemesi ise konunun vahiy ile ilişkisini ortaya koyan mecaz bir ifadedir. Gerçeği Allah bilir.

ııı. Hz. İsa’nın “Yüce Allah’tan bir ruh” oluşuyla ilgili yapılan değişik, bir o kadar da isabetli yorumları burada kısaca aktarmakta yarar görmekteyiz:

- “Bir şeyi, son derece temiz ve nezih olmakta nitelendirdikleri zaman, insanların âdeti, ‘O, bir ruhtur’ demek şeklindedir. Bu nedenle, Hz. İsa bir babanın nutfesinden oluşmayıp, Cebrail (a.s)’in üflemesinden meydana gelince, haliyle o, ‘Ruh’ olarak nitelendirilmiştir. مِنْهُ minhu ‘O’ndan (Allah tarafından)’ sözünden maksat ise ona bir şeref ve üstünlük kazan­dırmaktır. Bu tıpkı, ‘Bu, Allah tarafından gönderilen bir nimettir’ denilmesi gibidir ki bundan maksat da o nimetin tam ve kusursuz yani şerefli olduğunu beyan etmektir.”

- “Hz. İsa, insanların dinî hayatları bakımından hayat bulmalarının sebebidir. Böyle olan herkes ‘Ruh’ diye nitelendirilir. Nitekim Şûrâ 42/52’de Kur’ân ‘rûh’ diye nitelendirilmiştir.”

- “O, Allah tarafından (gelen) bir ruhtur” ifadesinin manası, ‘O, Allah’tan gelen bir rahmettir’ demektir. Yüce Allah’ın ‘bunları kendinden bir ruh ile desteklemiştir’ şeklindeki Mücâdele 58/22. âyetinin tefsirinde, burada geçen rûh kelimesi de ‘Allah’tan olan bir rahmet’ şeklinde açıklanmıştı. Nitekim Hz. Peygamber, ‘Ben, ancak (âlemlere) hediye edilmiş bir rahmetim’ buyurmuştur.(24) Hz. İsa da dinleri ve dünyaları hususunda faydalarına olan şeylere iletip götürmesi yönüyle, Allah tarafından insanlara gönderilmiş bir rahmet olunca, gayet tabiî olarak ‘O’ndan bir ruh’ olarak isimlendirilmiştir.”

- “Arapça’da rûh kelimesi ‘üflemek’ manasına gelir. Çünkü rûh ile rîh ‘rüzgâr’ birbirlerine yakın olan iki kelimedir. Buna göre, rûh Hz. Cebrail’in üfleme­sinden ibaret olup مِنْهُ ‘ondan’ sözü de ‘Cebrâîl tarafından yapılan bu üflemenin, Allah’ın emri ve müsaadesiyle olduğunu gösterir.(25) Bu nedenle bu üfleme sanki Allah’tan olmuş olur’ demektir. Bu durum, Yüce Allah’ın tıpkı ‘Biz bundan dolayı ona ruhumuzdan üfledik’(26) âyeti gibidir.”

- “Rûh kelimesi, tenvinli (nekra) olup buradaki tenvin ta‘zim ‘yüceltme’ ifade eder. Buna göre mana ‘Kutsal, yüce ve şerefli ruhlardan bir ruh’ şeklinde olur. مِنْهُ ifadesi ise, onu teşrif ve yüceltmek için o ruhu kendisine izafe etmeyi ifade etmektedir.”(27)

3. فَاٰمِنُوا بِاللّٰهِ وَرُسُلِه۪ وَلَا تَقُولُوا ثَلٰثَةٌ اِنْتَهُوا خَيْرًا لَكُمْ “Allah’a ve elçilerine iman edin! ‘(Tanrı) üçtür!’ demeyin; sizin için hayırlı olmak üzere bundan vazgeçin!” Âyetin bu cümlesinde üç hususa değinilmektedir:

a) فَاٰمِنُوا بِاللّٰهِ وَرُسُلِه۪ “Şu halde Allah’a ve elçilerine iman edin!” Yüce Allah Hz. İsa hakkında bu bilgileri verdikten sonra, onun da diğer peygamberler gibi bir peygamber olduğunu tekrar vurgulamakta, başta onu ilahlaştıran Hıristiyanlar olmak üzere bütün muhataplarına seslenmekte ve Allah ile elçilerine iman edilmesini herkese emretmektedir. Bu emir hakkında daha önce yorumladığımız Nisâ’ 4/152’de gerekli açıklamaları yapmış, peygamberler arasında ayırım yapmamanın bir iman zorunluluğu olduğunu belirtmeye çalışmıştık.

b)وَلَا تَقُولُوا ثَلٰثَةٌ “(Tanrı) üçtür, demeyin.” Yüce Allah kendisine ve bütün elçilerine iman edilmesini emrettikten sonra bu noktada bir uyarıda da daha bulunmakta veوَلَا تَقُولُوا ثَلٰثَةٌ “sakın ‘üç’ demeyin” buyurmakta, teslîs denen “üçleme”nin şirk ve küfür olduğuna dikkat çekmektedir. Burada dikkat çekilen üçleme, “Baba, oğul, kutsal ruh” veya “Allah, Mesih, Meryem” üçlüsünden oluşan bir inanç bozukluğudur.(28) Konuyla ilgili olarak Mâide 5/17 ve 72’de “Muhakkak ki Allah Meryem’in oğlu Mesih’tir diyenlerin kâfir oldukları” beyan edilmekte, Hz. İsa’nın onlara tevhidi tebliğ ettiği, her kim Allah’a şirk koşarsa Allah’ın onlara cenneti haram kılacağını, varıp duracakları yerin de cehennem olacağını bildirdiği beyan edilmektedir. Dahası yine Mâide 5/73’te “Allah üçün üçüncüsüdür” diyenlerin de kâfir olduğu ifade edilerek, ilahın tek olduğu, bu iddiadan vazgeçmezlerse iddia sahiplerinin kâfir olacağı ve kendilerine elem verici bir azabın dokunacağı haber verilmektedir.

c) اِنْتَهُوا خَيْرًا لَكُمْ “Sizin için hayırlı olmak üzere (bundan) vazgeçin!” Yüce Allah teslîs denen “üçleme” inancına sahip olanlara seslenmekte ve kendi hayırlarına ve iyiliklerine olmak üzere bu saçma ve asılsız inanç ve kabulden vazgeçmelerini muhataplarına emretmektedir. Bu cümlenin manası “Vazgeçin (buna son verin); (çünkü böylesi) sizin için mutlak manada hayırlı olur” şeklinde de anlaşılabilir. Bir önceki âyette de geçtiği gibi, küfürden vazgeçip gerçek imana kavuşmak mutlak manada hayırdır. Söz konusu hayra ulaşmak için şer denen her bir iddiadan ve kabulden vazgeçip uzaklaşmak gerekmektedir ki burada dikkat çekilen husus da bundan başkası değildir.

4. اِنَّمَا اللّٰهُ اِلٰهٌ وَاحِدٌ سُبْحَانَهُٓ اَنْ يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ “Yalnızca Allah’tır tek ilah. O, çocuk sahibi olmaktan yücedir.” Yüce Allah gerçek imanın ne olduğunu ve zatını tanıtmak üzere sadece ve sadece kendisinin tek ilah olduğunu, çocuk edinmekten münezzehliğini dile getirmektedir.

a)اِنَّمَا اللّٰهُ اِلٰهٌ وَاحِدٌ “Yalnızca Allah’tır tek ilah.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “Sadece ve sadece Allah bir tek ilahtır.” Yüce Allah tek ilah olduğunu cümlenin başına vurgu manası içeren اِنَّمَا innemâ edatı getirerek bildirmektedir. Konuyla ilgili olarak İhlâs sûresinde şöyle buyrulmaktadır: “De ki: O, Allah’tır; Tek’tir. Allah Samed’dir. Doğurtmamıştır ve doğurulmamıştır. O’nun dengi de yoktur.” Benzer şekilde Bakara 2/163’te de Yüce Allah’ın tek ilah olduğu ve rahmân ve rahîm sıfatlarının da O’na ait olduğu bildirilmektedir.

Yüce Allah’ın “tek”liğiyle alakalı kelimelerden birisi İhlâs 112/1’de de geçen ehad sözcüğüdür; bir diğeri الْوَاحِد el-vâhıd “tek” kelimesidir. Kur’ân’da Yüce Allah’la ilgili olarak bu kelime الْوَاحِد el-vâhıd şeklinde eliflâm’lı olarak 6 kez(29); وَاحِد vâhıd şeklinde eliflâm’sız olarak 16 kez(30) geçmektedir. Söz konusu sıfat الْوَاحِد el-vâhıd kalıbında geçtiği yerlerde “her şeyden güçlü, mutlak otorite sahibi” anlamında الْقَهَّار el-kahhâr sıfatıyla birlikte kullanılmaktadır. Aynı şekilde yine Rabbimizin tekliği manasında وَحْدَه vahdeh ifadesi de 6 kez(31) zikredilmektedir.

الْوَاحِد/ وَاحِد el-vâhıd/vâhıd kelimesi Rabbimizin “tek” oluşunu, bu bağlamda ortağının, eşinin ve benzerinin bulunmayışını, yarattığı şeylere muhtaç olmayıp her şeyin kendisine muhtaç olduğunu ortaya koymaktadır. Tıpkı İhlâs sûresinin ilk âyetinde geçen اَحَد ehad kelimesi gibi الْوَاحِد/وَاحِد el-vâhıd/vâhıd sözcüğü de “bir” manasından öte “tek” anlamını vermekte, böylece hem ikili veya üçlü ilâh şirkini reddetmeyi sağladığı gibi hem de eksik, yetersiz, yardıma muhtaç vs. türünden algıları dışlamaktadır.

Yüce Allah belirlediği ilkelerin başında bütün peygamberlerin tebliğ ettiği ortak ilke olarak tevhide dikkat çekmekte ve tekliğini zedeleyecek şekilde hiçbir şeyi kendisine ortak koşmamak gerektiğini beyan etmektedir. Tevhide sarılmak ve şirke bulaşmamakla ilgili Kur’ân’da pek çok âyetin(32) yer alma sebebi budur.

b) سُبْحَانَهُٓ اَنْ يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ “O, çocuk sahibi olmaktan münezzehtir.” Yüce Allah çocuk sahibi olmaktan münezzeh olduğunu bildirmektedir.

ı. Kur’ân’da 41 kez(33) geçen سُبْحَان sübhâne kelimesi genel kabul olarak, “tenzih ederiz”, “şanı ne yücedir!” veya “varlığın kendisi adına hareket ettiği Rabbimizin şanı ne yücedir”(34) ya da “Sen yüceler yücesisin”(35) şeklinde tercüme edilebilir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette kitap ehlinin iddiaları ve bütün bu şirk kabulleri hatırlatılmakta, devam eden cümlede ise Rabbimizin bundan uzak ve münezzeh olduğu سُبْحَانَهُ sübhânehû ifadesiyle dile getirilmektedir.

ıı. Mü’minûn 23/91’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir.” Yüce Allah müşriklerin yalanladığı şeyin “Allah’ın hiçbir şekilde çocuk edinmemesi” olduğunu ortaya koymaktadır. Buradaki مَا mâ ve مِنْ min edatları cümleye “hiçbir şekilde” manası katmaktadır.

Konunun ele alındığı İhlâs 112/3’teki لَمْ يَلِدْ lem yelid ifadesine “doğurmadı” değil de, “doğurtmadı” anlamını vermekteyiz. Çünkü doğurmak “dişi” varlığın sıfatıdır. Âyette لَمْ تلِدْ lem telid kalıbı kullanılmadığı için, burada kast edilen anlam Yüce Allah’ın -hâşâ- anne olmadığıyla değil, hiç kimseyi doğurtmayan varlık anlamında “baba” olmadığıyla ilgilidir.

Yüce Allah ne annedir ne de babadır. Kur’ân’ın indirildiği dönemde Allah’a çocuk isnadında bulunanların maksadı O’nu “baba” motifiyle buluşturmaktı. İşte hem İhlâs sûresinin bu cümlesi, hem de Furkân 25/2. âyeti bu algıyı kökünden reddetmektedir. Eşi ve çocuğu olmayan Rabbimiz, hiç kimsenin doğmasına fiziksel olarak neden olmamıştır ve “baba” değildir. O sadece yaratandır; bütün babaları, anneleri, kızları ve erkek çocukları O yaratmıştır;(36) dolayısıyla annelik, babalık ve çocukluk sıfatlarından münezzehtir.

ııı. Yüce Allah, hiç kimseyi doğurtmadığı, hiç kimsenin babası olmadığı gibi, İhlâs 112/3’te hiç kimse tarafından doğrulmadığını da beyan etmektedir. Hiç kimseyi doğurmamış, yani “ana” veya “baba” olmamıştır; hiç kimse tarafından doğrulmadığı için başkasının “çocuğu” da olmamıştır. Ehad ve Samed olmak zaten bunu gerektirir. Başka bir varlığa ait olabilen sıfatlar, tek olan zâta ait olamaz. Çünkü başka varlıklarda bulunan sıfatlar bir başkası tarafından verilmiş demektir. Doğrulan varlık fani olduğu gibi, doğuran veya doğurtan da fanidir. Yüce Allah ise bütün bu özelliklerden elbette münezzehtir.

ıv. Konuyla ilgili Bakara 2/116’da şöyle buyrulmaktadır: “Onlar ‘Allah çocuk edindi’ dediler. Hâşâ! O, bundan münezzehtir.” Burada bağlam gereği Hıristiyanların Hz. İsa ile ilgili olarak, genelde kitap ehlinin ve müşriklerin Yüce Allah’a çocuk isnatları ve O’nun bundan münezzeh olduğu beyan edilmektedir. Enbiyâ’ 21/26’da da şöyle buyrulmaktadır: “(Müşrikler) ‘Rahmân (olan Allah, melekleri) çocuk edindi’ dediler. (Hâşâ!) O, bundan münezzehtir.” Bir benzeri Meryem 19/88’de de geçen bu âyette özelde Mekkeli müşriklerin, genelde bütün müşriklerin korkunç iftirası ve yalanı hatırlatılmaktadır.

v. Bazı Yahudiler Hz. Üzeyr’i, bazı Hıristiyanlar ise Hz. İsâ’yı Yüce Allah’ın oğlu saymış,(37) hatta bütün Yahûdî ve Hıristiyanlar kendilerinin Allah’ın oğlu olduklarını iddia etmişlerdi.(38) Buna karşılık Mekkeli müşrikler “Allah’ın çocukları var” diyerek, melekleri O’nun kızları saymış ve O’na kız çocuklar isnat etmişlerdi. Bu konuda Kur’ân’da pek çok âyet yer almaktadır.(39) Bir kısmı ise Yüce Allah ile cinler arasında nesep ilişkisi iddiasında bulunmuşlardı.(40)

Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/100-101’de şöyle buyrulmaktadır: “Cinleri Allah’a ortaklar koştular. Oysa onları da Allah yaratmıştı. Bilgisizce O’na oğullar ve kızlar yakıştırdılar. Hâşâ! O (Allah), onların ileri sürdüğü vasıflardan uzak ve yücedir. O, göklerin ve yerin yoktan (ve eşsiz) yaratıcısıdır. O’nun eşi (hanımı) olmadığı halde nasıl çocuğu olabilir ki! Her şeyi O yaratmıştır ve her şeyi hakkıyla bilen O’dur.”

5. لَهُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ وَكَفٰى بِاللّٰهِ وَك۪يلًا “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi yalnızca O’na aittir. Vekil (güven kaynağı) olarak Allah yeter.” Yüce Allah göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin sadece kendisine ait olduğunu beyan ederek, hiçbir mahlûkun O’na ortak koşulmamasını, kendisinden başka hiç kimseden hiçbir şey beklememek gerektiğini, kullardan mabudluk veya aracılık anlamında hiçbir şey istememek gerektiğine dikkat çekmektedir.

Göklerde ve yerde ne varsa hepsinin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğuyla ilgili olarak daha önce yorumladığımız Nisâ’ 4/126, 131, 132 ve 170. âyetlerde bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

Yüce Allah âyetin sonunda ise vekîl olarak kendisinin yeteceğini bildirmektedir. Yüce Allah’ın vekîl yani “güven kaynağı” ve “güven makamı” olarak yeteceğiyle ilgili olarak daha önce yorumladığımız Nisâ’ 4/81 ve 132’de bilgi vermiştik. Burada şu kadarını söylemekle yetinelim: Güven kaynağı olarak Yüce Allah yeter; çünkü bütün yaratılmışlar O’nundur; mahlûkatın sahibi olan kudret varken başkalarına güvenmemek gerekmektedir. Zira güveni de yaratan O’dur. Güveni yaratan, güven kaynağı olan, güvenleri boşa çıkartmayan gerçek vekîl olan Yüce Allah’a güvenmek doğru bir duruştur.

ıı. İbadetten Kaçınılmaması

لَنْ يَسْتَنْكِفَ الْمَس۪يحُ اَنْ يَكُونَ عَبْدًا لِلّٰهِ وَلَا الْمَلٰٓئِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ وَمَنْ يَسْتَنْكِفْ عَنْ عِبَادَتِه۪ وَيَسْتَكْبِرْ فَسَيَحْشُرُهُمْ اِلَيْهِ جَم۪يعًا “Mesih (İsa) ve (Allah’a) yakınlaştırılmış melekler, Allah’ın kulu olmaktan geri durmazlar. Kim O’na kulluktan geri durup kibirlenirse, (bilsin ki Allah) hepsini ileride huzuruna toplayacaktır.”

Âyetteki لَنْ يَسْتَنْكِفَ len yestenkife fiili “asla ve asla kaçınmaz”; الْمَس۪يحُ el-mesîhu kelimesi “Mesih, İsa”; اَنْ يَكُونَ en yekûne ifadesi “olmak(tan)”; عَبْدًا ‘abden kelimesi “kul”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’a”; وَلَا الْمَلٰٓئِكَةُ ve le’l-melâiketü ifadesi “melekler de (kaçınmaz)”; الْمُقَرَّبُونَ el-mukarrabûne kelimesi “yakınlaştırılmış”; وَمَنْ يَسْتَنْكِفْ ve men yestenkif ifadesi “her kim yüz çevirirse, geri durursa”; عَنْ عِبَادَتِه۪ ‘an ‘ıbâdetihî ifadesi “O’na ibadetten”; وَيَسْتَكْبِرْ ve yestekbir fiili “ve kibir gösterirse”; فَسَيَحْشُرُهُمْ fe seyahşuruhum fiili “ileride toplayacaktır”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “O’na, O’nun huzurunda”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi ise “hepsini, bir araya” demektir.

Burada hem Hz. İsa’nın hem de Yüce Allah’a yakınlaştırılmış meleklerin O’na kulluktan yüksünmeyecekleri ve ibadetten kaçınanların ilahi huzurda toplanacakları dile getirilmektedir.

1. لَنْ يَسْتَنْكِفَ الْمَس۪يحُ اَنْ يَكُونَ عَبْدًا لِلّٰهِ وَلَا الْمَلٰٓئِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ “Mesih (İsa) ve (Allah’a) yakınlaştırılmış melekler, Allah’ın kulu olmaktan geri durmazlar.” Yüce Allah Hz. İsa’nun durumunu ve tevhidin ne olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa Hz. İsa’ya kulluk edenler başta olmak üzere Yüce Allah’tan başkalarına kulluk edenlere hitap etmekte, gerek Hz. İsa’nın, gerekse Yüce Allah’a yakınlaştırılmış meleklerin Allah’a kulluktan geri durmadıklarını, çekinmediklerini bildirmektedir.

Kur’ân’da bir kez de Nisâ 4/173’te geçen يَسْتَنْكِفَ yestenkife, يَسْتَنْكِفْ yestenkif ve اسْتَنْكَفُوا istenkefû fiilleri “çekinmek”, “yüksünmek”, “kaçınıp gururlanmak”, “büyüklenmek”, “burun kıvırmak”, “geri durmak” gibi anlamlara gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede يَسْتَنْكِفَ yestenkife fiilinin başındaki لَنْ len edatı gereği Hz. İsa’nın da Yüce Allah’a yakınlaştırılmış meleklerin de asla ve asla Allah’a kul olmaktan yüksünmeyecekleri beyan edilmiş olmaktadır.

a) “Rivayet olunduğuna göre Necrân’dan gelen heyet Allah’ın Rasûlü’ne şöyle demiştir: ‘Niçin bizim arkadaşımızı ayıplıyorsun?’ Bunun üzerine Hz. Peygamber, ‘Arkadaşınız kimdir?’ deyince, onlar ‘İsa’dır’ demişler, Hz. Peygamber ‘Ne dedim ki?’ diye sorunca, onlar ‘Sen onun Allah’ın kulu ve elçisi olduğunu söylüyorsun’ demişler. Bunun üzerine Hz. Peygamber, ‘Onun, Allah’ın kulu olması, bir ayıp ve noksanlık değildir’ deyince işte o zaman bu âyet’in indiği ifade edilmektedir.”(41)

b) Konuyla ilgili olarak Enbiyâ’ 21/19-20’de şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde kimler varsa hepsi sadece O’na aittir. O’nun huzurunda bulunanlar, O’na ibadet hususunda kibirlenmezler ve yorulmazlar. Onlar, bıkıp usanmaksızın (dur durak demeden) gece ve gündüz (Allah’ı) tesbih ederler.” Yüce Allah âyetin ilk cümlesinde kast edilenlerin melekler olduğunu وَمَنْ عِنْدَهُ “katında bulunanlar” şeklindeki ifade ile de ortaya koymaktadır. Bu ifadenin bir benzeri Fussılet 41/38’de şöyle geçmektedir: “Eğer insanlar büyüklük taslarlarsa (bilsinler ki) Rabbinin yanında bulunan (melekler) hiç usanmadan, gece gündüz O’nu tesbih ederler.”

c) Hz. İsa ve Yüce Allah’a yakınlaştırılmış melekler bile Allah’a kulluktan kibre kapılmadıklarına göre, diğer varlıkların Allah’a kulluktan başka seçeneklerinin bulunmadığı, dolayısıyla Yüce Allah’ın dışında hiçbir varlığa ilahlık isnat edilmemesi gerektiği vurgulanıyor demektir.

Ayrıca Meryem 19/93’te de şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde olan herkes, mutlak surette kul olarak Rahmân’a gelecektir.” Benzer bir mesaj Nahl 16/49’da şu şekilde verilmektedir: “Göklerde bulunanlar, yerdeki canlılar ve bütün melekler, büyüklük taslamadan Allah’a secde ederler.” Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetle bu âyetler aynı mesajı içermekte, Hıristiyanların ilahlaştırdığı Hz. İsa’nın ve müşriklerin aracı edindikleri meleklerin Yüce Allah’a ibadet ve kulluktan geri durmadıkları ifade edilmektedir.

d) Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi, Enbiyâ’ 21/20. âyet meleklerin insanlardan üstün olduğunun delilidir. Çünkü “Allah’ın katında ve huzurunda olmak”, “O’na kulluktan hiçbir şekilde kibre kapılmamak”, “yorulmamak”, Enbiyâ’ 21/21. âyette beyan edildiği üzere “gece-güzdüz hiç ara vermeden tesbihe devam etmek” onların ayrıcalıklı ve üstün olduklarının apaçık delilidir. Melekler onca şereflerine ve yüceliklerine, Yüce Allah’a itaatten geri durmayıp kibre kapılmamalarına rağmen, zayıf olan insanın Allah’a itaat ve kulluktan kibre kapılması akılkârı değildir.

Yüce Allah Enbiyâ’ 21/20 ve Fussılet 41/38’de meleklerin durdurak bilmeden, gece-gündüz Allah’ı tesbihe devam ettiklerini haber vermekte, diğer mahlukattan üstün olduklarına ve ayrıcalıklarına dair bilgiler vermektedir. Ra‘d 13/13’te meleklerin tesbihleriyle ilgili şöyle buyrulmaktadır: “Gök gürültüsü Allah’ı hamd ile melekler de O’nun heybetinden dolayı tesbih ederler. Onlar, Allah hakkında tartışıp dururken, O, yıldırımlar gönderip onlarla dilediğini çarpar. O, azabı (tuzağı) pek şiddetli olandır.”

Aynı şekilde Zümer 39/75 ve Mü’min 40/7’de verilen mesajlar da benzer içerikte meleklerin tesbihiyle ilgili bilgiler içermektedir. Demek ki Nisâ’ 4/172, A‘râf 7/206, Ra‘d 13/13, Nahl 16/49, Enbiyâ’ 21/19-20, Zümer 39/75, Mü’min 40/7 ve Fussılet 41/38’de verilen mesajlar da aynı içerikte meleklerin tesbihiyle ilgili bilgiler vermektedir.

2. وَمَنْ يَسْتَنْكِفْ عَنْ عِبَادَتِه۪ وَيَسْتَكْبِرْ فَسَيَحْشُرُهُمْ اِلَيْهِ جَم۪يعًا “Kim O’na kulluktan geri durup kibirlenirse, (bilsin ki Allah) hepsini ileride huzuruna toplayacaktır.” Yüce Allah âyetin ilk kısmında Hz. İsa’nın da Yüce Allah’a yakınlaştırılmış melekelerin de Allah’a kulluktan yüksünmeyeceklerini beyan ettikten sonra, her kim kibir göstererek Allah’a kulluktan kaçınırsa mahşerde hesap vermek üzere hepsini huzurunda toplayacağını haber vermektedir. Daha önce mealini verdiğimiz Fussılet 41/38’de belirtildiği gibi eğer insanlar büyüklük taslarlarsa Yüce Allah’ın katında O’nu tesbihten kaçınmayan melekleri vardır ve insanlar kibir göstererek sadece kendilerine zarar vermiş olurlar.

ııı. İmanın ve İnkârın Akıbeti

فَاَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُوَفّ۪يهِمْ اُجُورَهُمْ وَيَز۪يدُهُمْ مِنْ فَضْلِه۪ وَاَمَّا الَّذ۪ينَ اسْتَنْكَفُوا وَاسْتَكْبَرُوا فَيُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا اَل۪يمًا وَلَا يَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَلِيًّا وَلَا نَص۪يرًا “İman edip iyi işler yapanlara ödüllerini (Allah) tam olarak verecek ve lütfundan onlara daha da arttıracaktır. (Kulluğundan) kaçınan ve kibirlenenlere gelince, (Allah) onlara elem verici bir şekilde azap edecektir. Onlar kendileri için Allah’a rağmen hiçbir dost da yardımcı da bulamayacaklardır.”

Buradaki فَاَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا fe emmellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlara, iman edenlere gelince”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş (olanlar”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “iyi işler”; فَيُوَفّ۪يهِمْ fe yüveffîhim ifadesi “onlara tam olarak verecektir”; اُجُورَهُمْ ucûrahum tamlaması “onların ödüllerini”;وَيَز۪يدُهُمْ ve yezîdühum ifadesi “ve onlara fazlasını da verecektir”; مِنْ فَضْلِه۪ min fadlihî ifadesi “O’nun lütfundan, ihsanından”; وَاَمَّا الَّذ۪ينَ اسْتَنْكَفُوا ve emmellezîne’stenkefû ifadesi “yüz çevirenlere, kaçınanlara gelince”; وَاسْتَكْبَرُوا vestekberû fiili “ve kibirli davrananlara (gelince)”; فَيُعَذِّبُهُمْ fe yu‘azzibuhum ifadesi “onlara azap edecektir”; عَذَابًا اَل۪يمًا ‘azâben elîmen tamlaması “elem verici bir azap”; وَلَا يَجِدُونَ ve lâ yecidûne fiili “ve bulamayacaklardır, bulmazlar”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; وَلِيًّا veliyyen kelimesi “ne herhangi bir dost”; وَلَا نَص۪يرًا ve lâ nasîran ifadesi ise “ne de herhangi bir yardımcı” demektir.

Burada fedakârlık yapanlara veya kibirli davrananlara mahşerde nasıl davranacağıyla ilgili bilgiler dile getirilmektedir.

1. فَاَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُوَفّ۪يهِمْ اُجُورَهُمْ وَيَز۪يدُهُمْ مِنْ فَضْلِه۪ “İman edip iyi işler yapanlara ödüllerini (Allah) tam olarak verecek ve lütfundan onlara daha da arttıracaktır.” Yüce Allah tevhide karşı çıkıp Allah’a kulluktan kaçınanları dile getirdikten sonra, Kur’ân’daki mesânîlik üslubu gereği bu defa konuyu Allah’a kulluk eden doğru iman ve iyilik sahiplerine, dahası kendilerine vereceği ödüllere getirmektedir.

Kur’ân’da kurtuluşun nasıl gerçekleşeceğiyle ilgili olarak verilen bilgiler “iman ve salih amel” çerçevesinde şekillendirilmektedir. Kur’ân’a göre kişinin kurtuluşu iman ve salih amel birlikteliğine bağlanmaktadır. İman bir güven kurumudur ve bir inancın iman adını alması salih amellerle desteklenmesine ve ispatlanmasına bağlıdır. Bakara 2/25’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, sâlih amelin imandan ayrılamayacağı İsrâ’ 17/9, Kehf 18/2 ve Tâhâ 20/75’te açıkça ifade edilmektedir. Sâlih amel yoksa inanç “iman” olmaz; iman yoksa da davranışa “sâlih amel” denmez.

Yüce Allah iman edip salih ameller işleyenlere dünyada yapıp ettikleri bütün fedakârlıkların karşılığını, hak ettikleri ecirlerin tamamını vereceğini müjdelemektedir. Fedakârlık yapanlara ödüllerinin verileceğiyle ilgili benzer mesajlar başka bazı âyetlerde de zikredilmektedir.(42) Nûr 24/38, Fâtır 35/30 ve Şûrâ 42/26’da da belirtildiği gibi Yüce Allah hak edenlere ödüllerini vereceği gibi ihsan ve ikramından dolayı ödüllerini arttıracağını da müjdelemektedir.

2. وَاَمَّا الَّذ۪ينَ اسْتَنْكَفُوا وَاسْتَكْبَرُوا فَيُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا اَل۪يمًا وَلَا يَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَلِيًّا وَلَا نَص۪يرًا “(Kulluğundan) kaçınan ve kibirlenenlere gelince, (Allah) onlara elem verici bir şekilde azap edecektir. Onlar kendileri için Allah’a rağmen hiçbir dost da yardımcı da bulamayacaklardır.” Yüce Allah kendisine kulluktan kaçınıp kibir gösterenleri ise öncelikle huzurunda hesap sormak üzere toplayacağını ve kendilerine “elem verici bir azap” uygulayacağını bildirmektedir.

Nisâ’ 4/123’te de belirtildiği gibi, kötülük yapanlara bunun karşılığı verilecektir ve bunlar Yüce Allah’tan başka dost da yardımcı da bulamayacaklardır. Âyette geçen مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’tan başka” anlamına gelebileceği gibi “Allah’ın peşi sıra”, “Allah’a rağmen”, “Allah’a karşı” manalarını da içermektedir. İnkârcıların, zalimlerin ve bütün insanların mahşerde Yüce Allah’ın dışında herhangi bir dostunun, yardımcısının, şefaatçinin bulunamayacağıyla ilgili pek çok âyet vardır.(43)

d) İlâhi Uyarı ve Kelâle’nin Mirası

Yüce Allah, sûrenin 174-176. âyetlerinde bütün insanlığa seslenmekte ve kendilerine Rablerinden kesin bir delil yani elçi geldiğini ve onlara apaçık bir nur indirdiğini bildirmekte, Allah’a iman edip O’na sımsıkı sarılanları kendinden bir rahmete ve lütfa koyacağını ve onları kendine doğru giden dosdoğru bir yola ileteceğini müjdelemektedir.

Ardından, sûrenin son âyetinde “kelâle” ile ilgili şu beyanlara yer verilmektedir: “Senden fetva istiyorlar. De ki: kelâle(nin mirası hakkında) size fetvayı Allah vermektedir. Eğer çocuğu olmayan bir kimse ölür de onun bir kızkardeşi bulunursa, bıraktığının yarısı bunun (kızkardeşin)dir. Çocuğu olmayan bir kadın (ölürse ve onun bir erkek kardeşi olursa) o (erkek kardeş) ona vâris olur. Kızkardeşler iki tane olursa (erkek kardeşlerinin) geride bıraktığının üçte ikisi onlarındır. Eğer erkekli kadınlı daha fazla kardeş mevcut ise bir erkeğin payı iki kadının payı gibidir. Şaşırırsınız diye Allah size açıklama yapıyor. Allah her şeyi bilmektedir.”

ı. İnsanlığın Risaletle ve Kur’ân ile Muhataplığı

يَآ اَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَآءَكُمْ بُرْهَانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَاَنْزَلْنَآ اِلَيْكُمْ نُورًا مُب۪ينًا “Ey insanlar! Elbette size Rabbinizden kesin bir delil geldi ve size apaçık bir nûr (Kur’an) indirdik.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا النَّاسُ yâ eyyühennâsü hitabı “ey insanlar”; قَدْ جَآءَكُمُ kad câeküm ifadesi “elbette size geldi”; بُرْهَان burhânun kelimesi “bir delil, elçi”; مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinizden”; وَاَنْزَلْنَا ve enzelnâ ifadesi “ve indirdik”; اِلَيْكُمْ ileyküm ifadesi “size”; نُورًا مُب۪ينًا nûran mübînen tamlaması ise “apaçık bir nur, apaçık bir aydınlık” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in bütün insanlığa hakikatın delili olarak geldiği ve Kur’ân’ın da bütün insanlığa bir aydınlık vesilesi olarak indirildiği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah kullukta fedakârlık yapanlarla kibirli davranarak kulluktan yüz çevirenlerin akıbetleri hakkında bilgi verdikten sonra, bu defa bütün insanlığa seslenmekte, kendilerine burhân olan Hz. Peygamber’in geldiğini, onlara ayrıca apaçık bir nûr yani Kur’ân indirdiğini haber vermektedir. Nisâ’ 4/170’teki kullanımdan hareketle, burada zikredilen بُرْهَان bürhân kelimesinin Hz. Peygamber’i işaret ettiğini söyleyebiliriz.(44)

Âyette geçen بُرْهَان burhân kelimesi Kur’ân’da yedi kez(45) geçmekte, “delil”, “kesin delil” manasına gelmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. Peygamber’in hak ve hakikatın delili olduğunu göstermektedir. Bu kelimeye bu âyette “Kur’ân” manası veren âlimlerimiz de vardır;(46) ancak ilk görüş daha doğrudur; çünkü devam eden ifadede zaten Kur’ân’a değinilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’in hakikatın delili olarak bütün insanlığa geldiğini ifade ettikten sonra, yine bütün insanlığa نُورًا مُب۪ينًا nûr-ı mübîn yani “apaçık bir nur” yani “Kur’ân”ı indirdiğini bildirmektedir. Kur’ân’ın “ışık” anlamına gelen bu ismiyle, insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için gönderilmiş olduğu ortaya konulmaktadır.(47) en-Nûr veya nûr kelimeleri Kur’ân’da farklı anlamlarda 43 yerde geçmekte, 10 âyette(48) ise Kur’ân’ın ismi olarak kullanılmaktadır.

“Aydınlık” anlamıyla nûr ismi, Kur’ân’ın hayata bakan tarafını göstermekte, onun aydınlığıyla yaşanan hayatın karanlıklardan uzak olacağını ortaya koymaktadır. Kur’ân’ın değişik sûrelerinde geçen bu kelime, gecenin karşıtı “gündüz” anlamında bir aydınlığı değil, “cehalet karanlıklarının karşıtı” olan aydınlığı, yani gerçeği ifade etmektedir. Kendisini göklerin ve yerin nûru(49) olarak isimlendiren Yüce Allah, insanlığa gönderdiği mesajına da bu adı vermekte, böylece kelamıyla kendi zatını aynı isimde buluşturarak, hayata bakan yapısıyla Kur’ân’ın önemine özellikle vurgu yapmaktadır.

ıı. İman ve Vahye Sarılmanın Sonu: Ebedi Ödül

فَاَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِاللّٰهِ وَاعْتَصَمُوا بِه۪ فَسَيُدْخِلُهُمْ ف۪ي رَحْمَةٍ مِنْهُ وَفَضْلٍ وَيَهْد۪يهِمْ اِلَيْهِ صِرَاطًا مُسْتَق۪يمًا “Allah’a iman edip O’na (vahyine) sımsıkı sarılanlara gelince, (Allah) onları kendinden bir merhamete ve lütfa koyacaktır; onları kendine (varan) doğru yola ulaştıracaktır.”

Âyetteki فَاَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا fe emmellezîne âmenû ifadesi “iman edenlere, iman etmiş olanlara gelince”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَاعْتَصَمُوا va‘tesamû fiili “ve sıkıca sarılanlar (var ya)”; بِه۪ bihî ifadesi “O’na, (vahyine)”; فَسَيُدْخِلُهُمْ fe seyüdhılühum ifadesi “ileride onları koyacaktır, yerleştirecektir”; ف۪ي رَحْمَةٍ fî rahmetin ifadesi “bir rahmete”; مِنْهُ minhu ifadesi “O’nun katından”; وَفَضْلٍ ve fadlin kelimesi “ve bir lütfa”;وَيَهْد۪يهِمْ ve yehdîhim ifadesi “ve onları iletecektir, onlara rehberlik edecektir”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “O’na, kendisine”; صِرَاطًا مُسْتَق۪يمًا sırâtan müstekîmen tamlaması ise “dosdoğru bir yola” demektir.

Burada gerçek iman sahiplerine hem dünyada hem de mahşerde verilecek ödüller gündeme getirilmektedir.

1.فَاَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِاللّٰهِ وَاعْتَصَمُوا بِه۪ “Allah’a iman edip O’na (vahyine) sımsıkı sarılanlara gelince.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in bütün insanlığa gönderildiğini ve Kur’ân’ın da aynı şekilde evrensel ilahi bir nûr yani “ışık” olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa her kim Allah’a iman eder yani O’na güvenir de O’nun dinine sıkıca sarılırsa onu katından bir rahmete ve ihsana koyacağını, ayrıca kendisini “dosdoğru yol” demek olan sırât-ı müstakime eriştireceğini müjdelemektedir.

Âyette geçen الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِاللّٰهِ “Allah’a iman edenler” ifadesi, aslında inanılması gereken bütün değerlere inanıp güvenenleri içermektedir. Âyette imandan sonra zikredilen وَاعْتَصَمُوا بِه۪ “O’na sıkıca sarılanlar” ifadesi ise Yüce Allah’ın dinine sımsıkı sarılmayı içermektedir. Nisâ’ 4/146’da da geçtiği üzere, ı‘tisâm kelimesi, masum bir şekilde yani hiçbir önyargısı olmayacak şekilde Yüce Allah’ın buyruklarına tereddütsüz bir şekilde “sımsıkı sarılmak”, “yapışmak”, “yürekten bağlanmak” vs. anlamlara gelmektedir.(50)

“Allah’a sıkıca sarılmak” ifadesinde bağlanılan şey Âl-i İmrân 3/103. âyette de belirtildiği gibi hablüllâh’tır yani “Allah’ın ipidir”, “vahiy”dir, “Kur’ân”dır. Vahyin hidayetle ilişkisi bağlamında Zuhruf 44/43’te şöyle buyrulmaktadır: “Sen, sana vahyedilene sımsıkı sarıl! Muhakkak ki sen, (bu şekilde) dosdoğru yoldasın.” I‘tisâm kelimesi Nisâ’ 4/146 ve 175’te olduğu gibi bir taraftan “sıkıca sarılmak” manasına gelmekte, diğer taraftan da bunun masum bir şekilde, hiçbir önyargıya kapılmadan ve kişiyi koruyacağı bilinciyle yapılması gerekmektedir. Nitekim Mâide 5/67, Hûd 11/43 ve Ahzâb 33/17’de de geçtiği gibi bu kelime ya‘sımu kalıbında “korumak” manasına gelmektedir. Vahyi koruyanları vahyin de koruyacağı bilincini kaybetmemek gerekmektedir. Vahye sarılmak gerekliliğiyle ilgili Kur’an’da çeşitli buyruklar yer almaktadır.(51)

2. فَسَيُدْخِلُهُمْ ف۪ي رَحْمَةٍ مِنْهُ وَفَضْلٍ وَيَهْد۪يهِمْ اِلَيْهِ صِرَاطًا مُسْتَق۪يمًا “(Allah) onları kendinden bir merhamete ve lütfa koyacaktır; onları kendine (varan) doğru yola ulaştıracaktır.” Yüce Allah iman edip vahye sıkıca sarılanları katından bir rahmete ve ikrama koyacağını, kendilerini O’na doğru giden dosdoğru bir yola ileteceğini müjdelemektedir. Yüce Allah’ın bir insanı rahmetine ve ihsanına, ikramına koyması Câsiye 45/30’ta da geçtiği üzere onu hem dünyada hem de mahşerde merhametiyle kuşatması demektir. İbn Abbâs’tan nakledilen görüşe göre, dünyada insana huzurun lütfedilmesine ilave olarak, mahşerdeki rahmet ve ihsan kişinin cennetle ve orada hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği şeylerle ödüllendirilmesidir.(52)

Yüce Allah’ın insanları “kendine doğru (giden) dosdoğru bir yola iletmesi” ifadesi, insanların dünya hayatındaki Kur’ân üzere istikametleridir. Çünkü ilahi rahmete ve ihsana erişebilmenin yolu Allah’a giden dosdoğru yolda istikamet üzere olmaktan geçmektedir. Önemine binaen önce âhiretteki sonuç dile getirilmekte, peşinden ise bunun sebebi zikredilmektedir.

Bu âyette çok önemli bir noktaya değinilmektedir. Buna göre “sırât-ı müstakîm denen dosdoğru yola hidayet edilmek” Allah’a imanın ve O’nun vahyine sıkıca sarılmanın sonucu olarak verilmektedir. Hidayetin imanın sonucu olduğuyla ilgili olarak Teğâbün 64/11’de şöyle buyrulmaktadır: “Kim Allah’a inanır, güvenirse (Allah) onun kalbine hidayet eder.”

“Hidâyet” konusunu Fâtiha 1/6’da oldukça geniş bir şekilde ele almıştık. Burada sadece âyette yer alan kısmın izahıyla yetineceğiz. Yüce Allah kendisine iman eden kişinin, iman tercihinin sonucunu şekillendireceğini beyan ederek, böylece bu kişiye hidayet edeceğini ifade etmekte, hidayetin bir “sonuç” olduğunu vurgulamış olmaktadır. Bu sonucun “sebeb”i ise, kişinin Allah’a olan imanı ve vahye sarılmasıdır. Her ne zaman bir iman konusu gündeme gelir de kişi buna inanırsa bunun sonucunda hidayet elde edilebilecektir. Hak edenler hak ettiği güzel akıbetle buluşturulacaktır. Yüce Allah’a iman edene Allah da güzel şeyler düşündürtür ve ona hidayet eder, rehberlik yapar, vesselâm.

ııı. Kelâle’nin Mirasına Dair Detaylı Bilgi

يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللّٰهُ يُفْت۪يكُمْ فِي الْكَلَالَةِ اِنِ امْرُؤٌ۬ا هَلَكَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُٓ اُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَكَ وَهُوَ يَرِثُهَآ اِنْ لَمْ يَكُنْ لَهَا وَلَدٌ فَاِنْ كَانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَكَ وَاِنْ كَانُوٓا اِخْوَةً رِجَالًا وَنِسَآءً فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْاُنْثَيَيْنِ يُبَيِّنُ اللّٰهُ لَكُمْ اَنْ تَضِلُّوا وَاللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Senden fetva istiyorlar. De ki: Kelâle(nin mirası hakkında) Allah size fetvayı (şöyle) vermektedir: Çocuksuz bir kişi ölürse ve onun bir kız kardeşi varsa, bıraktığının yarısı onundur (kız kardeşindir). Çocuksuz bir kadın (ölür ve onun bir erkek kardeşi olursa) o (erkek kardeş) ona mirasçı olur. Kız kardeşler iki tane olursa (erkek kardeşlerinin) geride bıraktığının üçte ikisi onlarındır. Şayet erkek ve kadın daha fazla kardeş var ise bir erkeğin payı iki kadının payı gibidir. Şaşırırsınız diye Allah size açıklıyor. Allah her şeyi bilendir.”

Âyetteki يَسْتَفْتُونَكَ yesteftûneke ifadesi “senden fetva istiyorlar”; قُلِ kul emri “de ki”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; يُفْت۪يكُمْ yüftîküm ifadesi “size fetva vermektedir”; فِي الْكَلَالَةِ fi’l-kelâleti ifadesi “kelale hakkında”; اِنِ امْرُؤٌ۬ا in imruun ifadesi “eğer bir kişi”; هَلَكَ heleke fiili “ölürse”; لَيْسَ leyse edatı “olmazsa, yoksa”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; وَلَدٌ veledün kelimesi “herhangi bir çocuk”; وَلَهُٓ ve lehû ifadesi “ve onun için varsa”; اُخْتٌ uhtün kelimesi “bir kızkardeş”; فَلَهَا fe lehâ ifadesi “o (kızkardeş) için vardır, olmalıdır”; نِصْفُ مَا تَرَكَ nısfu mâ terake tamlaması “bıraktığının yarısı”; وَهُوَ ve huve zamiri “o, o (erkek kardeş)”; يَرِثُهَا yerisühâ ifadesi “ona vâris olur”; اِنْ لَمْ يَكُنْ in lem yekün ifadesi “eğer olmazsa, yoksa”; لَهَا lehâ ifadesi “onun için”; وَلَدٌ veledün kelimesi “herhangi bir çocuk”; فَاِنْ كَانَتَا اثْنَتَيْنِ fe in kânete’sneteyni ifadesi “eğer (onlar) iki kızkardeş iseler”; فَلَهُمَا fe lehumâ ifadesi “o ikisi için vardır, olacaktır”; الثُّلُثَانِ es-sülüsâni kelimesi “üçte ikisi”; مِمَّا تَرَكَ mimmâ terake ifadesi “bıraktıklarından”; وَاِنْ كَانُوٓا ve in kânû ifadesi “eğer onlar (şöyle) iseler”; اِخْوَةً ıhveten kelimesi “kardeşler”; رِجَالًا ricâlen kelimesi “erkekler”; وَنِسَآءً ve nisâen kelimesi “ve kızlar şeklinde”; فَلِلذَّكَرِ fe li’z-zekeri ifadesi “erkek için vardır”; مِثْلُ حَظِّ الْاُنْثَيَيْنِ mislü hazzı’l-ünseyeyni tamlaması “iki kızın payı gibisi”; يُبَيِّنُ yübeyyinu fiili “açıklar, açıklamaktadır”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için, size”; اَنْ تَضِلُّوا en tedıllû ifadesi “şaşırmanızla ilgili olarak”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بِكُلِّ شَيْءٍ bi külli şey’in ifadesi “her şeyi”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada kelâle denen ana-babası ve çocukları olmayan kişilerin miraslarıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللّٰهُ يُفْت۪يكُمْ فِي الْكَلَالَةِ “Senden fetva istiyorlar. De ki: Kelâle(nin mirası hakkında) Allah size fetvayı (şöyle) vermektedir:” Yüce Allah toplumsal hayatla ilgili çok önemli meseleleri ele aldığı bu sûrede ilk âyetlerde dile getirdiği miras konusuna tekrar dönmekte, bu defa kelâle denen kişilerin miraslarıyla ilgili detaylı bilgi vermekte, Hz. Peygamber’e “kelâle” ile ilgili sorulan soruyu bizzat kendisinin cevapladığını bildirmektedir.

Kur’ân’da 15 kez(53) geçen يَسْـَٔلُونَكَ yes’elûneke “sana soruyorlar” ifadesi gibi bir kez de Nisâ’ 4/127’de geçen يَسْتَفْتُونَ yesteftûne “fetva soruyorlar” ifadesi, dinde fetva vermenin Yüce Allah’a ait olduğunu, kişilerin din adına kendi kafalarına göre fetva vermemeleri gerektiğini, çünkü soruların cevabını bizzat Yüce Allah’ın Kur’ân’da verdiğini göstermektedir. Kur’ân’da yer alan konularda mutlak sûrette Kur’ân’dan fetva vermek, Kur’ân’da olmayan konularda ise vahye aykırı düşmeme ölçüsünü bilmek ve uygulamak gerektiği kesinlikle unutulmamalıdır.

Bir kez de Nisâ’ 4/12’de geçen kelâleh kelimesi “ana-baba ve çocukları bulunmadan ölen kişi” veya “çocuk ve baba tarafından olmayan akrabalar”, bir anlamda “birinci dereceden bir mirasçısı bulunmayan kişi” demektir. Kelâle bazen vâris olanların, bazen de vâris olunanların niteliği olarak kullanılabilir. Bunlar çocuk ve ana-baba yoluyla oluşan akrabalığa göre daha zayıf akraba konumundadır.

2. اِنِ امْرُؤٌ۬ا هَلَكَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُٓ اُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَكَ “Çocuksuz bir kişi ölürse ve onun bir kız kardeşi varsa, bıraktığının yarısı onundur (kız kardeşindir).” Yüce Allah kelâle denilen kişinin mirasıyla ilgili olarak, çocuğu olmayan, ancak bir kızkardeşi olan bir kişi ölürse o ölenin geride bıraktığı mirasın yarısının söz konusu kızkardeşe ait olduğunu bildirmektedir.

3. وَهُوَ يَرِثُهَآ اِنْ لَمْ يَكُنْ لَهَا وَلَدٌ “Çocuksuz bir kadın (ölür ve onun bir erkek kardeşi olursa) o (erkek kardeş) ona mirasçı olur.” Yüce Allah erkek kelâle’den sonra bu defa kadın kelâle’ye değinmekte ve eğer ölen kadının çocuğu yoksa, bir tane de erkek kardeşi varsa o ölen kadının bıraktığı mirasın tamamı erkek kardeşin olur.

4. فَاِنْ كَانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَكَ “Kız kardeşler iki tane olursa (erkek kardeşlerinin) geride bıraktığının üçte ikisi onlarındır.” Yüce Allah çocuksuz olarak ölen bir erkeğin iki kız kardeşi varsa o zaman onun bıraktığı mirasın üçte ikisinin o iki kızkardeşin olduğunu bildirmektedir.

5. وَاِنْ كَانُوٓا اِخْوَةً رِجَالًا وَنِسَآءً فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْاُنْثَيَيْنِ “Şayet erkek ve kadın daha fazla kardeş var ise bir erkeğin payı iki kadının payı gibidir.” Yüce Allah kardeşlerin sayısının fazla olması ve hem kızlar hem de erkek kardeşler bulunması durumunda, erkeklerin payının kızlarınkinden iki kat gibi bir oranda olduğunu ifade etmektedir. Burada sözü edilen “bire iki” oranı hakkında daha önce yorumladığımız Nisâ’ 4/11 ve 12’de detaylı açıklamalar yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Buradaki erkek ve kızlara yönelik oranlardaki ikiye birlik oranın kızlarla ilgili olarak en az miktarı gösterdiği kanaatindeyiz. Nitekim Nisâ’ 4/12’de bu durumda olan kız ve erkeklerin mirastan “altıda bir eşit” aldıkları belirtilmektedir. Gerçeği elbette Yüce Allah bilir.

6. يُبَيِّنُ اللّٰهُ لَكُمْ اَنْ تَضِلُّوا وَاللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Şaşırırsınız diye Allah size açıklıyor. Allah her şeyi bilendir.” Yüce Allah muhatapların şaşırma ihtimali nedeniyle miras konularında detaylı bir şekilde açıklamalarda bulunduğunu beyan etmekte, gerekçesini de her şeyi bilmesi olarak belirlemektedir.

Âyette yer alan اَنْ تَضِلُّوا en tedıllû ifadesinde ألَّاتَضِلُّوا ellâ tedıllû şeklinde gizli bir nefy yani “olumsuzluk lâ harfi”nin bulunduğu dile getirilmiş olsa(54) da metinde bulunmayan bir edatın orada var olduğunu söylemeyi doğru bulmamaktayız. Çünkü âyet bu haliyle zaten açıkça bir mana vermekte, âyetin mesajı gayet net bir şekilde anlaşılmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/31. 2 - Bakara 2/37. 3 - Âl-i İmrân 3/33. 4 - Rahmân 55/3-4. 5 - Bakara 2/30. 6 - İnsân 76/2.
  • Bakara 2/31 Bakara 2/37 Âl-i İmrân 3/33 Rahmân 55/4 Bakara 2/30 İnsân 76/2
• 7 - Semerkandî, age., II, 332; Taberî, age., XV, 103; Kurtubî, el-Câmı‘, VI, 17. 8 - Zemaheşrî, age., II, 646.
• 9 - Bu konuda Kur’ân Sempozyumu’nda sunmak üzere uzunca bir tebliğ hazırlamıştık: Bk. Okuyan, “Kendisine Kitap Verilen ve Verilmeyen Peygamberler (Rasûl-Nebî Ayrımı ve Bunun İstismarı)”, Kur’ân Sempozyumu, Fecr ve Dost-Der, Samsun, 2008.
• 10 - Esed, age., s. 298.
• 11 - Hacc 22/75. 12 - Yûnus 10/47; Ra‘d 13/7; Nahl 16/36; Fâtır 35/24.
  • Hacc 22/75 Yûnus 10/47 Ra‘d 13/7 Nahl 16/36 Fâtır 35/24
• 13 - Nisâ’ 4/60, 116, 136, 167; İbrâhim 14/3, 18; Hacc 22/12; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/18; Kâf 50/27.
  • Nisâ 4/60 Nisâ 4/116 Nisâ 4/136 Nisâ 4/167 İbrâhîm 14/3 İbrâhîm 14/18 Hacc 22/12 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/18 Kâf 50/27
• 14 - Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 56, 93, 169; Mâide 5/37, 80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/8, 107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/69; Secde 32/14; Ahzâb 33/65; Sâffât 37/9; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdile 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Cinn 72/23; Müddessir 74/28; Nebe’ 78/23; İnfitâr 82/16; Beyyine 98/6.
  • Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/56 Nisâ 4/93 Nisâ 4/169 Mâide 5/37 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/8 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/69 Secde 32/14 Ahzâb 33/65 Sâffât 37/9 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Cinn 72/23 Müddessir 74/28 Nebe' 78/23 İnfitâr 82/16 Beyyine 98/6
• 15 - Nisâ’ 4/57, 122; Mâide 5/119; Tevbe 9/22, 100; Kehf 18/3; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Beyyine 98/8. 16 - Nisâ’ 4/169; Ahzâb 33/65; Cinn 72/23.
  • Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/119 Tevbe 9/22 Tevbe 9/100 Kehf 18/3 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Beyyine 98/8 Nisâ 4/169 Ahzâb 33/65 Cinn 72/23
• 17 - Hak/el-Hakk kelimesinin “hak, hakikat, gerçek” anlamında Kur’ân’ın ismi olarak kullanıldığı örnek âyetler için bk. Nisâ’ 4/122, 151; En‘âm 6/5, 62, 73; A‘râf 7/44; Enfâl 8/4, 74; Tevbe 9/111; Yûnus 10/4, 31, 53, 108; Yûsuf 12/100; Ra‘d 13/1; Hıcr 15/85; Nahl 16/38; Kehf 18/17, 98; Hacc 22/6, 62; Mü’minûn 23/71; Rûm 30/47; Lokmân 31/9; Sâffât 37/37; Zuhruf 43/30.
  • En‘âm 6/5 En‘âm 6/62 En‘âm 6/73 A‘râf 7/44 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Tevbe 9/111 Yûnus 10/4 Yûnus 10/31 Yûnus 10/53 Yûnus 10/108 Yûsuf 12/100 Ra‘d 13/1 Hicr 15/85 Nahl 16/38 Kehf 18/17 Kehf 18/98 Hacc 22/6 Hacc 22/62 Mü'minûn 23/71 Rûm 30/47 Lokmân 31/9 Sâffât 37/37 Zuhruf 43/30
• 18 - Teğâbun 64/6. 19 - Fâtır 35/15; Muhammed 47/38.
  • Teğâbun 64/6 Fâtır 35/15 Muhammed 47/38
• 20 - Bakara 2/134, 141, 286; Fussılet 41/46; Câsiye 45/15. 21 - Bakara 2/134, 141, 281, 286; Âl-i İmrân 3/25, 161; En‘âm 6/70; İbrâhim 14/51; Nahl 16/97, 111; Kehf 18/88; Rûm 30/44; Lokmân 31/12; Sebe’ 34/37; Zümer 39/70; Mü’min 40/17, 40; Fussılet 41/46; Şura 42/30, 34; Câsiye 45/15, 22; Müddessir 74/38.
  • Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/286 Fussilet 41/46 Câsiye 45/15 Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/281 Bakara 2/286 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 En‘âm 6/70 İbrâhîm 14/51 Nahl 16/97 Nahl 16/111 Kehf 18/88 Rûm 30/44 Lokmân 31/12 Sebe' 34/37 Zümer 39/70 Mü'min 40/17 Mü'min 40/40 Fussilet 41/46 Şûrâ 42/30 Şûrâ 42/34 Câsiye 45/15 Câsiye 45/22 Müddessir 74/38
• 22 - Zemahşerî, age., I, 356. 23 - Semerkandî, age., I, 213; Taberî, age., III, 270; Râzî, age., VIII, 49-50.
• 24 - Dârimî, Mukaddime, 3.
• 25 - Taberî, age., VI, 36. 26 - Tahrîm 66/12. 27 - Râzî, age., XI, 115-116.
  • Tahrîm 66/12
• 28 - Semerkandî, age., I, 360; Zemahşerî, age., I, 581.
• 29 - Yûsuf 12/39; Ra‘d 13/16; İbrâhim 14/48; Sâd 38/65; Zümer 39/4; Mü’min 40/16. 30 - Bakara 2/133, 163; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19; Tevbe 9/31; İbrâhim 14/52; Nahl 16/22, 51; Kehf 18/110; Enbiyâ’ 21/108; Hacc 22/34; ‘Ankebût 29/46; Sâffât 37/4; Sâd 38/5; Fussılet 41/6. 31 - A‘râf 7/70; İsrâ’ 17/46; Zümer 39/45; Mü’min 40/12, 84; Mümtehıne 60/4.
  • Yûsuf 12/39 Ra‘d 13/16 İbrâhîm 14/48 Sâd 38/65 Zümer 39/4 Mü'min 40/16 Bakara 2/133 Bakara 2/163 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 Tevbe 9/31 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/22 Nahl 16/51 Kehf 18/110 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 ‘Ankebût 29/46 Sâffât 37/4 Sâd 38/5 Fussilet 41/6 A‘râf 7/70 İsrâ 17/46 Zümer 39/45 Mü'min 40/12 Mü'min 40/84 Mümtehine 60/4
• 32 - Bakara 2/21, 83, 172; Âl-i İmrân 3/51, 64; Nisâ’ 4/36, 48, 116; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/19, 56, 102, 151; A‘râf 7/33, 59, 65, 70, 73, 85; Tevbe 9/31; Yûnus 10/3, 104; Hûd 11/2, 26, 50, 54, 61, 62, 84, 87, 123; Yûsuf 12/38, 40; Ra‘d 13/36; İbrâhim 14/10; Hıcr 15/99; Nahl 16/36, 114; İsrâ’ 17/23; Kehf 18/26, 110; Meryem 19/36, 65; Tâhâ 20/14; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/26, 31, 77; Mü’minûn 23/23, 32; Nûr 24/55; Neml 27/45, 91; ‘Ankebût 29/8, 16, 17, 36, 56; Lokmân 31/13, 15; Yâsîn 36/22, 61; Zümer 39/2, 11, 14, 17, 64, 66; Mü’min 40/66; Fussılet 41/14; Zuhruf 43/64; Ahkâf 46/21; Zâriyât 51/56; Necm 53/62; Nûh 71/3; Cinn 72/2; Beyyine 98/5; Kureyş 106/3; Kâfirûn 109/2, 5; İhlâs 112/1.
  • Bakara 2/21 Bakara 2/83 Bakara 2/172 Âl-i İmrân 3/51 Âl-i İmrân 3/64 Nisâ 4/36 Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/19 En‘âm 6/56 En‘âm 6/102 En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/70 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Tevbe 9/31 Yûnus 10/3 Yûnus 10/104 Hûd 11/2 Hûd 11/26 Hûd 11/50 Hûd 11/54 Hûd 11/61 Hûd 11/62 Hûd 11/84 Hûd 11/87 Hûd 11/123 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Ra‘d 13/36 İbrâhîm 14/10 Hicr 15/99 Nahl 16/36 Nahl 16/114 İsrâ 17/23 Kehf 18/26 Kehf 18/110 Meryem 19/36 Meryem 19/65 Tâhâ 20/14 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/26 Hacc 22/31 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Nûr 24/55 Neml 27/45 Neml 27/91 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Lokmân 31/13 Lokmân 31/15 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/61 Zümer 39/2 Zümer 39/11 Zümer 39/14 Zümer 39/17 Zümer 39/64 Zümer 39/66 Mü'min 40/66 Fussilet 41/14 Zuhruf 43/64 Ahkâf 46/21 Zâriyât 51/56 Necm 53/62 Nûh 71/3 Cinn 72/2 Beyyine 98/5 Kureyş 106/3 Kâfirûn 109/2 Kâfirûn 109/5 İhlâs 112/1
• 33 - Bakara 2/32, 116; Âl-i İmrân 3/191; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/116; En‘âm 6/100; A‘râf 7/143; Tevbe 9/31; Yûnus 10/10, 18, 68; Yûsuf 12/108; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/1, 43, 93, 108; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/22, 26, 87; Mü’minûn 23/91; Nûr 24/16; Furkân 25/18; Neml 27/8; Kasas 28/68; Rûm 30/17, 40; Sebe’ 34/41; Yâsîn 36/36, 83; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/13, 82; Tûr 52/43; Haşr 59/23; Kalem 68/29. 34 - Bu tercüme için bk. İslâmoğlu, age., s. 1158. 35 - Mustafa Öztürk, age., s. 792.
  • Bakara 2/32 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/171 Mâide 5/116 En‘âm 6/100 A‘râf 7/143 Tevbe 9/31 Yûnus 10/10 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Yûsuf 12/108 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/1 İsrâ 17/43 İsrâ 17/93 İsrâ 17/108 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/26 Enbiyâ 21/87 Mü'minûn 23/91 Nûr 24/16 Furkân 25/18 Neml 27/8 Kasas 28/68 Rûm 30/17 Rûm 30/40 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/83 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/13 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Kalem 68/29
• 36 - Şûrâ 42/49.
  • Şûrâ 42/49
• 37 - Tevbe 9/30. 38 - Mâide 5/18. 39 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Nahl 16/57-62; İsrâ’ 17/111; Kehf 18/4; Meryem 19/87-92; Enbiyâ’ 21/26; Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Zuhruf 43/15-19; Tûr 52/39; Necm 53/21; Cinn 72/3. 40 - En‘âm 6/100-101; Sâffât 37/153-159.
  • Tevbe 9/30 Mâide 5/18 Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Nahl 16/62 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Enbiyâ 21/26 Furkân 25/2 Sâffât 37/153 Zuhruf 43/19 Tûr 52/39 Necm 53/21 Cinn 72/3 En‘âm 6/101 Sâffât 37/159
• 41 - Semerkandî, age., I, 361; Zemahşerî, age., I, 584; Râzî, age., XI, 117-118.
• 42 - Bakara 2/62, 112, 262, 272, 274, 277, 281; Âl-i İmrân 3/25, 57, 161, 185, 199; Nisâ’ 4/152, 173; Enfâl 8/60; Hûd 11/15, 111; Nahl 16/96, 97, 173; Nûr 24/25; Kasas 28/54; Ahzâb 33/31; Fâtır 35/30; Zümer 39/10, 35, 70; Şûrâ 42/40; Ahkâf 46/19; Muhammed 47/36; Hadîd 57/19, 27.
  • Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/272 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/161 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/199 Nisâ 4/152 Nisâ 4/173 Enfâl 8/60 Hûd 11/15 Hûd 11/111 Nahl 16/96 Nahl 16/97 Nahl 16/173 Nûr 24/25 Kasas 28/54 Ahzâb 33/31 Fâtır 35/30 Zümer 39/10 Zümer 39/35 Zümer 39/70 Şûrâ 42/40 Ahkâf 46/19 Muhammed 47/36 Hadîd 57/19 Hadîd 57/27
• 43 - Bakara 2/107, 120; Nisâ’ 4/123, 173; En‘âm 6/51, 70; Tevbe 9/74, 116; Hûd 11/20, 113; Ra‘d 13/37; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/17, 26; ‘Ankebût 29/22; Secde 32/4; Ahzâb 33/17, 65; Şûrâ 42/8, 28, 31, 44, 46; Câsiye 45/10; Ahkâf 46/32; Feth 48/22.
  • Bakara 2/107 Bakara 2/120 Nisâ 4/123 Nisâ 4/173 En‘âm 6/51 En‘âm 6/70 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Hûd 11/20 Hûd 11/113 Ra‘d 13/37 İsrâ 17/97 Kehf 18/17 Kehf 18/26 ‘Ankebût 29/22 Secde 32/4 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/28 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/44 Şûrâ 42/46 Câsiye 45/10 Ahkâf 46/32 Fetih 48/22
• 44 - Taberî, age., VI, 39.
• 45 - Bakara 2/111; Nisâ’ 4/174; Yûsuf 12/24; Enbiyâ’ 21/24; Mü’minûn 23/117; Neml 27/64; Kasas 28/75. 46 - Semerkandî, age., I, 362. 47 - İbrâhim 14/1. 48 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; A‘râf 7/157; Tevbe 9/32; Hacc 22/8; Nûr 24/35; Lokmân 31/20; Şûrâ 42/52; Saff 61/8; Teğâbun 64/8.
  • Bakara 2/111 Nisâ 4/174 Yûsuf 12/24 Enbiyâ 21/24 Mü'minûn 23/117 Neml 27/64 Kasas 28/75 İbrâhîm 14/1 Nisâ 4/174 Mâide 5/15 A‘râf 7/157 Tevbe 9/32 Hacc 22/8 Nûr 24/35 Lokmân 31/20 Şûrâ 42/52 Saff 61/8 Teğâbun 64/8
• 49 - Nûr 24/35.
  • Nûr 24/35
• 50 - Semerkandî, age., I, 234.
• 51 - Vahye sarılmak gerekliliğiyle ilgili mesajlar için bkz. Bakara 2/63, 93, 256; Âl-i İmrân 3/103; Nisâ 4/175; A‘râf 7/144, 171; Meryem 19/12; Zuhruf 43/43.
  • Bakara 2/63 Bakara 2/93 Bakara 2/256 Âl-i İmrân 3/103 Nisâ 4/175 A‘râf 7/144 A‘râf 7/171 Meryem 19/12 Zuhruf 43/43
• 52 - Semerkandî, age., I, 362; Taberî, age., VI, 40; Râzî, age., XI, 120.
• 53 - Bakara 2/189, 215, 217, 219, 220, 222; Mâide 5/4; A‘râf 7/187; Enfâl 8/1; İsrâ’ 17/85; Kehf 18/83; Tâhâ 20/105; Nâzi‘ât 79/42.
  • Bakara 2/189 Bakara 2/215 Bakara 2/217 Bakara 2/219 Bakara 2/220 Bakara 2/222 Mâide 5/4 A‘râf 7/187 Enfâl 8/1 İsrâ 17/85 Kehf 18/83 Tâhâ 20/105 Nâzi‘ât 79/42
• 54 - Semerkandî, age., I, 362-363; Taberî, age., VI, 46; Râzî, age., XI, 121.