Bakara Suresi

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Yüce Allah, sûrenin 97-103. âyetlerinde vahiy meleğine düşmanlık yapan kitap ehlini, onların vahyi inkârlarını, ayrıca Hz. Süleyman’ın büyülerle ilgili durumunu dile getirmektedir.

a) Vahiy Meleğine Düşmanlıkları

Yüce Allah, sûrenin 97-99. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve kitap ehline “De ki: Cebrâil’e kim düşman ise (şunu iyi bilsin ki) Allah’ın izniyle onu (Kur’ân’ı) senin kalbine kendisinden önce gelen (kitapları) doğrulayıcı, hidâyet rehberi ve müminler için de müjde olarak o indirmiştir” buyruğunu iletmesini emrettiğini bildirmekte, kim Allah’a, meleklerine, peygamberlerine, Cebrâil’e ve Mikâil’e düşman olursa Allah’ın da inkârcı kâfirlerin düşmanı olduğunu beyan etmekte, Hz. Peygamber’e apaçık âyetler indirdiğini, onları da sadece ve sadece fasıkların inkâr edeceğini haber vermektedir.

ı. Vahyin Gönderiliş Amacı

قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِجِبْر۪يلَ فَاِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلٰى قَلْبِكَ بِاِذْنِ اللّٰهِ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدًى وَبُشْرٰى لِلْمُؤْمِن۪ينَ “De ki: Kim Cebrail’e düşmansa (şunu iyi bilsin ki), Allah’ın izniyle onu (Kur’an’ı) senin kalbine, kendisinden önce gelen (kitapların aslını) doğrulayıcı, bir rehber ve müminler için bir müjde olarak o indirmiştir.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; مَنْ كَانَ men kâne ifadesi “her kim (şöyle) olursa”; عَدُوًّا ‘adüvven kelimesi “düşman”; لِجِبْر۪يلَ li cibrîle ifadesi “Cebrâil’e”; فَاِنَّهُ fe innehû ifadesi “muhakkak ki o”;نَزَّلَهُ nezzelehû fiili “onu indirmiştir”; عَلٰى قَلْبِكَ ‘alâ kalbike ifadesi “senin kalbine”; بِاِذْنِ اللّٰهِ bi iznillâhi tamlaması “Allah’ın izniyle”; مُصَدِّقًا musaddikan kelimesi “tasdik edici olarak”; لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ limâ beyne yedeyhi ifadesi “onun önündekini”; وَهُدًى ve hüden sözcüğü “ve hidayet olarak”; وَبُشْرٰى ve büşrâ kelimesi “ve müjde olarak”; لِلْمُؤْمِن۪ينَ li’l-mü’minîne ifadesi ise “müminlere” demektir.

Burada vahyi getiren meleğe karşı Yahudilerin düşmanlığı ve gelen vahyin çeşitli özellikleri gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِجِبْر۪يلَ فَاِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلٰى قَلْبِكَ بِاِذْنِ اللّٰهِ “De ki: Cebrâil’e kim düşman ise (şunu iyi bilsin ki), Allah’ın izniyle onu (Kur’ân’ı) senin kalbine o indirmiştir.” Yüce Allah âyetin bu kısmında vahyini sahiplenmekte, meleğin görevini aktarmakta ve vahyin Hz. Peygamber’in kalbini tamamen kuşatacak şekilde onu bürüdüğünü bildirmektedir.

a) Bu âyetlerin iniş sebebi olarak bazı olaylar nakledilmektedir. Bu bağlamda Râzî’nin aktardığı rivayetleri biz de hatırlatmak istiyoruz. Ancak bilinmelidir ki içlerinde anlaşılması ve kabulü zor hususlar bulunmaktadır. Bunları aktarmamızın sebebi, kültürümüzde bu türden unsurların bulunduğunu ortaya koymak ve ayıklanması gereken şeylere dikkat çekebilmektir.

ı. “Hz. Peygamber Medine’ye hicret edince, kendisine Abdullah b. Sûriyâ (isimli yahûdi âlimi) gelip şöyle demiştir: ‘Ey Muhammed, uykun nasıl­dır? Çünkü bize âhir zaman peygamberinin uykusunun nasıl olacağı haber verilmiştir.’ Bunun üzerine Hz. Peygamber: ‘Benim gözlerim uyur, ama kalbim uyumaz’ buyurmuştur. Abdullah ‘Ey Muhammed, doğrusun. O halde bana çocuğun durumundan haber ver; o erkekten mi kadından mı olur?’ diye sordu. Hz. Peygamber: ‘Kemikler, sinirler ve damarlar erkekten; et, kan, tırnak ve saçlar kadındandır’ cevabını verdi. Bunun üzerine yahudi ‘Doğrusun. Öyle ise söyle bakayım, neden erkek çocuk dayılarına değil de amcalarına veya amcalarına değil de dayılarına benzer?’ dedi. Hz. Peygamber: ‘Ana babadan hangisinin menisi diğerine galip gelirse benzerlik o tarafa olur’ cevabını verdi. Yahudi: ‘Doğrusun’ dedi ve şöyle devam etti: ‘Bana söyle, İsrâîl (Hz. Yakub) hangi yiyeceği kendisine haram kılmıştı? Tevrat’ta ümmî peygamberin bunu haber verebileceği belirtilmiştir.’ Bunun üzerine Hz. Peygamber şu cevabı vermiş: ‘Musa’ya Tevrat’ı indiren Allah adına söyle­rim, bilir misiniz, İsrâîl (Hz. Yakub) şiddetli bir hastalığa tutulmuş ve bu hastalığı uzun sür­müştü. O zaman, eğer Allah kendisini bu hastalıktan kurtarırsa, en sevdiği yiyeceği ve içeceği kendisine haram sayacağını Allah'a adamıştı. En sevdiği yiyecek de deve eti ve sütü idi.’ Bunun üzerine oradaki yahudiler: ‘Evet’ demişler. Abdullah b. Sûriyâ: ‘Geriye tek şey kaldı, onu da söyler­sen sana imân ettim gitti. Hangi melek sana Allah’tan vahiy getiriyor?’ dedi. Hz. Peygamber: ‘Cebrâil’ deyince, o ‘Bu melek bizim düşmanımızdır. Çünkü o savaş ve şiddet ile ilgili şeyler indirir. Bize elçi olan melek Mîkâil ise müjde, ucuzluk ve bolluk getirir. Eğer sana gelen melek de o olsaydı biz sana imân ederdik’ demiş. Bunun üzerine Hz. Ömer, ‘Bu düşmanlık ne zaman başladı?’ deyince, İbn Suriyâ: ‘Bu düşmanlığın başlangıcı şöyledir: Yüce Allah peygamberimi­ze, Buhtunnâsır adında bir kralın zamanında Beyt-i Makdis’in yıkılacağını vahyetmiş ve o adamın vasıflarını bize bildirmişti. Biz onu araştırdık ve (bir çocuk olarak onu) bulduk. Onu öldürmek için adamlar gönderdik. Bunun üzerine Cebrâil: ‘Eğer Allah sizi bunu öldürmeye musallat kılmış ise, Beyt-i Makdis’i harab edeceğini haber verdiği adam bu olmamış olur ki o zaman bunu öldür­mede bir fayda yoktur’ dedi. Sonra o çocuk büyüdü, kuvvetlendi, kral oldu, bize karşı savaştı, Beyt-i Makdis’i yıktı ve birçoğumuzu öldürdü. İşte bundan ötürü biz Cebrâil’i düşmanımız sayarız. Mîkâil’e gelince o da Cebrâil’in düşmanıdır’ dedi. Bunun üzerine Hz. Ömer: ‘Ben şehâdet ederim ki kim Cebrâil’e düşman ise Mîkâil’e de düşmandır. O ikisi de kendilerine düşman olan­lara düşmandırlar’ dedi. Abdullah b. Suriyâ Hz. Ömer’in bu sözünü hoş karşılamadı. Böylece Yüce Allah bu iki âyeti indirdi.”

ıı. “Rivayet edildiğine göre Hz. Ömer’in Medine’nin yukarı tarafında bir tarlası vardı ve yolu yahudilerin dershanelerinin önünden geçerdi. Hz. Ömer ara sıra onların yanına oturur ve onları dinlerdi. Bir gün onlar: ‘Ey Ömer! Seni sevdik. Senin hakkında çok ümitliyiz’ dediler. Hz. Ömer de: ‘Allah’a yemin ederim ki, sizi sevdiğim için yanınıza gelmiyorum ve dinim hakkında şüphe­lendiğim için size soruyor değilim. Ben sizin yanınıza Hz. Muhammed’in peygamberliği hususunda basiretim artsın ve O’nun alâmetlerini sizin kitabı­nızda göreyim diye geliyorum’ dedi ve sonra onlara Cebrâil’i sordu. On­lar: ‘O bizim düşmanımızdır. Hz. Muhammed’i bizim sırlarımızdan haberdar ediyor. O, her türlü azap ve zelzelenin sahibidir. Mikâil ise bolluk ve ba­rış getirir’ dediler. Bunun üzerine Hz. Ömer onlara: ‘Bu iki meleğin Allah ka­tında dereceleri nedir?’ diye sorunca onlar: ‘Bu ikisi Allah’a en yakın makamdadırlar. Cebrâil Allah’ın sağında, Mikâil ise solundadır. Mikâil Cebrâil’in düşmanıdır’ dediler. Hz. Ömer de: ‘Şayet sizin dediğiniz gibi ise o ikisi birbirine düşman olmaz ve siz eşekten daha ahmaksınız. Onlardan birine düş­man olan diğerine de düşman olmuş olur. Onların ikisine düşman olan da Al­lah’a düşmanlık beslemiş olur’ dedi; sonra Hz. Peygamber'in yanına döndü ve Cebrâil’in kendisinden önce vahiy getirdiğini gördü. Bunun üze­rine Hz. Peygamber: ‘Allah'a yemin olsun ki, ey Ömer, Rabbin sana muvafakat etti’ dedi. Hz. Ömer de: ‘Yemin olsun ki bundan sonra sen beni din hususunda taştan daha kuvvetli göreceksin’ dedi.”

ııı. “Mukâtil şöyle demiştir: ‘Yahudiler, Cebrâil bizim düşmanımızdır. Ona peygamberliği bize getirmesi emredildiği halde, o onu başkasına götürmüştür’ iddiasında bulunmuşlar; bunun üzerine Yüce Allah bu âyeti indirmiştir.”(1)

Bu rivayetleri aktardıktan sonra Râzî şu değerlendirmede bulunmuştur: “Bil ki yahudilerin Cebrâil (as)’a düşman olmalarının en akla yakın sebe­bi, onun Kur’ân’ı Hz. Muhammed’e indirmesidir. Çünkü Yüce Allah’ın ‘Kim Cibrîl’e düşman olursa (kahrından ölsün). Çünkü o, Kur’ân’ı Allah’ın izniyle senin kalbine indirmiştir’ buyruğu, bu indirişin düşmanlığa sebep olmasının uygun olmadı­ğını ortaya koyar. Çünkü Cebrâil bunu ancak Yüce Allah’ın emri ile yapmıştır. Bu nedenle, bunun düşmanlığa sebep olması uygun düşmez.”(2)

Bu ifadeleri nedeniyle Râzî’nin ilk iki rivayette anlatılanları benimsemediği anlaşılmaktadır. Esasında özellikle ilk rivayette aktarılanların doğru olmadığı gün gibi aşikârdır. Çünkü Hz. Peygamber’e nispet edilen ifadelerin ona ait olması söz konusu bile olamaz. İnsanın yaratılışıyla ilgili ifadeler de ileride meydana gelecek olaylar hakkında bilgi vermek de kesinlikle doğru değildir. Konu vahyin indirilmesi ve onu indiren melekle ilişkilendirilmelidir; dolayısıyla meselenin farklı anlaşılmaması ve sunulmaması, meleğe düşmanlık edilmemesi gerektiği üzerinde durulmasından da anlaşılmaktadır. Bu âyetlerin iniş sebebiyle ilgili başka bazı rivayetler daha aktarılsa(3) da biz bu kadarını zikretmekle yetinecek, âyetin mesajını anlamaya çalışacağız.

b) Âyette geçen جِبْر۪يل cibrîl kelimesinin pek çok okunma çeşidinin bulunduğu kaynaklarda belirtilmektedir. İbrânîce olduğu kabul edilen bu kelimenin ve bir sonraki âyette geçen م۪يكَال mîkâl sözcüğünün anlamının “Allah’ın kulu” olduğu ifade edilmektedir. Cibr ve Mîkâ kelimeleri “kul”, îl sözcüğü ise “Allah” anlamına geldiği için bu iki kelimenin manası “Allah’ın kulu” şeklinde kabul edilmektedir.(4)

Bu konuda bir değerlendirmeyi aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Cibrîl (Cebrail) peygamberlere vahiy getiren melektir. Yahudi ve Hıristiyan kaynaklarında Gabriel sözcüğüyle ifade edilir. Bu kelime ‘güçlü insan’ anlamındaki geber ile ‘Tanrı’ anlamındaki îl kelimelerinin birleşiminden oluşmuştur. Hz. Peygamber’in onunla olan ilişkisinin tartışılmaması istenir: ‘Şimdi siz ne gördüğü hususunda onunla tartışacak mısınız?’(5) Cebrail, insan idrakinin kavramaktan âciz olduğu aşkın hakikatlerden biri olan melekler âlemine ait bir varlıktır ve bu alan iman alanıdır. Kimi filozofların ve sûfilerin Cebrail’i peygamberin zihnî tasavvurlarının sembolik bir ifadesi olarak nitelemesi naslarla çelişen hevai bir yorumdur. Eğer tevil edilmezse, Cebrail’in Hz. Lût, Hz. İbrahim ve Hz. Meryem’e insan sûretinde göründüğü(6) Kur’ânî bir hakikattir.”(7)

c) Yüce Allah âyetin bu bölümündeفَاِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلٰى قَلْبِكَ بِاِذْنِ اللّٰهِ “Allah’ın izniyle onu (Kur’ân’ı) senin kalbine o indirmiştir” buyurmakta ve vahyi indirenin Hz. Cebrâil olduğunu, vahyin Hz. Peygamber’in kendi sözü olmadığını beyan etmektedir. Rabbimiz vahyini sahiplenmekte ve onda beşer unsurunun bulunmadığını ifade etmek istemektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümlenin başında önceki cümlenin cevabı olacak şekilde gizli bir ifadenin bulunduğunu söylemeliyiz. Buna göre “Her kim Cibrâîl’e düşman olursa” kısmının devamında “bilsin ki” veya benzer şekillerde bir ifade var kabul edilmelidir.(8)

Âyetteki beyanlardan şu anlaşılmaktadır: Vahyin indirildiği yer Şu‘arâ’ 26/194’te de beyan edildiği gibi Hz. Peygamber’in kalbidir; yani zihnidir, aklıdır, beynidir. Bununla birlikte vahyin Cebrâil (as)’ın indirmesiyle Hz. Peygamber’in kalbine doğan bir bilgi olduğu da ortaya konulmaktadır. Demek ki bir metin okuması ve karşıdakinin tekrarı veya ezberi değil, kalbe indirilen bir bilgi olarak vahyin tanımı yapılmaktadır.

Âyette عَلٰى قَلْبِكَ ‘alâ kalbike buyrulmasında ayrıca bir başka incelik daha vardır: Buna göre اِلٰى ilâ değil de عَلٰى ‘alâ edatının kullanılması isti‘lâ manasını verir ki bu durum Hz. Peygamber’in kalbini tamamen etkisi altına almayı, başka hiçbir şeyle ilgilenemez duruma gelmesini, onu bütünüyle kaplamasını manaya katmaktadır. Vahyin indiriliş şekilleriyle ilgili olarak verilen bilgilerde bu durumun aynen bu şekilde yaşandığı anlaşılmaktadır.(9)

Âyette dikkat çekilen bir başka husus ise meleğin kendi isteğiyle değil Yüce Allah’ın izniyle yani buyruğu, emri doğrultusunda bu işlemi gerçekleştirdiğidir. Bu konu Meryem 19/64’te ve Kadir 97/4’te de açıkça ifade edilmektedir. En‘âm 6/61, Nahl 16/50, Enbiyâ’ 21/27 ve Tahrîm 66/6’da da meleklerin kendilerine emredileni aynen uyguladıkları ve Yüce Allah’a hiçbir şekilde isyan etmedikleri, işlerini aksatmadıkları beyan edilmektedir.

2.مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدًى وَبُشْرٰى لِلْمُؤْمِن۪ينَ “O (Kur’ân) önce gelen (kitapları) doğrulayıcı, hidâyet rehberi ve müminler için de müjdedir.” Yüce Allah âyetin bu kısmında Cebrâil (as)’ın Hz. Peygamber’in kalbine indirdiğini beyan ettiği bu vahyin çeşitli özelliklerini sıralamaktadır.

a) Vahyin özellikleri bağlamında daha önce yorumladığımız Bakara 2/41, 89 ve 91. âyetlerde de belirtildiği gibi, öncelikle مُصَدِّق musaddık olduğu, yani vahyin kendinden önceki ilahi mesajların aslını onayladığı ifade edilmekte, böylece ellerinde bulunan ile Kur’ân’ın özü itibariyle birbiriyle uyumlu olduğu, aynı kaynaktan geldiği mesajı Yahudilere verilmek istenmektedir.

b) Vahyin bu bağlamda zikredilen diğer iki özelliği onun bir هُدًى hüdâ yani “hidayet rehberi” ve بُشْرٰى لِلْمُؤْمِن۪ينَ büşrâ li’l-mü’minîne yani “müminler için de bir müjde” olduğu gerçeğidir. Kur’ân’ın هُدًى hüdâ ve بُشْرٰى büşrâ oluşuyla ilgili detaylı bilgileri tefsirimizin Giriş kısmında “Kur’ân’ın isimleri” başlığında verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Kur’ân hem gerçeklerin yolunu gösteren bir rehberdir; hem de ona iman etmek isteyenler için hem dünyada huzurlu yaşamak hem de mahşerde cennetle ödüllendirilmek için bir müjdedir.

ıı. Meleğe Düşmanlığın Yüce Allah’a Düşmanlık Oluşu

مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِلّٰهِ وَمَلٰٓئِكَتِه۪ وَرُسُلِه۪ وَجِبْر۪يلَ وَم۪يكَالَ فَاِنَّ اللّٰهَ عَدُوٌّ لِلْكَافِر۪ينَ “Kim Allah’a, meleklerine, elçilerine, Cebrail’e ve Mikail’e düşman olursa, (bilsin ki) Allah da kâfirlerin düşmanıdır.”

Âyetteki مَنْ كَانَ men kâne ifadesi “her kim (şöyle) olursa”; عَدُوًّا ‘adüvven kelimesi “düşman”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’a”;وَمَلٰٓئِكَتِه۪ ve melâiketihî ifadesi “ve O’nun meleklerine”; وَرُسُلِه ve rusülihî ifadesi “ve O’nun resüllerine, elçilerine”; وَجِبْر۪يلَ ve cibrîle sözcüğü “ve Cebrâil’e”; وَم۪يكَالَ ve mîkâle kelimesi “ve Mîkâîl’e”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَدُوّ ‘adüvvün sözcüğü “düşmandır”; لِلْكَافِر۪ين li’l-kâfirîne ifadesi ise “inkârcılara” demektir.

Burada Yahudilerin melek Cebrâil (as)’a düşmanlığının açılımıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, önceki âyette Yahudilerin Hz. Cebrâil’e düşmanlıklarından söz ettikten, vahyin indirilişinde onun rolünden ve vahyin üç özelliğinden bahsettikten sonra, vahiy meleğini inkârın aslında başka şeyleri inkârı da beraberinde getirdiğini bildirmek istemektedir. Bu çerçevede, vahiy meleğine her kim düşman olursa bilmelidir ki esasında Yüce Allah’a, onun bütün meleklerine, gönderdiği bütün peygamberlerine, ayrıca vahiy meleği Cebrâil’e ve diğer melek olan Mîkâîl’e de düşman olacaktır.

“Melekler” kavramında bu iki melek de olmasına rağmen, âyetin iniş sebebi rivayetlerinde de geçtiği üzere tartışma konusu bu iki melek olduğu için onların isimleri ayrıca ve özellikle zikredilmektedir. Benzer bir kullanım Ahzâb 33/7’de de söz konusudur. Ayrıca, bir tefsire göre melekler ve “ruh” yani Hz. Cebrâil ile ilgili olarak Kadir 97/4’te de benzer bir ifade dile getirilmektedir.

Yüce Allah görevlendirdiği vahiy meleğine düşmanlığın başka şeylere de düşmanlık anlamına geleceğini beyan ettikten sonra, kendisinin de bu türden inkârcıların düşmanı olduğunu ilan etmektedir. Daha önce yorumladığımız Bakara 2/85 ve ayrıca Nisâ’ 4/150-151’de belirtildiği üzere, parçayı inkâr bütünü inkârla eşdeğerdir; işte Yüce Allah bu âyetinde bu gerçeğe temas etmek istemektedir.

ııı. Yoldan Çıkanların İnkarcılıkları

وَلَقَدْ اَنْزَلْنَآ اِلَيْكَ اٰيَاتٍ بَيِّنَاتٍ وَمَا يَكْفُرُ بِهَآ اِلَّا الْفَاسِقُونَ “Yemin olsun ki sana apaçık ayetler indirdik. Onları yoldan çıkanlardan başkası inkâr etmez.”

Âyettekiوَلَقَدْ اَنْزَلْنَآ ve lekad enzelnâ ifadesi “yemin olsun ki indirmiştik”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; اٰيَات âyâtin kelimesi “âyetler, deliller”; بَيِّنَات beyyinâtin sözcüğü “apaçık”; وَمَا يَكْفُرُ ve mâ yekfuru fiili “inkâr etmez”; بِهَا bihâ ifadesi “onları”; اِلَّا الْفَاسِقُونَ ille’l-fâsikûne istisnası ise “yoldan çıkanlardan başkası” demektir.

Burada Kur’ân’ın içeriğinin apaçık oluşu ile onu inkâr edenlerin kimler olduğu gündeme getirilmektedir.

Râzî, bu âyetin iniş sebebi olarak şunu ifade etmektedir: “İbn Abbas şöyle demiştir: Yahudiler, Hz. Muhammed peygamber olarak gönderilmeden önce, onun sebebiyle, Evs ve Hazreç kabileleri­ne galip gelmeyi arzuluyorlardı. Son peygamber Arapların içinden gönderilince, onlar bunu reddetmeye ve daha önce bu hususta söylemiş oldukları sözü inkâra kalkıştılar. Böylece Muâz b. Cebel onlara, ‘Ey Yahudi topluluğu, Allah’tan korkun ve müslüman olunuz; çünkü biz şirk ehli iken, sizler Hz. Mu­hammed adına, onun sayesinde bize galip gelmeyi talep ediyor, bize onun peygamber olarak gönderileceğini haber veriyor ve onun nitelik­lerini bize anlatıyordunuz’ dedi. Bunun üzerine yahudilerin bazıları, ‘O bize, mucize olarak hiçbir şey getirmemiştir ve o, bizim size bahsettiğimiz kimse de değildir’ deyince, Yüce Allah da bu ayeti indirmiştir.”(10)

Yüce Allah Yahudilerin Kur’ân vahyi ve Hz. Peygamber’in risâleti hakkında olumsuz bir tavır içerisine girdiklerini, hatta Cebrâil (as)’a sırf bu yüzden düşmanlık ettiklerini beyan ettikten sonra, bu defa onların inkâr ettiği vahyin âyetlerinin Allah tarafından indirilen, öğretilen, ikram edilen apaçık hakikatler içerdiğini belirtmekte, onları inkâr edenlerin de sadece ve sadece yoldan çıkanlar olduğunu haber vermektedir. Böylece kitap ehlinden olup da aslında bu son vahyin de Allah katından olduğunu çok kolay bir şekilde anlamaları beklenen bu kişilerin olumsuz bir tavır içerisine girmeleri, inkârı tercih etmeleri kınanmakta ve Kehf 18/50’de belirtildiği üzere tıpkı İblis’in yoldan çıkışı gibi bu kişilerin de yoldan çıktıkları, fasıklar oldukları bildirilmektedir.

Âyetin sonunda yer alan “Onları fasıklardan başkası inkâr etmez” cümlesinde مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının kullanımı cümleye “vurgu” manası katmakta ve vahyi inkâr edenlerin mutlak surette fâsık yani “yoldan çıkan kişi” olarak tanıtılacağını göstermektedir. Bu ifade her ne kadar ilk bakışta bağlam gereği Medine’deki yahudilerin bir grubunu içerse de maksadın evrensel olarak anlaşılmasında herhangi bir engel yoktur. Vahyi inkâr edenler hem kâfir, hem de fâsık olarak nitelendirilmektedir.

b) Kitap Ehlinin Tavırları ve Hz. Süleyman’a Bakışları

Yüce Allah, sûrenin 100-103. âyetlerinde kitap ehlinin Allah’a ne zaman bir söz vermişlerse, içlerinden bir grubun onu bozduğunu, gerçekte onların çoğunun iman etmediğini bildirmekte, Allah tarafından kendilerine, beraberlerindekini tasdik edici bir elçi gelince kitap ehlinden bir grubun sanki Allah’ın kitabını bilmiyormuş gibi onu arkalarına attıklarını haber vermektedir.

Ardından, bu kişilerin Hz. Süleyman’ın hükümranlığı hakkında şeytanların uydurup söylediklerine tâbi oldukları, halbuki Hz. Süleyman’ın (büyü yapıp) kâfir olmadığı, insan şeytanlarının kâfir oldukları, onların insanlara büyü ve Babil’de Hârut ile Mârut isimli iki melike indirileni öğrettikleri, o iki melikin “Biz ancak ve ancak bir imtihanız; sakın kâfir olmayın” demeden hiç kimseye bir şey öğretmedikleri bildirilmektedir.

Daha sonra, onların o iki melikten, karı ile koca arasını açacak şeyleri öğrendikleri, büyücülerin Yüce Allah’ın izni olmadan hiç kimseye hiçbir zarar veremeyecekleri, kendilerine zarar veren, yarar sağlamayan şeyleri kendilerinden öğrendikleri, büyü satın alanların ahiretten hiçbir nasibinin olmadığını çok iyi bildikleri, karşılığında kendilerini sattıkları şeyin çok kötü olduğu beyan edilmektedir. Oysa eğer iman edip takvâ sahibi olsalardı şüphesiz ki Allah tarafından verilecek sevabın muıtlak manada hayırlı olacağını anlayabilecekleri de belirtilmektedir.

ı. Sözleşmeleri Arkalarına Atmaları

اَوَكُلَّمَا عَاهَدُوا عَهْدًا نَبَذَهُ فَر۪يقٌ مِنْهُمْ بَلْ اَكْثَرُهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ “Ne zaman onlar (Allah’a) bir söz vermişlerse, içlerinden bir grup onu bozmadı mı? Gerçekte onların çoğu iman etmez.”

Âyetteki اَوَكُلَّمَا عَاهَدُوا evekküllemâ ‘âhedû ifadesi “her ne zaman söz vermişlerse”; عَهْدًا ‘ahden kelimesi “herhangi bir ahit, söz”; نَبَذَهُ nebezehû fiili “onu bozmuştu”; فَر۪يق ferîkun sözcüğü “bir grup”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; بَلْ bel edatı “bilakis”; اَكْثَرُهُمْ ekseruhum tamlaması “onların çoğu”; لَا يُؤْمِنُونَ lâ yü’minûne fiili ise “iman etmezler” demektir.

Burada İsrailoğulları’nın bir kısmının Yüce Allah’a verdikleri her bir sözü bozdukları gündeme getirilmektedir.

1.اَوَكُلَّمَا عَاهَدُوا عَهْدًا نَبَذَهُ فَر۪يقٌ مِنْهُمْ “Ne zaman onlar (Allah’a) bir söz vermişlerse, içlerinden bir grup onu bozmadı mı!” Yüce Allah Medine’deki yahudilerin atalarıyla ilgili bilgi vermekte ve kendisine verdikleri sözleri içlerinden bir grubun her zaman bozduğunu, sözleşmelerini çiğnediğini, dolayısıyla ilahi ahitlere sırt çevirdiğini beyan etmektedir. Bu âyette ve bir sonraki âyette geçen نَبَذَ nebeze fiili “bozup atmak”, “çiğnemek”, “sözden dönmek”, “arkasını çevirmek” gibi anlamlar içermekte, kitap ehlinin vahye ve risâlete karşı olumsuz tavırlarını ifade etmektedir.

Önceki âyette naklettiğimiz nüzul sebebi rivayetinde de belirtildiği gibi, bazı yahudiler Hz. Peygamber ve Kur’ân sayesinde müşriklere galip gelme duasında bulunmuşlardı. İşte âyette bu ve izah ettiğimiz yukarıdaki âyet gruplarında dile getirilen benzer daha başka pek çok sözleri hatırlatılarak ilgili konulardaki sözlerini tutmadıkları, her defasında verdikleri sözün tersini yaptıkları ifade edilmekte, onların izinden gidenlerin bu gibi tavır ve davranışlardan vazgeçmeleri istenmektedir.

Konuyla ilgili olarak, yani onların bozduğu ve tutmadığı ahdin ne olduğuyla ilgili olarak şu bilgiler ileri sürülmektedir:

a) “Yüce Allah, Hz. Muhammed’in nübüvvetini ve şeriatının doğruluğunu gösteren delilleri açıklayınca bu, âdeta Allah’ın ortaya koyduğu ah­di, onların bu delilleri kabul etmesi de Allah ile yapmış oldukları bir sözleşme olmuştur.”

b) “Ahid, Hz. Muhammed’e peygamberlik gelmeden önce söyle­miş oldukları, ‘Eğer Allah’ın peygamberi zuhur ederse, andolsun ki biz ona iman edeceğiz ve müşrikleri yurtlarından çıkaracağız’ sözleridir.”

c) “Onların, Allah ile çokça ahit yapıp sonra da bu ahitleri bozmalarıdır.”

d) “Yahudiler, Hz. Peygamber aleyhinde hiçbir kâfire yardımcı ol­mayacakları hususunda söz vermişler, sonra bu sözlerinden dönerek Hendek savaşında ona karşı Kureyş müşriklerine yardım etmişlerdir. Kâdî şöyle de­miştir: Bu rivayet eğer doğru ise, onun bu ayetin hükmüne dâhil olması imkânsız değildir; fakat ayeti sırf bu olaya hamletmek uygun değildir. Aksine, doğruya en yakın olan, bu ayetten kastedilenin daha önce bahsedildiği gibi, yahudilerin Yüce Allah’ın ayetlerini inkâr etmeleriyle ilgili olmasıdır. Durum böyle olunca, ayetin manasını daha önceki semavî kitapların ihtiva etmiş olduğu ahdi ve Hz. Mu­hammed’in sözü ile nübüvvetinin doğruluğuna delâlet eden aklî delil­leri bozmak, itibara almamak manasına hamledilmesi daha kuvvetlidir.”(11)

2. بَلْ اَكْثَرُهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ “Gerçekte onların çoğu iman etmez.” Cümlenin başındaki بَلْ bel edatı “gerçekte”, “doğrusu”, “aslında”, “zaten” gibi manalar içermekte, çoğunluğun hakikat ehli olmadığı gerçeği bir kez daha ortaya konulmuş olmaktadır.

Yüce Allah İsrailoğulları’nın çoğunluğunun iman etmediklerini, dolayısıyla onların izini takip eden Medine’deki Yahudilerin de aynı şekilde iman etmeyeceklerini haber vermektedir. Âyetin sonunda yer alan لَا يُؤْمِنُونَ lâ yü’minûne fiili gelecek zaman manası vermekte ve onların çoğunluğunun iman etmeyecekleri bildirilmektedir. Onların aslında vakti zamanında da Tevrat’a iman etmedikleri, ondaki hükümleri benimsemedikleri, tam tersini yaptıkları, mesela isyan ettikleri ve bir kısım peygamberlerini haksız yere öldürdükleri daha önce yorumladığımız Bakara 2/61, 91 ve 93’te dile getirilmektedir.

Daha önce de iman etmeyen ataları gibi vahyin indirildiği dönemdeki yahudilerin çoğunluğunun da iman etmeyeceği bu vesileyle dile getirilmiş olmaktadır. Geleceğiyle övündükleri peygamber geldiğinde ona inanmadıkları gibi ona vahiy getiren Cebrâil (as)’a düşmanlıkları bu insanların nasıl bozuk ve paramparça bir psikolojiye sahip olduklarının bir göstergesidir.

ıı. Hakikati Bilmezden Gelmeleri

وَلَمَّا جَآءَهُمْ رَسُولٌ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ نَبَذَ فَر۪يقٌ مِنَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ كِتَابَ اللّٰهِ وَرَآءَ ظُهُورِهِمْ كَاَنَّهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “Allah tarafından kendilerine, beraberlerindekini doğrulayıcı bir elçi gelince, kitap ehlinden bir grup, sanki Allah’ın kitabını bilmiyormuş gibi onu arkalarına attılar.”

Âyetteki وَلَمَّا جَآءَهُمْ ve lemmâ câehum ifadesi “kendilerine geldiğinde”; رَسُول rasûlün kelimesi “bir resûl, bir elçi”; مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ min ‘ındillâhi tamlaması “Allah katından”; مُصَدِّق musaddikun kelimesi “tasdik edici”; لِمَا مَعَهُمْ limâ me‘ahum ifadesi “onların beraberlerinde olan şeyi”; نَبَذَ nebeze fiili “bozmuş, arkasına atmıştı”; فَر۪يق ferîkun sözcüğü “bir grup”; مِنَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ minellezîne ûtu’l-kitâbe ifadesi “kendilerine kitap verilenlerden”; كِتَابَ اللّٰهِ kitâbellâhi tamlaması “Allah’ın kitabını”; وَرَآءَ ظُهُورِهِمْ verâe zuhûrihim tamlaması “sırtlarının arkasına”; كَاَنَّهُمْ keennehum ifadesi “sanki onlar”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “bilmezler” demektir.

Burada Medineli yahudilerden bir grubun ilahi mesajı ve Hz. Peygamber’in risâletini nasıl reddettikleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah kendi katından beraberlerinde bulunan kitabı esas ve öz itibariyle tasdik eden bir elçi yani Hz. Peygamber geldiğinde, Medineli yahudilerin bir bölümünün Allah’ın kitabını arkalarına attığını, ona itibar etmediklerini ifade etmektedir. Bu haliyle âyette kast edilen şey, Bakara 2/89. âyette de belirttiğimiz üzere Hz. Peygamber’in ve Kur’ân’ın geleceğini önceden haber veren Tevrat bölümleridir.

Âyette geçen كِتَابَ اللّٰهِ kitâbellâh “Allah’ın kitabı” öncelikli olarak Tevrat olarak anlaşılmalıdır;(12) ancak uzak bir ihtimal olarak bu tamlamayı Kur’ân olarak yorumlamak da elbette mümkündür.(13) Kitap ehlinden olan bu grup ellerindeki bilgileri tasdik etmesine rağmen, sırf bekledikleri peygamber kendilerinden gelmedi diye hakikati tamamen bilmelerine rağmen bilmiyormuş gibi yaparak, onunla ilgili bilgileri gizlemişler, ona itibar etmemişler, onu adeta sırtlarına, arkalarına atmışlardı.

ııı. Hz. Süleyman’ın Büyülerle İlgili Durumu

وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُوا الشَّيَاط۪ينُ عَلٰى مُلْكِ سُلَيْمٰنَ وَمَا كَفَرَ سُلَيْمٰنُ وَلٰكِنَّ الشَّيَاط۪ينَ كَفَرُوا يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَمَآ اُنْزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَمَارُوتَ وَمَا يُعَلِّمَانِ مِنْ اَحَدٍ حَتّٰى يَقُولَآ اِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلَا تَكْفُرْ فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا يُفَرِّقُونَ بِه۪ بَيْنَ الْمَرْءِ وَزَوْجِه۪ وَمَا هُمْ بِضَآرّ۪ينَ بِه۪ مِنْ اَحَدٍ اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِ وَيَتَعَلَّمُونَ مَا يَضُرُّهُمْ وَلَا يَنْفَعُهُمْ وَلَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَرٰيهُ مَا لَهُ فِي الْاٰخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ وَلَبِئْسَ مَا شَرَوْا بِه۪ٓ اَنْفُسَهُمْ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ “Onlar (kitap ehlinden bir grup), Süleyman’ın hükümdarlığı hakkında şeytanların (uydurup) söylediklerine uymuşlardı. (Oysa) Süleyman, (büyü yapıp) kâfir olmamıştı. Ancak şeytan (ruhlu insan)lar kâfir olmuşlardı. (Çünkü) onlar, insanlara büyü ve Babil’de Harut ile Marut isimli iki hükümdara indirileni öğretiyorlardı. (O iki hükümdar): ‘Biz sadece bir imtihanız; sakın kâfir olmayın!’ demeden kimseye (bir şey) öğretmezlerdi. (Şeytan ruhlu insanlar), o ikisinden (Harut ile Marut’tan), kişi ile eşinin arasını açacak şeyleri öğreniyorlardı. (Hâlbuki) onlar (şeytan ruhlu insanlar), Allah’ın izni olmadan kimseye hiçbir şekilde zarar veremezler(di). Bu kişiler, kendilerine zarar veren ve yarar sağlamayan şeyleri öğreniyorlar(dı)! Yemin olsun ki (büyüyü) satın alanların ahiretten payı olmadığını çok iyi bilmektelerdi. Karşılığında kendilerini sattıkları şey ne kötüdür! Keşke bilselerdi!”

Âyettekiوَاتَّبَعُوا vettebe‘û fiili “ve tâbi oldular”; مَا تَتْلُوا mâ tetlû ifadesi “takip ettikleri şeye, izini sürdükleri şeye”; الشَّيَاط۪ين eş-şeyâtînu kelimesi “şeytanların”; عَلٰى مُلْكِ سُلَيْمٰنَ ‘alâ mülki süleymâne tamlaması “Süleyman’ın hükümranlığına dair”; وَمَا كَفَرَ ve mâ kefera fiili “inkâr etmemişti, kafir olmamıştı”; سُلَيْمٰنُ süleymânu kelimesi “Süleyman”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ancak, velakin”; الشَّيَاط۪ين eş-şeyâtîne kelimesi “şeytanlar”; كَفَرُوا keferû fiili “inkâr etmişlerdi”; يُعَلِّمُونَ yu‘allimûne fiili “öğretiyorlar(dı)”; النَّاس en-nâse sözcüğü “insanlara”; السِّحْر es-sıhra kelimesi “büyü, sihir”; وَمَآ اُنْزِلَ ve mâ ünzile edilgen fiili “ve indirilmemişti, ve indirilen şeyi”; عَلَى الْمَلَكَيْنِ ‘ale’l-mele(i)keyni ifadesi “iki meleke, iki melike”; بِبَابِل bibâbile ifadesi “Babil’de”; هَارُوتَ hârûte kelimesi “Harût’a”; وَمَارُوتَ ve mârûte kelimeleri “ve Mârût’a”; وَمَا يُعَلِّمَانِ ve mâ yu‘allimâni fiili “o ikisi öğretmiyordu”; مِنْ اَحَدٍ min ehadin ifadesi “hiç kimseye”; حَتّٰى يَقُولَآ hattâ yekûlâ ifadesi “(şöyle) deyinceye kadar”; اِنَّمَا نَحْنُ innemâ nahnu ifadesi “ancak ve ancak biz”; فِتْنَة fitnetün kelimesi “imtihan(ız), deneme(yiz)”; فَلَا تَكْفُرْ fe lâ tekfur emri “inkâr etme”; فَيَتَعَلَّمُونَ fe yete‘allemûne fiili “öğreniyorlardı”; مِنْهُمَا minhumâ ifadesi “o ikisinden”; مَا يُفَرِّقُونَ ۪ mâ yeferrikûne ifadesi “ayıracakları şeyi”; بِه bihî ifadesi “kendisiyle, kendisi sebebiyle”; بَيْنَ الْمَرْءِbeyne’l-mer’i ifadesi “kişi ile”; وَزَوْجِه۪ ve zevcihî kelimesi “ve eşinin (arasını)”; وَمَا هُمْ ve mâ hum ifadesi “onlar hiçbir şekilde değildir”; بِضَآرّ۪ينَ ۪ bi dârrîne ifadesi “zarar veremezler”; بِه bihî ifadesi “onunla”; مِنْ اَحَدٍ min ehadin ifadesi “hiç kimseye”;اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِ illâ bi iznillâh istisnası “Allah’ın izninin dışında, O’nun izni olmadan”; وَيَتَعَلَّمُونَ ve yete‘allemûne fiili “ve öğreniyorlar(dı)”; مَا يَضُرُّهُمْ mâ yadurruhum ifadesi “kendilerine zarar verecek şeyleri”; وَلَا يَنْفَعُهُمْ ve lâ yenfe‘uhum ifadesi “kendilerine yarar da veremeyecek (şeyleri)”; وَلَقَدْ عَلِمُوا ve lekad ‘alimû fiili “yemin olsun ki bilmişlerdi”; لَمَنِ اشْتَرٰيهُ lemeni’şterâhu ifadesi “satın alan kişiyi”; مَا لَهُ mâ lehû ifadesi “onun için yoktur, onlar için olmayacaktır”; فِي الْاٰخِرَةِ fi’l-âhırati ifadesi “âhirette”; مِنْ خَلَاقٍmin halâkın kelimesi “hiçbir nasip, pay”; وَلَبِئْسَ ve le bi’se kelimesi “ne kötüdür”;مَا شَرَوْا ۪ mâ şeravv ifadesi “satın aldıkları şey”; بِه bihî ifadesi “karşılığında, kendisi sebebiyle”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehum tamlaması “onların nefislerine, kendilerine”; لَوْ كَانُوا lev kânû ifadesi “keşke (şöyle) olsalardı”; يَعْلَمُونَ ya‘lemûne fiili ise “bilmekte (olanlar), bilselerdi” demektir.

Burada Medine’deki Yahudilerin daha önce Hz. Süleyman dönemindeki gibi yapılan yanlışlıkları takipleri ve hak ettikleri akıbetler gündeme getirilmektedir.

1.وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُوا الشَّيَاط۪ينُ عَلٰى مُلْكِ سُلَيْمٰنَ “Onlar (kitap ehlinden bir grup), Süleyman’ın hükümdarlığı hakkında şeytanların (uydurup) söylediklerine uymuşlardı.” Yüce Allah Medineli Yahudilerin Hz. Peygamber’e komplo kurma, onun risâletine ve tevhid davetine engel olma hususunda şeytan tabiatlı kişilerin vaktiyle Hz. Süleyman’ın yönetimi aleyhinde izledikleri yolu takip ettiklerini beyan etmektedir. Bu âyette kast edilen şeyin ne olduğunu tam olarak anlayabilmek oldukça zordur. Tarihi arka planı tam bilmeden veya o dönemde Hz. Süleyman’la ilgili yapılıp edilen ne varsa onları tam tespit edemeden bu âyetin mesajını ortaya koymak sıkıntılı ve daima tartışmaya açık bir çabadır. Bu nedenle, konuyla ilgili gerçekleri tam anlamıyla Yüce Allah’ın bileceğini itiraf ederek ulaşabildiğimiz malumatın bir bölümünü aktarmakla yetineceğiz.

Öncelikle belirtelim ki burada geçen تَتْلُوا tetlû fiili bilinen anlamda “okumak” değil, Hûd 11/17 ve Şems 91/2’de de geçtiği gibi “takip etmek, izini sürmek” manasına gelmektedir. Ayrıca yine burada geçen الشَّيَاط۪ين eş-şeyâtîn kelimesi de bilinen anlamda cinlerden olan “şeytanlar” değil de insanlardan olup “şeytanlaşan, şeytan ahlakına bürünenler”dir ki bu konuda daha önce yorumladığımız Bakara 2/14’te, ayrıca En‘âm 6/112 ve Nâs 114/6’da da bilgi verilmektedir.

Medineli Yahudilerin Hz. Süleyman’ın hükümdarlığı, yani yönetim dönemiyle ilgili olarak yapılan entrikaları Hz. Peygamber’in yönetimiyle ilgili olarak uygulamak istedikleri, en azından bu çabanın içerisine girdikleri ifade edilmektedir denebilir. Bununla ilgili olarak yapılan birkaç yorumu burada aktarmak istiyoruz:

“Âlimler, Hz. Süleyman’ın mülkü ile ne kastedildiği hususunda ihtilâf etmişlerdir. Buna göre Kâdî şöyle demiştir: Hz. Süleyman’ın mülkü, peygamberliğidir veya mülküne peygamberliği de dâhildir. Peygamberliğine ise ona indirilen kitap ve şeriatı­nın hükümleri dâhildir. Bu doğru olduğu zaman, o günkü insanlar, içinde çeşitli sihir ve büyüler olan bir sahifeyi çıkarıp Hz. Süleyman’ın tahtının altına gömmüşler. Hz. Süleyman öldükten sonra da bu sahifeyi oradan çıkarıp, bu sahifenin Hz. Süleyman tarafından olduğu vehmini vermişlerdir ki işte bu on­lar tarafından Hz. Süleyman’ın mülkü hususunda hakikate bir iftira olmuş olur. Bana göre en doğrusu şöyle demektir: Hz. Süleyman’ın kavmi, onun bu mül­kü sihir ilmiyle elde ettiğini iddia edince, bu iddia Hz. Süleyman’ın mülkü hu­susunda bir iftira gibi olmuştur.

Şeytanların, Hz. Süleyman’a sihri nispetlerinin birkaç sebebi vardır:

a) Onlar, sihrin durumunu önemli göstermek, ona karşı saygı uyandırmak ve kendilerinden bunu kabul etmeleri için insanları teşvik etmek maksadıyla sihri Hz. Süleyman’a nispet etmişlerdir.

b) Yahudiler, Hz. Süleyman’ın peygamber olacağını kitaplarında görme­mişler, bundan dolayı da Hz. Süleyman’ın bu mülkü sihir yoluyla elde ettiğini söylemişlerdir.

c) Yüce Allah, cinleri Hz. Süleyman’ın emrine verip, o da onların içine girip onlardan harikulade sırlar öğrenince, insanlar, Hz. Süleyman’ın, sihri de cinlerden öğrendiğini zannetmişlerdir.

Yüce Allah’ın ‘Hâlbuki Süleyman asla kâfir olmadı’ ayeti, Hz. Süleyman’ı küfürden tenzihi ifade eder. Bu da, insanların onu küfre ve sihre nispet etmiş olduklarını gösterir. Bu hususta bazı rivayetler aktarılmıştır:

1) Bazı Yahudi din adamlarının ‘sihirbazdan başka bir şey olmayan Hz. Süley­man’ın peygamber olduğunu iddia eden Hz. Muhammed’e şaşmaz mısınız?’ de­dikleri, bunun üzerine Yüce Allah’ın bu ayeti indirdiği rivayet edilmiştir.

2) Yahudi sihirbazlar sihri Hz. Süleyman’dan aldıklarını iddia etmişler, işte bunun üzerine Yüce Allah, Hz. Süleyman’ı sihirden tenzih etmiştir.

3) Bazı İnsanlar, Hz. Süleyman’ın mülkünün sihirle ayakta durduğu­nu iddia etmişler; işte bunun üzerine Yüce Allah, onun bundan uzak olduğunu belirtmiştir. Çünkü Hz. Süleyman’ın peygamber olması sihirbaz ve kâfir ol­masına engeldir. Yüce Allah daha sonra Hz. Süleyman’ı temize çıkararak sihri baş­kalarının yaptığını beyan etmek için ‘Fakat şeytanlar kâfir oldular’ buyurmuş, bu ifade ile daha önce bahsedilen ve sihri kendisine sanat edinip de onu Hz. Süleyman’a nispet eden kimselere işaret etmiştir. Daha sonra da onların, kâfir olmalarına sebep olan şeyi açıklamış, onların ev­velâ sihir yapmaları sebebiyle küfre düşmedikleri düşünülebileceği için, ‘İnsanlara sihri öğretiyorlardı’ buyurmuştur.”(14)

Âyeti ve konuyu izah bağlamında yapılan diğer bir yorum şöyledir:

“Medine’deki Yahudiler, müslümanlar aleyhinde birtakım taktikler ve komplolar geliştirmektedirler. Onlar dâhilî müttefiklerinin yanı sıra, o günkü dünya konjonktüründe İran/Pers İmparatorluğunu desteklemektelerdi. Zira geçmişte Babil esaretinden kurtuluşlarına bir Pers hükümdarı yardımcı olmuştu. Bu Yahudiler Medine’deki İslam tehlikesinden kendilerini kurtarmaları ümidiyle, İran’ın bir eyaleti mesabesinde bulunan Yemen’le temas halindelerdi.(15) İşte bu âyet Medine’deki Yahudilerin Hz. Peygamber ve İslam aleyhine geliştirdikleri komploları, kendi tarihlerindeki iki dönemin (Hz. Süleyman’ın hükümdarlık dönemi ve Babil esareti dönemi) taktiklerine benzetmekte ve sonuçta gerek Hz. Süleyman’ın yönetimi aleyhinde geliştirilen -hedefi ve metodu bâtıl- taktiklerle, gerekse Bâbil esaretinden kurtulmak için geliştirilmiş hedefi meşru ve fakat metodu bâtıl komplolarla İslam davetinin önüne geçilemeyeceğini bildirmektedir. Ayrıca bu âyete göre ne Hz. Süleyman küfre sapmıştır; ne de Bâbil’deki iki meleğin/peygamberin öğretisi bu Yahudilerin bâtıl mücadelesine meşruiyet kaynağı oluşturabilir.”(16)

Konuyla ilgili yapılan bir başka izah ise şöyledir:

“Taberî mülk’ü ‘dönem, devir’ anlamına gelen ahd’le açıklar. Burada Kur’ân, sihirle ya da komployla uğraşan, daha doğrusu insanları onları gerçekten koparıp bir hayalin, bir illüzyonun ya da sanal bir hayatın peşine takan kimseleri şeytan olarak nitelendirmektedir. En‘âm 6/112 ve Nâs 114/66’da da geçtiği gibi ‘şeytan’ ismi hem şeytanlaşan görünmez varlıklar, hem de şeytanlaşan insanlar için kullanılır. Buradakiler insan şeytanlarıdır. Zira hem âyette bunların insanlara öğrettikleri ve dolayısıyla insanlarla haşir-neşir oldukları, hem de kâfir oldukları ifade ediliyor. Bazı tefsirlerin dediği gibi, eğer cin şeytanı olsalardı, onlar zaten kâfir oldukları için böyle bir vurguya gerek kalmazdı. Hz. Süleyman’ın peygamber değil, büyücü olduğu iftirasını Medine’deki Yahudiler dillendiriyordu.”

“Şeytanlaşan birtakım insanların uydurdukları bu sihirler sonradan Kabala (Gelenek) adı verilen külliyatın çekirdeğini oluşturdu. Tevrat’a sırt çeviren yahudiler Kabala’ya yapıştılar. Hayatı gizem, gizemi büyü hâline getirdiler. Krallar döneminde büyücülüğün ne kadar yaygın olduğu Eski Ahid’in Daniel, Mezmurlar ve Yeremya kitaplarından anlaşılır. İsrâiloğulları büyü ve büyücülükle, Mısır’dayken 5. ve 6. Hanedanlar döneminde tanışmışlardı. Hâlbuki Eski Ahid büyüyü şiddetle yasaklıyordu.(17) Büyü yasağı aynı sertlikte Talmud’da, özellikle de Mişna’da yer alır. Mişna’da büyü, puta tapıcılıkla bir tutulur.”

“Hz. Süleyman’ın putlara taptığı iftirasını her nasılsa kitaplarına bile geçirmişlerdi.(18) Bizce onların Hz. Süleyman’ı tekfir etmeleri için putlara tapma hikâyesine ihtiyaç yok. Çünkü Eski Ahid ve Talmud’da sihir şiddetle yasaklanmış, bu işle uğraşmak puta tapmakla eşit sayılmıştır. Hz. Süleyman’ın putlara taptığı hikâyesinin aslı, onun sihirbaz olarak görülmesidir. Yöneticiliğini yaptığı İsrâiloğulları onun yönetimi sırasında ülkelerinin siyasette, sanatta, ilimde ve hikmette ulaştığı noktaya sihir sayesinde ulaştığını düşünüyorlardı. Medine Yahudileri ‘Muhammed’in işine bakın! Doğruyu yanlışı birbirine karıştırıyor. Süleyman’ı peygamberler arasında anıyor. Oysaki o rüzgâra binen bir büyücüydü’ demişlerdi. Burada Kur’ân sihri açıkça ‘küfür/gerçeği örtme’ olarak nitelendiriyor.”(19)

Bütün bu ifadelerden de anlaşılabileceği gibi, konu son derece zor bir konudur ve kesin olarak maksadın ne olduğunu belirlemek hayli emek istemektedir. Bu nedenle, bu konudaki daha derin araştırmaları başka kardeşlerimizin yapması gerektiğini beyan ederek diğer cümleleri anlamaya çalışacağız.

2. وَمَا كَفَرَ سُلَيْمٰنُ وَلٰكِنَّ الشَّيَاط۪ينَ كَفَرُوا يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَمَآ اُنْزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَمَارُوتَ “(Oysa) Süleyman, (büyü yapıp) kâfir olmamıştı. Ancak şeytan (ruhlu insan)lar kâfir olmuşlardı. (Çünkü) onlar, insanlara büyü ve Babil’de Harut ile Marut (isimli) iki hükümdara indirileni öğretiyorlardı.” Yüce Allah Medineli Yahudilerin iddia ettiği gibi Hz. Süleyman’ın içki âlemleri yaptığı, işlerini büyü ile yürüttüğü, son dönemlerinde putperest olduğu şeklindeki iddialarına karşılık, onun hiçbir şekilde kâfir olmadığını, ancak insan şeytanlarının kâfir olduklarını, çünkü insanlara büyü öğrettiklerini, dahası Bâbil’de Hârût ve Mârût adlı iki yöneticiye indirilen şeyi de insanlara öğrettiklerini ifade etmektedir.

a) وَمَا كَفَرَ سُلَيْمٰنُ وَلٰكِنَّ الشَّيَاط۪ينَ كَفَرُوا يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ “(Oysa) Süleyman (büyü yapıp) kâfir olmamıştı. Ancak şeytan (ruhlu insan)lar kâfir olmuşlardı. (Çünkü) onlar insanlara büyü öğretiyorlardı.” Medine’de yaşayan Yahudilerin bir kısmı Hz. Süleyman’ın büyücü olduğunu iddia ediyorlardı; Kur’ân da bu iddiayı şiddetle reddetmektedir. Hatta Kitabı Mukaddes’te Hz. Süleyman’ın puta tapma suçunu işlediği, halk arasında kendi adıyla özdeşleşen sihirbazlık sanatının mucidi olduğu efsanesi(20) işte bu âyetle reddedilmektedir.(21)

b) وَمَآ اُنْزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَمَارُوتَ “Babil’de Harut ile Marut (isimli) iki melike indirileni (öğretiyorlardı).” Pek çok tartışmanın ve yanlış anlamanın devreye girdiği bu ifade hakkında bazı açıklamalar yapılması zorunludur.

ı. Bu ifadenin tercüme ihtimalleri bağlamında şunları belirtebiliriz:

1. İncelediğimiz وَمَآ اُنْزِلَ şeklindeki cümlenin başındaki vâv edatı “atıf”, mâ edatı ise nâfiye yani “olumsuzluk” edatı olarak kabul edilebilir. Bu durumda bu cümlenin anlamı önceki kısımla ilişkili olarak düşünülür ve tercüme şu şekli alır: “(Oysa) Süleyman, (büyü yapıp) kâfir olmamıştı. Ancak şeytan (ruhlu insan)lar kâfir olmuşlardı. (Çünkü) onlar, insanlara büyü ve Babil’de Harut ile Marut (isimli) iki meleke indirilmemiş olanı (büyüyü) öğretiyorlardı.” Bu tercihte ayette sözü edilen Harut ve Marut iki “melek” olarak kabul edilmiş ve mesaj da yahudilerin yapageldiği büyüyü iki melek üzerinden meşrulaştırma çabaları reddedilmiş olur. Elbette Yüce Allah meleklere aslı astarı olmayan, bazıları tarafından özellikle kötülük için kullanılan ve insanların zararına olacak bir şeyi öğretmiş olamaz.

Dile getirdiğimiz bu yaklaşımla ilgili olarak önceki cümlede geçen وَلٰكِنَّ الشَّيَاط۪ينَ كَفَرُوا يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ “Ancak şeytan (ruhlu insan)lar kâfir olmuşlardı. (Çünkü) onlar insanlara büyü öğretiyorlardı.” ifadesinin sonuna secavend konulmaması veya burada durulmaması gerektiğini gösteren lâ secavendinin konulması gerektiğini belirtmeliyiz.

2. Diğer ihtimale göre Yüce Allah kâfir olduğunu söylediği insan şeytanlarının Babil’de Harut ve Marut adlı iki “melik”e indirileni de insanlara öğrettiklerini ifade etmiş olmaktadır. Âyette geçen bu ifadenin başındaki vâv edatı “atıf”, mâ edatı da “ism-i mevsûl” olarak kabul edilince, anlam “Babil’de Harut ile Marut (isimli) iki melike indirileni (öğretiyorlardı).” şeklinde olur. Bu durumda Babil’de bulunan “iki melik”ten söz edilmekte ve onlara indirilen şeyin de söz konusu insan şeytanları tarafından insanlara öğretildiği, bu nedenle de kâfir oldukları ifade edilmektedir.

ıı. Konunun bu aşamasında şu husus özellikle belirtmekte yarar görmekteyiz: Söz konusu âyette geçen الْمَلَكَيْنِ kelimesi hakkında temelde iki farklı okuyuş ve mana söz konusudur:

1. Ayette geçen الْمَلَكَيْن el-melekeyni kelimesi genellikle الْمَلَكَيْن el-melekeyni şeklinde lâm harfinin fethasıyla “iki melek” manasına gelecek şekilde okunmuştur. Bu durumda meleklere indirilen şey hakkında bunun büyü olduğunu söylemenin hiçbir delili yoktur; çünkü âyette böyle bir açıklık söz konusu değildir. Zaten ifadenin başındaki mâ edatına nâfiye yani “olumsuzluk” anlamı verilince “meleklere böyle bir şeyin indirilmediği”, sadece kötü niyetli bazı muhatapların bunu istismar edişlerinin reddedildiği görülmüş olmalıdır. Eğer maksadı yani meleklere indirilen şeyi “büyü” şeklinde anlarsak o zaman bunun insanların büyüye karşı kendilerini nasıl koruyacaklarına dair bir öğreti olduğunu söylemek durumunda kalırız. Yoksa zaten küfür olan bir işlemin Allah tarafından meleklere indirildiğini kabul etmek de, yapılmasını öğretmeyi meleklere nispet etmek de kesinlikle doğru olamaz.

Bu noktada Râzî, Ebû Müslim el-Isfehânî’den şu görüşünü nakletmektedir:

“Ebû Müslim el-Isfehânî, iki meleğe sihir indirilmiş olduğunu kabul etmez ve bu görüşüne birçok yönden delil getirir.

- Sihir, şayet onlara indirilmiş olsaydı, onu indirmiş olan Yüce Allah olurdu. Bu ise caiz değildir; çünkü sihir, küfür ve abes ile iştigaldir. Bu­nu indirmek Yüce Allah’a uygun düşmez.

- ‘Fakat şeytanlar, insanla­ra sihri öğreterek kâfîr olmuşlardı’ ifadesi, sihir öğretmenin küfür olduğunu gösterir. Meleklerin, sihir öğrettikleri sabit olursa, onların kâfir olmuş olmaları gerekir. Bu ise geçersizdir.

- Peygamberlerin, sihir öğretmek için gönderilmeleri caiz ol­madığı gibi, bu, melekler hakkında haydi haydi caiz değildir.

- Sihir, ancak kâfirlere, fâsıklara ve inatçı şeytanlara izafe edilir. Yüce Allah’ın nehyettiği ve ahiret azabıyla tehditte bulunduğu bir şey Allah’a nasıl nispet edilir? Sihir, bâtılı hak gösteren bir şey değil midir? Allah’ın sünneti ise onu iptal etmek şeklinde gerçekleşmiştir. Nitekim Yüce Allah Hz. Mûsa’nın kıssasında, ‘Sizin yaptığınız sihirdir; Allah onu mut­laka iptal edecektir’(22) buyurmuştur.

Sonra, -Allah kendisine rahmet etsin- Ebû Müslim, bu âyetin tefsirinde müfessirlerin çoğunun görüşünden farklı olan bir yol tutarak şöyle der: Şeytanlar sihri Hz. Süleyman ondan uzak olduğu hâlde, Hz. Süleyman’ın mülküne nis­bet ettikleri gibi, o iki meleğe indirilen şeyi de onlara indirilen şey sihir olmak­tan uzak olduğu hâlde sihre nisbet ettiler. Bu böyledir, çünkü o iki meleğe indirilen şey şeriat, din ve hayra davet idi. O iki melek, insanlara, kendilerinin kabul edilmek ve kendilerine tutunulmak üzere gönderilmiş olduklarını, ‘Biz ancak bir imtihan vesilesiyiz; bu nedenle küfre girme’ sözleriyle pekiştirerek, sadece bunu öğretiyorlardı. İnsanlar­dan bir grup onların söylediklerine tutunurken, diğer bir grup buna karşı çıka­rak bundan saptı. Buna göre ‘Onlardan öğreniyorlardı’ ifadesinin manası, ‘Onlar fitne ve kü­fürden, karı ile kocanın arasını ayıracak miktarı öğreniyorlardı’ olur. Ebû Müs­lim’in görüşlerinin izahı budur.”(23)

ıı. Bu kelime الْمَلِكَيْن el-melikeyni şeklinde lâm harfinin kesrasıyla “iki melik, iki yönetici, iki hükümdar” manasına gelecek şekilde de okunmuştur ki bu kıraat İbn Abbâs’a ve Hasan el-Basrî’ye nispet edilmektedir.(24) Âyette zikredilen bu iki melike indirilen şeyin büyü olduğuna dair âyette herhangi bir açıklık yoktur; sadece onlara indirilip öğretilen şey her ne ise, söz konusu insan şeytanları onları küfre eşdeğer hale getirerek insanlar aleyhinde kullanmışlardır. Âyette bu konuda açık bilgilendirme bulunmadığı için burada sözü edilenlerin iki melek değil, iki melik olduğunu, onlara öğretilen şeyin de büyü değil, fakat insanların kötülüğüne de kullanılabilecek bir imtihan sebebi şey olduğunu söylemekte herhangi bir sakınca bulunmamaktadır.

Âyette geçen bu ifade hakkında şu bilgileri aktarmakta da yarar görmekteyiz:

“Bu ifade “iki melek”; ya da “Melek gibi iki adam” şeklinde anlaşılabilir. İbn Abbas, buradaki “melek”i “melik” (kral, yönetici, önde gelen) olarak okumuştur. Ondan ayrı olarak Hasan Basri, Said b. Cübeyr, Zührî, Dahhâk ve daha başkaları da Hârût ve Mârût’un melek değil “melik/kral” olduğuna inanmış ve böyle okumuşlardır (Râzî; İbn Kesir; İbn Cevzî). Hârût ve Mârût isim olmaktan çok vasıf olabilir. Bazı tefsir kaynakları Arapça olmayan Hârût ve Mârût’a Arapça kökler ve anlamlar icat etmişlerdir. Bu konudaki mesnetsiz yorumları reddeden İbn Âşûr, Hârût ve Mârût kelimesinin Arapçaya Keldaniceden geçmiş iki isim olduğunu söyler. Hârût, “ay” anlamına gelen haruka’nın, Mârût Jüpiter (Müşteri) yıldızının Arapçalaşmışıdır. Birincisi dişiliğin sembolü, ikincisi erkekliğin sembolüdür. Birincisi dünya üzerinde en etkili gök cismi, ikincisi gezegenlerin en yücesidir. Keldaniler gök cisimlerine tapmakta, ölen sâlih kişilerin göğe yükselip ışık saçtığına inanmaktadırlar. Onlara göre bu iki gök cismi, bir zamanlar yaşamış olan sâlih ve kutsal kişilerdir. Sihri de bunların icat ettiğine inanmaktadırlar.”(25)

3. وَمَا يُعَلِّمَانِ مِنْ اَحَدٍ حَتّٰى يَقُولَآ اِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلَا تَكْفُرْ “(O iki hükümdar): ‘Biz sadece bir imtihanız; sakın kâfir olmayın!’ demeden kimseye (bir şey) öğretmezlerdi.” Yüce Allah Bâbil’de bulunan iki melikin sundukları bilgilerin bir imtihan sebebi olduğunu söylediklerini, dolayısıyla bunların kötüye kullanılmaması gerektiğini, aksine davranırlarsa bunun küfür olacağını kendilerine bildirdiklerini ifade etmektedir. İki melek veya iki melikin “Şu zinadır, yapmayın; şu küfürdür, söylemeyin; şu büyüdür, sakının” şeklinde uyarılarda bulundukları bu vesileyle ifade edilebilir.(26)

Önceki cümlede geçen ilgili kelime eğer “iki melek” şeklinde okunursa bu defa aynı sözü meleklerin muhataplara söyledikleri ifade edilmiş olur ki biz maksadı iki melik, iki yönetici şeklinde anlayanların görüşünü benimsemekteyiz. Bu iki kişi muhataplarını yani insan şeytanlarını uyarmalarına rağmen onlar kendilerini de insanları da küfre götürecek şekilde suistimalde bulunmuşlardı. Nitekim âyetin devam eden kısmında bu konuda bilgiler verilmektedir.

4. فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا يُفَرِّقُونَ بِه۪ بَيْنَ الْمَرْءِ وَزَوْجِه۪ “(Şeytan ruhlu insanlar), o ikisinden (Harut ile Marut’tan), kişi ile eşinin arasını açacak şeyleri öğreniyorlardı.” Yüce Allah iki melikin uyarısına ve küfre sapılmaması tembihine rağmen, insan şeytanlarının onlardan karı-koca arasını açacak, aralarında huzursuzluk çıkaracak şeyleri öğrendiklerini haber vermektedir. Esasında iki melek veya iki melikin muhataplarına öğrettiği şeyler arasında bunların bulunması, ille de bunların yapılması için değil, tam aksine yapılırsa buna karşı durulması, önlem alınması ve şerlerinden korunulması amacına yönelik olarak da anlaşılabilir.

Mesajın doğru anlaşılması bakımından buradaki mesajı karı-koca arasını açacak şeylerin öğrenilmesinde bunun gerçekleştirilmesini değil, engellenmesini ve sonuçlarından korunulabilmesini muhataplara öğretmek de amaçlanmış olabilir. Fakat Bâbil’deki bu insan şeytanlar bu masum ve korunma amaçlı bilgileri aile düzenini bozacak şekilde istismara kalkışmışlar, önceki cümlede yapılan “Biz bir imtihan sebebiyiz; sakın aksi bir şekilde davranıp küfre girmeyin” uyarılarına itibar etmemişlerdi. Oldukça ileri düzeydeki karı-koca sevgisini ve muhabbetini bile çeşitli fitne ve desiselerle ortadan kaldırabilecek şeylerin toplum içerisinde nasıl çöküntülere sebep olacağını düşünmekte yarar vardır.

5. وَمَا هُمْ بِضَآرّ۪ينَ بِه۪ مِنْ اَحَدٍ اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِ“Oysa onlar (şeytan ruhlu insanlar), Allah’ın izni olmadan kimseye hiçbir şekilde zarar veremezler(di).” Yüce Allah Bâbil’deki iki melikten, yöneticiden karı koca arasını açacak şeyleri öğrenen ve muhtemelen bunu uygulayan insan şeytanlarından korkulmamasını, çünkü Allah’ın izni, bilgisi, iradesi ve buyruğu(27) olmadan onların hiçbir kimseye hiçbir şekilde zarar veremeyeceklerini müjdeleyerek bütün zamanların insanlarına bu konuda moral vermeyi amaçlamaktadır.

Burada sözü edilenler hem Bâbil’deki insan şeytanlardır; hem de Medine’deki Yahudilerdir. Bilinmelidir ki gerçek etki ne büyüde, ne büyücüde, ne tabiatta, ne ruhta, ne yerde, ne gökte, ne şeytanda, ne de melektedir. Hakiki etkin olan sadece ve sadece Yüce Allah’tır. Fayda ve zarar denilen şey de ancak O’nun izniyle meydana gelir. Demek ki sadece ve sadece Yüce Allah’a karşı duyarlı davranılmalı, O’nun azabından ve gazabından korkulmalı, sadece O’na sığınılmalıdır ki bütün bunların elde edilebileceği yegâne yol O’nun vahyine sarılmaktır.(28)

Konuyla ilişkilendirilebilecek ayetlerden birisi de Cinn 72/13’te şu şekildedir: “Şüphesiz ki artık biz o rehberi (Kur’an’ı) duyunca ona iman ettik. Rabbine güvenen kişi, kendisine herhangi bir zarar verilmesinden de haksızlığa uğratılmaktan da korkmaz.” Yüce Allah bu ayette şimdilerde cinlerle ilgili çeşitli kabulleri olanlara yine cinlerin dilinden evrensel bir hakikat olarak “ölümsüz ve yürek ferahlatıcı” bir cümle ile seslenmektedir: “Allah’a inanan ve O’na güvenen kişi zarara ve gazaba uğratılmaz.”

6. وَيَتَعَلَّمُونَ مَا يَضُرُّهُمْ وَلَا يَنْفَعُهُمْ “Bu kişiler, kendilerine zarar veren ve yarar sağlamayan şeyleri öğreniyorlar(dı).” Yüce Allah Bâbil’deki bu insan şeytanlarının ve Medine’deki Yahudilerin esasında başkalarına zarar verelim derken kendilerine zarar verecek şeyleri öğrendiklerini, bu noktada hiçbir yararlarının bulunmadığını beyan etmektedir. Bu tip insanların öğrenip uyguladıkları şeyin kendilerine dünyada zarar veremeyeceği, ahirette de yarar sağlamayacağı belirtilmektedir.

7. وَلَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَرٰيهُ مَا لَهُ فِي الْاٰخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ “Yemin olsun ki (büyüyü) satın alanların ahiretten payı olmadığını çok iyi bilmektelerdi.” Âyette geçen خَلَاقٍ halâk kelimesi “nasip, pay” manasına gelmekte, ifadenin başında مَا mâ olumsuzluk edatı, خَلَاقٍ halâk kelimesinin başında da مِنْ min edatı bulunduğu için anlam “hiçbir pay” şeklini almaktadır.

Yüce Allah bu kişilerin insanların arasını açacak şeyleri öğrenerek uyguladıklarının aslında onları âhirette hayır ve ödülden nasipsiz bırakacağını bildiklerini haber vermektedir. Âyette geçen اشْتَرٰي işterâ fiili “alış veriş yapmak”, “satın almak”, “satmak” gibi anlamlar içermekte, bu kişilerin Allah’ın kitabını, Tevrat’ı arkalarına atıp büyü ile ilgili öğrendikleri şeyleri aslında satın almış oldukları, böylece âhirette hayır ve huzur anlamında hiçbir paylarının bulunmayacağı ifade edilmiş olmaktadır.

8. وَلَبِئْسَ مَا شَرَوْا بِه۪ٓ اَنْفُسَهُمْ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ “Karşılığında kendilerini sattıkları şey ne kötüdür! Keşke bunu bilselerdi!” Yüce Allah söz konusu insan şeytanlarının yapıp ettikleri bu işlemin çok kötü bir satın alma işlemi olduğunu, vicdanlarını satma karşılığında elde ettiklerinin felaketlerine sebep olacağını, onların vicdansızlıkla anılmalarını sağlayacağını ifade etmekte, bunun ne kadar kötü bir işlem olduğunu “keşke bilmiş olsalardı” buyurarak durumun fecaatini ortaya koymaktadır.

Önceki cümlede satın aldıkları bu büyünün kendilerini âhirette nasipsiz bırakacağını bildikleri ifade edilmesine rağmen, yine de onları orada ne kadar korkunç bir akıbetin, ne kadar acı bir azabın beklediğini, meselenin tam olarak neye karşılık geldiğini bilmedikleri bu vesileyle dile getirilmiş olmaktadır.

ıv. Duyarlı Davranmanın Daha Hayırlı Oluşu

وَلَوْ اَنَّهُمْ اٰمَنُوا وَاتَّقَوْا لَمَثُوبَةٌ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ خَيْرٌ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ “İman edip takvâlı (duyarlı) olsalardı, şüphesiz ki Allah tarafından verilecek ödül hayırlı olacaktı. Keşke bunu bilselerdi!”

Âyetteki وَلَوْ اَنَّهُمْ اٰمَنُوا ve lev ennehum âmenû ifadesi “ve eğer onlar inansalardı”; وَاتَّقَوْا vettekav fiili “ve muttaki (duyarlı) olsalardı”; لَمَثُوبَةٌ lemesûbetün kelimesi “elbette sevap, mükâfat”; مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ min ‘ındillâhi tamlaması “Allah katından (olan)”; خَيْر hayrun kelimesi “mutlak hayırlı(dır)”; لَوْ كَانُوا lev kânû ifadesi “keşke (şöyle) olsalardı”; يَعْلَمُونَ ya‘lemûne fiili ise “bilmekte (olanlar), bilselerdi” demektir.

Burada Medine’deki Yahudilerin istikamet sahibi olmaları durumunda kendilerini bekleyen ödül gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Medine’deki Yahudilerin Hz. Peygamber’e komplo kurmak, onun risâlet öğretilerini karalamak gibi boş ve yanlış işlerle uğraşmak yerine, iman etmeleri ve takvâ sahibi yani duyarlı olmaları, Allah’ın azabından ve gazabından korunmaya çalışmaları durumunda Allah katından gelecek olan ve elde edecekleri sevap ve ödülün kendileri için mutlak manada hayırlı olacağını bildirmektedir.

Âyette geçen مَثُوبَة mesûbeh kelimesi “sevap,” “mükâfat”, “ödül” gibi manalara gelmekte ve önceki âyetteki feci alış verişin aksine Allah’tan gelecek olan mükâfatın mutlak manada hayırlı olacağı mesajını içermektedir. Bu arada âyette yer alan اٰمَنُوا âmenû yani “iman” kavramı sadece “inanmak” değil, aynı zamanda inanılan değerlere “güvenmek” manasını da kapsamına almaktadır. Çünkü gerek İsrailoğulları ve gerekse onların izinden giden Medine’deki Yahudilerin önemli bir bölümü korkunç bir güven sorunu yaşamaktalardı.

Dahası Bakara 2/100 ve 101. âyetlerde de belirtildiği gibi, bu kişiler Yüce Allah’ın kitabını arkalarına atmışlar, ona itibar etmemişlerdi. Şimdi burada o ayıbı terk etmeleri, yani Allah’ın kitabına iman edip ona sarılmaları gerektiğine dikkat çekilmek istenmektedir. Ayrıca âyette zikredilen اتَّقَوْا ittekav yani “ittikâ kavramı” da hem azaptan “korunaklı olmak”, “sihir, büyü vs. yanlışlardan korunmak”, hem de “sorumluluğunun farkına varmak”, “sorumlu ve duyarlı davranmak” manalarını içermektedir ki bu da Allah’ın kitabına sarılmak ve Hz. Peygamber’e tâbi olmakla gerçekleştirilebilecektir.

İşte Yüce Allah başta Medine’deki Yahudiler olmak üzere bütün muhataplara seslenmekte ve gerçek iman ve samimi takvâ sahibi olmaları durumunda bunun kendileri için Allah katından bir sevap ve ödül vesilesi olacağını, dolayısıyla bunun onların dünyalık elde etmek için sattıkları âyetlerin karşılığında satın aldıkları büyücülükten çok daha anlamlı, kalıcı ve mutlak manada hayırlı olacağını bildirmektedir. Âyetin sonunda önceki âyetin sonunda da yer aldığı gibi “keşke bunu bilip anlasalardı” buyrularak, sahip olunan durumun ne kadar büyük bir bilgisizlik ve duyarsızlık içerdiğini ve bu durumdan behemehâl kurtulmaları gerektiğini ortaya koymaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., III, 194-195. 2 - Râzî, age., III, 195.
• 3 - Semerkandî, age., I, 76; Taberî, age., I, 431-438; Zemahşerî, age., I, 169; Râzî, age., III, 194-195.
• 4 - Taberî, age., I, 437; Râzî, age., III, 196. 5 - Necm 53/12. 6 - Hûd 11/69, 77; Hicr 15/51, 68; Meryem 19/17. 7 - İslâmoğlu, age., s. 37’de 8. not.
  • Necm 53/12 Hûd 11/69 Hûd 11/77 Hicr 15/51 Hicr 15/68 Meryem 19/17
• 8 - Semerkandî, age., I, 76.
• 9 - Hadisler için bk. Buhârî, Bed’ü’l-Vahy, 2; Tefsîru Sûre-i ‘Alak, 1; Müslim, İmân, 252; Ahmed b. Hanbel, VI, 233.
• 10 - Râzî, age., III, 199.
• 11 - Râzî, age., III, 201. Benzer görüşler için ayrıca bk. Taberî, age., I, 442.
• 12 - Taberî, age., I, 443. 13 - Zemahşerî, age., I, 171.
• 14 - Râzî, age., III, 203-205.
• 15 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 49’da 51. not (Taberî, age., II, 655-656’dan naklen). 16 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 24’te 48. Not.
• 17 - Kitabı Mukaddes Çıkış 22: 18; Levililer 19: 26, 31; 20: 27 vd. 18 - Kitabı Mukaddes Krallar I, 11: 5-9. 19 - İslâmoğlu, age., s. 38-39’da 3, 4 ve 5. notlar.
• 20 - Kitabı Mukaddes I. Krallar xi, 1-10. 21 - Esed, age., s. 28’de 43. not.
• 22 - Yûnus 10/81.
  • Yûnus 10/81
• 23 - Râzî, age., III, 317.
• 24 - Zemahşerî, age., I, 172; Râzî, age., III, 218.
• 25 - İslâmoğlu, age., s. 35’te 184. not.
• 26 - Semerkandî, age., I, 80.
• 27 - Semerkandî, age., I, 80; Taberî, age., I, 462. 28 - Yazır, age., I, 373-374.