Meryem Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 98 âyetten oluşan, adını 16. âyetindeki مَرْيَم meryem kelimesinden alan Meryem sûresi, inişe göre 43, resmî sıralamada ise 19. sûredir. Meryem sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Kehf sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Buna göre her iki sûrede de geçmiş ümmetlerle ilgili bilgiler verilmekte, insanların ibret alması istenmektedir. Ayrıca Yüce Allah’ın kitabının tilâvet edilmesi gerektiği üzerinde durulmakta, iman edenlerle kâfir olanların mukayesesi yapılmakta ve yaşayacakları akıbetle ilgili bilgiler verilmektedir. Cennet ve cehennemle ilgili oldukça detaylı açıklamalar her iki sûrede de yer almaktadır. Bu arada her iki sûrede de şirk konusuna değinilmekte, putperestliğin nasıl büyük bir yanılgı olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

Meryem sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, sırasıyla Hz. Zekeriyyâ, oğlu Hz. Yahyâ, ayrıca Hz. Meryem, Hz. İsa, Hz. İbrâhim, Hz. Mûsa, Hz. İsmail ve Hz. İdris’in kıssalarına yer verilmektedir. Daha sonraki nesillerin peygamberlerin izinden gitmediği, ibadetleri zayi ettikleri, arzularının esiri oldukları ve sonuçta cehennemi hak ettikleri, buna karşılık iman edip salih amel işleyenlerin ise cennete girecekleri, haksızlığa uğratılmayacakları beyan edilmektedir.

66. âyetten itibaren, konu yeniden diriltilmeye inanmayan ve mahşerle alay eden inkârcı tipe getirilmekte, ancak yemin ifadeleriyle kendilerine cevap verilmektedir. Buna göre, inkârcıların şeytanlarla birlikte cehennemin yanı başına getirileceği ve hak edenlerin oranın en korkunç yerine atılacağı bildirilmekte, muttaki olanların ise azaptan uzak tutulmuş olacakları müjdelenmektedir.

74. âyetten itibaren, kendilerini müminlerle mukayese edip daha iyi olduklarını iddia eden kâfirlerin bu mukayesesinin doğru olmadığı, hidayet üzere olanların hidayetini Yüce Allah’ın arttıracağı, salih amellerin çok daha değerli olduğu vurgulanmaktadır. Şeytanların kâfirlere gönderileceği, Allah’ın peşi sıra ilah edinenlerin mahşerde bunları karşılarında yardımcı olarak bulamayacakları, dolayısıyla onlara yönelik dünyevî azap için Hz. Peygamber’in aceleci davranmaması gerektiği üzerinde durulmaktadır.

87. âyetten itibaren, putların veya aracıların Yüce Allah’ın huzurunda şefaate sahip olamayacakları, Allah’a çocuk isnadının kâinatın düzenini sarsacak derecede korkunç bir iftira olduğu, bunu yapanların ilâhî huzurda teker teker hesaba çekileceği bildirilmektedir.

Son üç âyette ise, iman edip salih amel işleyenlerin birbirilerini sevecekleri vesileleri Yüce Allah’ın yaratacağı, muttakilere müjde, inanmamakta ısrarcı olanlara ise uyarıcı olsun diye Kur’ân’ın kolaylaştırıldığı beyan edilmekte, helak edilen önceki nesillerden herhangi bir ses duyulamayacağı bildirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin 41-50. âyetlerinde Hz. İbrâhim kıssasını ele almaktadır. Bu bağlamda Hz. İbrâhim’in babasıyla yaptığı konuşmalar, ona sunduğu teklifler, babasının savurduğu tehditler, buna karşılık Hz. İbrâhim’in nezaket içerikli davranışları ve yapacağını beyan ettiği dualar dile getirilmektedir. Sonunda babasından beklediği cevabı alamayan Hz. İbrâhim’e Yüce Allah’ın ikrâm ettiği peygamber nesiller hatırlatılmaktadır.

a) Hz. İbrâhim ve Babasıyla Tebliğ İlişkisi

Yüce Allah, sûrenin 41-45. âyetlerinde Hz. İbrâhim’in gündeme getirilmesini istemekte, onun sadakatini hatırlatmakta, daha sonra babasına yönelik tebliğ esaslarını sıralamaktadır. Bu bağlamda gönül alıcı ve sahiplenici bir üslup kullanarak onun tapmakta olduğu varlıkları sorgulamasını istemekte, putların işitmeyen, görmeyen ve yararı olmayan varlıklar olduğunu beyan etmektedir. Daha sonra şeytana kulluk etmemesini isteyerek bunun sonuçta şeytanın dostluğuna dönüşebileceği ve elbette Allah’ın azabını gerektireceğini belirtmiştir.

ı. Hz. İbrâhim’in Samimiyeti

وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ اِبْرٰه۪يمَ اِنَّهُ كَانَ صِدّ۪يقًا نَبِيًّا “Kitapta İbrahim’i de hatırla! Şüphesiz ki o, çok doğrulayıcı (biriydi), peygamberdi.”

Âyetteki وَاذْكُرْ vezkur emri “ve an, bahset, zikret, hatırla”; فِي الْكِتَابِ fi’l-kitâbi kelimesi “kitapta”; اِبْرٰه۪يم ibrâhime kelimesi “İbrâhim’i”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; كَانَ صِدّ۪يقًا kâne sıddîkan sözcüğü “sadakat sahibi, çok doğru, çok dürüst idi”; نَبِيًّا nebiyyen kelimesi ise “nebi, peygamber olarak” demektir.

Bu âyette Hz. İbrâhim’in sadakatli oluşu ve ümmete tanıtılması gündeme getirilmektedir.

1. وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ اِبْرٰه۪يمَ “Kitapta İbrahim’i de hatırla!” Bu cümlede tevhîdi insanlara çok güzel anlatan Hz. İbrâhim’in hatırlatılması gerektiği beyan edilmektedir.

Hz. İbrâhim kıssasıyla ilgili genel bilgileri İbrâhim 14/35’te ele aldığımız için burada aynı hususları tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Kur’ân’da اِبْرٰه۪يم İbrâhim kelimesi pek çok sûrede 69 kez yer almaktadır. Bazı sûrelerin bazı âyetlerinde Hz. İbrâhim’in sadece adı geçmekte,(1) 18 sûrede ise çeşitli yönleri itibariyle kıssaya yer verilmektedir.

18 sûrede geçen Hz. İbrâhim kıssası hiçbir şekilde tamamen birbirinin tekrarı ve aynı değildir. Her geçtiği yerde bağlama göre kıssanın farklı bir boyutu tercih edilmiştir. Burada özetlemeye çalıştığımız özelliklerde de bu husus açıkça görülmektedir.

Herhangi bir kıssaya hangi sûrede yer veriliyorsa, oradaki bağlama göre kıssanın bir yönü ele alınmaktadır. Hz. Yûsuf kıssası hariç, diğer kıssalar eğer tekrar edilmişse bunun maksadı, kıssayı okurken bu arada Kur’ân’ın pek çok sûresinin de okunmasını sağlamaktır. Çünkü her geçtiği yerde kıssanın farklı bir boyutu ele alınmaktadır.

Burada Hz. İbrâhim’in kıssasının Hz. İsâ’nın kıssasından sonra gelmesi, herhangi bir kronolojik sıralamanın takip edilmediğini göstermektedir. İki kıssa arasındaki konu ilişkisi “tevhîd ilanı” noktasındadır. Ayrıca Hz. Zekeriyyâ’nın oğlu Hz. Yahyâ ve Hz. Meryem’in oğlu Hz. İsâ ile olumlu iletişimine karşılık, Hz. İbrahîm’in de babasıyla yaşadığı olumsuz iletişim ortak konu olarak görülebilir. Dahası, şirke karşı nasıl mücadele edilmesi gerektiği, tebliğin hangi unsurlardan oluşturulmasının zorunlu olduğu noktasında da bir konu irtibatı görülmelidir.

Kur’ân herhangi bir kıssayı birden çok yerde ele almışsa o kıssanın bağlamla ilişkili olan yönünü anlatır. İşte burada da tevhîd ile peygamberlerin aile fertleri arasındaki konumları genel bağlamı oluşturduğu için Hz. İbrâhim’in başka bir yönü değil, babasıyla olan konuşması zikredilmektedir.

2. اِنَّهُ كَانَ صِدّ۪يقًا نَبِيًّا “Şüphesiz ki o, çok doğrulayıcı (biriydi), peygamberdi (çok doğru söyleyen bir peygamberdi).” Bu cümlede Hz. İbrâhim’in iki sıfatı yer almış olabileceği gibi tek sıfatı da zikredilmiş olabilir.

a) İki kelime arasında bir bağlaç bulunmadığı için نَبِي nebî kelimesi صِدّ۪يق sıddîk kelimesinin sıfatı olarak da kabul edilebilir. Buna göre mana şöyle olur: “Muhakkak ki o, nübüvvet içeren bir sadakatin sahibiydi.”

b) صِدّ۪يق sıddîk kelimesi, Hz. İbrâhim’in bütün peygamberler gibi(2) hakikati onaylayıcılığını ve dürüstlüğünü, نَبِيّ nebiyy kelimesi ise peygamberliğini ortaya koymuş olur. Buna göre mana şöyle olur: “Muhakkak ki o, hakikati tasdik eden ve nübüvvet sahibi bir peygamberdi.”

c) Âyetteki نَبِي nebî kelimesini صِدّ۪يق sıddîk kelimesinin açıklaması olarak kabul etmek de mümkündür. Buna göre mana şöyle olur: “Muhakkak ki o, özü sözü doğru biriydi, (yani) bir nebî idi.”(3)

Âyette geçen صِدّ۪يق sıddîk kelimesi doğrulukta ve sadakatte ileri düzey ifade eden mübalağa kalıbındadır.(4) Yüce Allah’ın birliğini, peygamberlerini ve farzlarını tasdik edip, gereğini yapan kişiye صِدّ۪يق sıddîk denilir.(5) Âyette Hz. İbrâhim’in صِدّ۪يق sıddîk sıfatının zikredilme sebebi, dini değerlere bizim de sadakat göstermemizi öğretmesi içindir.

Sıddîk kelimesi, sadakatin zirvesinde olanlar, en çok güvenilir olanlar ve hakka sahip çıkanlar manasını içermektedir. Sıdk, sâdık, sıddîk, sadâkat ve sadaka gibi kelimeler aynı köktendir ve her birinde özel manalarına ilave olarak bir de “samimiyet” manası bulunmaktadır. Nitekim “sadaka kavramı”, kişinin iman iddiasındaki sadakatinin göstergesidir.

Tevbe 9/119’da şöyle buyrulmaktadır: “Ey İman edenler, Allah’a karşı duyarlı olun ve sâdıklarla birlikte olun!” Bu âyet gereği, müminlerin sadakat sahibi olmaları gerektiği gibi, sadıklarla birliktelikleri de emredilmektedir. Demek ki sadık olmak yetmez; sadıklarla birlikte de olmak gerekir. Dünya hayatında ilahi prensiplere sadakat gösterenler mahşerde sıddîklarla birlikte olacaklardır.(6) Hakikati onaylayan erkek ve kadınlar mahşerde ödülü hak edeceklerdir.(7) Sıddîk denen kişiler sonuçta imanlarını güvene dönüştürmüş kişilerdir.(8)

Nübüvvette sadakat peygamberlerin sıdk sıfatının bir göstergesidir. Tebliğde sadakatlilik ise Mâide 5/67’de dile getirildiği gibi ilahi prensiplerde ilave ve eksiltme yapmamayı ifade eder. Bütün peygamberler bu sadakati göstermiş ve görevlerini başarıyla yerine getirmişlerdir. Biz de gerçekleri insanlara ulaştırırken peygamberlerin yolunu takip etmeli, ilahi prensipleri aktarırken ilavelerden ve eksiltmelerden kaçınmalı, gerçeği bütün halinde ortaya koyup muhataplara aktarmalıyız.

ıı. Hz. İbrâhim’in Babasına Uyarıları

اِذْ قَالَ لِاَب۪يهِ يَآ اَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ مَا لَا يَسْمَعُ وَلَا يُبْصِرُ وَلَا يُغْن۪ي عَنْكَ شَيْـٔا يَآ اَبَتِ اِنّ۪ي قَدْ جَآءَن۪ي مِنَ الْعِلْمِ مَا لَمْ يَاْتِكَ فَاتَّبِعْن۪يٓ اَهْدِكَ صِرَاطًا سَوِيًّا “Hani babasına demişti ki: Ey babacığım! Duyamayan, göremeyen ve sana hiçbir yarar sağlayamayacak şeylere niçin tapıyorsun? Ey babacığım! Şüphesiz ki sana gelmeyen bir ilim (Allah tarafından) bana geldi. Bana uy ki sana düzgün (doğru) yolu göstereyim.”

Buradaki اِذْ قَالَ iz kâle fiili “hani, demişti ki”; يَا اَبَتِ yâ ebeti hitabı “ey babacığım!”; لِمَ تَعْبُدُ lime ta‘büdü fiili “neden tapıyorsun”; مَا لَا يَسْمَعُ mâ lâ yesme‘u ifadesi “duyamayan şeylere”;وَلَا يُبْصِرُ ve lâ yubsıru fiili “ve göremeyen (şeylere)”; وَلَا يُغْن۪ي ve lâ yuğnî fiili “ve gideremeyen (şeylere)”; عَنْكَ ‘anke ifadesi “senden, sana”; شَيْـٔا şey’en kelimesi “hiçbir şeyle ilgili”; يَا اَبَتِ yâ ebeti hitabı “ey benim babacığım!”; اِنّ۪يinnî ifadesi “muhakkak ki ben”; قَدْ جَآءَن۪ي kad câenî ifadesi “bana elbette geldi”; مِنَ الْعِلْمِ mine’l-‘ılmi ifadesi “ilimden”; مَا لَمْ يَاْتِكَ mâ lem ye’tike ifadesi “sana gelmeyen şey”; فَاتَّبِعْن۪ي fe’ttebi‘nî isteği “bana uy, tabi ol ki”;اَهْدِكَ ehdike fiili “sana göstereyim”; صِرَاطًا سَوِيًّا sırâtan seviyyen tamlaması ise “düzgün yolu” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in babasına yönelik tebliğinin bir bölümü gündeme getirilmektedir.

1. اِذْ قَالَ لِاَب۪يهِ يَآ اَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ مَا لَا يَسْمَعُ وَلَا يُبْصِرُ وَلَا يُغْن۪ي عَنْكَ شَيْـٔا “Hani babasına demişti ki: Ey babacığım! Duyamayan, göremeyen ve sana hiçbir yarar sağlayamayacak şeylere niçin tapıyorsun?” Âyetin başındaki اِذْ iz edatı, önceki âyette geçen اذْكُرْ üzkur manasında “hani, hatırla” demektir.

Hz. İbrâhim, hem babasına hem de kavmine yönelik bu soruları değişik ifadelerle sormuş, putperestliğin farklı yönlerine dikkat çekmiştir. Buna göre, Hz. İbrâhim En‘âm 6/74’te babasına hitaben “Putları ilah mı ediniyorsun?”, Meryem 19/42’de babasına hitaben “duyamayan, göremeyen ve hiçbir faydası olmayan şeylere neden taptığını” sorusunu sormuş, Enbiyâ’ 21/52’de babasına ve kavmine yönelik “Bu karşısında durup tapındığınız heykeller de nedir?” ifadesine yer vermiş, Şu’arâ’ 26/70-76’da “tapındıkları şeylerin etkisizliği”ni ve Sâffât 37/85-86’da “Neye tapınıyorsunuz? Allah’ın peşi sıra uydurma ilahlar mı istiyorsunuz?” şeklindeki sözlerini dile getirmiştir.

Hz. İbrâhim tebliğ yaparken, babası Âzer’e dört kezيَا اَبَتِ yâ ebeti “ey babacığım” diyerek bir “sahiplenme” duygusuyla hareket etmiştir. Ona ismiyle veya başka kelimelerle hitap etmemiş, babalık özelliğini kullanmıştır. Hz. İbrâhim’in bu hitabı dört kez tekrarlaması, babasına duyduğu muhabbeti ve onu kaybetme korkusunu hissettirmektedir. Elbette onun dört kez tekrarladığı bu ifadesinde bir yalvarma, olumlu anlamda sonuç almayı arzu eden bir beklentisinin olduğunu da özellikle söylemeliyiz.

Hz. İbrâhim babasının taptığı varlıkları hedefe koyarak ona seslenmekte, babasını suçlamak yerine putların birtakım özelliklerini gündeme getirerek, muhatabın suçlanmaması gerektiğini öğretmekte, putperestlerden önce putların niteliklerine dikkat çekerek bir bilinç inşası gerçekleştirmektedir:

a) İşitememek

لَا يَسْمَعُ lâ yesme‘u “işitememek” ifadesi, putperestlerin kendilerine yalvarmasının boşuna olduğunu ortaya koymaktadır. Çünkü Ahkâf 46/5’te putların duaları duyamayacağı ve kıyamete kadar kendilerine icabet edemeyecekleri, putlar için böyle bir imkânın olmadığı ifade edilmektedir.

b) Görememek

لَا يُبْصِرُ lâ yubsıru “görememek” beyanı, putların kendilerine tapanları ve ibadetlerini göremeyeceğini ortaya koymaktadır. Putların işitememesi ve görememesine karşılık her şeyi en iyi işitip gören zat Yüce Allah’tır ve herkesle de beraberdir.(9) İnsanlar dara düştüğünde onların dualarına icabet edebilen de sadece ve sadece O’dur.(10)

c) Fayda Verememek

لَا يُغْن۪ي عَنْكَ شَيْـٔا lâ yüğnî ‘anke şey’â ifadesi hem “hiçbir şeyde yararı olamamak” demektir; hem de “zararı giderememek, Allah’tan gelebilecek herhangi bir cezayı veya azabı engelleyememek” demektir. Her iki durumda da putların güçsüzlüğü ve elbette mahşerde hiçbir faydalarının olamayacağı beyan edilmiş olmaktadır. İfadenin mudârı‘ yani “geniş zaman” kalıbında getirilmesinin sebebi dünyada olduğu gibi mahşerde de faydalarının olamayacağına dikkat çekmektir.

Putlar bu özellikleriyle herhangi bir hakikati ifade etmekten öte, şekillendirilmiş birer suretten ibarettirler; dolayısıyla insanı duyup ona cevap verebilecek olan zat Yüce Allah’tır ve ibadet edilmeye layık olan da sadece O’dur.

2. يَآ اَبَتِ اِنّ۪ي قَدْ جَآءَن۪ي مِنَ الْعِلْمِ مَا لَمْ يَاْتِكَ فَاتَّبِعْن۪يٓ اَهْدِكَ صِرَاطًا سَوِيًّا“Ey babacığım! Şüphesiz ki sana gelmeyen bir ilim (Allah tarafından) bana geldi. Bana uy ki sana düzgün (doğru) yolu göstereyim.” Bu ifadede Hz. İbrâhim’in babasına yönelik gerekçeleri ve çok özel bir çağrısı yer almaktadır.

a) قَدْ جَآءَن۪ي مِنَ الْعِلْمِ مَا لَمْ يَاْتِكَ “Senin sahip olmadığın, sana gelmemiş olan bilgiden bana geldi.” Bu ifade, kendisine Yüce Allah tarafından gönderilen vahiy olmalıdır. Esasında “bilgiye ulaşmak”tan değil de, “bilginin gelmesi”nden söz edilmesi, maksadın risaletle ilişkisini ortaya koymaktadır. “Gelen bilgi” vahyedilen bilgi demektir. Kişi peygamber bile olsa vahiy olmadan hidayet yolunu gösteremez. Bilginin gücü kaynağından ve öğreticisinden gelir. Buna göre en güçlü ve etkili bilgi Yüce Allah’ın öğrettiğidir.

Âyette gelen bilgiden söz eden bölümde الْعِلْم el-‘ılm kelimesinin başındaki مِن min edatı, Hz. İbrâhim’e verilen bilginin, ilâhî bilgilerin tamamı olmadığını, sadece bir bölümünü oluşturduğunu ortaya koyan ba‘diyyet/teb‘îdıyye edatıdır. Hz. İbrâhim her şeyi bildiğini, her türlü bilginin kendisine geldiğini söylememektedir. Çünkü bir mahlûk olarak her şeyi bildiğini söylemek sadece ve sadece yersiz bir iddiadır ve kibirli bir çıkıştır.

b) فَاتَّبِعْن۪يٓ اَهْدِكَ صِرَاطًا سَوِيًّا “Bana uy ki, sana düzgün (dosdoğru) yolu göstereyim.” Hz. İbrâhim babasına tebliğde bulunurken “bana tâbî ol ki sana dosdoğru yolu göstereyim” sözünü söylemiş ve böylece peygamberlerin görevinin kişileri “hidayete erdirmek” değil, sadece onlara “yol göstermek” olduğunu beyan etmiş olmaktadır. Hidâyet kelimesi Yüce Allah’a nispet edilirse “hidayet etmek, hidayet vermek” demektir; insana nispet edilirse “yol göstermek”, şeytana nispet edilirse “sebebiyet vermek” demektir.

ı. Âyette dikkat çekilen “peygambere uymak” onun şahsına yönelik bir emir değil, vahyin hayata aktarılması ve Yüce Allah’ın dinine uymak noktasındaki örneklik ve modelliktir; çünkü peygamberlerin kendileri de o vahye uymakla ve onu yaşamakla yükümlüydüler.

ıı. Âyetteki صِرَاطًا سَوِيًّا sırâtan seviyyen ifadesi “dosdoğru yol” denen sırât-ı müstakîm’dir. Buna ulaşmanın yolu peygambere tâbî olmaktan geçer. Nitekim bu husus Hz. Peygamber için de aynı şekilde “Allah’ın sevgisini kazanmanın ve günahların bağışlanmasının yolu” olarak sunulmaktadır.(11) Yüce Allah’ı sevmek ve Allah’ın da sevgisini kazanmak için peygamberlere uymak şarttır, vesselâm.

ııı. Şeytana Dostluk-Azap İlişkisi

يَآ اَبَتِ لَا تَعْبُدِ الشَّيْطَانَ اِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلرَّحْمٰنِ عَصِيًّا يَآ اَبَتِ اِنّ۪يٓ اَخَافُ اَنْ يَمَسَّكَ عَذَابٌ مِنَ الرَّحْمٰنِ فَتَكُونَ لِلشَّيْطَانِ وَلِيًّا “Ey babacığım! Şeytana kulluk etme! Şüphesiz ki şeytan, Rahmân’a asi oldu. Ey babacığım! Rahmân’dan sana azap dokunup da şeytanın dostu (velisi) olmandan korkuyorum.”

Buradaki يَا اَبَتِ yâ ebeti hitabı “ey benim babacığım!”; لَا تَعْبُدِ lâ ta‘büd isteği “sakın kulluk etme, tapma”; الشَّيْطَان eş-şeytâne kelimesi “şeytana”; اِنَّ الشَّيْطَانَ inne’ş-şeytâne ifadesi “muhakkak ki şeytan”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) idi, (şöyle)dir”; لِلرَّحْمٰنِ li’r-rahmâni sözcüğü “merhamet edene, Rahman’a”;عَصِيًّا ‘asıyyen kelimesi “asi”; يَا اَبَتِ yâ ebeti hitabı “ey benim babacığım!”; اِنّ۪يٓ innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَخَافُ ehâfu fiili “korkuyorum”;اَنْ يَمَسَّكَ en yemesseke ifadesi “sana dokunmasından”; عَذَابٌ ‘azâbün kelimesi “bir azabın”; مِنَ الرَّحْمٰنِ mine’r-rahmâni ifadesi “Rahman’dan, merhamet sahibinden”; فَتَكُونَ fe tekûne fiili “(sonuçta) olursun”; لِلشَّيْطَانِ li’ş-şeytâni ifadesi “şeytana”; وَلِيًّا veliyyen sözcüğü ise “dost” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in babasına yönelik iki çağrısı ve hatırlatması gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَبَتِ لَا تَعْبُدِ الشَّيْطَانَ اِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلرَّحْمٰنِ عَصِيًّا “Ey babacığım! Şeytana kulluk etme! Şüphesiz ki şeytan, Rahmân’a asi oldu.” Hz. İbrâhim, babasına yine يَا اَبَتِ yâ ebeti “ey babacığım” şeklinde hitap ederek onu sahiplenmeye devam etmekte, inanç farkını ortaya koyarak babasına saygısızca bir hitapta bulunmamaktadır.

a) Hz. İbrâhim, babasına لَا تَعْبُدِ الشَّيْطَانَ “Şeytana kulluk etme” şeklinde hitap ederek, adeta “sen kötü değilsin; işin kötü” denmek istemektedir. Şeytana kulluk etmek sonuçta Yüce Allah’a isyanı getirir. Hz. İbrâhim doğrudan babasının isyanını söyleyerek onu suçlamamakta, başlangıçta isyan fiilini babasına nispet etmekten kaçınmaktadır. Ancak eğer şeytanı takibe devam ederse, bu takibin Yüce Allah’a isyana dönüşeceği uyarısını da özellikle yapmaktadır.

شَيْطَان şeytân kelimesi bu âyette iki kez, sonraki âyette de bir defa tekrarlanılarak, şeytandan uzaklaşmanın önemine vurgu yapılmaktadır. Tarihte şeytana ilk tapanın kim olduğunu bilmiyoruz; ama “şeytana tapan” anlamında ilk sembol satanist Hz. İbrâhim’in putperest babası Âzer’dir, diyebiliriz.

b) Âyetin ikinci cümlesinde yer alan كَانَ kâne fiili isyanın şeytan için “süreklilik” arz ettiğini ortaya koymaktadır. Şeytan kendisini Rahmân’a karşı isyana programlamıştı. Şeytanın peşinden gidilen hiçbir yolun ucu Rahmân’a çıkmaz; vurgulanan husus budur. Meryem sûresinin 29. âyetinde Hz. İsa için kullanılan ve “daha dün, … idi” manasına gelen كَانَ kâne fiilinden farklıdır.

Bu arada şeytanın isyan ettiği Rabbimiz için الرَّحْمٰن er-rahmân sıfatının zikredilmesi, O’nun merhametinden ümit kesmemesi gerektiğini Hz. İbrâhim’in babasına hatırlatmak istemesi olabilir. “Azabın sahibi”, “intikam alan”, “kahhâr olan” vs. sıfatların değil de, “rahmet” içerikli bir sıfatın zikredilmesi, muhatabı kazanmaya yönelik ince ve önemli bir tercihtir.

Hz. İbrâhim, şeytanla ilgili belki de en korkunç ve nefret ettirici bir sıfatı kullanarak, babasını onun yolundan vazgeçirmeye çalışmaktaydı. İsyankârlık konusu şeytanın Hz. Âdem’e ve dolayısıyla insanoğluna karşı düşmanlığından daha kötü ve tiksindirici bir olgudur. Bu nedenle, Rabbimizin الرَّحْمٰن er-rahmân sıfatına karşılık, şeytanın “Allah’a isyanı”nın hatırlatılma sebebi, bu noktada nasıl korkunç ve çelişkili bir durumun yaşanmakta olduğunu göstermektedir.

2. يَآ اَبَتِ اِنّ۪يٓ اَخَافُ اَنْ يَمَسَّكَ عَذَابٌ مِنَ الرَّحْمٰنِ فَتَكُونَ لِلشَّيْطَانِ وَلِيًّا “Ey babacığım! Rahmân’dan sana azap dokunup da şeytanın dostu (velisi) olmandan korkuyorum.” Bu âyette Hz. İbrâhim’in babasına yönelik tebliğinin dördüncü konusu ele alınmaktadır.

Hz. İbrâhim’in bu sözü aslında bir önceki uyarısının sonucunu vermektedir. Eğer şeytana kulluk ederse, özellikle de bu şekilde devam edip tevbe etmeden ölürse Rahmân’a isyan kaçınılmaz olacak ve bunun sonucu olarak da Rahmân’ın bir azabı kendisine dokunacaktır. Nisâ’ 4/9’da beyan edildiği ve Meryem 19/5’te Hz. Zekeriyyâ’nın dediği gibi, insanlar kendi zürriyetlerinin geleceğinden endişelenmeli, onların istikameti için adeta üzerlerine titremelidirler. Ancak belli ki, hep büyükler küçüklerle ilgili endişe duymazlarmış; hakikat üzere olan herkes bu endişeyi muhatapları için hissetmeli ve bunu Hz. İbrâhim’in babasına yaptığı gibi ifade etmelidir.

a) “Rahmân’dan azap gelmesi” ifadesi çok ilginçtir; çünkü merhamet kaynağı olan Yüce Allah’tan azap gelmesi, insanoğlunun ne kadar duyarsız ve Allah’a ne kadar isyankârlık içerisinde bulunduğunu göstermektedir. “Zatına rahmeti ve merhameti yazan”(12) Yüce Allah’ı azap etmek durumunda bırakmak çok büyük bir isyandır. “Bir insan ne yapar da Allah’ın merhamet sıfatını değil de gazap sıfatını çağırabilir?” İşte bunun cevabı “şeytana kulluk ederek ve sonunda onun dostluğunu isteyerek” şeklinde verilebilir.

b) İnsanın şeytana tapması eğer ondan gelebilecek bir ceza veya azap korkusuna dayalı ise, bu âyet böyle bir kanaatin kesinlikle yanlış olduğunu, azap edebilecek tek makamın Yüce Allah’a ait olduğunu bildirmektedir.

c) Bu âyette “şeytanın insana dost olması” değil, “insanın şeytana dost olabileceği” beyan edilmektedir. Bu durum İbrâhim 14/22, Meryem 19/83 ve Zuhruf 43/36’daki beyanlarla gayet uyumludur. İnsanlar genelde şeytanı suçlu ve sorumlu ilan ederek kendilerini kenara çekmeye çalışsalar da Hz. İbrâhim’in bu sözü meseleyi ortaya koymakta, gerçeğin farklı olduğunu öğretmektedir.

“Şeytana dost olmak” ifadesindeki وَلِي velî kelimesi Râzî’nin de dediği gibi “şeytanın izinden giden” manasına gelmektedir. Şeytana dost olmak hüsrandır;(13) aldanmadır, cehennemdir.(14) Şeytana dost olanlar sonuçta mahşerde birbirlerine de düşman olacaklar ve lanet edeceklerdir.(15) Şeytana dost olmak Yüce Allah’ın rızasını reddetmektir ve elbette Allah’ın dostluğunu kaybetmektir.

d) Âyette “sana Rahmân’dan bir azap dokunması” ifadesinin önce, “şeytana dost olursun” cümlesinin ise sonra gelmesi, aslında şeytana dost olmanın azaptan çok daha korkunç bir akıbet olduğunu gösterebilir. Hz. İbrâhim babasıyla ilgili endişelerini sıralamakta, gerekçeler ortaya koymakta, yanlış gidişatın ona çok pahalıya mal olacağını haber vermektedir.

b) Babasının Tehdidi ve Hz. İbrâhim

Yüce Allah sûrenin 46-50. âyetlerinde Hz. İbrâhim’in babasının kendisine verdiği cevabı, ona yönelttiği tehdidi, Hz. İbrâhim’in tekrar babasına esenlik dileğini dile getirmektedir. Daha sonra onlardan ve taptığı varlıklardan ayrılma kararı ile bunun sonrasında Yüce Allah’ın ona ikrâm ettiği Hz. İshâk ve Hz. Ya‘kûb ve onların bazı özellikleri gündeme getirilmektedir.

ı. Puta Tapmamaya Karşılık Gözdağı

قَالَ اَرَاغِبٌ اَنْتَ عَنْ اٰلِهَت۪ي يَآ اِبْرٰه۪يمُ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لَاَرْجُمَنَّكَ وَاهْجُرْن۪ي مَلِيًّا “(Babası) şöyle demişti: Ey İbrahim! Sen ilahlarımdan yüz mü çeviriyorsun? Vazgeçmezsen şüphesiz ki seni (taşlayarak) kovarım! Uzun bir süre benden uzak dur!”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اَرَاغِبٌ اَنْتَ erâğıbun ente sorusu “sen yüz mü çeviriyorsun”; عَنْ اٰلِهَت۪ي ‘an ‘alihetî sorusu “benim ilahlarımdan”; يَا اِبْرٰه۪يم yâ ibrâhimu hitabı “ey İbrâhim!”; لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ lein lem tentehi fiili “eğer vazgeçmezsen”;لَاَرْجُمَنَّكَ leercümenneke fiili “seni muhakkak ki taşlarım, kovarım”; وَاهْجُرْن۪ي ve’hcurnî emri “ve benden uzak dur, ayrıl”; مَلِيًّا meliyyen sözcüğü ise “uzun zaman” demektir.

Burada babası Âzer’in Hz. İbrâhim’e yönelik azarlaması ve tehdidi gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ اَرَاغِبٌ اَنْتَ عَنْ اٰلِهَت۪ي يَآ اِبْرٰه۪يمُ “(Babası) şöyle demişti: Ey İbrahim! Sen ilahlarımdan yüz mü çeviriyorsun?” Buradaki رَاغِب râğıb … عَنْ ‘an kullanımı “rağbet etmemek, yüz çevirmek, rağbetini başka tarafa yönlendirmek” manasına gelmektedir. Bu ifade “Ey İbrâhim, sen ilahlarıma itibar etmiyor musun?” demektir. Hz. İbrâhim’in onca nezaketine ve babasını sahiplenici kibar tebliğ sözcüklerine rağmen, babası ona ismiyle hitap etmekte, hiçbir nezaket ve kibarlık göstermemekteydi.

Anlaşılan o ki, Hz. İbrâhim’in babası, sapkın gördüğü oğlunu farklı düşünceleri sebebiyle ikrâma layık görmüyordu. İnkâr, insana nezaketini kaybettirir. O kadar ki, aslında يَا اِبْرٰه۪يم yâ ibrâhimu hitabı cümlenin başında getirilecek olmasına rağmen, “ilahlardan yüz çevirmek” ona göre çok daha büyük bir önem arz ettiği için, mübtedâ konumundaki ifadeyi sona bırakmıştır.(16)

2. لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لَاَرْجُمَنَّكَ وَاهْجُرْن۪ي مَلِيًّا “Vazgeçmezsen şüphesiz ki seni (taşlayarak) kovarım! Uzun bir süre benden uzak dur!” Bu cümlede Hz. İbrâhim’in babasının ona yönelik açık tehdidi yer almakta, eğer vazgeçmezse onu recm edeceği ifade edilmektedir.

Yâsîn 36/18’de de yer aldığı üzere, recm “taşlamak, kovmak, taşla kovmak, sözle taşlamak, çirkin söz söylemek”(17) gibi anlamlara gelmektedir. İnançsız olanların veya kâfir ya da müşriklerin peygamberlere karşı takındığı ortak tavır gereği, burada da bir tehdit unsuru söz konusu edilmektedir. Yâsîn 36/18’de zikredildiği gibi, peygamberler eğer tebliğden veya risaletten vazgeçmezlerse, kendilerini taşlayacaklarını beyan etmekteydiler. Üstelik لَاَرْجُمَنَّ le ercümenne ifadelerinde baştaki lâm/le ve fiilin sonundaki “şeddeli nûn” harfleri manayı pekiştirmekte, yani kuvvetlendirmektedir. Söylenmek istenen, onların bu tehditlerinde son derece kararlı ve ısrarcı olduklarıdır.

Âyetin sonundaki وَاهْجُرْن۪ي مَلِيًّا “Benden uzak dur” ifadesi “seni gözüm görmesin”, “gözümün önünden kaybol git”, “uzun süre uzaklaş”, “defol git!” “benimle konuşma”(18) vs. manaları içermektedir. Bu ifade, oğlunun tebliğ ettiği değerlerden hoşlanmadığını, bu nedenle onu artık dinlemek istemediğini söylemek manasına da alınabilir.

Eğer zorlama bir yorum olmayacaksa şunu da söyleyebiliriz: Babasında az da olsa evlat şefkati vardı ki, oğluna hemen ceza vermeyi tercih etmemiş, ona zaman tanımıştı.

Özellikle “benden uzak dur” ifadesinden, bir süre sonra Hz. Peygamber’in de mecbur kalacağı bir hicret mesajının kast edilmiş olma ihtimali de yüksektir. Hz. İbrâhim’in babası oğlunu yanından yöresinden kovmuş, onu uzaklaştırmış olduğuna göre, Mekkelilerin de Hz. Peygamber’i ve müminleri Mekke’den hicret ettirecekleri de bu mesajda görülebilecek hususlardandır.

ıı. Putperestlerden Uzaklaşma ve Dua

قَالَ سَلَامٌ عَلَيْكَ سَاَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبّ۪ي اِنَّهُ كَانَ ب۪ي حَفِيًّا وَاَعْتَزِلُكُمْ وَمَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَاَدْعُوا رَبّ۪ي عَسٰىٓ اَلَّآ اَكُونَ بِدُعَآءِ رَبّ۪ي شَقِيًّا “(İbrahim) şöyle demişti: Selam sana! Rabbimden senin için bağışlanma dileyeceğim. Şüphesiz ki O, bana lütufkârdır. Sizden de Allah’ın dışında yalvardığınız şeylerden de uzaklaşıyorum ve Rabbime yalvarıyorum. Umarım ki Rabbime duada mahrum olmam.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; سَلَامٌ selâmun kelimesi “selâm, esenlik olsun”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”;سَاَسْتَغْفِرُ seestağfiru fiili “yakında bağışlanma dileyeceğim”; لَكَ leke ifadesi “senin için”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbimden”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; كَانَ kâne fiili “(şöyle)dir”; ب۪ي bî ifadesi “bana”; حَفِيًّا hafiyyen sözcüğü “lütufkâr(dır)”;وَاَعْتَزِلُكُمْ ve a‘tezilüküm fiili “ve sizden de uzaklaşıyorum”; وَمَا تَدْعُونَ ve mâ ted‘ûne ifadesi “ve yalvardığınız şeylerden de”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’tan başka, Allah’ın peşi sıra”; وَاَدْعُوا ve ed‘û fiili “ve ben dua ediyorum, dua edeceğim”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbime”; عَسٰىٓ ‘asâ fiili “umulur ki”;اَلَّآ اَكُونَ ellâ ekûne ifadesi “olmamam”, بِدُعَآءِ رَبّ۪ي bi du‘âi rabbî tamlaması “benim Rabbime yaptığım duada”; شَقِيًّا şakıyyen sözcüğü ise “mahrum” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in babasına verdiği cevap ve takındığı tavır gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ سَلَامٌ عَلَيْكَ سَاَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبّ۪ي اِنَّهُ كَانَ ب۪ي حَفِيًّا “(İbrahim) şöyle demişti: Selam sana! Rabbimden senin için bağışlanma dileyeceğim. Şüphesiz ki O, bana lütufkârdır.” Bu âyeti iki cümle halinde incelemek gerekir.

a) قَالَ سَلَامٌ عَلَيْكَ “(İbrâhim, babasına şöyle) demişti: Selâm sana (esenlik içinde kal)!” Burada عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesinin kullanılması Hz. İbrâhim’in sadece babasıyla konuşmakta olduğunun bir delilidir. Âyette geçen سَلَام selâm kelimesi tıpkı Furkân 25/63’te geçtiği üzere “sataşmamak”, “bulaşmamak”, “sağlıcakla kalmak”, “eyvallah”, “size zararım olmayacak” gibi manalar içermektedir.

Hz. İbrâhim babasını hakikâta karşı olma noktasında cahillerden kabul ettiği için, ona Kasas 28/55’te de ifade edildiği gibi “haydi hoşça kal” demek istemiştir. Putperest ve müşrik bir baba da olsa, onun hakaret ve tehdit dolu sözlerinden sonra böyle bir dileğin ifade edilmiş olması tebliğde nezaketin önemini ortaya koymaktadır.

Elbette bu üç âyette geçen سَلَام selâm kelimeleri “Yüce Allah’ın rahmeti, bereketi, afiyeti ve mağfireti” ile ilşkilendirilemez. Çünkü Hz. İbrâhim gibi bir peygamber Yüce Allah’ın selamının müşrik birine verilmeyeceğini herkesten iyi bilmekteydi. Bu nedenle, buradaki selâm kelimesini terim anlamıyla değil, sözlük anlamıyla yorumlamak gerekmektedir. Nitekim bazı müfessirler buradaki selâmı “Allah’ın hidayet ikrâmı” şeklinde “dua” olarak anlamışlardır.

b) سَاَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبّ۪ي “Rabbimden senin için bağışlanma dileyeceğim.” Bu cümlede Hz. İbrâhim özellikle babası için istiğfâr sözü vermektedir. Mümtehıne 60/4’te bu konu gündeme getirilmekte, Hz. İbrâhim’ın babasıyla ve kavmiyle gerçekleşen konuşmalarına yer verilmektedir. Orada da beyan edildiği gibi, babası için istiğfâr dileğinde bulunacağına dair söz verirken “Allah’tan gelecek bir şeyi senden savamam” diyerek, bu duanın bir garanti içermediği uyarısını da yapmıştır. Hz. İbrâhim verdiği bu sözü Şu‘arâ’ 26/86’da “Babamı da bağışla, çünkü o sapkınlardandır” duasıyla yerine getirmiştir. İbrâhim 14/41’de de ana-babasına dua ettiği bilinmektedir.

Hz. İbrâhim’in kâfir olan babasına yönelik istiğfârı ona verdiği bir sözün gereğiydi. Tevbe 9/114’te de dile getirildiği gibi, küfür üzere ve Yüce Allah’ın düşmanı olarak kararlılık gösterip ölünce babasına yönelik böyle bir dua ısrarında bulunmamış, ondan yüz çevirmiştir. Çünkü Tevbe 9/113’te de beyan edildiği üzere, hiçbir peygamber ve mümin en yakını bile olsa cehennemlik olduğu ortaya çıktıktan sonra müşriklerin bağışlanması için istekte bulunamaz. Hz. İbrâhim babası hayattayken onun istikamet bulması, yani tevbe etmesi için dua etmiş olmalıdır. Onun bu sözleri söylemesi Yüce Allah’ın lütufkârlığını bilip ona sığınmasının sonucudur.

Bu cümle bize şu gerçeği de öğretmektedir: Meleklerin yeryüzündekiler için,(19) yani müminler için(20) istiğfâr etmelerinden de hareket ederek, insanların birbirleri için dua edebilecekleri anlaşılmaktadır. “İstiğfâr edebilmek” elbette başkaları için “tevbe etmek” demek değildir. Zira birilerinin bağışlanması talebinde bulunmak başka bir şeydir; onları gerçekleştireceği tevbeyi yani doğruya yönelişi üstlenmek başka bir şeydir. Müminler birbirleri için dua edebilirler; ancak tevbe edemezler.

2. وَاَعْتَزِلُكُمْ وَمَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَاَدْعُوا رَبّ۪ي عَسٰىٓ اَلَّآ اَكُونَ بِدُعَآءِ رَبّ۪ي شَقِيًّا “Sizden de Allah’ın dışında yalvardığınız şeylerden de uzaklaşıyorum ve Rabbime yalvarıyorum. Umarım ki Rabbime duada mahrum olmam.” Bu âyete Elmalılı gibi şöyle de mana verilebilir: “Hem sizi Allah’tan başka taptıklarınızla bırakıp çekilirim de Rabbime duâ ederim, umulur ki Rabbime duâ ile bedbaht olmam.”

Bu tercümede âyetin وَمَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ “Allah’ın dışında taptığınız şeylerden de” kısmı hal cümlesi olarak kabul edilmektedir ki bu tercih bizce en az diğeri kadar doğrudur. Âyetteki تَدْعُونَ ted‘ûne fiiline bir sonraki âyette geçen يَعْبُدُونَ ya‘budûne fiilinin işaretiyle “tapmak” manası da verilebilir.

Âyette sözü edilen ı‘tizâl yani “uzaklaşma” ifadesi, “bedensel ve fiziksel olarak ayrılmak” şeklinde anlaşılabileceği gibi, “tavır koymak”, “tepki göstermek”, “benimsememek” gibi anlamlara da gelebilir. Nitekim Zuhruf 43/26’da ve Mümtehıne 60/4’te bu manayı karşılamak üzere berâ’/bureâu kelimeleri kullanılmıştır. Buradan hareketle, âyette sözü edilen ayrılmayı iki türlü de anlamamızın önünde herhangi bir engel olmadığını da söylemeliyiz.

Esasında Lokmân 31/15’te şirke zorlayan ana babaya itaat edilmemesi emredilirken, yine de onların yanında bulunmak gerektiği üzerinde durulmaktadır. Buna karşın, âyetler hakkında ileri geri konuşanlardan, boş şeylerden ve Müslümanlara sataşanlardan yüz çevrilip uzaklaşılması da Kur’ân’ın prensipleri arasında yer almaktadır.(21) Nitekim bazı müfessirlerimiz buradaki “ayrılma” fiilini Beyt-i Makdis’e(22) veya Şam’a(23) hicret şeklinde yorumlamışlardır.

Âyette bulunan “Rabbime dua ederim, Rabbime yaptığım dua” ifadelerinde Yüce Allah’ın رَبّ rabb sıfatının iki kez yer almasının sebebi, Allah’ın sahiplenici ve kulunu reddetmeyen özelliğini hatırda tutmayı içermektedir. Bu ifadeler aynı zamanda gerçek duanın kime yönelik yapılacağını bilmenin ve bunu muhataba öğretmenin de önemli bir ayrıcalık olduğunu göstermektedir. Özellikle “Allah’tan başkasına yönelik dualar” ifadesinden sonra iki kez zikredilen “Rabbime dua ederim” beyanı, duanın gerçek ve tek yönünü kavratmayı amaçlamaktadır.

Âyetin sonunda yer alan “duada mahrum bırakılmama” ifadesi Hz. Zekeriyyâ’nın da duasının konusuydu. “Duada bedbaht olmamak”, “dua nedeniyle azgınlık damgası yememek” ve “duası karşılıksız bırakılmamak” manalarına gelmektedir. Bu ifadeler bize peygamberlerin aynı duyarlılıkla dua ettiğini ve yakarışlarında bir ümitsizliğin bulunmadığını göstermektedir. Kabul edileceğine inanılmadan yapılan dualar duanın yapılış gayesine uygun değildir.

ııı. Sadakatin Karşılığı: Peygamber İki Çocuk

فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَهَبْنَا لَهُٓ اِسْحٰقَ وَيَعْقُوبَ وَكُلًّا جَعَلْنَا نَبِيًّا وَوَهَبْنَا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنَا وَجَعَلْنَا لَهُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِيًّا “Sonunda (İbrahim) onlardan ve Allah’tan başka taptıkları şeylerden uzaklaşınca ona İshak’ı ve (bir süre sonra da torunu) Yakup’u bağışlamıştık; her birini de peygamber yapmıştık. Onlara rahmetimizden lütufta bulunmuş ve kendilerine yüksek bir doğruluk dili vermiştik.”

Âyetlerdekiفَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ fe lemme‘tezelehum fiili “onlardan uzaklaştığı zaman”; وَمَا يَعْبُدُونَ ve mâ ya‘büdûne ifadesi “ve taptıkları şeylerden”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “ve Allah’ın peşi sıra (taptıkları şeylerden)”; وَهَبْنَا vehebnâ fiili “bağışlamıştık, vermiştik”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; اِسْحٰق ishâka sözcüğü “İshâk’ı”; وَيَعْقُوبَ ve ya‘kûbe kelimesi “ve Yakup’u”;وَكُلًّا ve küllen kelimesi “ve hepsini”; جَعَلْنَا ce‘alnâ fiili “yapmıştık, görevlendirmiştik”;نَبِيًّا nebiyyen kelimesi “peygamber olarak”; وَوَهَبْنَا ve vehebnâ fiili “ve vermiştik”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara (da)”;مِنْ رَحْمَتِنَا min rahmetinâ tamlaması “bizim rahmetimizden”; وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve kılmıştık, yaratmıştık”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; لِسَانَ صِدْق lisâne sıdkın tamlaması “doğruluk dili”; عَلِيًّا ‘aliyyen kelimesi ise “yüce” demektir.

Burada inanç bakımından babasını kaybeden Hz. İbrâhim’e Yüce Allah’ın peygamber iki çocuk verdiği gündeme getirilmektedir.

1.فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَهَبْنَا لَهُٓ اِسْحٰقَ وَيَعْقُوبَ وَكُلًّا جَعَلْنَا نَبِيًّا “Sonunda (İbrahim) onlardan ve Allah’tan başka taptıkları şeylerden uzaklaşınca ona İshak’ı ve (bir süre sonra da torunu) Yakup’u bağışlamıştık; her birini de peygamber yapmıştık.” Yüce Allah inançta ve ibadette kendisini tercih edenlere ahirette ödül vereceği gibi dünyada da çeşitli ikrâmlarda bulunduğunu göstermektedir.

Şirk üzere ve Yüce Allah’ın düşmanı olarak ölen babasına üzülen Hz. İbrâhim, bu hüznünün karşılığında önce oğlu Hz. İshâk ile bir süre sonra da onun oğlu Hz. Ya‘kûb ile ödüllendirilmiştir. Babası Müslüman olsaydı elbette sevinecekti; ancak bu olmayınca hüzünlenen Hz. İbrâhim’e bu hüznünün karşılığında çok daha büyük bir lütufta bulunulmuş, sadece mümin iki nesil değil, aynı zamanda peygamber bir oğul ve peygamber bir torun lütfedilmiştir.

Burada Hz. İsmail’in değil de Hz. İshâk’ın zikredilme sebebi, onun da oğlunun yani torunu Hz. Ya‘kûb’un da peygamber kılınması olabilir. Yukarı doğru bir nesil yani babası Âzer kayıp olsa da onun yerine aşağı doğru iki nesil peygamber lütfedilmesi muhteşem bir ödüldür.

Âyetin sonunda yer alanوَكُلًّا جَعَلْنَا نَبِيًّا ifadesi çoğul olduğu için, sadece çocukları değil, hem Hz. İbrâhim’i hem Hz. İshâk’ı hem de Hz. Ya‘kûb’u içermektedir. “Peygamber” manasına gelen kelimenin enbiyâ’ şeklinde çoğul değil de, نَبِي nebî kalıbında tekil gelmesinin muhtemel sebebi ise peygamberlerin aynı misyonla gönderildiğini ve onların da bu misyondan ayrılmadığını göstermektir.

Bu arada âyette yer alan Hz. İshâk’ın Kur’ân’da 17 kez zikredildiğini, bunların bir bölümünde sadece isminin yer aldığını,(24) bir kısmında ise hakkında kısa bilgiler verildiğini görmekteyiz.(25) Hz. Ya‘kûb’la ilgili ayrıntılı bilgileri ise Yûsuf sûresinin tefsirinde ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

2. وَوَهَبْنَا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنَا وَجَعَلْنَا لَهُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِيًّا “Onlara rahmetimizden lütufta bulunmuş ve kendilerine yüksek bir doğruluk dili vermiştik.” Bu âyette ise Yüce Allah’ın bu üç peygambere rahmetinden çeşitli nimetler ikrâm ettiği ve her birinin yüce bir sadakat ile anılmalarını sağladığı beyan edilmektedir.

Burada peygamberlik gibi en kıymetli mertebe verildikten sonra, ayrıca rahmet ve yüce bir anılışın zikredilme sebebi, peygamberliğin sonuçları olarak kabul edilmelidir. Yoksa âyette sözü edilenler peygamberlik mertebesini gölgede bırakacak şeyler değillerdir. Zira rahmet kavramının içinde Yüce Allah’ın merhametinin tecellisi olarak mal, makam, taraftar, temiz bir soy ve zürriyet de bulunmaktadır.(26)

Hz. İbrâhim’in bu son ümmet için güzel örnek olarak tanıtılması da bu âyette verilen mesajla birebir örtüşmektedir.(27) Dahası kendilerinden sonra gelen dindarlar için “İbrâhim’in milletine uyun” ifadesi bu rahmet ve güzel anılmanın bir başka göstergesidir.(28) Bu durum Hz. İbrâhim’in Şu‘arâ 26/84’teki “Sonra gelenler arasında beni doğruluk timsali olarak anılan biri yap” duasının kabulüdür.

Hz. İbrâhim’in Tebliğinden Güne Dair Bazı Sonuçlar

Kur’ân’da özellikle kıssaların anlatılma gerekçeleri arasında en önemli yeri “kıssalarda ne demek istendiğinin anlaşılması” almaktadır. Bunun için “kıssada bize söylenmek istenen nedir?” sorusunu sormak ve âyetlerden güne dair sonuçlar çıkartmak gerekmektedir. Zira âyetin ne demek istediğini sormak, âyetin kendimize de inmesini sağlamaktır. Bu bağlamda yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerden tebliğ metoduna dair bazı sonuçlar çıkarmamız gerekmektedir. Bunun öncesinde Hz. İbrâhim’in tebliğindeki sıralamaya dair derli toplu bir özet yapmak istiyoruz.

Hz. İbrâhim önce babasının putlara tapmasını engelleyecek şeylere dikkat çekmiş, babasının taklidi bırakarak tefekküre ve delile sarılmasını istemiştir. Daha sonra şeytana tapmanın aklen doğru olmadığına işaret etmiş ve şeytanın dostluğunun insanı felakete sürükleyeceğini beyan etmiştir. Bütün bu hususlardan günümüze bizim tebliğ dünyamıza dair şu sonuçları elde edebileceğimiz kanaatindeyiz:

42. Âyetten Çıkarılabilecek Sonuçlar:

ı. Hz. İbrâhim tebliğinin ilk cümlesini lime ta‘büdü “niye tapıyorsun” diyerek başlatmakta, dolayısıyla insanın neye taptığını sorgulaması gerektiğini öğretmektedir. Sormadan, sorgulaman, “geldiği gibi gitsin” diyerek durumu idare eden bir yaklaşım ibadette söz konusu olmamalıdır. İnsan inandığı şeyleri mutlak surette sorgulamalı, daha sonra neye ve niçin inanacağına karar vermelidir.

ıı. Kıssada genelde beklendiği gibi “bir babanın oğluna öğütleri” şeklinde değil de, bir oğlun babasına tebliği söz konusu edilmektedir. Buradan hareketle, gerçeğin bilgisinin yaşa bağlı olmadığını söyleyebiliriz. Gerektiğinde küçükler de büyüklere doğruyu söyleyebilir, öğretebilirler. Nitekim Hz. İsa’nın kavmi de onu “daha dünkü çocuk, daha dün beşikteki çocuk” şeklinde küçük görerek sözlerine itibar etmemişlerdi.

ııı. İnsanlar arasında inanç bağı olmaması, onlar arasında nesep bağını ortadan kaldırmaz. Kişi inanmayan bir yakınını annelikten, babalıktan, kardeşlikten vs. dışlayıp atamaz. Hz. İbrâhim, babasını inanmadığı için babalıktan dışlamamıştır; zira hiç kimsenin böyle bir hakkı da yoktur. Hz. Nuh’un ve Hz. Lût’un inanmamış olan, Firavun’un ise inanmış olan eşleri için Kur’ân’da “hanımı” ifadesinin kullanılma sebebi de budur.(29)

ıv. Tebliğ yaparken nezaketten ayrılmamak ve muhatabı suçlayıcı ifadelerden kaçınmak gerektiği öğütlenmektedir. Burada Hz. İbrâhim’in babasına “ey babacığım” şeklindeki hitabının öğrettiği budur. Din farkı edepsizlik ve kabalık yapmayı gerektirmez. Hz. Nûh’un kavmine, Hz. Musa’nın Firavun’a ve diğer peygamberlerin de kavimlerine yönelik hitaplarında yer alan yâ kavmi ve bu anlama gelen sözler de bunun değişik örneklerindendir. Hz. Nûh’un inançsız olan oğluna,(30) Hz. Ya‘kûb’un Hz. Yûsuf’a(31) ve Hz. Lokmân’ın oğluna yâ büneyye, yani “ey yavrucuğum”(32) şeklinde hitap etmesi de bir mümin bakışının gereğidir.

Oysa Hz. İbrâhim’in babası, oğluna Hz. Lokmân’ın oğluna seslendiği gibi seslenmemiş, yâ İbrâhimu “ey İbrâhim” diyerek kaba bir şekilde doğrudan ismiyle hitap etmişti. Babası kendisine böyle hitap etmiş olsa da Hz. İbrâhim kendi oğlu Hz. İsmâil’e hitabında yâ büneyye “ey yavrucuğum” diyerek şefkatini göstermişti.(33) Çünkü müşrikler kaba saba davranıyor diye müminlerin de öyle davranması gerekmez.

v. Hz. Nûh örnekliğinde olduğu gibi “diriden (peygamber bir babadan) ölü (kâfir oğul)” meydana gelebileceği gibi, Hz. İbrâhim örneğinde olduğu üzere “ölüden (kâfir Âzer’den) diri (peygamber bir oğul)” yaratılabileceği de gösterilmektedir.

vı. Bu tebliğ, aile içi ilişkilerin değerlerden oluşturulması için çaba sarf edilmesi gerektiğini de göstermektedir.

vıı. Şu‘arâ’ 26/214’te beyan edildiği gibi, burada da tebliğin yakından başlatılması gerektiği muhataplara hatırlatılmaktadır.

vııı. Suçlamadan, ancak doğrudan veya dolaylı olarak verilmesi gereken mesajı da mutlak surette ihmal etmemek gerekmektedir.

43. Âyetten Çıkarılabilecek Sonuçlar:

ı. Muhataplara gerekçe sunarak tebliğde bulunmak gerekmektedir. “Duyamayan, göremeyen ve faydası olmayan bir varlığa neden tapıyorsun?” diyerek bilinç vermek tercih edilmelidir. Bir diğer gerekçe de “sana gelmeyen bilgi bana geldi” şeklinde beyan edilmektedir. Böylece kimin peşinden gidilmesinin gerekçesi ortaya konulmuş olmaktadır.

ıı. Bilgide yaşın veya eskinin değil, hakikatin ölçü alınması gerekmektedir ki bu da vahiyden beslenen bilgi ile elde edilebilir. Kesbî (sonradan kazanılan) bilgiler değil, vahiyden oluşan vehbî (Allah’ın peygamberlerine bahşettiği) bilgiler esas alınmalıdır; beşerin kendi kanaatleri din diye itibar görmemelidir. Hz. İbrâhim’in söylediği de budur.

ııı. “Dosdoğru yolun rehberliği sadece vahiy ile yapılabilir. Kişi peygamber bile olsa vahyin rehberliği, yani ilâhî bilgilendirme olmadan hakikatin yolunu göstermez. Demek ki hidayet vahyin konusudur ve Yüce Allah’ın gösterdiği ve öğrettiği yol insanlara gösterilmelidir; peygamberlerin sünneti de budur.

ıv. Peygambersiz din algısı korkunç bir yanılgıdır; bu hataya düşmemek için peygamberleri takip etmek, son ümmetin de Hz. Muhammed’i takip etmesinin vazgeçilmez ve ertelenemez bir önem arz ettiğini beyan etmeliyiz.

v. Hz. İbrâhim’in babasına yönelik “Bana uy ki sana dosdoğru yolu göstereyim” ifadesi, bilmeyenlerin bilenleri takip etmesinin gerektiğini göstermektedir. Meleklerin Hz. Âdem için secdesinde de görüldüğü gibi “bilmeyenler bilenlere boyun eğerler.”

vı. “Bana uy ki” sözünde uymanın insanın iradesinde bir eylem olduğu beyan edilmiş olmaktadır. Zorla veya tehditle herhangi bir öğreti kabul edilemez ve hayata doğru bir şekilde aktarılamaz. Vahiy insan iradesinin önemsenmesi gerektiğini öğreten prensipler bütünüdür. “Sen tâbî ol” ifadesi, “sen isteyeceksin ki sonuç olsun” manasına gelmektedir.

44. Âyetten Çıkarılabilecek Sonuçlar:

ı. Şeytana kulluk etmek sonuçta Yüce Allah’a isyanı getirir. Muhatapları bu noktada bilinçlendirmek gerekmektedir. Muhataba ilk sözünde “sen isyankârsın” diyerek nefretini gerektirecek bir çıkış yapılmamalı, aksine isyanın kaynağına dikkat çekmek daha doğrudur. Bu arada isyan devam ederse şeytanın yolunun yolculuğu ve onun akıbeti kaçınılmaz olmaktadır.

ıı. Fâtır 35/6’da beyan edildiği gibi, insanların düşmanı şeytandır; öyleyse kimin düşman olduğunu muhataba öğretmek ve gerçek düşmanı tanıtmak gerekmektedir.

ııı. Tebliğde karşıdakine “rahmet, merhamet, bağışlayıcı, sahiplenici” vs. sıfatların zikredilmesi, muhatabı kazanmaya yönelik ince ve önemli bir tercihtir. Hz. İbrâhim, babasına Yüce Allah’ın rahmân sıfatını bu nedenle hatırlatmış olmalıdır.

45. Âyetten Çıkarılabilecek Sonuçlar:

ı. İnsanlar, özellikle de topluma yönelik hizmet yapanlar başkalarının sonuyla ilgilenmeli, onların kötü sonlarından endişelenmelidir. Demek ki “her koyun kendi bacağından asılmıyormuş.” İnsan sosyal bir varlıktır; kendisine, çevresine ve Yüce Allah’a karşı sorumlulukları vardır. İnsan “benden başka hiç kimse yoktur; ben müstağniyim” diyemez.

ıı. İnsanlar azap hakkında uyarılmalı, azap gelmeden önce insanlar bilgilendirilmelidir. “Hayat benimkinden ibarettir” demeden, yanlışa düşenler felaketlerle karşılaşmadan önce mutlak surette uyarılmalıdır; çünkü bizim tebliğ etmek gibi vazgeçilmez ve ertelenemez bir görevimiz vardır.

ııı. Azap korkusuyla başkalarına kulluk edenler uyarılmalı, onların azap kaynağı olmadığı, hak edenlere azap edebilecek yegâne kudretin Yüce Allah’a ait olduğu özellikle kendilerine öğretilmelidir. Şeytan azap edemez; çünkü şeytanın cehennemi yoktur. Azap şeytandan gelmez; şeytanın peşine gitmekten dolayı Yüce Allah’tan gelir.

ıv. Merhamet kaynağı olan Yüce Allah’ın rahmân sıfatını unutmadan, O’nun merhametine sığınmanın önemi vurgulanmakta, Rahmân’a rağmen azabı istemenin korkunç bir yanlışlık ve duyarsızlık olduğu öğretilmelidir.

v. Şeytanın insana dost olmasından ziyade, insanın şeytana dost olduğu ve bunu fark ettiklerinde ise artık iş işten geçmiş olacağı için bunun felaketi engellemeyeceği beyan edilmelidir.

46. Âyetten Çıkarılabilecek Sonuçlar:

ı. Bu âyet, tebliğin bazen olumlu sonuç vermeyebileceğini göstermektedir. Bir insanın savunulacak değerleri yoksa onun yapabileceği tek şey, Hz. İbrâhim’in babasını da yaptığı gibi tehdit savurmaktır.

ıı. Bu arada recm denen “taşla kovmak” cezasının da Hz. İbrâhim’in babasıyla da ilişkili olduğunu söylemekte bir sakınca olmasa gerektir.

ııı. Hz. İbrâhim’in babası güce ve otoriteye sahip olmada Mekkeli müşriklere benzetilebilir. Hz. Muhammed de elbette Hz. İbrâhim’e. Burada Peygamberimize yönelik olarak kendisini Mekkelilerin dışlayacağı, ona hakaretler edecekleri, kendisine tehditler savuracakları haber verilmektedir. Bir peygambere babasının tavrı böyle olduğuna göre, başkalarının tehditlerinin abartılmaması gerektiği Hz. Peygamber’e ve müminlere haber verilmektedir. Câhiliyyeyi temsil edenlerin ahlakı hep aynıdır; buna göre kötü sözlerden fazla etkilenmemesi gerektiği kendilerine öğütlenmiş olmaktadır.

47. Âyetten Çıkarılabilecek Sonuçlar:

ı. Tebliğci karşısındaki kâfir bile olsa kendisine tehditler savurup şantaj bile yapsa nezaketi elden bırakmamalı, onunla barışmak istediğini ve esenlik arzusunu dile getirmelidir.

ıı. Muhatap hatalı ise en yakını bile olsa uyarılmalı, Zuhruf 43/22-24’te beyan edildiği gibi hiçbir şekilde taklide müsamaha edilmemelidir.

ııı. Bir insan peygamber bile olsa inançsız olan yakınını mahşerde kurtaramayacağını bilmelidir.

ıv. İnanç ve değer farkı aile içi çatışmalara neden olacağı için, hatalı olsun olmasın bütün kabuller sorgulanmalıdır.

v. Hz. İbrâhim bir insanın kurtulması için adeta her fedakarlığın yapılması gerektiğini göstermiştir. Çünkü Maide 5/32’de de beyan edildiği gibi “bir insanı kaybetmek âlemi kaybetmek gibidir; onu kazanmak da âlemi diriltmek gibidir.” Bizim inancımıza göre bir âdem bir âlemdir.

48. Âyetten Çıkarılabilecek Sonuçlar:

ı. Tebliğde eğer başarısızlık söz konusu olur ve çok kararlı bir muhalefetle karşılaşılırsa, fiziksel olarak veya beyin olarak oradan uzaklaşmak gerekebilir.

ıı. Uzaklaşma fiilinde karşı tarafın kovmasını değil, kendi iradesini esas alarak geçici bir süre de olsa ortamı terk etmek gerekli olabilir. Bunun için kişinin kendisinin böyle bir tercih ortaya koyması gerekebilir.

ııı. Ayrılırken de bütünüyle bir terk ediş değil, aklı arkada kalarak tam da bir hicret psikolojisiyle hareket etmek gerekir. Bu nedenle arkada bırakılanlardan ebediyyen ayrılmak değil, onlarla yeniden buluşmak veya onların istikameti için dua ve niyazda bulunmaya devam etmek de önemli bir tebliğ ilkesidir. Esasında son hedef onları da kazanmaktır.

ıv. Dua ederken ümitsizlik içerisinde bulunmamak, duanın kabul edileceğine inanmak da önemli bir motivasyon sebebidir. Kabul edileceğine inanmadan yapılan dualar duanın mantığına ve dua kurumuna aykırıdır.

49. Âyetten Çıkarılabilecek Sonuçlar:

ı. Hüznü büyük olana Yüce Allah’ın lütfu çok daha büyük olmaktadır. Babasını manevî anlamda kaybeden Hz. İbrâhim’e peygamber çocuklar verilmesi bunun delilidir. Demek ki tercihi Yüce Allah’tan yana olanları Allah hiçbir şekilde yüzüstü ve sahipsiz bırakmaz.

ıı. Yanlış yoldaki atalardan ve babalardan değil, Yüce Allah’tan ve hakikatten yana olmak gerekir.

ııı. Bu âyette kullanılan nebiyy kelimesi, sözlükte “yüksek mertebe” anlamına da gelmektedir. Öyleyse tercihini Yüce Allah’tan ve elbette vahiyden yana belirleyenlerin derecelerini Yüce Allah’ın yükselteceğini de söyleyebiliriz.

50. Âyetten Çıkarılabilecek Sonuçlar:

ı. Tavrını ve tercihini Yüce Allah’tan yana belirleyenlere Allah her türden merhamet tecellileri lütfedecektir.

ıı. Vahyi sahiplenenler kendilerinden sonra gelecek nesiller için bir sembol ve dua vesilesi kılınırlar. Onlar dedikodunun malzemesi değil, yüksek bir sadakatin temsilcisi olarak anılırlar.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/136; Âl-i İmrân 3/84; Nisâ’ 4/163; Tevbe 9/70; Yûsuf 12/6, 38; Hacc 22/42; Ahzâb 33/7; Sâd 38/45; Şûrâ 42/13; Necm 53/37; Hadîd 57/26; A‘lâ 87/19.
  • Bakara 2/136 Âl-i İmrân 3/84 Nisâ 4/163 Tevbe 9/70 Yûsuf 12/6 Yûsuf 12/38 Hacc 22/42 Ahzâb 33/7 Sâd 38/45 Şûrâ 42/13 Necm 53/37 Hadîd 57/26 A‘lâ 87/19
• 2 - Hadîd 57/19. 3 - Esed, age., s. 614.
  • Hadîd 57/19
• 4 - Zemahşerî, age., III, 17. 5 - Semerkandî, age., II, 394. 6 - Nisâ’ 4/69. 7 - Ahzâb 33/35. 8 - Hadîd 57/19.
  • Nisâ 4/69 Ahzâb 33/35 Hadîd 57/19
• 9 - Tâhâ 20/46. 10 - Neml 27/62.
  • Tâhâ 20/46 Neml 27/62
• 11 - Âl-i İmrân 3/31.
  • Âl-i İmrân 3/31
• 12 - En‘âm 6/54.
  • En‘âm 6/54
• 13 - Nisâ’ 4/119. 14 - Nisâ’ 4/120-121. 15 - ‘Ankebût 29/25; Zuhruf 43/67.
  • Nisâ 4/119 Nisâ 4/121 ‘Ankebût 29/25 Zuhruf 43/67
• 16 - Zemahşerî, age., III, 19.
• 17 - Taberî, age., XVI, 90-91.
• 18 - Semerkandî, age., II, 394.
• 19 - Şûrâ 42/5. 20 - Mümin 40/7.
  • Şûrâ 42/5 Mü'min 40/7
• 21 - Nisâ’ 4/1401; En‘âm 6/68; Mü’minûn 23/3; Furkân 25/63, 75. 22 - Semerkandî, age., II, 395. 23 - Zemahşerî, age., III, 20.
  • Nisâ 4/140 En‘âm 6/68 Mü'minûn 23/3 Furkân 25/63 Furkân 25/75
• 24 - Bakara 2/133, 136, 140; Âl-i İmrân 3/84; Nisâ’ 4/163; En‘âm 6/84; Yûsuf 12/6, 38; İbrâhim 14/39; ‘Ankebût 29/27. 25 - Hûd 11/71; Meryem 19/49; Enbiyâ’ 21/72; Sâffât 37/112-113; Sâd 38/45-47.
  • Bakara 2/133 Bakara 2/136 Bakara 2/140 Âl-i İmrân 3/84 Nisâ 4/163 En‘âm 6/84 Yûsuf 12/6 Yûsuf 12/38 İbrâhîm 14/39 ‘Ankebût 29/27 Hûd 11/71 Meryem 19/49 Enbiyâ 21/72 Sâffât 37/113 Sâd 38/47
• 26 - Râzî, age., XXI, 230. 27 - Mümtehıne 60/4, 6. 28 - Bakara 2/135; Nahl 16/123; Hacc 22/78.
  • Mümtehine 60/4 Mümtehine 60/6 Bakara 2/135 Nahl 16/123 Hacc 22/78
• 29 - Tahrîm 66/10-11. 30 - Hûd 11/42. 31 - Yûsuf 12/5. 32 - Lokmân 31/13, 16-17.
  • Tahrîm 66/11 Hûd 11/42 Yûsuf 12/5 Lokmân 31/13 Lokmân 31/17
• 33 - Sâffât 37/102.
  • Sâffât 37/102