Enbiyâ Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 112 âyetten oluşan, adını içerdiği konular nedeniyle “peygamberler” anlamındaki الْاَنْبِيَآء el-enbiyâ’ kelimesinden alan Enbiyâ’ sûresi, inişe göre 79, resmî sıralamada ise 21. sûredir.

Enbiyâ’ sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Tâhâ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi” (Tâhâ 7, 110; Enbiyâ’ 28); “Son Saat’in gerçekiliği” (Tâhâ 15; Enbiyâ’ 40); “Hz. Mûsâ’nın kıssasına yer verilmesi” (Tâhâ 9-99; Enbiyâ’ 48-50); “önceki nesillerin helak edilmeleri” (Tâhâ 128; Enbiyâ’ 70, 77) gibi konular ortak mesajlar içermektedir.

Enbiyâ’ sûresi, mahşerdeki yargılamanın yaklaştığı, ancak insanların gaflet içinde bu gerçekten yüz çevirdikleri mesajıyla başlamakta, inkarcıların vahiy ve Hz. Peygamberle alay edişleriyle devam etmekte, vahyin indiriliş gayesi, inkarcıların durumu, tevhid vurgusu, peygamberlerin gönderiliş amacı, meleklerin durumu gibi konular ele alınmaktadır.

30. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarına yer verilmekte, her canın ölümü tadıcı olduğu hatırlatılmakta, insanoğlunun aceleciliği, Son Saat’in aniden geleceği, alay edenlerin feci akıbeti, mahşerdeki yargılamada herkes için terazi kurulacağı konuları üzerinde durulmaktadır.

48. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un kıssası ile oldukça geniş bir şekilde Hz. İbrâhim’in kıssasına, ayrıca Hz. Lût, Hz. İshak, Hz. Ya‘kûb, Hz. Dâvûd, Hz. Süleyman, Hz. Eyyûb, Hz. Yûnus, Hz. Zekeriyya, Hz. Yahyâ peygamberlere ve ayrıca Hz. Meryem’e dair kısa da olsa bilgiler verilmektedir.

92. âyetten itibaren, insanların ihtilafları, kıyametin yaklaşması, putperestlerin ve putlarının cehenneme atılacakları, iyi insanların korku ve dehşetlerden korunacağı, verilen bu bilgilerin evrensel olarak diğer vahiylerde de bulunduğu beyan edilmekte, Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinin görüntüsü olarak Hz. Peygamber’in bütün alemlere gönderildiği ve Yüce Allah’ın tek ilah olduğu bilgisine yer verilmektedir.

109. âyetten itibaren, Hz. Peygamber dahil hiç kimsenin Son Saat’in zamanını bilemeyeceği, bütün gizli ve aşikar bilgilerin Yüce Allah’ta olduğu beyan edilerek, O’nun inkarcıların ve müşriklerin bütün nitelendirmelerinden uzak olduğu ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 11-29. âyetlerinde inkarcıların pişmanlıklarını, yaratılışın gayesini, hak-bâtıl ilişkisini, tevhidin önemini, Allah’ın kızları sanılan meleklerin durumunu beyan etmektedir.

a) Helak Edilenlerin Feci Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 11-15. âyetlerinde zalim nice beldeleri helak ettiğini, yerlerine başkalarını getirdiğini, helak edilenler öncesinde azabı hissettiklerinde kaçmaya çalıştıklarını, bu nedenle kendilerine “Kaçmayın! İçinde bulunduğunuz refaha ve yurtlarınıza dönün! Çünkü size (belki) sorular sorulacak!” dendiğini bildirmektedir. Buna cevaben onların da “Vay başımıza gelenlere! Gerçekten biz zalim insanlarmışız” dedikleri, sonunda kendilerinin yere serildiği, kuruyup biçilmiş ekine döndükleri, sönmüş ateşe çevrilinceye kadar bu feryatların sürüp gittiği beyan edilmektedir.

ı. Yeni Kavimlerin Yaratılışı

وَكَمْ قَصَمْنَا مِنْ قَرْيَةٍ كَانَتْ ظَالِمَةً وَاَنْشَاْنَا بَعْدَهَا قَوْمًا اٰخَر۪ينَ “Zalim olan nice şehir (halkını) kırıp geçirmiştik; arkasından da başka topluluklar yaratmıştık.”

Âyetteki وَكَمْ ve kem edatı “nice, nicelerini”; قَصَمْنَا kasamnâ fiili “kırıp geçirmiştik”;مِنْ قَرْيَةٍ min karyetin kelimesi “şehir(ler)i”; كَانَتْ kânet fiili “onlar(ın halkı şöyle) idiler”; ظَالِمَةً zâlimeten kelimesi “zalim idiler, haksızlık edenlerdi”; وَاَنْشَاْنَا ve enşe’nâ fiili “ve getirmiştik, yaratmıştık”; بَعْدَهَا ba‘dehâ ifadesi “onlardan sonra”;قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir toplum, bir kavim”; اٰخَر۪ين âharîne sözcüğü ise “diğerleri, başkaları” demektir.

Burada zalimlerin ülkelerinin yerle bir edildiği ve yerlerine başka nesillerin yaratıldığı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah halkı zalim olan nice şehirleri kırıp geçirdiğini, sonrasında başka kavimler yarattığını haber vermektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen قَصَمْنَا kasamnâ fiili “kırıp geçirmek”, “imha etmek”, “yok etmek”, “helak etmek” manalarını içermektedir.(1) Bu arada âyette zikredilen قَرْيَة karyeh kelimesi de her ne kadar “şehir” manasına gelse de, burada yok edilenlerin esasında “şehir” değil de “şehirde yaşayanlar” olduğu manasını verir;(2) çünkü devam eden cümlede “onlardan sonra başka bir kavim getirdik” cümlesinin anlamı da bunun delilidir.

Konuyla ilgili hatırlanması gereken âyetlerden birisi En‘âm 6/6’dır: “Görmediler mi ki, onlardan önce yeryüzünde size vermediğimiz bütün imkânları kendilerine vermiş, üzerinize göğü (yağmuru) bolca göndermiş, (evlerinin) altından akan ırmaklar yarattığımız nice nesilleri helâk etmiştik. Onları, günahları sebebiyle helâk etmiştik ve onların ardından başka nesiller yaratmıştık.” Bu ifadenin benzerleri Mü’minûn 23/31, 42 ve En‘âm 6/133’te de zikredilmektedir.

Yüce Allah helak edilenlerden sonra pek çok neslin yaratıldığını ifade ederek, adeta insanlık tarihinin özetini vermektedir. Bu bilginin amacı aynı hataları işlerlerse Mekkeli müşriklerin de aynı akıbeti yaşayacaklarını kendilerine bildirmektir. “Biz, onlardan önce kendilerinden çok daha güçlü olan nice nesilleri helâk etmişizdir” meâlindeki Kâf 50/36’da da geçtiği üzere, âyetin ilk cümlesinden maksat ve uyarıda ilk hedef elbette Mekke müşrikleridir. Çünkü onlar da önceki kavimler gibi peygamberi yalanlamış, tebliğ ettiği kitapla alay etmişlerdi.

“Hakikâti yalanlayanların âkıbeti nasıl olmuş diye yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı?”(3) meâlindeki ayetler ile yorumunu yapmakta olduğumuz ayet, esasında aynı mesajı içermektedir. Maksat öncekilerin âkıbetinden ibret alınmasını sağlamak ve onların düştüğü yanlışa düşülmemesi için uyarıda bulunmaktır.

Helâk edilen önceki kavimlerin Mekkelilerden çok daha güçlü oldukları,(4) yeryüzünde daha fazla kalıcı eser bırakıp sayıca daha kalabalık bir halde bulundukları ayetlerle(5) sabittir. Yüce Allah müşriklere hitaben, yaratılışça daha güçlü oldukları anlaşılan önceki kavimleri helâk ettiği gibi, Mekkelileri de sonra gelecek olan diğer zalim inkârcıları da helâk edebileceğini ifade etmek istemektedir.

Bu âyetten anlaşıldığına göre, helak edilenlerin helak sebebi sadece “inanmamaları” değil, inançsızlıklarını “zulme dönüştürmeleri”ydi. Benzer zulümleri işlemeleri durumunda son vahyin muhataplarının da aynı akıbeti yaşayacakları dolaylı da olsa bildirilmiş olmaktadır. Şöyle söylersek çok da yanlış olmaz: Yüce Allah küfre izin verir de zulme müsamaha göstermez. Zalimlerin cezasını hem bu dünyada hem de mahşerde mutlak surette verir.

ıı. Azgınlara Yönelik Beyanlar

فَلَمَّآ اَحَسُّوا بَاْسَنَآ اِذَا هُمْ مِنْهَا يَرْكُضُونَ لَا تَرْكُضُوا وَارْجِعُوٓا اِلٰى مَآ اُتْرِفْتُمْ ف۪يهِ وَمَسَاكِنِكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْـَٔلُونَ “Azabımızı hissettiklerinde bir de bakarsın ki oralardan (azap bölgesinden) kaçıyorlar! (Onlara şöyle demiştik:) Kaçmayın! İçinde bulunduğunuz (sizi şımartan) refaha ve yurtlarınıza dönün! Çünkü size sorular sorulacak!”

Buradaki فَلَمَّآ اَحَسُّوا fe lemmâ ehassû fiili “hissettikleri zaman”; بَاْسَنَا be’senâ tamlaması “bizim azabımızı”;اِذَا هُمْ izâ hum ifadesi “bir de bakarsın ki onlar”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”;يَرْكُضُونَ yarküdûne fiili “kaçmaya çalışırlar”; لَا تَرْكُضُوا lâ tarküdû emri “kaçmayın”; وَارْجِعُوٓا vercı‘û emri “ve geri dönün”;اِلٰى مَآ اُتْرِفْتُمْ ilâ mâ ütrftüm ifadesi “bulunduğunuz zenginliğe ve refah içindeki şımarıkça yaşantıya”; ف۪يه fîhi ifadesi “içinde (olduğunuz)”;وَمَسَاكِنِكُمْ ve mesâkiniküm tamlaması “ve sizin evlerinize, meskenlerinize”; لَعَلَّكُمْ تُسْـَٔلُونَ le‘alleküm tüs’elûne ifadesi ise “sorgulanacağınız için” demektir.

Burada inkarcı zalimlerin azabı hissettiklerindeki çabaları ve kendilerine verilen cevaplar gündeme getirilmektedir.

1. فَلَمَّآ اَحَسُّوا بَاْسَنَآ اِذَا هُمْ مِنْهَا يَرْكُضُونَ “Azabımızı hissettiklerinde bir de bakarsın ki oralardan (azap bölgesinden) kaçıyorlar!” Yüce Allah önceki âyette kırıp geçirdiğini haber verdiği zalimlerin helak edilmeden önce azabı hissettiklerinde hemen oralardan kaçma girişiminde bulunduklarını ifade etmektedir. Burada ve bir sonraki âyette geçenيَرْكُضُونَ yarküdûne fiili ve لَا تَرْكُضُوا lâ terküdû emri “kaçmaya çalışmak”, “kaçmak için hayvanlarını mahmuzlamak” gibi manalar içermektedir.(6)

Bu kelimenin emir kalıbında geçtiği Sâd 38/42’de de “gitmek, yola çıkmak” gibi bir anlam vermektedir. Bu arada âyette yer alan اِذَا izâ edatı cümleye “bir de bakarsın ki, hemen” şeklinde bir anlam katmaktadır. Demek ki eski zalim kavimler Yüce Allah’ın helak azabını hissettiklerinde hayvanlarını mahmuzlayarak hemen oracıktan kaçma girişiminde bulundukları anlaşılmaktadır.

2. لَا تَرْكُضُوا وَارْجِعُوٓا اِلٰى مَآ اُتْرِفْتُمْ ف۪يهِ وَمَسَاكِنِكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْـَٔلُونَ “(Onlara şöyle demiştik:) Kaçmayın! İçinde bulunduğunuz (sizi şımartan) refaha ve yurtlarınıza dönün! Çünkü size sorular sorulacak!” Yüce Allah helakten kaçmaya çalışanlara o zaman hitap edildiğini ve boşuna kaçma girişiminde bulunmamaları, şımartıldıkları ortamlara ve evlerine dönmeleri gerektiğini, çünkü kendilerinin yapıp ettikleri nedeniyle sorgulanacaklarını bildirdiğini haber vermektedir.

Âyette yer alan مَآ اُتْرِفْتُمْ ف۪يهِ mâ ütriftüm fîhi ifadesi “zenginlik ve refah içindeki şımarıkça yaşantı”, “bolluk ve keyif içinde sizi şımartan şey”, “küstahça şımartan konforlu yaşantı” gibi anlamlar içermektedir.(7) Burada geçen اُتْرِفْتُمْ ütriftüm fiilinden türetilen mütraf kelimesi de çeşitli âyetlerde yer almakta(8) ve “şımarık zengin(ler)” manasına gelmektedir. Benzer şekilde Mü’minûn 23/33 ve Hûd 11/116’da yer alan aynı kökten gelen fiiller de benzer manalar vermektedir.

Âyette zikredilen hitabı muhataplara kimin söylediğiyle ilgili bazı ihtimaller söz konusudur:

a) Bu ifadeyi zalimlere kimin söylediği konusunda akla gelen ilk ihtimal bunu “söz konusu kavimlerin peygamberlerinin” kendilerine ilettiği şeklindedir. Bu durumda cümlenin başında gizli bir kîle “denildi ki” anlamında edilgen bir fiilin bulunduğu kabul edilmelidir.

Yüce Allah azabı hissettiklerinde inkarcı zalimlerin kaçmalarının mümkün olmadığını söylercesine şımartıldıkları ortamlara, yani meskenlerine dönmelerinin kendilerine söyleneceğini, çünkü bu nimetlerden sorgulanacaklarını haber vermektedir. Bu sorgulamayı kimin yapacağı ve sorgulamaların konusunun neler olacağıyla ilgli farklı şeyler söylenebilir.

b) Âyetteki söz konusu ifade, sahip oldukları nimetlerin hesabının kendilerine sorulacağı manasında bir ayıplama ve kınama ifadesi olarak düşünülebilir. Kaçıp kurtulmanın imkanı yok; artık kaçınılmaz sona gelinmiştir ve herkes sahip kılındığı nimetlerin hesabını mahşerde verecektir. Bu durumda hesabı soracak olanlar “meleklerdir” ve bu ifade de onlarla alay edilmesi manasını içermektedir.(9)

c) Burada üçüncü bir ihtimal ise bu ifadeleri “şımarıkların saptırdığı insanların” dile getirmiş olmasıdır. Çünkü ilgili kişilerin helak edilme zamanında kendilerini saptıranlardan hesap soracaklarının kendilerine bildirilmesi de kast ediliyor olabilir. Bu durumda saptıranlarla saptırılanların helak esnasında birbiriyle atıştıkları haber veriliyor demektir.

Bu ayet şu şekilde de anlaşılabilir: “Kaçmayın! İçinde bulunduğunuz (sizi şımartan) refaha ve yurtlarınıza dönün! Belki aranıp sorulursunuz!” Bu tercüme azaptan kaçmaya çalışanlara yönelik bir hitap ve alay cümlesi olarak kabul edilmiş olur; zira ayetin sonundaki le‘alle “belki” edatının verdiği anlam bu yaklaşımı desteklemektedir.

ııı. Sonuçsuz Pişmanlıklar

قَالُوا يَا وَيْلَنَآ اِنَّا كُنَّا ظَالِم۪ينَ فَمَا زَالَتْ تِلْكَ دَعْوٰيهُمْ حَتّٰى جَعَلْنَاهُمْ حَص۪يدًا خَامِد۪ينَ “(Onlar:) ‘Ah, eyvah bize! Şüphesiz ki biz zalimlermişiz!’ demişlerdi. Biz kendilerini yere serilmiş, hasat edilmiş (ekin)e çevirinceye kadar o feryatları sürüp gitmişti.”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; يَا وَيْلَنَا yâ veylenâ ifadesi “âh, eyvah, vay başımıza”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; كُنَّا künnâ fiili “(şöyle) idik, (şöyle)yiz”; ظَالِم۪ينَ zâlimîne kelimesi “zalimler(mişiz), haksızlık edenler”;فَمَا زَالَتْ fe mâ zâlet fiili “devam etmiştir”; تِلْكَ دَعْوٰيهُمْ tilke da‘vâhum ifadesi “onların o feryatları”;حَتّٰى جَعَلْنَاهُمْ hattâ ce‘alnâhum fiili “onları kılıncaya, yapınca kadar”; حَص۪يدًا hasîden kelimesi “hasat edilmiş”; خَامِد۪ين hâmidîne sözcüğü ise “yere serilmiş bir halde” demektir.

Burada zalimlerin pişmanlıkları ve onların sonucu değiştirmeyecek feryatları gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوا يَا وَيْلَنَآ اِنَّا كُنَّا ظَالِم۪ينَ “(Onlar:) ‘Ah, eyvah bize! Şüphesiz ki biz zalimlermişiz!’ demişlerdi.” Kur’ân’da altı kez(10) geçen يَا وَيْلَنَا yâ veylenâ ifadesi “âh, eyvâh, yazık bize” anlamına gelmektedir. Yüce Allah helak edilmekte olan zalimlerin kendi durumlarını ve suçlarını anlayıp bunu itiraf ettiklerini haber vermekte, ancak bir sonraki âyetin de işaretiyle bunun hiçbir işe yaramadığı beyan edilmektedir. Burada geçen ظَالِم۪ين zâlimîne kelimesi, muhatapların “müşrikler” olduğunu da ortaya koymaktadır; çünkü Lokmân 31/13’e göre şirk büyük bir zulümdür.

2. فَمَا زَالَتْ تِلْكَ دَعْوٰيهُمْ حَتّٰى جَعَلْنَاهُمْ حَص۪يدًا خَامِد۪ينَ “Biz kendilerini yere serilmiş, hasat edilmiş (ekin)e çevirinceye kadar o feryatları sürüp gitmişti.” Yüce Allah önceki âyette zalimlerin bu durumlarını helakleri esnasında itiraf ettiklerini haber verdikten sonra, onların bu çağrısının kendilerini hasat edilip tamamen yere serilmiş bir hale getirinceye kadar devam ettiğini de bildirmektedir.

Âyette geçen حَص۪يد hasîd kelimesi Kur’ân’da dört kez(11) geçmekte ve “hasat edilmiş”(12) manasına gelmektedir. Bu arada خَامِد۪ين hâmidîne kelimesi ise bir kez de Yâsîn 36/29’da geçmekte ve insanların “sönüp yere serilecekleri”ni anlam olarak içermektedir. Kelimelerin bu anlamlarından hareketle, daha önceki zalim kavimlerin helakleri esnasında pişmanlıklarını hasat edilip yere serilinceye kadar sürdürdükleri, ancak yalvarıp yakarmalarının hiçbir şekilde sonucu değiştirmediği anlaşılmaktadır.

Nisâ’ 4/18, Yûnus 10/90-91, Secde 32/29 ve Mü’min 40/85’te de belirtildiği gibi, Yüce Allah’ın azabını gördüklerinde kişlere imanları hiçbir şekilde fayda vermeyecektir; çünkü ifadelerinde samimi olduklarını ispatlama zamanları kalmamıştır.

b) Yüce Allah’ın Kudreti ve Melekler

Yüce Allah, sûrenin 16-20. âyetlerinde gökleri, yeri ve ikisi arasındakileri oyun olsun diye yaratmadığını, eğer bir oyun edinmek isteseydi bunu kendi katından edinmiş olabileceğini beyan ettikten sonra, hakkı bâtılın üzerine attığını, böylece bâtılın işini bitirdiğini, bâtılın da yok olup gittiğini, nihayet inkarcıların Yüce Allah’a yakıştırdıklarından dolayı kendilerini kınadığını ifade etmektedir.

Ardından, göklerde ve yerde kimler varsa hepsinin sadece Yüce Allah’a ait olduğu, O’nun huzurunda bulunan meleklerin O’na ibadet hususunda kibirlenmedikleri, yorulmadıkları, bıkıp usanmaksızın gece ve gündüz Yüce Allah’ı tesbih ettikleri haber verilmektedir.

ı. Yaratılışın Anlam ve Amaçlılığı

وَمَا خَلَقْنَا السَّمَآءَ وَالْاَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لَاعِب۪ينَ لَوْ اَرَدْنَآ اَنْ نَتَّخِذَ لَهْوًا لَاتَّخَذْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا اِنْ كُنَّا فَاعِل۪ينَ “Biz göğü, yeri ve bunlar arasındakileri oyuncular olarak (oyun oynamak için) yaratmadık. Bir eğlence edinmek isteseydik, onu kendi katımızdan edinirdik. (Ama) biz (bunu) yapanlar değiliz.”

Buradakiوَمَا خَلَقْنَا ve mâ halaknâ fiili “ve yaratmadık”; السَّمَآءَ es-semâe kelimesi “gök(ler)i”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda kelimesi “ve yeryüzünü, yeri”; وَمَا بَيْنَهُمَا ve mâ beynehumâ ifadesi “ve onların ikisinin arasındakileri de”; لَاعِب۪ين lâ‘ıbîne kelimesi “oyuncular olarak”; لَوْ اَرَدْنَا lev eradnâ fiili “eğer isteseydik”; اَنْ نَتَّخِذَ en nettehıze ifadesi “edinmemizi, edinmek”;لَهْوًا lehven kelimesi “herhangi bir oyun”;لَاتَّخَذْنَاهُ le’ttehaznâhu fiili “muhakkak ki onu edinirdik”; مِنْ لَدُنَّا min ledünnâ ifadesi “bizim kendi katımızdan”; اِنْ كُنَّا in künnâ fiili “eğer (şöyle) olursak”; فَاعِل۪ينَ fâ‘ılîne kelimesi ise “yapanlar, uygulayanlar” demektir.

Burada kâinatın oyun olsun diye yaratılmadığı ve Yüce Allah’ın oyun ve eğlence edinmekten uzak olduğu gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا خَلَقْنَا السَّمَآءَ وَالْاَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لَاعِب۪ينَ “Biz göğü, yeri ve bunlar arasındakileri oyuncular olarak (oyun oynamak için) yaratmadık.” Yüce Allah göğü, yeri ve ikisinin arasındakileri, bir anlamda bütün kâinatı oyun olsun diye yaratmadığını ifade etmektedir. Benzer içerikte olmak üzere, Dühân 44/38’de “Yüce Allah’ın gökleri, yeryüzünü ve ikisinin arasındaki bütün varlıkları oyuncular olsun diye yaratmadığı” beyan edilmektedir. Âyetin sonunda yer alan لَاعِب۪ين lâ‘ıbîne kelimesi “oyuncular olarak” demektir. Bu âyette maksat, kâinatın anlamdan ve amaçtan yoksun olarak yaratılmadığını bildirmektir.

Konuyla ilgili olarak Sâd 38/27’de şöyle buyrulmaktadır: “Göğü, yeryüzünü ve ikisi arasındakileri boş yere yaratmadık. Bu (boş yere yaratılmışlık iddiası), kâfirlerin zannıdır.” Yüce Allah bu cümlede kâinatın yaratılışı hakkında olumsuz bir cümle ile bunun bâtıl, boş ve anlamsız olmadığını beyan etmek istemektedir.

Âl-i İmrân 3/191’de “müminlerin Yüce Allah’ın kâinattaki varlıkları anlamsız ve amaçsız yaratmadığını itiraf ettikleri, sonraki nesil müminlerinin de aynı bilince sahip olmaları gerektiği” ortaya konulmaktadır. En‘âm 6/73, İbrâhîm 14/19, Hıcr 15/85, Nahl 16/3, ‘Ankebût 29/44, Rûm 30/8, Zümer 39/5, Duhân 44/39, Câsiye 45/22, Ahkâf 46/3 ve Teğâbun 64/3 gibi âyetlerde verilen bilgilere göre “gökler, yeryüzü ve bütün varlıklar, ancak ve ancak bir anlam ve amaç için yaratılmıştır.”

Tûr 52/35’te “Yüce Allah’ın mutlak yaratıcı olduğu, dolayısıyla inkârcıları anlamsız ve amaçsız yaratmadığı bildirilmekte, genel olarak da hayatın anlam ve amaçtan yoksun olmadığı” özellikle vurgulanmak istenmektedir. Benzer bir ifade Mü’minûn 23/115’te “insanların abes olsun diye yaratılmadığı” şeklinde yer almaktadır. Her iki âyetteki mesaj da inkârî soru olarak dile getirilmektedir.

Bakara 2/155, Âl-i İmrân 3/186, Hûd 11/7, Mülk 67/2 ve İnsân 76/2 gibi âyetlerdeki bilgilere göre, hayatın var edilişi ile devamının amacı “imtihan” olarak belirlenmektedir. Tevbe 9/16 ve ‘Ankebût 29/2’ye göre, “imtihana tâbi tutulmadan başıboşluğa terk edilme” düşüncesi yanlış olarak değerlendirilmektedir. Nitekim Kıyâmet 75/36’da “insanların dünya ve âhirette başıboş bırakılmayacağı” beyan edilmektedir. Ayrıca Bakara 2/214 ile Âl-i İmrân 3/142’ye göre de “sıkıntılarla denenmeden cennete girme beklentisi derin bir yanılgı” olarak belirtilmektedir.

Zâriyât 51/56’ya göre, “yaratılışın asıl gayesi Yüce Allah’a kulluktur.” Bu arada Âl-i İmrân 3/179’a göre “Yüce Allah müminleri inanç, ibadet ve ahlâkta yanlış, eksik ve bâtıl olan kirlilikleriyle baş başa bırakmayacaktır.” Bu olumsuz özellikler, yerlerini iman, fedakârlık ve düzgün ahlâk anlamında temiz değerlere bırakıncaya kadar onları bulundukları hal üzere terk etmeyecektir.

Demek ki hayatın imtihan alanı oluşu birtakım değişim ve dönüşümlerin gerçekleştirilmesi amacını beraberinde getirmektedir. Bu da insanın dünya hayatında başıboş bırakılmadığını gösteren en önemli delillerden birisidir.

2. لَوْ اَرَدْنَآ اَنْ نَتَّخِذَ لَهْوًا لَاتَّخَذْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا اِنْ كُنَّا فَاعِل۪ينَ “Bir eğlence edinmek isteseydik, onu kendi katımızdan edinirdik. (Ama) biz (bunu) yapanlar değiliz.” Yüce Allah gökleri, yeri ve ikisinin arasındaki şeyleri oyun olsun diye yaratmadığını beyan ettikten sonra, kendi zatı için herhangi bir şeyin oyun ve eğlence olmadığını, eğer böyle bir şey isteseydi bunu kendi katından edinmiş olabileceğini, ancak böyle bir şey de dilemediğini ifade etmektedir.

a) لَوْ اَرَدْنَآ اَنْ نَتَّخِذَ لَهْوًا لَاتَّخَذْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا “Bir eğlence edinmek isteseydik, onu kendi katımızdan edinirdik. (Bu irademizin eseri olurdu).” Yüce Allah’ın dilemesi halinde bu tür şeyler edinebileceği, ancak dilemediği için de edinmediği bir örnek anlatım Zümer 39/4’te şöyle geçmektedir: “Eğer Allah bir çocuk edinmek isteseydi, elbette yarattıklarından dilediğini seçerdi. (O bu tür şeylerden münezzehtir, uzaktır) yücedir. O, tek ve kahhâr (her şeyden güçlü) olan Allah’tır.”

Âyetin başında yer alan لَوْ lev edatı Yüce Allah’ın hiçbir şekilde hiçbir şeyi oyun ve eğlence edinmediği manasını cümleye katmakta, âyetin sonundaki ifadeler de zaten bu manayı pekiştirmektedir. En‘âm 6/116, Enbiyâ’ 21/22, Zümer 39/4, Zuhruf 43/81 gibi âyetlerde de yer aldığı gibi, şart cümlelerinden sonra gelen cevap cümleleri eğer şart kısmı meydana gelirse söz konusu edilir. Şart kısmı gerçekleşmeyen bir cümlenin cevap kısmı da elbette gerçekleşmiş olmaz.

Bu yüzden yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de Yüce Allah’ın hiçbir şekilde hiçbir şeyi oyun ve eğlence edinmediği ortaya konulmak istenmektedir. İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre burada geçen لَهْو lehv kelimesinin “çocuk” manasına geldiği de söylenmektedir.(13) Bu durumda âyetin mesajı ile Zümer 39/4’te aynı mananın kast edildiği ifade edilebilir.

b) اِنْ كُنَّا فَاعِل۪ينَ “(Ama) biz (bunu) yapanlar değiliz.” Âyetin sonunda yer alan bu ifade tercümede verdiğimiz gibi olumsuz manada kabul edilebilir. Bu durumda cümlenin başındaki اِنْ in edatı mâ edatı manasında “olumsuz” anlam verir.(14)

Ancak söz konusu edatın “şart” manası verme ihtimali de vardır. Buna göre âyetin manası şöyle olur: “Eğer bir eğlence edinmek isteseydik, onu kendi katımızdan edinirdik. Eğer yapacak olsaydık (öyle değil, böyle yapardık).” Buradaki in edatını her iki anlamda da düşünmek ve elbette tercümeyi de bu şekilde iki farklı içerikte gerçekleştirmek mümkündür. Biz ilkini tercih ettik; ancak diğeri de elbette doğrudur ve tercih edilmesi durumunda herhangi bir eleştiriye açık değildir.

ıı. Hakkın Bâtıla Üstünlüğü

بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْبَاطِلِ فَيَدْمَغُهُ فَاِذَا هُوَ زَاهِقٌ وَلَكُمُ الْوَيْلُ مِمَّا تَصِفُونَ “Aksine biz gerçeği batılın üzerine atarız da o, batılın işini bitirir. Bir de bakarsın ki batıl yok olup gitmiştir. (Allah’a) yakıştırdığınız sıfatlardan dolayı yazıklar olsun size!”

Âyetteki بَلْ bel edatı “bilakis”; نَقْذِفُ yakzifu fiili “ortaya çıkaracağız, üzerine atacağız”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “gerçeği”; عَلَى الْبَاطِلِ ‘ale’l-bâtıl ifadesi “bâtılın üzerine”;فَيَدْمَغُهُ fe yedmeğuhû fiili “onun işini bitirir, beynini parçalar”; فَاِذَا هُوَ fe iza hüve ifadesi “bir de bakarsın ki o”; زَاهِق zâhıkun kelimesi “yok olucudur”;وَلَكُمُ ve leküm ifadesi “size olsun”; الْوَيْلُ el-veylü kelimesi “veyl, yazıklar olsun”; مِمَّا تَصِفُونَ mimmâ tesıfûne ifadesi ise “yakıştırmakta olduğunuz şeyler nedeniyle” demektir.

Burada Yüce Allah’ın hakkı bâtılın üzerine atması ve bâtılın yok oluşuyla ilgili prensibi gündeme getirilmektedir.

1. بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْبَاطِلِ فَيَدْمَغُهُ فَاِذَا هُوَ زَاهِقٌ “Aksine biz gerçeği batılın üzerine atarız da o, batılın işini bitirir. Bir de bakarsın ki batıl yok olup gitmiştir.” Yüce Allah önceki âyetlerde kâinatı oyun olsun diye yaratmadığını, eğer bir eğlence edinmek isteseydi bunu kendi katından edinebileceğini beyan ettikten sonra, bu âyette hakkın bâtıla olan üstünlüğünü ifade etmekte, hak ortaya çıkınca bâtılın yok olup gideceğini bildirmektedir.

a) Bu âyetle benzer mesaj içermesi bakımından Şûrâ 42/24’ü hatırlamak gerekmektedir: “Yoksa onlar, (senin için) ‘Allah’a karşı yalan uydurdu’ mu diyorlar? Allah dilerse senin kalbini de mühürler. Allah bâtılı yok eder; sözleriyle hakkı ortaya koyar. Muhakkak ki O, kalplerde olanları bilendir.” Bu arada belirtelim ki Mü’min 40/5’te zikredildiği üzere, inkarcıların bâtılı hakkın üzerine atması aslında yorumunu yapmakta olduğumuz Enbiyâ’ 21/18’de sözü edilen “hakkın bâtılın üzerine atılıp adeta beyninin parçalanması” işleminin tersidir.

Bu kalıpta ve sigada Kur’ân’da sadece bu âyette geçen نَقْذِفُ nakzifu fiili Sebe’ 34/48 ve 53. âyettekinden farklı olarak “ortaya koymak”, “açıklamak”,(15) “atmak”,(16) “duyurmak”, “fırlatmak” gibi anlamlar içermektedir.

b) Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan يَدْمَغُ yedmeğu fiili de “beynin parçalamak”; “darmadağın etmek”, “paramparça etmek”, “belini kırmak”(17) gibi anlamlar içermekte, hakkın karşısında batıl algıların ve inançların darmaduman görüntüsünü ortaya koymayı amaçlamaktadır. “Akıl” için kullanılan dimâğ kelimesi ile bu fiil aynı kökten geldiği için fiilin verdiği manada “beynini parçalamak” şeklinde bir boyut vardır.

Hakkın ortaya konulmasıyla birlikte, gerçek bütün çıplaklığıyla ortaya çıkmış ve sahte olan şeyler de yok olmuş demektir. Yûnus 10/32’de de belirtildiği gibi, el-hakk olan Yüce Allah’tan ve O’nun vahyettiği hakikat bilgisinin kaynağını oluşturan Kur’ân’dan öte geride şaşkınlıktan başka bir şeyin kalmayacağı bildirilmektedir.

c) Hakkın bu şekilde bir fiille kullanılması Yüce Allah’ın kullarından dilediğine hak ve hakikati indireceğini veya gerçekleri bâtılın tepesine geçireceğini, adeta onun beynini parçalayacağını veya hak ve hakikati her tarafa yayacağını ortaya koymayı anlam olarak içermektedir.(18) Hakkın bu özelliği hakkında Sebe’ 34/49’da şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Hak geldi; artık bâtıl ne bir şeyi ortaya çıkarabilir ne de geri getirebilir.”

Yüce Allah hakkın yani gerçeğin bilgisinin geldiğini, buna karşılık olarak bâtıl denen yanlışların artık yeni hiçbir şey ortaya koyamayacağını ve hiçbir şeyi geri getiremeyeceğini de beyan etmektedir. Bâtıl denen yanlışların önünün de sonunun da kalmayacağı bu şekilde müjdelenmektedir.(19)

İbn Mes‘ûd kaynaklı bir rivayete göre, Hz. Peygamber Kâbe’de bulunan 360 putu Mekke’nin fethinde kırmış, yok etmiş ve İsrâ 17/81 ile Sebe’ 34/49. âyetleri okumuştur.(20) İşte âyette ileride yaşanacak bu hakikate dair bir müjde ve moral kazandırma amaçlı bir haber söz konusu edilmektedir.

d) Hak-bâtıl ilişkisi bağlamında son derece önemli bir mesaj içeren İsrâ’ 17/81’de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Hak geldi; bâtıl yıkılıp gitti. Muhakkak ki bâtıl yıkılmaya mahkûmdur.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e ve bütün zamanların müminlerine moral vermekte ve hakkın yani gerçeğin bilgisinin artık insanlara ulaştığını, böylece bâtılın da yok olup gittiğini beyan etmektedir.

Bu âyette verilen bilgiye göre, bâtılın yok edilmesi için önce hakkın gelmesi yani ahkkın anlatılması, aktarılması gerekir. Hakkın aydınlığı getirilmeden batılın karanlıkları elbette yok olmaz. Bu yüzden tebliğde öncelikle hakkın ortaya konulması zorunluluktur; zira hak tektir. Buna karşılık batılın sayısı oldukça fazla olduğu için işe batılı bitirme çabasıyla değil, hakkı anlatmakla başlanmalıdır.

Unutulmamalıdır ki hak gelince batıl zaten yolacaktır. Mümin tebliğcilerin görevi hakkın ortaya konulmasıdır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette belirtildiği gibi Yüce Allah desteklediği için hak anlatılınca batılın adeta beyni parçalanacak, böylece alınmak istenen sonuç için son derece doğru bir adım atılmış olacaktır.

2. وَلَكُمُ الْوَيْلُ مِمَّا تَصِفُونَ “(Allah’a) yakıştırdığınız sıfatlardan dolayı yazıklar olsun size!” Yüce Allah müşriklerin ve inkarcıların kendisiyle, peygamberleriyle ve vahiy ile ilgili ortaya attıkları, dolayısıyla inanca konu edindikleri şeylerden uzak ve münezzeh olduğunu,(21) bu tür yakıştırmalarda bulunmaları nedeniyle de kendilerini kınadığını beyan etmektedir.

Kur’ân’da 27 kez yer almakta olan ve sadece bu âyette eliflamlı olarak kullanılan الْوَيْل/وَيْل veyl/el-veyl kelimelerin geçtiği bölümlerde çeşitli konular dile getirilmektedir. Bu bağlamda وَيْل veyl kelimesi, “layık olmayan sıfatları O’na yakıştıran”,(22) “Allah’ın kitabını değiştiren”,(23) “Allah’ı anmadığı için kalbini karartan”,(24) “yalancı ve günaha batan”,(25) “dindarlarla alay eden”,(26) “sahte bir şekilde, yaptığından habersiz ve gösteriş için ibadet ettiğini sanan”,(27) ve “yolsuzluk yapan”(28) kişiler için de söz konusu edilen bu kelime, daha çok “kâfirler”,(29) “müşrikler”,(30) “zalimler”(31) ve “ilâhî kaynaklı bildirimleri, yani hakkı yalanlayanlar” için kullanılmaktadır.(32)

Cehennemde bu adla anılan bir vâdi bulunduğu için ve sadece yorumunu yapmakta olduğumuz âyette eliflâmlı olarak الْوَيْل el-veyl şekilde geçen bu kınama ifadesi, Yüce Allah’a şirk nispet edenler için الْوَيْل el-veyl adındaki korkunç ceza yerinin yaratılmış olacağı ifade edilmek istenmektedir.

ııı. Meleklerin İbadet ve Tesbihteki Devamlılığı

وَلَهُ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَنْ عِنْدَهُ لَا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِه۪ وَلَا يَسْتَحْسِرُونَ يُسَبِّحُونَ الَّيْلَ وَالنَّهَارَ لَا يَفْتُرُونَ “Göklerde ve yerde kim varsa hepsi yalnızca O’na aittir. O’nun huzurunda bulunanlar, O’na ibadetten dolayı kibirlenmezler ve yorulmazlar. Onlar, gece gündüz bıkmadan (Allah’ı) tesbih ederler (O’nu yüceltirler).”

Buradaki وَلَهُ ve lehû ifadesi “sadece O’na aittir”; مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ men fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan kişiler”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerdekiler, yeryüzündekiler”; وَمَنْ عِنْدَهُ ve men ‘ındehû ifadesi “ve O’nun katındakiler”; لَا يَسْتَكْبِرُونَ lâ yestekbirûne fiili “kibir de göstermezler”; عَنْ عِبَادَتِه۪ ‘an ‘ıbâdetihî ifadesi “O’na ibadet etmekten, O’na ibadet konusunda”;وَلَا يَسْتَحْسِرُونَ ve lâ yestahsirûne fiili “ve yorulmazlar da”; يُسَبِّحُونَ yüsebbihûne fiili “tesbih ederler”; الَّيْل el-leyle kelimesi “geceleyin”; وَالنَّهَارَ ve’n-nehâra sözcüğü “ve gündüzleyin”; لَا يَفْتُرُونَ lâ yeftürûne fiili ise “ara vermezler, devam ederler” demektir.

Burada göklerdekilerin ve yerdekilerin Yüce Allah’a aidiyeti, meleklerin kulluktan geri durmamaları, sürekli olarak tesbihe devam etmeleri gündeme getirilmektedir.

1. وَلَهُ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَنْ عِنْدَهُ لَا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِه۪ وَلَا يَسْتَحْسِرُونَ “Göklerde ve yerde kim varsa hepsi yalnızca O’na aittir. O’nun huzurunda bulunanlar, O’na ibadetten dolayı kibirlenmezler ve yorulmazlar.” Yüce Allah hak-bâtıl mukayesesini yaptıktan, müşriklerin tevhide aykırı kabullerinden münezzeh olduğunu beyan ettikten ve kendilerini kınadıktan sonra, başka hiçbir varlığın hiçbir şekilde ilah olamayacağını, çünkü göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin sadece ve sadece Allah’a ait olduğunu, O’na kulluktan dolayı kibre kapılmadıklarını ve yorulmadıklarını ifade etmektedir.

a) وَلَهُ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerde ve yerde kimler varsa hepsi sadece O’na aittir.” Bu cümle Rûm 30/26’da da yer almaktadır. Âyette geçen ve akıllı varlıklar için kullanılan مَنْ men edatı burada muhatapların putperest olmaları nedeniyle onların zihinlerinde şahıslaştırdıkları akıllı ve idareli varlıkları yani “melekler”i içermektedir.

Benzer bir kullanım Meryem 19/93’te de söz konusudur. Çünkü Mekkeli müşrikler melekleri Yüce Allah’ın kızları kabul ettikleri için onlara tapınıyorlardı; işte Yüce Allah onların bu kabullerini reddetmektedir. Devam eden cümlede “O’nun katında olanların kibirlenmemeleri” ve “yorulmamaları” ifadelerinin de desteğiyle, maksadın melekler olduğu anlaşılmaktadır. Bu gerçeğe ilave olarak, kâinattaki bütün mahlûkatın Yüce Allah’ın yaratıkları olduğu ve O’na ait oldukları müşrikler dâhil herkesin kabul ettiği bir husustur.(33)

Durum böyle olunca, âyette verilmek istenen mesajın Yüce Allah’tan başka varlıklara ilahlık payesi verilmemesi gerektiğiyle ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Meryem 19/93’te şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde olan herkes, mutlak surette kul olarak Rahmân’a gelecektir.” Âyette لَهُ lehû ifadesinin öne alınmasıyla elde edilen devrik kullanım bu noktada vurgulu bir mana içermekte ve kâinattaki her şeyin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğunu göstermeyi amaçlamaktadır.

b) وَمَنْ عِنْدَهُ لَا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِه۪ وَلَا يَسْتَحْسِرُونَ “O’nun huzurunda bulunanlar, O’na ibadet hususunda kibirlenmezler ve yorulmazlar.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen لَا يَسْتَحْسِرُونَ lâ yestahsirûne fiili “bıkmamak”, “usanmamak”, “yorulmamak”, “üşenmemek”(34) gibi anlamlar içermekte ve meleklerin ibadete olan bağlılıklarını ortaya koymaktadır. Hasrah/hasret kelimesiyle aynı kökten gelen لَا يَسْتَحْسِرُونَ lâ yestahsirûne fiili “hasret çekmemek” manasını da içermektedir ki, onların ibadete bağımlı halleri ibadete hasret olmadıklarını, çünkü sürekli ibadet halinde bulunduklarını ifade etmektedir.

Yüce Allah âyetin ilk cümlesinde kast edilenlerin melekler olduğunu وَمَنْ عِنْدَهُ “O’nun katında bulunanlar” şeklindeki ifade ile de ortaya koymaktadır. Bu ifadenin bir benzeri Fussılet 41/38’de şöyle geçmektedir: “Eğer insanlar büyüklük taslarlarsa (bilsinler ki) Rabbinin yanında bulunan (melekler) hiç usanmadan, gece gündüz O’nu tesbih ederler.” Melekler bile Yüce Allah’a kulluktan kibre kapılmadıklarına göre, başka varlıkların Allah’a kulluktan başka seçeneklerinin bulunmadığı, dolayısıyla Yüce Allah’ın dışında hiçbir varlığa ilahlık isnat edilmemesi gerektiği vurgulanıyor demektir.

Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/172’de şöyle buyrulmaktadır: “Ne Mesîh ve ne de Allah’a yakın melekler, Allah’ın kulu olmaktan geri dururlar. O’na kulluktan geri durup büyüklenen kimselerin hepsini (Allah) yakında huzuruna toplayacaktır.” Ayrıca Meryem 19/93’te de şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde olan herkes, mutlak surette kul olarak Rahmân’a gelecektir.” Benzer bir mesaj Nahl 16/49’da şu şekilde verilmektedir: “Göklerde bulunanlar, yerdeki canlılar ve bütün melekler, büyüklük taslamadan Allah’a secde ederler.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetle bu âyetler aynı mesajı içermekte, meleklerin Yüce Allah’a ibadetten yani kulluktan geri durmadıkları ifade edilmektedir. Demek ki Nisâ’ 4/172, A‘râf 7/206, Ra‘d 13/13, Nahl 16/49, Enbiyâ’ 21/19-20, Zümer 39/75, Mü’min 40/7 ve Fussılet 41/38’de verilen mesajlar da aynı içerikte meleklerin tesbihiyle ilgili bilgiler içermektedir.

Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi, bu âyet meleklerin insanlardan üstün olduğunun apaçık delilidir. Çünkü “Yüce Allah’ın katında ve huzurunda olmak”, “O’na kulluktan hiçbir şekilde kibre kapılmamak”, “yorulmamak”, bir sonraki âyette beyan edildiği üzere “gece-güzdüz hiç ara vermeden tesbihe devam etmek” onların ayrıcalıklı ve üstün olduklarının bir göstergesidir. Melekler onca şereflerine ve yüceliklerine rağmen, Yüce Allah’a itaatten geri durmayıp kibre kapılmamalarına rağmen, zayıf olan insanın Yüce Allah’a itaattan ve kulluktan kibre kapılması akılkârı değildir.

2. يُسَبِّحُونَ الَّيْلَ وَالنَّهَارَ لَا يَفْتُرُونَ “Onlar, gece gündüz bıkmadan (Allah’ı) tesbih ederler (O’nu yüceltirler).” Bu âyetin bir benzeri Fussılet 41/38’de yer almakta ve “meleklerin sürekli olarak Yüce Allah’ı tesbih ettikleri ve hiç bıkmadıkları” ifade edilmektedir.

Yüce Allah meleklerin durdurak bilmeden, gece-gündüz kendisini tesbihe devam ettiklerini bildirmekte, diğer mahlukattan üstün olduklarına ve ayrıcalıklarına dair bilgiler vermektedir. Bakara 2/30’da da açıkladığımız üzere, tesbîh kelimesi s-b-h kökünden gelmekte ve “varlığını sürdürmek”, “yüzmek”, “övmek” gibi anlamlara gelmektedir. Tesbîh’in “Allah adına hareket etmek” anlamı, özellikle A‘lâ sûresinin 2 ve 3. âyetlerinin mesajıyla gayet uyumludur. Varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır. Melekler de tesbihe kodlanarak yaratıldıkları için varlıklarını bu şekilde devam ettirmektedirler.

Ra‘d 13/13’te meleklerin tesbihleriyle ilgili şöyle buyrulmaktadır: “Gök gürültüsü Allah’ı hamd ile melekler de O’nun heybetinden dolayı tesbih ederler. Onlar, Allah hakkında tartışıp dururken, O, yıldırımlar gönderip onlarla dilediğini çarpar. O, azabı (tuzağı) pek şiddetli olandır.” Aynı şekilde Zümer 39/75 ve Mü’min 40/7’de verilen mesajlar da aynı içerikte meleklerin tesbihiyle ilgili bilgiler içermektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan لَا يَفْتُرُونَ lâ yeftürûne fiili aynı konunun işlendiği Fussılet 41/38’de geçen lâ yes’emûne fiili gibi “kesinti vermemek”, “bıkmamak”, “yorulmamak”, “aralık vermemek”, “gevşeklik göstermemek” gibi anlamlar içermekte ve meleklerin gece ve gündüz dur durak bilmeden, ibadet ve tesbih konusunda hiçbir şekilde fetret yaşamadan tesbihe devam ettiklerini ortaya koymaktadır.

“Ara vermek” manasına gelen fetret(35) kelimesinin de aynı kökten geldiği düşünüldüğünde, meleklerin aralıksız olarak tesbih ettikleri anlaşılmaktadır. Ayrıca âyette geçen الَّيْل el-leyl ve النَّهَار en-nehâr kelimeleri bütünüyle zaman kavramını kapsadığı için, meleklerin hiç ara vermeden kodlandıkları tesbihi sürdürdükleri ifade edilmiş olmaktadır.

Âlimlerimizin bu âyet hakkında dile getirdiği bir detaya değinmekte yarar vardır: “Abdullah b. Hars b. Nevfel’den şu rivayet edilmiştir: ‘Ben Ka‘b’a ‘Baksana, Yüce Allah burada ‘onlar gece gündüz ara vermeyerek (O’nu) tesbih ediyorlar’ buyururken, (bir başka ayetinde de) ‘(Allah) melekleri elçiler kılmıştır’(36) buyurmuştur. Bu elçilik onların tesbihlerine engel olmaz mı? Hem Yüce Allah yine, ‘Allah’ın, meleklerin ve bütün insanların laneti o (kâfirleredir)’(37) buyurmuştur.”

“Bu nedenle, onlar, bir taraftan tesbih ile meşgul iken, öbür taraftan lanetle nasıl meşgul olabilirler?’ dedim. Ka‘bu’l-Ahbâr şöyle cevab verdi: Tesbih, melekler için tıpkı bizim nefes alıp vermemiz gibidir. Dolayısıyla bizim nefes alıp-vermemiz nasıl ki konuşmamızı engellemiyorsa, onların tesbihi de diğer işlerden engellemez.”(38) Bu harika değerlendirmeyi son derece isabetli bulduğumuzu ve bunun ufuk açıcı bir bakış açısı kazandırdığını özellikle belirtmek istiyoruz.

c) Putların Çaresizliği ve Tevhid Öğretisi

Yüce Allah, sûrenin 21-25. âyetlerinde müşriklerin yerden (dünyevî) birtakım ilahlar edindiklerini, oysa ölüleri onların diriltemeyeceklerini beyan ettikten sonra, eğer yerde ve gökte Allah’tan başka ilahlar bulunsaydı, her ikisinin de düzeninin kesinlikle bozulup gitmiş olacağını haber vermektedir.

Ardından, Arş’ın Rabbi olan Allah’ın onların nitelendirdikleri şeylerden münezzeh olduğu, nihayet Yüce Allah’ın yaptığından sorumlu tutulamayacağı, onların ise mutlaka sorguya çekilecekleri bildirilmektedir.

Daha sonra, Yüce Allah’ın peşi sıra birtakım ilahlar edindikleri, bu nedenle kendilerine “Haydi delillerinizi getirin! Bu, benimle beraber olanların (gerçeği içeren) öğretisi ve benden öncekilerin (gerçeği içeren) öğretisidir” dendiği, bunun sonucunda onların çoğunun hakkı bilmedikleri, bu yüzden de gerçeklerden yüz çevirdikleri ifade edilmektedir.

Bunun peşinden, genel bir prensip olarak Hz. Peygamber’den önce gönderilen bütün peygamberlere “Benden başka hiçbir ilâh yoktur; şu halde bana kulluk edin” diye vahyedildiği haber verilmektedir.

ı. Yüce Allah’ın Tekliği ve Kâinattaki Düzen

اَمِ اتَّخَذُوٓا اٰلِهَةً مِنَ الْاَرْضِ هُمْ يُنْشِرُونَ لَوْ كَانَ ف۪يهِمَآ اٰلِهَةٌ اِلَّا اللّٰهُ لَفَسَدَتَا فَسُبْحَانَ اللّٰهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ لَا يُسْـَٔلُ عَمَّا يَفْعَلُ وَهُمْ يُسْـَٔلُونَ “Yoksa yerden (dünyevi) birtakım ilahlar edindiler de (ölüleri) onlar mı diriltecekmiş! O ikisinde (yerde ve gökte) Allah’tan başka ilahlar bulunsaydı, (düzenleri) elbette bozul(up gitmiş)ti. Arşın Rabbi olan Allah onların yakıştırdıkları (şeyler)den yücedir. (Allah) yaptığından sorumlu tutulamaz; onlar ise sorguya çekileceklerdir.”

Buradakiاَمِ اتَّخَذُوا emittehazû fiili “yoksa edindiler mi”; اٰلِهَة âliheten kelimesi “ilahlar”; مِنَ الْاَرْضِ mine’l-ardı ifadesi “yerden, yeryüzünden”; هُمْ hum zamiri “onlar”; يُنْشِرُونَ yunşirûne fiili “diriltirler(miş), diriltmeye güç yetirirler(miş)”; لَوْ كَانَ lev kâne ifadesi “eğer olsaydı”; ف۪يهِمَا fîhimâ ifadesi “o ikisinde (gökte ve yerde)”; اٰلِهَة âlihetün kelimesi “ilahlar”; اِلَّا اللّٰهُ illellâhu ifadesi “Allah’tan başka”; لَفَسَدَتَا lefesedetâ ifadesi “elbette ikisi de bozulurdu, fesada uğrarlardı”; فَسُبْحَانَ اللّٰهِ fe sübhânellâhi ifadesi “Allah’ın şanı ne yücedir, Allah eksikliklerden münezzehtir, uzaktır”; رَبّ الْعَرْشِ rabbi’l-‘arşi tamlaması “Arş’ın sahibi (olan)”; عَمَّا يَصِفُونَ ‘ammâ yasıfûne ifadesi “nitelendirmekte oldukları şeylerden”; لَا يُسْـَٔل lâ yüs’elü edilgen fiili “sorgulanamaz, sorumlu tutulamaz”; عَمَّا يَفْعَلُ ‘ammâ yef‘alü ifadesi “yaptığı şeylerden”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar ise”; يُسْـَٔلُونَ yüs’elûne dilgen fiili ise “sorgulanacaklardır” demektir.

Burada tevhidin gerekliliği ve diğer varlıkların aksine, Yüce Allah’ın sorgulanamazlığı gündeme getirilmektedir.

1. اَمِ اتَّخَذُوٓا اٰلِهَةً مِنَ الْاَرْضِ هُمْ يُنْشِرُونَ “Yoksa yerden (dünyevi) birtakım ilahlar edindiler de (ölüleri) onlar mı diriltecekmiş!” Yüce Allah putperestleri kınamakta ve bütün mahlukatın yaratıcısı ve sahibi olduğunu, göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin kendisine ait olduğunu beyan ettikten sonra, müşriklerin yerdeki birtakım varlıklardan ilahlar edinmelerini ayıplamakta ve esasında mahşerdeki diriltmede başka varlıkların hiçbir şekilde etkin olamayacağını kınayıcı bir şekilde belirtmektedir.

Ayrıca müşriklerin gökte olduklarını kabul ettikleri meleklerin kendisine kulluktan geri durmadıklarını ifade ettikten sonra, gökten ilah edinilemeyeceğini belirtmekte, bunun devamında yerden ilah edinmelerinin de akıl dışı ve mantıksız olduğunu ortaya koymak istemektedir.

a) Âyetin sonunda yer alan يُنْشِرُونَ yunşirûne fiili “diriltmek”, “diriltip yaymak” gibi anlamlar içermekte ve konunun mahşerle ilgili olduğunu ortaya koymaktadır. Ayrıca âyetteki مِنَ الْاَرْضِ mine’l-ardı ifadesi “yerden”, “yeryüzünden” yani “taştan, topraktan”, “dünyevî şeylerden” gibi anlamlar vermektedir. Burada اَم em edatıyla verilmek istenen mesaj bilinen anlamda “soru sormak” değil, muhatapların yanlışını deşifre edip kendilerini ayıplamaktır.

Bu yüzden, söz konusu edata bel edatı yerinde “aslında”, “esasında”, “yine de”, “demek ki” gibi anlamlar vermekte herhangi bir sorun bulunmamaktadır.(39) Çünkü اَم em edatı bazen kendisinden önceki ifadesinin, bazen de kendisinden sonraki cümlenin tersini ifade eder.

Burada da kendisinden sonraki durumun olumsuzluğu ortaya konulmakta, bizzat kendileri cansız olan varlıkların başkalarını diriltmesinin söz konusu olamayacağı öğretilmek istenmektedir. Çeşitli âyetlerde örnekleri bulunduğu üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında meydan okuma yer almaktadır.(40)

Esasında Yâsîn 36/78 gibi pek çok âyette de dile getirildiği üzere, mahşerdeki diriltilmeye inanmayanlar için “onlar mı diriltecekler” denmesinin muhtemel sebebi, kendisine kulluk edilen bir varlığın mahşerinin ve orada insanları diriltebilmesinin gerekliliğini ortaya koymaktır. Eğer bir varlığa kulluk ediliyorsa o varlığın bir âhireti ve orada muhatapları diriltmesi gerekmektedir. Bu durum putlar için söz konusu olamayacağı için, Yüce Allah bu şekilde başka varlıklara tapanları kınamaktadır.

b) Âyetteki يُنْشِرُونَ yunşirûne fiilinin يُنْشَرُونَ yunşerûne şeklinde edilgen okunma(41) itimali de vardır. Bu durumda âyetin manası şöyle olur: “Yoksa (o müşrikler), yerden (dünyevî) birtakım ilahlar edindiler. Oysa onlar diriltileceklerdir.” Bu takdirde kendilerine tapınılan varlıkların “diriltmesi”nden değil de “diriltilmesi”nden söz edilmesi gerekir. Buna göre âhirete inanmayanların orada birilerini diriltmesinden oluşan konuyu dile getirmeye bile gerek kalmamaktadır.

2. لَوْ كَانَ ف۪يهِمَآ اٰلِهَةٌ اِلَّا اللّٰهُ لَفَسَدَتَا فَسُبْحَانَ اللّٰهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ “O ikisinde (yerde ve gökte) Allah’tan başka ilahlar bulunsaydı, (düzenleri) elbette bozul(up gitmiş)ti. Arşın Rabbi olan Allah onların yakıştırdıkları (şeyler)den yücedir.” Bu âyette iki konu üzerinde durulmaktadır. Bu âyet temânu‘ yani “bir şeyin imkânsızlığı” delili olarak bilinmektedir.

a) لَوْ كَانَ ف۪يهِمَآ اٰلِهَةٌ اِلَّا اللّٰهُ لَفَسَدَتَا “Eğer o ikisinde (yerde ve gökte) Allah’tan başka ilahlar bulunsaydı, (ikisi de yani bunların düzeni) kesinlikle bozul(up gitmiş)ti.” Buradaki اِلَّا illâ edatı ğayr veya sivâ “başka” anlamındadır.(42) Yüce Allah müşriklerin putperestliğini kınadıktan sonra, bu defa son derece önemli bir konuya, yani kâinatta birden çok ilah olması durumunda nelerin olabileceğine değinmektedir.

Âyette geçen ف۪يهِمَا fîhimâ ifadesinde maksat Enbiyâ’ 21/19. âyette geçen “gökler ve yer” anlamındaki kelimelerdir. Bu ifadenin verdiği anlam ise bütünüyle kâinattır. Rabbimiz kâinatta kendisinden başka herhangi bir ilah bulunması durumunda düzenin tamamen yok olup gideceğini, çünkü her bir ilahın kendi arzusunu sürdüreceği şeklinde bir isteğinin bulunacağını, sonuçta bunların çakışıp düzenin alt üst olacağını beyan etmek istemektedir.

Konuyla ilgili olarak Mü’minûn 23/91’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir; O’nunla beraber hiçbir ilah da yoktur. Aksi takdirde, her ilah kendi yarattığını sevk ve idare eder ve mutlaka onlardan biri diğerine galebe çalardı. Allah, onların (müşriklerin) yakıştırdıkları şeylerden münezzehtir.” Her iki âyeti birlikte düşündüğümüzde, Yüce Allah’ın dışında hiçbir üstün gücün bulunmadığı, aksi takdirde aralarında bir üstünlük yarışının kaçınılmaz olacağı ve düzenin perişan bir hal alacağı beyan edilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Mü’minûn 23/71’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer hak onların isteklerine uysaydı, gökler, yer ve bunlarda bulunanlar bozulup giderdi. Hayır, biz onlara (gerçeği) hatırlatanı (vahyi) getirdik; (fakat) onlar (gerçeği) hatırlamalarından yüz çevirmektedirler.” Bu ifadelere göre, hakkın ve hakikatın inkârcılara tâbi olması halinde kâinatta fesadın kaçınılmaz olacağı bildirilmektedir.

En‘âm 6/116, Enbiyâ’ 21/17, 22, Zümer 39/4, Zuhruf 43/81 gibi âyetlerde de yer aldığı gibi, şart cümlelerinden sonra gelen cevap cümleleri eğer şart kısmı meydana gelirse söz konusu edilir. Bu durumda yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan لَوْ lev edatının cevabı لَفَسَدَتَا lefesedetâ “bozulurlardı” şeklinde verilmekte, dolayısıyla böyle bir ihtimalin kesinlikle söz konusu olamayacağı, yerde ve göklerde Yüce Allah’tan başka hiçbir ilahın bulunmadığı beyan edilmek istenmektedir.

Râzî, bu âyetin tefsiri bağlamında Yüce Allah’ın varlığı ve birliğine dair 22 delil sayarak, âyetin diğer pek çok âyetle olan anlam ilişkisini de ortaya koymuştur.(43) Bu bağlamda Bakara 2/163, En‘âm 6/46, 59, Yûnus 10/107, R‘ad 13/16, Enbiyâ’ 21/22, Mü’minûn 23/91, Kasas 28/88, Zümer 39/38, Hadîd 57/3 gibi âyetlerde verilen tevhid bilgisi ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajının aynı noktada birleştiğini söyleyebiliriz.

b) فَسُبْحَانَ اللّٰهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ “Arş’ın Rabbi olan Allah, onların nitelendirdikleri (şeyler)den münezzehtir.” Bu ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde(44) geçmekte ve Rabbimizin “çocuk edinmesi” veya “ortağının bulunması” iddiaları gibi şirk unsuru iftiralardan uzak ve münezzeh olduğu beyan edilmektedir.

Kur’ân’da 41 kez(45) geçen سُبْحَان sübhâne kelimesi genel kabul olarak, “tenzih ederiz”, “şanı ne yücedir!” veya “varlığın kendisi adına hareket ettiği Rabbimizin şanı ne yücedir”(46) ya da “yüceler yücesi”(47) şeklinde tercüme edilebilir.

Zuhruf 43/82’deki gibi burada benzerlerinden farklı olarak رَبّ الْعَرْشِ rabbu’l-‘arşi tamlaması yer almaktadır ki bu, Rabbimizin “Arş’ın sahibi” olduğu beyanını içermektedir. Bu tamlamanın benzerleri Tevbe 9/129, Mü’minûn 23/86, 116, Neml 27/26 ve Zuhruf 43/82’de de geçmektedir. Yüce Allah’a nispet edilen الْعَرْش el-‘arş “taht” elbette insanlara nispet edilenden çok farklıdır. Rabbimiz maddeden uzak ve münezzeh olduğu için, “Arş’ın Rabbi” ifadesi, “O’nun mutlak hükümranlık ve mutlak otorite yetkisi”dir; bu doğrultuda bilinen anlamdan ayrı olarak mecazi bir mana vermektedir.

Benzer bir konunun ele alındığı En‘âm 6/100 ve Sâffât 37/259’da cinlerle Yüce Allah arasında nesep bağı iftirasından oluşan nitelendirmelerden Yüce Allah’ın münezzeh ve çok yüce olduğu vurgulanmaktadır. Nahl 16/57’de Yüce Allah’ın sübhânlığı, yani çocuk isnadı nitelendirmelerinden münezzeh olduğu belirtilmektedir.

A‘râf 7/190’da da ortak koşanların bu yaklaşım ve iftiralarından Rabbimizin yüce olduğu beyan edilmektedir. Mü’minûn 23/91’deki hatırlatmada ise aynı konu ve içerik söz konusudur; çocuk isnadı gibi yakıştırmalardan Yüce Allah’ın münezzehliği yani uzak ve berî oluşu dile getirilmektedir.

3. لَا يُسْـَٔلُ عَمَّا يَفْعَلُ وَهُمْ يُسْـَٔلُونَ “(Allah) yaptığından sorumlu tutulamaz; onlar ise sorguya çekileceklerdir.” Yüce Allah tevhid vurgusunu bu âyette de devam ettirmekte, ilah oldukları sanılan bütün putların hatta akıllı ve şuurlu bütün mahlukatın ilahî huzurda yargılanıp sorgulanacağını, sadece kendisinin sorgulanmaktan uzak ve münezzeh olduğunu beyan etmektedir.

Yüce Allah’ın mutlak irade sahibi oluşu ve dilediğini yapabilmesiyle ilgili olarak Hûd 11/107’de şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki Rabbin, istediğini hakkıyla yapandır.” Yüce Allah bu cümlede mutlak kudretine değinmekte ve tıpkı Burûc 85/12-16’da yer aldığı gibi, kudretine, mutlak otoritesine, hükümranlığına, eşsizliğine ve erişilmezliğine dikkat çekmektedir. Mutlak yetkinin ve iradenin sahibi sadece Yüce Allah’tır. Bakara 2/253 ve İbrâhim 14/27’de de geçtiği gibi “Allah dilediği her şeyi yapabilen” yegâne kudrettir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet Yüce Allah’ın ehad yani “tek”liği ve samed yani yaratıklara muhtaç olmayışıyla yakından ilgilidir. İhlâs 112/2’de de açıklayacağımız üzere, Yüce Allah “gerçek zengindir; insanlar O’na muhtaçtır.”(48) Konuyla ilişkilendirilebilecek âyetlerden birisi En‘âm 6/14’tür: “De ki: Gökleri ve yeri yoktan var eden, yedirdiği halde yedirilmeyen Allah’tan başkasını mı dost edineceğim!”

Aynı şekilde Mü’minûn 23/88-89’da şöyle buyrulmaktadır: “Eğer biliyorsanız (söyleyin), her şeyin melekûtu (mülkiyeti, hükümranlığı ve yönetimi) kendisinin elinde olan, kendisi her şeyi koruyup kollayan, fakat kendisi korunmayan (buna muhtaç olmayan) kimdir? diye sorsan ‘(Bunların hepsi) Allah’ındır’ derler. Öyle ise nasıl olup da büyüye kapılıyorsunuz?’ de.”

Bu noktada hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Zâriyât 51/57-58’dir ki âyette şöyle buyrulmaktadır: “Ben onlardan rızık istemiyorum. Beni doyurmalarını da istemiyorum. Şüphesiz rızık veren, güç ve kuvvet sahibi olan ancak Allah’tır.” Bu ve benzer daha nice âyette Yüce Allah’ın mahlukata muhtaç olmadığı, bir anlamda Samed oluşuyla ilgili bilgiler verilmektedir.

ıı. İlâhî Öğretilerdeki Ruh Birlikteliği

اَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِه۪ٓ اٰلِهَةً قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ هٰذَا ذِكْرُ مَنْ مَعِيَ وَذِكْرُ مَنْ قَبْل۪ي بَلْ اَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ الْحَقَّ فَهُمْ مُعْرِضُونَ “Yoksa O’nun peşi sıra birtakım ilahlar mı edindiler! De ki: ‘Delilinizi getirin! Bu, benimle birlikte olanların ve benden öncekilerin (gerçeği içeren) öğretisidir.’ Hayır! Onların çoğu gerçeği bilmezler; (bu yüzden) yüz çevirirler.”

Âyetteki اَمِ اتَّخَذُوا emittehazû sorusu “yoksa edindiler mi”; مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’nun peşi sıra”; اٰلِهَة âliheten kelimesi “ilahlar”; قُلْ kul emri “de ki”; هَاتُوا hâtû emri “getirin”; بُرْهَانَكُمْ burhâneküm tamlaması “sizin delilinizi”; هٰذَا hâzâ kelimeleri “bu”; ذِكْرُ مَنْ مَعِيَ zikru men ma‘ıye tamlaması “benimle olanların hatırla(t)ması, öğüdü(dür)”;وَذِكْرُ مَنْ قَبْل۪ي ve zikru men kablî tamlaması “ve benden öncekilerin hatırla(t)ması, öğüdü(dür)”; بَلْ bel edatı “bilakis”; اَكْثَرُهُمْ ekseruhum tamlaması “onların çoğunluğu”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili “bilmezler”; الْحَقّ el-hakka kelimesi “gerçeği, hakkı”;فَهُمْ fe hum zamir “onlar”; مُعْرِضُون mu‘ridûne kelimesi ise “(gerçeklerden) yüz çevirenler(dir)” demektir.

Burada putperestlerin delilsiz bir şekilde ilah edinmeleri ve haktan yüz çevirmeleri gündeme getirilmektedir.

1. اَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِه۪ٓ اٰلِهَةً قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ “Yoksa O’nun peşi sıra birtakım ilahlar mı edindiler! De ki: Delilinizi getirin!” Burada bir durum tespiti ve bir meydan okuma yer almaktadır.

a) اَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِه۪ٓ اٰلِهَةً “Yoksa O’nun peşi sıra birtakım ilahlar mı edindiler!” Daha önce yorumladığımız Enbiyâ’ 21/21. âyette de geçtiği gibi, Yüce Allah Mekkeli müşrikler başta olmak üzere, bütün putperest müşriklerin kendi zatının dışında, O’nun peşi sıra birtakım ilahlar edinmelerini kınamaktadır. Çünkü Enbiyâ’ 21/22 ve 23. âyetlerde tevhidin mutlak zorunluluk olduğu beyan edilmesine rağmen, yine de bazı insanların şirke bulaşmaları eleştirilmekte, esasında bunun hiçbir şekilde mazür görülemeyeceği ortaya konulmak istenmektedir.

b) قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ “De ki: Haydi delillerinizi getirin!” Yüce Allah kendisinin sunduğu onlarca delile rağmen, muhataplarının putperestlik inancına devam etmelerini kınadıktan sonra, onlardan delil getirmelerini istemekte, “haydi getirin bakalım delilinizi!” buyurarak gerçekleştirilmesi imkansız bir teklifte bulunmakta, yine inkarcı muhataplarını ayıplamaya ve kınamaya devam etmektedir.

Âyette geçen بُرْهَان burhân kelimesi Kur’ân’da yedi kez(49) yer almakta ve “delil, kesin delil” manasına gelmektedir. Yüce Allah müşriklerin dünya hayatındaki şirklerini deşifre etmek üzere, başka varlıklara tapmaları hususunda varsa delilleri getirmelerini kendilerinden isteyecektir. Âyetteki بُرْهَانَكُمْ burhâneküm “delilinizi” ifadesi burada olduğu gibi كُمْ küm zamiriyle birlikte kullanıldığı dört yerde(50) de inkârcı muhataplara nispet edilmekte ve meydan okumaya yönelik cümlelerde geçmektedir.

Yüce Allah’a ortak isnat edenlere “Ortak koşmanızda haklı olduğunuzu sandığınızın delilini getirin” diye kendilerine alaycı bir istek yönlendirecektir. Buradaki soru, elbette cevabı beklenen bir ifade değil, aksine muhatapların yalancı olduklarını ve çaresizliklerini ortaya koymayı amaçlayan bir ayıplama cümlesidir. Bu istek, muhataplardan imkânsızı istemek şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Enbiyâ’ 21/21. âyette de belirttiğimiz üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında meydan okuma yer almaktadır ki bunun pek çok âyette(51) örneği vardır.

2. هٰذَا ذِكْرُ مَنْ مَعِيَ وَذِكْرُ مَنْ قَبْل۪ي “Bu, benimle birlikte olanların ve benden öncekilerin (gerçeği içeren) öğretisidir.” Burada iki kez geçen ذِكْر zikr kelimesi “gerçeği hatırlatan şey, öğüt” manasında ilahi öğretileri yani vahyi ifade etmektedir. Yüce Allah putperestlerin kabullerini kınadıktan ve varsa delillerini getirmelerini kendilerinden istedikten sonra, Hz. Peygamber’den kendi delilini ortaya koymasını istemektedir. Bu cümledeki mesaj iki türlü anlaşılabilir:

a) Hz. Peygamber’in müşriklere sunduğu prensipler hem kendisine, hem de önceki peygamberlere verilen risalet öğretilerinin aynısıydı.(52) Bu durum bütün peygamberlerin aynı kaynaktan gelen değerleri kabul edip yaşadıklarını, ümmetlerine de bunları tebliğ ettiklerini ortaya koymaktadır. Bir sonraki âyette de bu gerçeğe dikkat çekilmektedir.

Söylenmek istenen şey muhtemelen şudur: “Hani sizin ilah sandıklarınızla ilgili delilleriniz? Oysa Allah’ın varlığının ve birliğinin kâinat kitabında sayısız delilleri ortada; ayrıca size tebliğ ettiğim değerlerin ve prensiplerin kaynağı hem bu Kur’ân’dır; hem de daha öncekilere indirilmiş olan ilâhi vahiylerdir.”

b) Âyette yer alan ذِكْر zikr kelimelerinin her ikisinden de maksadın “Kur’ân” olma ihtimali de vardır. Buna göre verilmek istenen mesaj Kur’ân’ın içeriğinin hem o gün yaşamakta olan, hem de daha önce yaşamış olan imanlılar ve inkarcılarla ilgili bilgilerden oluştuğunu ortaya koymaktır.(53) Her iki durumda da sonuç aynı kapıya çıkmakta, ilahi bilgilendirmelerin sadece ve sadece gerçeği öğretmekte ve içermek olduğunu göstermektedir.

3. بَلْ اَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ الْحَقَّ فَهُمْ مُعْرِضُونَ “Hayır! Onların çoğu gerçeği bilmezler; (bu yüzden) yüz çevirirler.” Yüce Allah müşriklerle ilgili verdiği bu bilgilerin ardından, bütün gerçekler anlatılmış olsa da onların çoğunluğunun hak ve hakikati bilmek istemediklerini, çünkü gerçeklerden yüz çevirdiklerini beyan etmektedir. İnkarcıların getirip sunabilecekleri aklî ve naklî hiçbir delillerinin bulunmadığı, sırf inatçılıkları ve taklitçilikleri nedeniyle hakikatlere itibar etmeyip bile bile yüz çevirdikleri işte bu şekilde beyan edilmiş olmaktadır.

Sûrenin ilk âyetinde bu insan tipinin mahşerle ilgili duyarsızlığına değinildikten sonra, bu âyette de aynı duyarsızlıklarını sürdürdükleri bildirilmektedir. İnkarcıların çeşitli konularda bu türden yüz çevirmeleri çeşitli âyetlerde dile getirilmekte ve bu durum kınanmaktadır.(54)

ııı. Evrensel İlâhî Mesaj

وَمَآ اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ اِلَّا نُوح۪يٓ اِلَيْهِ اَنَّهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّآ اَنَا۬ فَاعْبُدُونِ “Senden önce hiçbir elçi göndermedik ki ona ‘Benden başka ilah yoktur; bana kulluk edin!’ diye vahyetmiş olmayalım.”

Âyettekiوَمَآ اَرْسَلْنَا ve mâ arselnâ fiili “(elçi) göndermemiştik ki”; مِنْ قَبْلِكَ min kablike ifadesi “senden önce”;مِنْ رَسُولٍ min rasûlin kelimesi “hiçbir elçi, resül ki”; اِلَّا نُوح۪ي illâ nûhî ifadesi “(ona) vahyetmiş olmamız dışında, mutlaka vahyetmişizdir”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “kendisine”; اَنَّهُ ennehû ifadesi “muhakkak ki O”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilah yoktur”; اِلَّآ اَنَا illâ ene istisnası “benden başka”; فَاعْبُدُونِ fa‘büdûni emri ise “o halde bana kulluk edin” demektir.

Burada ilâhi öğretilerin ruh ve amaç birlikteliği bağlamında Yüce Allah’tan başka hiçbir ilah olmadığı ve sadece O’na kulluk edilmesi gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. وَمَآ اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ اِلَّا نُوح۪يٓ اِلَيْهِ “Senden önce hiçbir elçi göndermedik ki ona vahyetmiş olmayalım.” Bu ve benzer âyetlerde öncelikle verilmek istenen mesaj Yüce Allah’ın insanlığı peygambersiz bırakmadığını beyan etmektir. Daha önce yorumladığımız Enbiyâ’ 21/7. âyette de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da benzer içeriklerde yer alan ifadeler dört kez(55) geçmekte ve Yüce Allah Hz. Peygamber’den önce de çeşitli şehirlerin halklarından kendilerine vahyetmekte olduğu peygamberler gönderdiğini bildirmektedir. Bu tür âyetlerde verilmek istenen mesajlardan birisi de, bütün peygamberlere vahyedildiğini öğretmektir; zira vahiy almayan kişi peygamber olamaz.

2. اَنَّهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّآ اَنَا۬ فَاعْبُدُونِ “Benden başka hiçbir ilâh yoktur; şu halde bana kulluk edin (diye vahyetmiştik).” Yüce Allah gönderdiği bütün peygamberleri tevhidi vurgulamak için gönderdiğini bu şekilde haber vermekte, peygamberlerin aynı prensipleri muhataplarına iletmekle görevlendirdiğini beyan etmektedir.

a) اَنَّهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّآ اَنَا۬ “Benden başka hiçbir ilâh yoktur.” Kur’ân’da 111 kez geçen ilâh kelimesi لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ lâ ilâhe illâ hüve cümlesinde 26 kez zikredilmektedir. Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok ifade yer almaktadır.(56) Benzer anlamları veren değişik kullanımların da bulunduğunu ifade ederek, Yüce Allah’ın mutlak kudret ve kararlarında yegâne otorite olduğunu belirtmek istemektedir. İfadedeki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları vurgu manası içermekte, اِلٰه ilâh kelimesi de nekra olduğu için bu anlamda Yüce Allah’tan başka hiçbir üstün gücün bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

b) فَاعْبُدُونِ “Bana kulluk edin!” Yüce Allah bütün insanlara tevhidi ve sadece kendisine ibadet edilmesi gerektiğini tebliğ etmeleri için gönderdiğinin en açık delillerinden birisi Nahl 16/36’da şu şekildedir: “Andolsun ki biz, ‘Allah’a kulluk edin ve Tâğut’tan sakının’ diye (emretmeleri için) her ümmete bir elçi göndermiştik.” Bu prensip hem Yüce Allah’ın bütün peygamberlere verdiği tebliğ ilkelerinin başında zikrettiği bir husustur; hem de bütün peygamberler ümmetlerine bunu tebliğ etmişlerdir.(57)

Yüce Allah bütün ümmetlere elçiler göndermesinin gerekçesini işte bu cümlede özetlemekte ve maksadının tevhidi yerleştirmek ve insanların şeytani güçlerin saptırmasından kaçınmasını sağlamak olduğunu beyan etmektedir. Tek mabud olan Yüce Allah’a kulluk etmek tevhidin esasıdır. Tâğût denen azdırıcılardan kaçınmak ise tevhidi ayakta tutan en önemli unsurlardan birisidir.

d) İlahi İrade Karşısında Meleklerin Duruşu

Yüce Allah, sûrenin 26-29. âyetlerinde müşriklerin “Rahmân (olan Allah, melekleri) çocuk edindi” dediklerini, kendisinin bundan münezzeh olduğunu, bilakis meleklerin ikram edilmiş kullar olduğunu, O’ndan emir almadan konuşmadıklarını ve sadece O’nun emri ile hareket ettiklerini beyan etmekte, Allah’ın onların önlerindekini de arkalarındakini de bildiğini, Allah’ın razı olduğundan başkasına şefaat edemeyeceklerini, Allah’a derin saygıları nedeniyle titrediklerini ifade etmektedir.

Ardından, meleklerden her kim “O’nun peşi sıra ben (de) ilahım” derse onun da cezalandıracağını şu şekilde beyan etmektedir: “Onlardan her kim ‘O’nun peşi sıra ben (de) ilahım’ derse biz onu cehennemle cezalandırırız. İşte biz, zalimleri böyle cezalandırırız!”

ı. Meleklerin İkram Edilmiş Kullar Oluşu

وَقَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمٰنُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ بَلْ عِبَادٌ مُكْرَمُونَ لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِاَمْرِه۪ يَعْمَلُونَ “(Müşrikler): ‘Rahmân (olan Allah, melekleri) çocuk edindi!’ dediler. (Haşa)! O (çocuk edinmekten) yücedir. Aksine (melekler) ikram edilmiş kullardır. O’ndan (emir almadan) önce konuşmazlar; yalnızca O’nun emri ile iş yaparlar.”

Buradakiوَقَالُوا ve kâlû fiili “ve demişlerdi ki”; اتَّخَذَ ittehaze fiili “edinmiştir”; الرَّحْمٰن er-rahmânu kelimesi “Rahmân, Allah”;وَلَدًا veleden kelimesi “herhangi bir çocuk”; سُبْحَانَهُ sübhânehû ifadesi “O’nun (Allah’ın) şanı eksikliklerden münezzehtir”; بَلْ bel edatı “bilakis”; عِبَاد ‘ıbâdün sözcüğü “(onlar, melekler) kullar(dır)”; مُكْرَمُون mükramûne kelimesi “ikram edilmiş olanlar”;لَا يَسْبِقُونَهُ lâ yesbikûnehû fiili “O’nun önüne, O’ndan öne geçmezler, önce davranmazlar”;بِالْقَوْلِ bi’l-kavli sözcüğü “söz söylemede”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; بِاَمْرِه bi emrihî ifadesi “O’nun emrini”; يَعْمَلُونَ ya‘melûne fiili ise “yaparlar” demektir.

Burada müşriklerin Yüce Allah’ın kızları sandıkları meleklerin özellikleri gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمٰنُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ بَلْ عِبَادٌ مُكْرَمُونَ “(Müşrikler): ‘Rahmân (olan Allah, melekleri) çocuk edindi!’ dediler. (Haşa)! O (çocuk edinmekten) yücedir. Aksine (melekler) ikram edilmiş kullardır.” Bu âyette Yüce Allah’ın çocuk edindiği iddiası, O’nun bundan münezzeh olduğu, Allah’ın kız çocuğu olduğunu sandıkları meleklerin sadece ve sadece birer kul oldukları beyan edilmektedir.

a) وَقَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمٰنُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ “(Müşrikler): ‘Rahmân (olan Allah, melekleri) çocuk edindi’ dediler. (Hâşâ!) O, bundan münezzehtir (uzaktır).” Benzeri Meryem 19/88’de de geçen bu âyette özelde Mekkeli müşriklerin, genelde ise bütün müşriklerin korkunç iftirası ve yalanı hatırlatılmaktadır.

Necm 53/21 ve İhlâs 112/4’te geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, bazı Yahudiler Hz. Üzeyr’i, bazı Hıristiyanlar ise Hz. İsâ’yı Yüce Allah’ın oğlu saymış,(58) hatta bütün Yahûdî ve Hıristiyanlar kendilerinin Yüce Allah’ın oğlu olduklarını iddia etmişlerdi.(59) Buna karşılık, Mekkeli müşrikler “Allah’ın çocukları var” diyerek, melekleri O’nun kızları saymış ve O’na kız çocuklar isnat etmişlerdi. Bu konuda Kur’ân’da pek çok âyet yer almaktadır.(60)

Mekkeli müşriklerin bir kısmı ise Yüce Allah ile cinler arasında nesep ilişkisi bulunduğu iddiasını ileri sürmüşlerdi.(61) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bütün bu şirk kabulleri hatırlatılmakta, devam eden cümlede ise Enbiyâ’ 21/21’de de ifade ettiğimiz üzere, Rabbimizin bundan uzak ve münezzeh olduğu سُبْحَانَهُ sünhânehû ifadesiyle dile getirilmektedir.

b) بَلْ عِبَادٌ مُكْرَمُونَ “Bilakis, (melekler), ikram edilmiş kullardır.” Meleklerin Yüce Allah’ın kulları olduğuyla ilgili olarak Zuhruf 43/19’da beyanlar yer almaktadır. Müşriklerin iddiasında melekler üzerinden bir kabul söz konusu olduğu için, Yüce Allah iddia edilenin aksine meleklerin ikram edilmiş kullar olduğunu bildirmektedir.

Enbiyâ’ 21/19-20. âyetlerde de beyan edildiği gibi melekler de Yüce Allah’ın kullarıdır ve onlar sürekli olarak tesbihe ve ibadete devam etmektedirler. Konuyla ilgili açıklamalarımızı söz konusu âyetlerdeyaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Melekler de Yüce Allah’ın kendilerine ikram edilmiş kullarıdır ve onlar da sürekli olarak, gece ve gündüz ara vermeden ibadete ve tesbihe devam etmektedirler. Bu yönüyle de meleklerin insanlardan üstün olduğu ifade edilmektedir.(62)

2. لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِاَمْرِه۪ يَعْمَلُونَ “O’ndan (emir almadan) önce konuşmazlar; yalnızca O’nun emri ile iş yaparlar.” Yüce Allah meleklerin bir başka özelliğini beyan etmek üzere onların Yüce Allah’ın emri gelmeden önce konuşmadıklarını ve kendilerine her neyi emrediyorsa onu aynen yerine getirdiklerini haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak yani ilahi irade karşısında meleklerin durumuyla ilgili bazı âyetleri hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

a) Bu meselede mutlak surette bilinmesi gereken âyetlerden birisi de En‘âm 6/61’dir: “O, kullarının üstünde her türlü tasarrufa sahiptir ve size koruyucular göndermektedir. Nihâyet birinize ölüm geldiğinde elçilerimiz (görevli melekler) onu vefat ettirirler. Onlar (görevlerinde) kusur etmezler.”

b) Meryem 19/64’te açıkça “meleklerin sadece ve sadece Yüce Allah’ın emriyle indikleri” beyan edilerek, onların ilahi iradeye olan sarsılmaz ve sapasağlam bağlılıkları ifade edilmektedir. İşte bütün bu âyetlerden anlaşıldığına göre, meleklerin konumları ilahi iradeye bağlanmıştır. Yüce Allah onlara her ne emretmişse onlar onu aynen uygularlar, hiçbir şekilde tereddüt ve eksiklik yapmazlar, yapamazlar.

c) Nahl 16/49-50’de şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde bulunanlar, yerdeki canlılar ve bütün melekler, büyüklük taslamadan Allah’a secde ederler. Onlar, üstlerindeki Rablerinden korkarlar ve kendilerine ne emrolunursa onu yaparlar.”

d) Meleklerin Yüce Allah’ın her bir emrini harfiyyen yerine getirdikleriyle ilgili olarak Tahrîm 66/6’da ise şu ifadeler yer almaktadır: “Ey inananlar! Kendinizi ve ailenizi, yakıtı insanlar ve taşlar olan ateşten koruyun. Onun başında, acımasız, güçlü, Allah’ın kendilerine buyurduğuna karşı gelmeyen ve emredildiklerini yapan melekler vardır.”

Bu apaçık Kur’ân gerçeğine rağmen, özellikle ölüm meleğinin bazılarının canını almaya geldiğinde muhatap istemediği için görevini yapmadan geri döndüğü şeklindeki ifadeler büsbütün hurafedir, muhatabı yüceltme çabasıdır, korkunç bir hatadır; melekleri ve konuyla ilgili olarak vahyi bilmemektir; biliyorsa da bu defa vahyi ve hakikati çarpıtmaktır. Aslında Tahrîm 66/6. âyette geçen مَا mâ edatı mutlak umum ifade ettiği için onların görevlerinde hiçbir aksaklığın olmadığı dolaylı olarak ortaya konulmuş olmaktadır.

ıı. Derin Saygılı Halleri

يَعْلَمُ مَا بَيْنَ اَيْد۪يهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يَشْفَعُونَ اِلَّا لِمَنِ ارْتَضٰى وَهُمْ مِنْ خَشْيَتِه۪ مُشْفِقُونَ “(Allah) onların önlerindekini de arkalarındakini de bilir. (Allah’ın) razı olduğundan başkasına şefaat edemezler. Onlar (Allah’a) saygıları nedeniyle titrerler!”

Âyetteki يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilmektedir”; مَا بَيْنَ اَيْد۪يهِمْ mâ beyne eydîhim ifadesi “onların önlerinde olanı”; وَمَا خَلْفَهُمْ ve mâ halfehum ifadesi “ve onların arkalarında olan şeyleri”; وَلَا يَشْفَعُونَ ve lâ yeşfe‘ûne fiili “ve şefaat edemezler”;اِلَّا لِمَنِ ارْتَضٰى illâ limenırtadâ istisnası “razı olduğu kişilerden başkasına”;وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; مِنْ خَشْيَتِه۪ min haşyetihî ifadesi “O’na duydukları derin saygısından dolayı”; مُشْفِقُون müşfikûne kelimesi ise “korkanlar(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın erişilmez bilgisi ile meleklerin mahşerde uygulayacakları bir görev gündeme getirilmektedir.

1. يَعْلَمُ مَا بَيْنَ اَيْد۪يهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ “(Allah) onların önlerindekini de arkalarındakini de bilir.” Yüce Allah’ın bu âyetteki ifadelere benzer şekilde bilgisiyle ilgili beyanları çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(63) Yüce Allah meleklerin her halini, yani “yapacaklarını da yaptıklarını da”, başka bir ifadeyle onların “geleceklerini de geçmişlerini de”, “gözlerinin önünde olanları da onlardan gizli tutulanları da”, “yaptıklarını da yapmadıklarını da”, “önlerindeki âhireti de arkalarında bırakacakları dünyayı da”, “melekler yaratılmadan önceki ve sonraki şeyleri” bildiğini beyan etmektedir.(64)

2. وَلَا يَشْفَعُونَ اِلَّا لِمَنِ ارْتَضٰى وَهُمْ مِنْ خَشْيَتِه۪ مُشْفِقُونَ “(Allah’ın) razı olduğundan başkasına şefaat edemezler. Onlar (Allah’a) saygıları nedeniyle titrerler!” Yüce Allah meleklerin kendisinin razı olduklarından başkasına hiçbir şekilde şefaat edemeyeceklerini hasr/kasr denen “vurgulu” bir ifadeyle beyan etmektedir. Gerekçesini ise “Yüce Allah’a duydukları derin saygı gereği titremeleri” şeklinde belirlemektedir.

a)وَلَا يَشْفَعُونَ اِلَّا لِمَنِ ارْتَضٰى “(Allah’ın) razı olduğundan başkasına şefaat edemezler.” Zümer 39/44’te geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, şefaat mutlak anlamda ve sadece Yüce Allah’a aittir. İnkârcılara, kâfirlere, müşriklere vs. inanç problemi yaşayanlara şefaatin hiçbir şekilde faydası olmayacaktır. Şefaat Yüce Allah’ın izin verdiği melekler tarafından Yüce Allah’ın izin verdiği ve “razı oldukları”na yönelik gerçekleşecektir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu husus dile getirilmekte, ayrıca Tâhâ 20/109’da belirtildiği gibi şefaatin sadece Yüce Allah’ın izin verdiklerine ve sözünden razı olduklarına yönelik fayda vereceği beyan edilmektedir.

Âyetin mesajı özellikle Necm 53/26 ile tam bir uyum halindedir. Zira şefaatin gerçekleşmesi için Yüce Allah’ın izni ve razı olması şart olarak belirlenmiştir ve bu noktada hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyette hem de Necm 53/26’da Yüce Allah’ın izin veriği ve razı olduğu insanlara şefaat edecek kişilerin sadece melekler olduğu açıkça zikredilmektedir.

Kelimenin kök anlamında bulunan “çift” manası gereği, mahşerdeki şefaatin sanıldığı veya iddia edildiği gibi “cehennemden çıkartılıp cennete gönderilmek” değil, “Yüce Allah razı olduğu için cennete girenlerin oradaki derecelerinin çift hale getirilmesi yani bir üst düzeydekilerle arkadaşlık ortamına eriştirilmeleri” manasına gelmektedir. İşte melekler kimlerin bundan yararlanacağını ilgililere iletmekle yükümlü tutulacaklardır. Şefaat bir anlamda hak edenlere yönelik bir müjde kurumu gibi de kabul edilip yorumlanabilir. Gerçeği Yüce Allah bilir.

b) وَهُمْ مِنْ خَشْيَتِه۪ مُشْفِقُونَ “Onlar, (Allah’a) derin saygıları nedeniyle titrerler!” Kur’ân’da sekiz kez(65) geçen خَشْيَة haşyeh kelimesi “derin saygı”, “bilgiye ve donanıma dayalı saygı” gibi bir anlam içermekte, aynı şekilde sekiz kez(66) geçen geçen مُشْفِقُون muşfikû(î)ne kelimesi ise “korkudan titremek” manasına gelmektedir.

Âyette geçen haşyeh kelimesi hakkında çeşitli âyetlerde bilgiler vermiştik. Burada sadece şu kadarını hatırlatalım: Haşyet, “saygı göstermek”, “ürperti duymak”, “içi titremek” anlamına gelmektedir. Çeşitli âyetlerde geçen “haşyet kavramı”, genellikle korku içerikli olarak düşünülse de, aslında “derin saygı duymak” şeklinde anlaşılmalıdır. Haşyet sadece Yüce Allah’a duyulur, başkasına duyulmaz. Bu nedenle haşyette Yüce Allah’ın yüceliği söz konusudur.

Kur’ân’da bu kavramın nispet edildiği varlıklar arasında yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olduğu gibi “melekler” de vardır.(67) Anlaşılıyor ki, melekler Yüce Allah’ın azametini ve kibriyâsını her mahlûktan daha iyi bildikleri için O’na karşı haşyet içerisindedirler. Ayrıca Fâtır 35/28’de “Yüce Allah’a sadece bilgin kullarının saygı duyacağı” beyan edilerek, bilgi-saygı-bilinç ilişkisine dikkat çekilmektedir.

Bu arada Haşr 59/19’da verilen bilgilere göre, vahyin muhatap kılınması halinde cansız varlıkların bile bu duyguya sahip olabilecekleri Kur’ân’da “dağ” örnekliğinde darb-ı mesel olarak hatırlatılmaktadır. Cansız dağın derin saygı duyması için elbette öncelikle bilinçli hale getirilmesi gerekir. Buna göre âyette vahyin diriltici gücüne dikkat çekildiğini söylemekte herhangib ir hata olmasa gerektir.

ııı. Şirke Cehennem Cezası

وَمَنْ يَقُلْ مِنْهُمْ اِنّ۪يٓ اِلٰهٌ مِنْ دُونِه۪ فَذٰلِكَ نَجْز۪يهِ جَهَنَّمَ كَذٰلِكَ نَجْزِي الظَّالِم۪ينَ “Onlardan (meleklerden) kim ‘O’nun peşi sıra ben (de) ilahım!’ derse biz onu (bile) cehennemle cezalandırırız. İşte biz, zalimlere böyle ceza veririz!”

Âyetteki وَمَنْ يَقُلْ ve men yekul ifadesi “ve her kim derse”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, meleklerden”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اِلٰه ilâhun kelimesi “ilah(ım)”; مِنْ دُونِه min dûnihî ifadesi “O’nun peşi sıra”; فَذٰلِكَ fe zâlike kelimesi “işte böyle”;نَجْز۪يهِ neczîhi fiili “ona karşılık veririz, onu cezalandırırız”; جَهَنَّم cehenneme sözcüğü “cehennemle, cehennemde”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böylece”; نَجْزِي neczî fiili “cezalandırmaktayız, ceza vermekteyiz”; الظَّالِم۪ين ez-zâlimîne kelimesi ise “o zalimlere, haksızlık edenlere” demektir.

Burada meleklerden herhangi birinin ilahlık iddiasında bulunması durumunda nasıl bir akıbetle karşılaşacağı gündeme getirilmektedir.

1. وَمَنْ يَقُلْ مِنْهُمْ اِنّ۪يٓ اِلٰهٌ مِنْ دُونِه۪ فَذٰلِكَ نَجْز۪يهِ جَهَنَّمَ “Onlardan (meleklerden) kim ‘O’nun peşi sıra ben (de) ilahım!’ derse biz onu (bile) cehennemle cezalandırırız.” Yüce Allah şirk denen inanç bozukluğunun ne kadar korkunç bir sapma olduğunu melekleri üzerinden beyan etmekte, Enbiyâ’ 21/19-20 ve 26-28. âyetlerde dile getirdiği ayrıcalıklarından bahsettiği meleklerin bile böyle bir söz söylemeleri veya akıllarından geçirmesi durumunda onların yerinin de cehennem olacağını beyan etmektedir.

a) Âyette geçen مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’ndan başka” anlamında değil de “O’nun peşi sıra”, “O’nun aşağısında”, “O’nun astında” gibi bir anlamda değelerdirilmelidir. Çünkü bu ve benzer âyet gruplarında konu müşrikleri şirklerinden vazgeçirme hedefidir. Şirk ise tanrı tanımazlık değil, başta, en tepede kabul edilen Yüce Allah’ın peşi sıra ikincil türden ilahlar kabul etme sapkınlığıdır.

b) Bu konuda mutlak sûrette hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Zümer 39/65’te şu şekildedir: “(Ey Peygamber!) Şüphesiz sana da senden öncekilere de (şöyle) vahyolunmuştur: Andolsun ki eğer (Allah’a) ortak koşarsan(ız), işlerin(iz) mutlaka boşa gider ve mutlak surette hüsranda kalanlardan olursun(uz)!”

Bu konuda En‘âm 6/88’de de şöyle buyrulmaktadır: “İşte bu, Allah’ın hidâyetidir, kullarından dilediğini/layık gördüğünü ona iletir. Eğer onlar da Allah’a ortak koşsalardı yapmakta oldukları amelleri elbette boşa giderdi.” İşte bu âyetler konuyu bütünüyle özetlemekte ve şirkin savunabilecek hiçbir tarafının olmadığını açıkça ortaya koymaktadır.

c) Kur’ân’da şirk üzere ölmenin affedilmeyecek tek günah olduğu Nisâ’ 4/48 ve 116’da beyan edilmekte, şirk üzere ölmenin tam bir felaket olacağı bildirilmek istenmektedir. Demek ki şirk koşan kişi Hz. Peygamber de olsa onun da amelleri silinecek ve o da kaybedenlerden olacaktı. Anlaşılıyor ki şirk denen bozukluğun şaka kaldırır herhangi bir tarafı yoktur, vesselâm.

d) Yüce Allah Mekkeli müşriklerin melekleri Allah’ın kızları sanıp onların kendilerine Allah katında şefaat edecekleri(68) veya kendilerini Allah’a biraz daha yaklaştırmalarını bekledikleri(69) beyanlarını şirk olarak tanımlamakta, aracı yaptıkları meleklerin böyle bir durumlarının kesinlikle olamayacağını ilan etmektedir.

Olmaz ya, farzu muhal herhangi bir melek böyle bir şey söylemiş olursa, melek olduğuna bakılmadan onun da cehenneme atılacağı beyan edilerek konunun ne kadar büyük bir önem arz ettiği ve sonuçlarının ne kadar korkunç olacağı çok net ifadelerle ve açıkça ortaya konulmaktadır.

2. كَذٰلِكَ نَجْزِي الظَّالِم۪ينَ “İşte biz, zalimlere böyle ceza veririz!” Yüce Allah şirke konu olan herkesi “zalimler” şeklinde nitelendirmektedir. Herhangi bir melek, kendisinin Allah’ın peşi sıra ilah olduğunu söylerse gideceği yerin cehennem olduğu beyan edildikten sonra, bunun bir “zulüm” olduğu ve zalimlerin de gideceği yerin cehennem olacağı haber verilmektedir.

Yüce Allah şirke batmış inkarcılara “zalimler” demektedir. Çünkü, Lokmân 31/13’te belirtildiği gibi “şirk büyük bir zulümdur”. İnançta tevhid adalettir; zira adalet “bir şeyi yerli yerinde yapmaktır”; zulüm ise “bir şeyi yerinden etmek olduğu için” inançta şirk büyük bir zulümdur. Eğer birileri şirke bulaşmış ise onun hakkı zalim olmaktır ve gideceği yer de kesinlikle cehennemdir; unutulmamalıdır ki Yüce Allah şirk üzere ölenleri bağışlamayacağını Nisâ’ 4/48 ve 116’da ilan etmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., XVII, 7; Zemahşerî, age., III, 103. 2 - Semerkandî, age., II, 439; Taberî, age., XVII, 7.
• 3 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10.
  • Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10
• 4 - Meryem 19/74; Fâtır 35/44; Muhammed 47/13. 5 - A‘râf 7/69; Rûm 30/9; Mü’min 40/21, 82; Fussılet 41/15-16; Hâkka 69/4-8.
  • Meryem 19/74 Fâtır 35/44 Muhammed 47/13 A‘râf 7/69 Rûm 30/9 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Fussilet 41/16 Hâkka 69/8
• 6 - Semerkandî, age., II, 439; Taberî, age., XVII, 8; Zemahşerî, age., III, 103.
• 7 - Râzî, age., XXII, 146. 8 - İsrâ’ 17/16; Mü’minûn 23/64; Sebe’ 34/34; Zuhruf 43/23; Vâkı‘a 56/45.
  • İsrâ 17/16 Mü'minûn 23/64 Sebe' 34/34 Zuhruf 43/23 Vâkı‘a 56/45
• 9 - Semerkandî, age., II, 440; Taberî, age., XVII, 8; Zemahşerî, age., III, 103.
• 10 - Enbiyâ’ 21/14, 46, 97; Yâsîn 36/52; Sâffât 37/20; Kalem 68/31.
  • Enbiyâ 21/14 Enbiyâ 21/46 Enbiyâ 21/97 Yâsîn 36/52 Sâffât 37/20 Kalem 68/31
• 11 - Yûnus 10/24; Hûd 11/100; Enbiyâ’ 21/15; Kâf 50/9. 12 - Semerkandî, age., II, 440.
  • Yûnus 10/24 Hûd 11/100 Enbiyâ 21/15 Kâf 50/9
• 13 - Semerkandî, age., II, 440; Taberî, age., XVII, 10; Zemahşerî, age., III, 104. 14 - Semerkandî, age., II, 440; Taberî, age., XVII, 10.
• 15 - Semerkandî, age., II, 441; III, 95. 16 - Zemahşerî, age., III, 573. 17 - Semerkandî, age., II, 441; Taberî, age., XVII, 10.
• 18 - Yazır, age., VI, 369. 19 - Yazır, age., VI, 369. 20 - Semerkandî, age., II, 342; III, 95; Zemahşerî, age., II, 661-662; III, 574; Râzî, age., XXI, 33.
• 21 - Zemahşerî, age., III, 104. 22 - Enbiyâ’ 21/18. 23 - Bakara 2/79. 24 - Zümer 39/22. 25 - Câsiye 45/7. 26 - Hümeze 104/1. 27 - Mâ‘ûn 107/4. 28 - Mutaffifûn 83/1. 29 - İbrâhim 14/2; Meryem 19/37; Sâd 38/27; Zâriyât 51/60. 30 - Fussılet 41/6. 31 - Zuhruf 43/65. 32 - Tûr 52/11; Murselât 77/15, 19, 24, 28, 34, 37, 40, 45, 47, 49; Mutaffifûn 83/10.
  • Enbiyâ 21/18 Bakara 2/79 Zümer 39/22 Câsiye 45/7 Hümeze 104/1 Mâ‘ûn 107/4 Mutaffifîn 83/1 İbrâhîm 14/2 Meryem 19/37 Sâd 38/27 Zâriyât 51/60 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/65 Tûr 52/11 Mürselât 77/15 Mürselât 77/19 Mürselât 77/24 Mürselât 77/28 Mürselât 77/34 Mürselât 77/37 Mürselât 77/40 Mürselât 77/45 Mürselât 77/47 Mürselât 77/49 Mutaffifîn 83/10
• 33 - Mü’minûn 23/84-89.
  • Mü'minûn 23/89
• 34 - Semerkandî, age., II, 441; Taberî, age., XVII, 12.
• 35 - Mâide 5/19. 36 - Fâtır 35/1. 37 - Bakara 2/161.
  • Mâide 5/19 Fâtır 35/1 Bakara 2/161
• 38 - Semerkandî, age., II, 441; Taberî, age., XVII, 13; Râzî, age., XXII, 149.
• 39 - Semerkandî, age., II, 441. 40 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34; Kalem 68/1.
  • Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34 Kalem 68/1
• 41 - Semerkandî, age., II, 441.
• 42 - Semerkandî, age., II, 441; Taberî, age., XVII, 13; Zemahşerî, age., III, 107.
• 43 - Râzî, age., XXII, 150-155. 44 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/100; Tevbe 9/31; Yûnus 10/18, 68; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/43; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/26; Mü’minûn 23/91; Kasas 28/68; Rûm 30/40; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/82; Tûr 52/43; Haşr 59/23.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/100 Tevbe 9/31 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/43 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/26 Mü'minûn 23/91 Kasas 28/68 Rûm 30/40 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23
• 45 - Bakara 2/32, 116; Âl-i İmrân 3/191; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/116; En‘âm 6/100; A‘râf 7/143; Tevbe 9/31; Yûnus 10/10, 18, 68; Yûsuf 12/108; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/1, 43, 93, 108; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/22, 26, 87; Mü’minûn 23/91; Nûr 24/16; Furkân 25/18; Neml 27/8; Kasas 28/68; Rûm 30/17, 40; Sebe’ 34/41; Yâsîn 36/36, 83; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/13, 82; Tûr 52/43; Haşr 59/23; Kalem 68/29. 46 - Bu tercüme için bk. İslâmoğlu, age., s. 1158. 47 - Mustafa Öztürk, age., s. 792.
  • Bakara 2/32 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/171 Mâide 5/116 En‘âm 6/100 A‘râf 7/143 Tevbe 9/31 Yûnus 10/10 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Yûsuf 12/108 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/1 İsrâ 17/43 İsrâ 17/93 İsrâ 17/108 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/26 Enbiyâ 21/87 Mü'minûn 23/91 Nûr 24/16 Furkân 25/18 Neml 27/8 Kasas 28/68 Rûm 30/17 Rûm 30/40 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/83 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/13 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Kalem 68/29
• 48 - Fâtır 35/15; Muhammed 47/38.
  • Fâtır 35/15 Muhammed 47/38
• 49 - Bakara 2/111; Nisâ’ 4/174; Yûsuf 12/24; Enbiyâ’ 21/24; Mü’minûn 23/117; Neml 27/64; Kasas 28/75. 50 - Bakara 2/111; Enbiyâ’ 21/24; Neml 27/64; Kasas 28/75.
  • Bakara 2/111 Nisâ 4/174 Yûsuf 12/24 Enbiyâ 21/24 Mü'minûn 23/117 Neml 27/64 Kasas 28/75 Bakara 2/111 Enbiyâ 21/24 Neml 27/64 Kasas 28/75
• 51 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34; Kalem 68/1.
  • Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34 Kalem 68/1
• 52 - Zemahşerî, age., III, 108. 53 - Semerkandî, age., II, 442; Taberî, age., XVII, 14-15.
• 54 - Bakara 2/83; Âl-i İmrân 3/23; En‘âm 6/4; Enfâl 8/23; Tevbe 9/76; Yûsuf 12/105; Hıcr 15/81; Enbiyâ 21/1, 24, 32, 42; Mü’minûn 23/3, 71; Nûr 24/48; Şu‘arâ’ 26/5; Yâsîn 36/46; Sâd 38/68; Ahkâf 46/3; Müddessir 74/49.
  • Bakara 2/83 Âl-i İmrân 3/23 En‘âm 6/4 Enfâl 8/23 Tevbe 9/76 Yûsuf 12/105 Hicr 15/81 Enbiyâ 21/1 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/32 Enbiyâ 21/42 Mü'minûn 23/3 Mü'minûn 23/71 Nûr 24/48 Şu‘arâ 26/5 Yâsîn 36/46 Sâd 38/68 Ahkâf 46/3 Müddessir 74/49
• 55 - Yûsuf 12/109; Nahl 16/43; Enbiyâ’ 21/7, 25.
  • Yûsuf 12/109 Nahl 16/43 Enbiyâ 21/7 Enbiyâ 21/25
• 56 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18, 62; Nisâ’ 4/87, 171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19, 46, 102, 106; A‘râf 7/59, 65, 73, 85, 140, 158; Tevbe 9/31, 129; Yûnus 10/90; Hûd 11/14, 50, 61, 84; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/52; Nahl 16/2, 22, 51; İsrâ’ 17/22, 39, 42; Kehf 18/14, 110; Tâhâ 20/8, 14, 98; Enbiyâ’ 21/21, 22, 24, 25, 43, 87, 99, 108; Hacc 22/34; Mü’minûn 23/23, 32, 116, 117; Furkân 25/25/68; Şu‘arâ’ 26/213; Neml 27/26, 60, 61, 62, 63, 64; Kasas 28/70, 71, 72, 88; ‘Ankebût 29/46; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Fussılet 41/6; Zuhruf 43/45, 84; Dühân 44/8; Ahkâf 46/28; Muhammed 47/19; Kâf 50/26; Zâriyât 51/51; Tûr 52/43; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Nisâ 4/87 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 En‘âm 6/46 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 A‘râf 7/140 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Yûnus 10/90 Hûd 11/14 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/2 Nahl 16/22 Nahl 16/51 İsrâ 17/22 İsrâ 17/39 İsrâ 17/42 Kehf 18/14 Kehf 18/110 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/14 Tâhâ 20/98 Enbiyâ 21/21 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/87 Enbiyâ 21/99 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Mü'minûn 23/116 Mü'minûn 23/117 Bakara 2/163 Âl-i İmrân 3/2 Nisâ 4/87 Şu‘arâ 26/213 Neml 27/26 Neml 27/60 Neml 27/61 Neml 27/62 Neml 27/63 Neml 27/64 Kasas 28/70 Kasas 28/71 Kasas 28/72 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/46 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/45 Zuhruf 43/84 Duhân 44/8 Ahkâf 46/28 Muhammed 47/19 Kâf 50/26 Zâriyât 51/51 Tûr 52/43 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9
• 57 - Bakara 2/21; Âl-i İmrân 3/51; Nisâ’ 4/36; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/102; A‘râf 7/59, 65, 73, 85; Yûnus 10/3; Hûd 11/50, 61, 84; Meryem 19/36; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/77; Mü’minûn 23/23, 32; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/16, 17, 36, 56; Yâsîn 36/61; Zuhruf 43/64; Necm 53/62; Nûh 71/3.
  • Bakara 2/21 Âl-i İmrân 3/51 Nisâ 4/36 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/102 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Yûnus 10/3 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Meryem 19/36 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Yâsîn 36/61 Zuhruf 43/64 Necm 53/62 Nûh 71/3
• 58 - Tevbe 9/30. 59 - Mâide 5/18. 60 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Nahl 16/57-62; İsrâ’ 17/111; Kehf 18/4; Meryem 19/87-92; Enbiyâ’ 21/26; Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Zuhruf 43/15-19; Tûr 52/39; Necm 53/21; Cinn 72/3. 61 - En‘âm 6/100; Sâffât 37/153-159.
  • Tevbe 9/30 Mâide 5/18 Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Nahl 16/62 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Enbiyâ 21/26 Furkân 25/2 Sâffât 37/153 Zuhruf 43/19 Tûr 52/39 Necm 53/21 Cinn 72/3 En‘âm 6/100 Sâffât 37/159
• 62 - Râzî, age., XXII, 159.
• 63 - Bakara 2/255; Tâhâ 20/110; Enbiyâ’ 21/28; Hacc 22/76. 64 - Semerkandî, age., II, 442; Taberî, age., XVII, 16; Râzî, age., XXII, 159-160.
  • Bakara 2/255 Tâhâ 20/110 Enbiyâ 21/28 Hacc 22/76
• 65 - Bakara 2/74; Nisâ’ 4/77; İsrâ’ 17/31, 100; Enbiyâ’ 21/28; Mü’minûn 23/57; Haşr 59/21. 66 - Kehf 18/49; Enbiyâ’ 21/28, 49; Mü’minûn 23/57; Şûrâ 42/18, 22; Tûr 52/26; Me‘âric 70/27.
  • Bakara 2/74 Nisâ 4/77 İsrâ 17/31 İsrâ 17/100 Enbiyâ 21/28 Mü'minûn 23/57 Haşr 59/21 Kehf 18/49 Enbiyâ 21/28 Enbiyâ 21/49 Mü'minûn 23/57 Şûrâ 42/18 Şûrâ 42/22 Tûr 52/26 Me‘âric 70/27
• 67 - Enbiyâ’ 21/28.
  • Enbiyâ 21/28
• 68 - Yûnus 10/18. 69 - Zümer 39/3.
  • Yûnus 10/18 Zümer 39/3