Mü'min Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 85 âyetten oluşan, adını 28. âyette geçen ve “mümin kişi” anlamındaki مُؤْمِن mü’min kelimesinden alan Mü’min sûresi, inişe göre 78, resmî sıralamada ise 40. sûredir. Bu sûre üçüncü âyette geçen ve “bağışlayıcı” manasına gelen ğâfir kelimesi nedeniyle Ğâfir adıyla da anılmaktadır.

Mü’min sûresi, resmi sıralamada öncesindeki Zümer sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “vahyin Yüce Allah tarafından indirildiği” mesajıyla başlamakta (Zümer 1; Mü’min 2); “Yüce Allah’ın bağışlama sıfatıyla ilgili mesajlar” (Zümer 53; Mü’min 3); “kâfirlere azap sözünün gerçekleşmesi” (Zümer 19; Mü’min 6); “meleklerin Arş’ın çevresinde Rablerini hamd ederek tesbih etmeleri” (Zümer 75; Mü’min 7); “inkârcıların cehennemden çıkartılma istekleri” (Zümer 58; Mü’min 11); “dinin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait kılınması gerektiği” (Zümer 2-3, 11-14; Mü’min 14, 65); “Allah’ın her şeyi eksiksiz bilmesi” (Zümer 7, 70; Mü’min 16, 19); “zalimlere şefaatin olmaması” (Zümer 43-44; Mü’min 18); “Allah’ın saptırdığına hiç kimsenin yol gösterememesi” (Zümer 23, 36; Mü’min 33); “kibirli olanlar için cehennemde yer olacağı” (Zümer 59; Mü’min 76) gibi pek çok konuda ortak mesajlar içermektedir.

Mü’min sûresi, vahyin kaynağı, Yüce Allah’ın bağışlama sıfatları, önceki kavimlerin inkârcılıkları, meleklerin müminler için istiğfarda ve duada bulunmaları, inkârcıların vahye karşı olumsuz tutumları ve mahşerde azaptan çıkış istekleri, Yüce Allah’ın insanlara yönelik çeşitli ikramları, ihlaslı bir şekilde Allah’a kulluk edilmesi gerektiği, vahyin indiriliş gayesi ve Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağı, herkese hak ettiğinin verileceği ve Allah’ın insanlar arasında adaletle hükmedeceği mesajları ile devam etmektedir.

21. âyetten itibaren, yeryüzünde ibretle gezilip dolaşılması, önceki kavimlerin helak edilme sebepleri üzerinde düşünülmesi, bütün delillere rağmen yalanlamalarının akıbeti üzerinde durulmaktadır. 23. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ’nın Firavun’la olan mücadelesine, kavminden imanını gizlemekte olan bir kişinin uyarılarına, Firavun taraftarlarının dünya ve âhiretteki sıkıntılı ve azap içerikli feci akıbetlerine yer verilmektedir.

55. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’e yönelik risalet öğretileri, Yüce Allah’ın kudreti, çeşitli mukayeseler, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları, insanın yaratılışı, vahye karşı çıkanların mahşerdeki perişan halleri ele alınmaktadır.

78 âyetten itibaren, bütün peygamberlerin vahiy ile buluşturuldukları beyan edildikten sonra kıssası anlatılanlar olduğu gibi anlatılmayanların da bulunduğu, hayvanların yaratılış gayeleri, yeryüzünde ibret için gezilip dolaşılması gerektiği, inkârcıların risaletle alay edişleri ve sonunda yaşadıklerı feci akıbete dair bilgiler verilmekte, azabı görünce imanın kişiye fayda vermeyeceği, Yüce Allah’ın geçmişteki uygulamasının belli olduğu, onda değişiklik olmayacağı, kafirlerin ise hüsrana uğrayacakları bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 77-85. âyetlerinde Son Saat’in hak olduğunu, peygamberleri gönderme gerekçelerini, hayvanların yaratılış gayesini, ibret alınması için seyahat edilmesi gerektiğini, son andaki imanın işe yaramayacağını bildirmektedir.

a) İlâhî Sistem ve Hayvanların Yaratılış Gayesi

Yüce Allah, sûrenin 77-81. âyetlerinde Hz. Peygamber’e sabretmesi emrini verdiğini, Allah’ın vaadinin gerçekleşeceğini, inkarcılara vaad ettiği azabın bir kısmını ona gösterse de göstermese de sonunda varışın sadece kendi katına olacağını bildirmekte, peygamberlerin kıssası anlatılanlar olduğu gibi anlatılmayanlarının da bulunduğunu, onların kendiliklerinden âyet getiremeyeceklerini, nihayet Allah’ın emri gelince herkesle ilgili adaletle hükmedileceğini ve hakkı iptale çalışanların orada hüsrana uğradıklarını haber vermektedir.

Ardından, bir kısmına binilsin, bir kısmının eti yensin diye hayvanları insanların faydası için Yüce Allah’ın yarattığı, onlarda daha nice faydalar bulunduğu, gönüllerdeki herhangi bir arzuya onlar üzerinde, onlara binerek ulaşıldığı, insanların onların ve gemilerin üstünde taşındıkları, Yüce Allah’ın insanlara âyetlerini gösterdiği, Allah’ın âyetlerinden hangisinin inkâr edilebileceği, yani bunun mümkün olmadığı ifade edilmektedir.

ı. Sabır Emri ve Son Saat’in Gerçekliği

فَاصْبِرْ اِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ فَاِمَّا نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذ۪ي نَعِدُهُمْ اَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ فَاِلَيْنَا يُرْجَعُونَ “Sabret! Şüphesiz ki Allah’ın vaadi gerçektir. Onlara vadettiğimiz (azabın) bir kısmını sana gösteririz veya seni daha önce vefat ettiririz. (Onlar) sadece bize döndürüleceklerdir.”

Âyetteki فَاصْبِرْ fasbir emri “sabret, dayanıklı ol”; اِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ inne va‘dellâhi ifadesi “muhakkak ki Allah’ın vaadi”; حَقّ hakkun kelimesi “gerçek(tir)”; فَاِمَّا نُرِيَنَّكَ fe immâ nüriyenneke fiili “ya sana göstereceğiz”; بَعْضَ الَّذ۪ي نَعِدُهُمْ ba‘dellezî ne‘ıdühum tamlaması “onlara vaadettiklerimizin bir kısmını”; اَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ ev neteveffeyenneke ifadesi “veya seni vefat ettireceğiz”;فَاِلَيْنَا fe ileynâ ifadesi “sadece bize”; يُرْجَعُونَ yurce‘ûne edilgen fiili ise “döndürülecekler” demektir.

Burada Yüce Allah’ın vaadinin gerçek olduğu ve insanların mahşerde Allah’a döndürülecekleri gündeme getirilmektedir.

1. فَاصْبِرْ اِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ “Sabret! Şüphesiz ki Allah’ın vaadi gerçektir.” Bu ifade aynı şekilde Rûm 30/60 ve Mü’min 40/55’te de geçmektedir. Gerekli açıklamaları daha önce yorumladığımız Mü’min 40/55. âyette yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

Şu kadarını ifadeyle yetinelim: Yüce Allah bu ilahi emirde Hz. Peygamber’e hitap etmekte, Hz. Mûsâ’ya ve diğer müminlere yardım ettiği gibi kendisine de yardım edeceğini, Mekke’deki yoğun müşrik baskısına karşı hak davasında direnmesini, davasında sabırlı olmasını, tebliğ ettiği değerlere sıkıca sarılmasını emretmektedir.

Bu ifadenin beraberinde yer alan “Allah’ın vaadinin gerçek oluşu” cümlesinde kast edilen, elbette müşriklerin alay edip dalga geçtikleri Son Saat, mahşer, yargılama, cennet ve cehennem gibi konulardır. Nitekim Mü’min 40/59’da da Son Saat’in mutlaka geleceği bildirilmektedir. Müşrikler her ne kadar bu gibi hakikatlerle alay ediyor olsalar da bütün bunlar Yüce Allah’ın vaadleridir ve mutlak surette de gerçekleşeceklerdir.

Konunun dünya boyutu da elbette söz konusudur. Buna göre Mü’min 40/51. âyette dile getirildiği üzere Yüce Allah’ın “peygamberlerine ve müminlere hem dünyada hem de âhirette yardım edeceği” vaadi gereği, Hz. Peygamber’e ve beraberindeki müminlere, hatta sonraki dönemlerde yaşayacak olan iman ehline de dünyada yardım vaadinin gerçekleceği müjdeleniyor demektir. Nitekim bu âyetlerin indirilişinden kısa bir süre sonra hicret gerçekleşmiş, Medine’de devlet kurulmuş ve Bedir gibi savaşlarda Yüce Allah’ın yardımı bilfiil yaşanmış, daha sonrasında da en büyük özelmelerinden birisi olan Mekke fethedilmiştir.

2. فَاِمَّا نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذ۪ي نَعِدُهُمْ اَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ فَاِلَيْنَا يُرْجَعُونَ “Onlara vadettiğimiz (azabın) bir kısmını sana gösteririz veya seni daha önce vefat ettiririz. (Onlar) sadece bize döndürüleceklerdir.” Bu cümlenin benzerleri Yûnus 10/46 ve Ra‘d 13/40’ta da geçmektedir. Dolaylı da olsa benzer bir mesaj Zuhruf 43/41-42’de zikredilmektedir. Âyetin bu cümlesi hakkında iki farklı tercüme yapılabilir:

a) Buna göre Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve şöyle buyurmuş olmaktadır: “O inkârcılara vaad ettiğimiz cezaların bir kısmını bile sana gösterirsek (dünyada görülebilecek olan budur). Yok eğer seni vefat ettirirsek o zaman da onlar sadece bize döndürüleceklerdir.” Bu durumda âyetin başındaki اِمَّا immâ ifadesinin “işte o bundan ibarettir” manasındaki cevabının “gizlenmiş” olduğu kabul edilir.

b) Diğer ihtimale göre ise âyette herhangi bir hazif “gizli ifade” söz konusu değildir ve âyetin anlamı şöyledir: “Ya onları uyardığımız şeylerin bir kısmını sana gösteririz; ya da (bundan önce) seni vefat ettiririz (fark etmez). (Nasıl olsa) sadece bize döndürüleceklerdir.” Bu durumda فَاِلَيْنَا fe ileynâ “sadece bizedir” ifadesi اِمَّا immâ edatıyla başlayan bütün bir cümlenin cevabı kabul edilmiş olur.(1)

Her iki ihitimale göre bu âyette inkârcılara yönelik bir gözdağı verilmesi ve başta Hz. Peygamber olmak üzere müminlere moral kazandırılması amaçlanmaktadır. Söylenmek istenen şudur: “Mahşerde Yüce Allah’a dönüşlerinde onlara ne olacağını göreceksin.”

Yüce Allah, Hz. Peygamber’i bilgilendirmekte, kafirlere veya müşriklere yönlendirdiği azap, sıkıntılar, zorluklar, savaşlar, ölümler gibi tehditlerin bir bölümünü ona gösterse de bunları görmeden onu vefat ettirse de aslında bununla ilgilenmemesi gerektiği üzerinde durmaktadır. “Bir kısmını göstersek de” ifadesi gerçek hayatta onun bu tür tehditlerin bir kısmını gördüğünün delilidir.(2) Ancak görmedikleri de mutlak surette olacaktır.

Bu durumda ister görsün ister görmesin, onun görevi ilâhi prensipleri muhataplara duyurmaktır, yani tebliğ etmektir. Konuyla ilgili Zuhruf 43/41-42’yi de hatılatmakta yarar vardır: “Biz seni onlardan alıp götürsek de yine onlardan intikam alırız. Yahut onlara vaadettiğimiz azabı sana gösteririz. Çünkü bizim onlara gücümüz yeter.”

ıı. Peygamberlik Kurumu ve İnkarcıların Hüsranı

وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنَا عَلَيْكَ وَمِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَيْكَ وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ اَنْ يَاْتِيَ بِاٰيَةٍ اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِ فَاِذَا جَآءَ اَمْرُ اللّٰهِ قُضِيَ بِالْحَقِّ وَخَسِرَ هُنَالِكَ الْمُبْطِلُونَ “Yemin olsun ki senden önce de elçiler göndermiştik. Onlardan kıssasını sana anlattıklarımız da var; kıssasını sana anlatmadıklarımız da var. Hiçbir elçi, Allah’ın izni olmaksızın herhangi bir ayet (mucize) getiremez. Allah’ın (azap) emri gelince de hüküm verilmiş (olur); batılı seçenler orada kaybetmiş (olacak)lardır.”

Âyetteki وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا ve lekad arselnâ fiili “yemin olsun ki göndermiştik”; رُسُلًا rusülen kelimesi “rasüller, elçiler”; مِنْ قَبْلِكَ min kablike ifadesi “senden önce”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan bir kısmını”; مَنْ قَصَصْنَا men kasasnâ ifadesi “anlatmış olduğumuz kiiler, anlattığımız (kişiler, elçiler de) var”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; وَمِنْهُمْ ve minhum ifadesi “onlardan bir kısmını ise”; مَنْ لَمْ نَقْصُصْ men lem naksus ifadesi “anlatmadıklarımız kişiler (elçiler) de var”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “mümkün değildir, olmadı, olamaz”; لِرَسُولٍ lirasûlin ifadesi “hiçbir elçi için”; اَنْ يَاْتِيَ en ye’tiye fiili “getirmesi”; بِاٰيَةٍ biâyetin kelimesi “herhangi bir âyet, delil, mucize”; اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِ illâ bi iznillâhi istisnası “Allah’ın izni olmadan”;فَاِذَا جَآءَ fe izâ câe fiili “geldiği zaman”; اَمْرُ اللّٰهِ emrullâhi tamlaması “Allah’ın (azap) emri”; قُضِيَ kudıye edilgen fiili “hükmedilmiş olur”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “adaletle”;وَخَسِرَ ve hasira fiili “ve hüsrana uğramış olur”; هُنَالِكَ hünâlike kelimesi “orada”; الْمُبْطِلُون el-mubtılûne kelimesi ise “hakkı iptal edenler” demektir.

Burada Yüce Allah’ın peygamber görevlendirmesi, peygamberlerin âyet getirmesinin Allah’ın iznine tâbi olduğu ve Allah’ın azap emri gelince inkarcıların hüsrana uğrayacakları gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنَا عَلَيْكَ وَمِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَيْكَ “Yemin olsun ki senden önce de elçiler göndermiştik. Onlardan kıssasını sana anlattıklarımız da var; kıssasını sana anlatmadıklarımız da var.” Yüce Allah önceki âyette Hz. Peygamber’e risalet çizgisinde nasıl davranması gerektiğine dair bilgi verdikten ve inkarcılar dahil herkesin sonunda varıp duracağı makamın kendi huzuru olduğunu ifade ettikten sonra, bir başka alana dair de bilgilendirmede bulunmaktadır.

Bu noktada ilk dikkat çekilen husus, Hz. Peygamber’den önce kendisine kıssası anlatılan veya anlatılmayan peygamberler görevlendirildiğidir ki bu konuda Nisâ’ 4/164’te de bilgi verilmektedir. “Risalet kurumu” hakkında çeşitli âyetlerde bilgi aktarmıştık. Önemine binaen burada da bazı hatırlatmalarda bulunacağız.

a) Yüce Allah meleklerden ve insanlardan elçiler seçtiğini haber vererek,(3) peygamberlik kurumunu kendisinin şekillendirdiğini ifade etmiş olmaktadır. Her topluma bir peygamber gönderildiği, her toplumun bir hidayete çağırıcısının bulunduğu da Kur’ân’da beyan edilmektedir.(4)

Yüce Allah peygamber gönderme gerekçesini beyan etmek üzere Tâhâ 20/134’te şöyle buyurmaktadır: “Eğer biz, Kur’ân’ı göndermeden önce onları bir azapla helâk etseydik: ‘Ey Rabbimiz! Bize bir elçi göndermen gerekmez miydi ki şu aşağılığa ve rüsvaylığa düşmeden önce âyetlerine uysaydık’ derlerdi.” Nisâ’ 4/165. âyette de şöyle buyurulmaktadır: “(Yerine göre) müjdeleyici ve sakındırıcı olarak peygamberler gönderdik ki insanların peygamberlerden sonra Allah’a karşı bir bahaneleri olmasın! Allah izzet ve hikmet sahibidir.”

b) Yüce Allah, insanı yarattığında onu bilgilendirdiğini ve onu kendisini ifade etme yeteneğiyle buluşturduğunu beyan etmektedir.(5) Bunun doğal sonucu olarak, insanın halife olarak görevlendirildiği de Kur’ân’da ifade edilmektedir.(6) Yaratılış gayesinin ele alındığı İnsân sûresinin ilk âyetlerinde insanın imtihan edilmek için yaratıldığı bildirilmektedir.(7)

İmtihan edileceklerin bütün insanlık olduğu düşünüldüğünde, bunun ilk insan neslinden itibaren başladığı rahatlıkla söylenebilir. Böyle olunca, kendi aklî güçleriyle hakkı bulamayan ve dolayısıyla toplumda huzursuzluk çıkartanların ıslahı için ilk nesle de peygamber gönderilmesinin gereği kendiliğinden anlaşılmaktadır.

Eğer peygamber gönderilmeseydi inkarcıların ileri süreceği bir bahane de şu şekilde karşılanmaktadır: “Kendi yaptıklarından dolayı başlarına bir sıkıntı geldiğinde ‘Ey Rabbimiz! Bize bir elçi gönderseydin de âyetlerine uyup müminlerden olsaydık!’ diyecek olmasalardı (seni göndermezdik).”(8) Risâlet öğretilerine ulaşamayan, bir anlamda vahye dayalı bilgilerden haberdar olamayanlara azap edilmeyeceği ise bir başka gerçektir.(9)

Bütün bu anlattıklarımızdan şu sonucu çıkartabiliriz: İlk insan nesli de ilk peygamberle buluşturulmuştur. Muhatapların durumu veya ihtiyacı ne oranda ise risaletin içeriği de elbette ona uygun şekillendirilmiştir. Bu açıdan bakıldığında, kurulu bir din veya hukukî düzenlemeler içeren bir şeriatın muhtemelen Hz. Nûh ile başladığı ve bu kurumun Hz. Muhammed ile sona erdirildiği kabul edilebilir. Ancak konunun Hz. Nûh’la ilgili kısmı kesin değildir; çünkü Hz. Nûh’tan daha önceki peygamberlere şeriat verilmediğiyle ilgili herhangi sağlam bir delil yoktur.

c) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ilk cümlesinde mutlak anlamda risalet kurumuna dair bilgiler verilmekte, bunların daha önce kıssası anlatılanlar olduğu gibi kıssası anlatılmayanlarının da bulunduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle Kur’ân’da kıssası anlatılanların peygamberlerin tamamı olduğu algısı yanlış olduğu gibi, peygamberlerin sadece Ortadoğu’ya gönderildiği iddiası da kesinlikle doğru değildir.

Kur’ân’da kıssası anlatılanlar o dönemdeki muhatapların haklarında şu veya bu ölçüde malumat sahibi oldukları peygamberlerdi. Bu itibarla Mekkeli müşrikler Kur’ân’da kıssası anlatılan hiçbir peygamber için itirazda bulunamamıştır; çünkü kendileri de söz konusu peygamberler hakkında az veya çok bilgi sahibiydiler. İşte bu cümlede de esasında dikkat çekilen husus budur ve Nisâ’ 4/163-164’teki bilgiyle de tamamen uyum söz konusudur.

2. وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ اَنْ يَاْتِيَ بِاٰيَةٍ اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِ “Hiçbir elçi, Allah’ın izni olmaksızın herhangi bir ayet (mucize) getiremez.” Bu cümle Ra‘d 13/38’de de geçmektedir. Yüce Allah peygamberler gönderdiğini ifade ettikten sonra, Allah’ın izni, emri veya buyruğu olmadan onların herhangi bir âyet, delil veya mucize getirmelerinin mümkün olmadığını beyan etmektedir.

Burada geçen اٰيَةٍ âyeh kelimesi “delil, âyet” manalarına gelmekte, dolayısıyla Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’den istedikleri türden mucizeler göstermesinin mümkün olmadığı ortaya konulmak istenmektedir. Âyette yer alan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı cümleye “vurgu” manası katmakta ve Yüce Allah’ın izni olmaksızın böyle bir şeyin kesinlikle mümkün olmadığı belirtilmiş olmaktadır.

Müşriklerin mucize istekleri En‘âm 6/7, A‘râf 7/203, Ra‘d 13/7, İsrâ’ 17/59, Furkân 25/7-8, Müddessir 74/52 gibi âyetlerde de yer aldığı üzere çeşitlilik arz etmektedir. Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/59’da şöyle buyrulmaktadır: “Bizi, deliller (mucizeler) göndermekten alıkoyan tek şey, öncekilerin onları yalanlamış olmasıdır. Nitekim Semûd kavmine de aydınlatıcı, ders verici bir dişi deve vermiştik de onlar (bu deveyi hunharca katlettikleri için) zalim olmuşlardı. Oysa biz, âyetleri ancak (inkârcıları) korkutmak için göndeririz.”

Kafirler Hz. Peygamber’e hitap ederek ona sıradışı bir delil indirilmesi gerektiğini söyleyip duruyorlardı. Bu noktada Kur’ân’da âyetler vardır.(10) Onların amacı Hz. Peygamber’i kendilerince zor duruma düşürmekti. Bu bağlamda istekleri arasında En‘âm 6/8 ve Furkân 25/7, 21’de geçtiği gibi “melek”, Hûd 11/12’de ise “bir hazine” indirilmesi yer almaktaydı. İsrâ’ 17/90-93’te de onların çok daha farklı istekleri dile getirilmektedir.

Hz. Peygamber’den delil veya mucize getirmesi isteğinin cevabını bizzat Yüce Allah A‘râf 7/203’te vermekte veya verdirmektedir. Âyet mealen şöyledir: “Onlara (istedikleri) bir delil (mucize) getirmediğin zaman ‘(Ötekiler gibi) onu da derleyip getirseydin ya/onu da getirseydin ya!’ derler. De ki: Ben, sadece Rabbimden bana vahyedilene uyuyorum. Bu (Kur’an da), Rabbinizden gelen (ve kendileriyle gerçekler görünen) basîretlerdir (gözlerdir); ayrıca inanan bir toplum için yol gösterme ve merhamet tecellisidir (istediğiniz mucizeleri getirmek bir tarafa bu yapıda olan Kur’ân’ı da ben kendiliğimden uydurmadım).” Hz. Peygamber vahyi kendiliğinden üretmiyordu ki bu isteği de o yerine getirsin.

Yüce Allah kâfirlerin Hz. Peygamber’in risaletiyle ilgili delil isteğinde bulunduklarını beyan etmektedir. Yeni delil aramanın bir anlamının bulunmadığı, ‘Ankebût 29/50-51’de belirtildiği gibi Kur’ân’ın bu konuda yeterli olduğu hatırlatılmaktadır. Âyetler mealen şu şekildedir:

“Ona Rabbinden (başkaca) deliller (mucizeler) indirilmeli değil miydi? derler. De ki: Deliller (mucizeler) ancak Allah’ın katındadır. Ben ise sadece apaçık bir uyarıcıyım. Kendilerine tilavet edilmekte (okunup aktarılmakta) olan Kitab’ı sana indirmemiz onlara yetmemiş mi? Elbette iman eden bir kavim için onda rahmet ve ibret vardır.” Bu âyette sıra dışı delil olarak Kur’ân’ın yeterli olduğu, başka arayışların anlamsızlığı beyan edilmiş olmaktadır.

Yûnus 10/15-16’da da bu noktada son derece önemli bilgiler yer almaktadır: “Onlara âyetlerimiz açık açık okunduğu zaman (öldükten sonra) bize kavuşmayı beklemeyenler: ‘Ya bundan başka bir Kur’an getir veya bunu değiştir!’ dediler. De ki: Onu kendiliğimden değiştirmem benim için olacak şey değildir. Ben, bana vahyolunandan başkasına uymam. Çünkü Rabbime isyan edersem elbette büyük günün azabından korkarım. De ki: Eğer Allah dileseydi onu size okuyamazdım, Allah da onu size bildirmezdi. Ben bundan önce bir ömür boyu içinizde durmuştum. Hâla akıl erdiremiyor musunuz?”

Enbiyâ’ 21/6’da da belirtildiği gibi, önceki kavimler kendilerine indirilen bu tür mucize delillere iman etmemişler ve helak edilmişlerdi. Hem İsrâ’ 17/59, hem de Enbiyâ’ 21/6’da hasr/kasr denen “vurgulu ifade teknikleri”nden birisi olan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı sayesinde, önceki kavimlere gönderildiği gibi deliller gönderilmeme sebebi “sadece eski kavimlerin onları yalanlaması” olarak belirlenmektedir. Yoksa onların istediği türden de mucizeler gönderilebileceğinde, buna Yüce Allah’ın kudretinin yeteceğinde herhangi bir şüphe yoktur.

Bu âyetin muhtevasını açıklarken Râzî şöyle bir değerlendirme yapmıştır:

“Yüce Allah, Hz. Peygamber’e ‘Sen de senden önceki peygamberler gibisin. Biz onlardan bazısını sana anlattık; diğerlerini ise anlatmadık. Onlar içinde de Allah'ın ayetler verdiği, ama kavminin mücâdele edip kavmi tarafından yalanlanan, senin başına gelenlere benzer, başlarına keder ve belâlar gelip sabredenler vardı. Onların kavimleri hep bir inat ve işi yokuşa sürme babında onlardan fazladan mucizeler istiyorlardı. Ama Allah, göstermesinde fayda olan mucizeleri veriyordu. Fakat fayda olmayan mucizeleri göstermiyordu.”

“İşte bu durum nasıl onların nübüvvetlerini zedeleyen bir şey değilse, senin için de aynı durum geçerlidir. Senin kavminin de fazladan mucize istemedeki durumu aynıdır. Onları göstermede bir fayda olmadığı için, pek yerinde olarak onları göstermedik. İşte ‘Hiç bir peygamber, Allah’ın izni olmaksızın herhangi bir ayeti (mucizeyi) kendiliğinden getiremez’ ifadesi ile anlatılmak istenen budur.”(11)

3. فَاِذَا جَآءَ اَمْرُ اللّٰهِ قُضِيَ بِالْحَقِّ وَخَسِرَ هُنَالِكَ الْمُبْطِلُونَ “Allah’ın (azap) emri gelince de hüküm verilmiş (olur); batılı seçenler orada kaybetmiş (olacak)lardır.” Burada iki hususa dikkat çekilmektedir:

a) فَاِذَا جَآءَ اَمْرُ اللّٰهِ قُضِيَ بِالْحَقِّ “Allah’ın (azap) emri gelince de hüküm verilmiş (olur).” Yüce Allah Hz. Peygamber’den mucize isteyenlerin bu istekleri karşısında, inkar ettikleri âlemde اَمْرُ اللّٰهِ emrullâhi yani “Allah’ın azap emri”(12) veya “kıyamet”(13) gelince aralarında hak ve adaletle hükmedilmiş olacağını ve orada hakkı iptal edenlerin hüsrana uğrayacaklarını haber vermektedir.

Âyetteki قُضِيَ بِالْحَقِّ kudıye bi’l-hakkı “hak ile hükmedilmesi” ifadesinden maksat, hiç kimsenin adaletsizliğe ve zulme maruz bırakılmayacağını beyandır.(14) Bu anlamda peygamberlerin ve onlara tâbi olan müminlerin kurtarılması, inkarcılara da hak ettikleri azabın uygulanması kastedilmiş demektir.(15)

b) وَخَسِرَ هُنَالِكَ الْمُبْطِلُونَ “Batılı seçenler orada kaybetmiş (olacak)lardır.” Kur’ân’da geçmiş zaman tekil kalıpta yedi kez(16) geçen خَسِرَ hasira fiili kullanıldığı her yerde “ziyana düşmek, hüsrana uğramak, kaybetmek” gibi anlamlar vermektedir. Burada zikredilen هُنَالِكَ hünâlike kelimesi Kur’ân’da dokuz kez(17) yer almaktadır. Mü’min 40/85. âyette de geçen bu kelime “orada” manasına gelmekte, bağlam gereği “o zaman” manası da verebilmektedir. Bu doğrultuda âyetin bu son cümlesi “Hakkı iptal edenler işte o zaman hüsrana uğramışlardı” şeklinde de tercüme edilebilir.

Âyetin sonunda yer alan الْمُبْطِلُون el-mubtılûne kelimesi de iyilerin zıddına “hakkı iptal edenler” anlamında “şirk koşanlar”, “zalimler”,(18) “âyetlere karşı böbürlenen inkarcılar”(19) gibi manalarda yorumlanmıştır. Bu anlamlar çerçevesinde bu cümlede inkarcıların mahşerde derin bir ziyana ve hüsrana uğrayacakları ifade edilmiş olmaktadır.

ııı. Hayvanlarda İnsanlar İçin Çeşitli Yararlar

اَللّٰهُ الَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ الْاَنْعَامَ لِتَرْكَبُوا مِنْهَا وَمِنْهَا تَاْكُلُونَ وَلَكُمْ ف۪يهَا مَنَافِعُ وَلِتَبْلُغُوا عَلَيْهَا حَاجَةً ف۪ي صُدُورِكُمْ وَعَلَيْهَا وَعَلَى الْفُلْكِ تُحْمَلُونَ “Bir kısmına binesiniz, bir kısmının (etinden) yiyesiniz diye sizin için hayvanları yaratan Allah’tır. Onlarda, sizin için daha nice yararlar vardır. Göğüslerinizdeki (kalplerinizdeki) arzuya onlar(ın) üzerinde ulaşırsınız. Onların ve gemilerin üzerinde taşınırsınız.”

Buradaki اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الَّذ۪ي جَعَلَ ellezî ce‘ale ifadesi “kılmış, yapmış, yaratmış olan(dır)”; لَكُمُ leküm ifadesi “sizin için”; الْاَنْعَام el-en‘âme kelimesi “hayvanları”; لِتَرْكَبُوا litarkebû ifadesi “binesiniz diye”; مِنْهَا minhâ ifadesi “onlardan bir kısmına”; وَمِنْهَا ve minhâ ifadesi “bir kısmından da”; تَاْكُلُونَ te’külûne fiili “yiyorsunuz”; وَلَكُمْ ve leküm ifadesi “sizin için vardır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “onlarda”; مَنَافِع menâfı‘u kelimesi “(çeşitli) yararlar”; وَلِتَبْلُغُوا ve liteblüğû ifadesi “ve ulaşasınız diye”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “onların üzerinde”; حَاجَةً hâceten kelimesi “herhangi bir ihtiyaca, arzuya”; ف۪ي صُدُورِكُمْ fî sudûriküm tamlaması “sizin kalplerinizdeki”; وَعَلَيْهَا ve ‘aleyhâ ifadesi “hem onların üzerinde”; وَعَلَى الْفُلْكِ ve ‘ale’l-fülki ifadesi “hem de gemilerin üzerinde”; تُحْمَلُونَ tuhmelûne edilgen fiili ise “taşınmaktasınız, taşınırsınız” demektir.

Burada hayvanların yaratılış gayesi ve insanların ihtiyaçlarını karşılamadaki etkinlikleri gündeme getirilmektedir.

1. اَللّٰهُ الَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ الْاَنْعَامَ لِتَرْكَبُوا مِنْهَا وَمِنْهَا تَاْكُلُونَ “Bir kısmına binesiniz, bir kısmının (etinden) yiyesiniz diye sizin için hayvanları yaratan Allah’tır.” Yüce Allah insanlar için çeşitli hayvanlar yarattığını, bu çerçevede bazı hayvanların binek olarak kullanıldığını, bir kısmından da yendiğini ifade etmektedir.

Hayvanların yaratılış gayeleri ve insanların onlardan istifade etmeleri konusu çeşitli âyetlerde zikredilmektedir. Yâsîn 36/71-73’te şöyle buyrulmaktadır: “Ellerimizin (kudretimizin) yaptığı işlerden biri olarak kendileri için hayvanları yaratmamızı ve onlara sahip olmalarını hiç mi düşünmediler! Onları (hayvanları) kendilerinin hizmetine sunduk; bir kısmından binekleri vardır; bir kısmından da yiyorlar.”

Nahl 16/5-8’de şu bilgiler yer almaktadır: “Hayvanları da O yaratmıştır. Onlarda sizin için ısıtıcı (şeyler) ve birçok faydalar vardır. Onlardan bir kısmını da yersiniz. Onlarda sizin için (ayrıca) akşamleyin getirirken, sabahleyin salıverirken bir (başka) güzellik (bir zevk) vardır. Yüklerinizi (büyük) güçlüklere katlanmadan ulaşamayacağınız memleket(ler)e taşırlar. Muhakkak ki Rabbiniz çok şefkatlidir; çok merhametlidir. Kendilerine binmeniz ve (gözlere) zinet (süs, güzel görüntü) olsun diye atları, katırları ve merkepleri de (yaratmıştır). (Allah) henüz bilemediğiniz (daha nice ulaşım araçları) yaratmaktadır.”

Aynı konuda olmak üzere Mü’minûn 23/21-22 ve Zuhruf 43/12-13’te verilen bilgileri de bu bağlamda hatırlamak gerekmektedir. Hayvanların bir bölümünden gıdalanmak Yüce Allah’ın hayvanlar üzerinden insanlara ihsan ettiği bir başka nimettir. Âyette kullanılan مِنْ min edatları baziyet manasına gelmekte ve “bazı hayvanların binek” olarak kullanıldığını, “bazıları”nın ise bütünüyle değil, vücutlarının bir kısmından, sundukları şeylerin bir bölümünden gıda olarak yararlandıklarını göstermektedir.

2. وَلَكُمْ ف۪يهَا مَنَافِعُ وَلِتَبْلُغُوا عَلَيْهَا حَاجَةً ف۪ي صُدُورِكُمْ وَعَلَيْهَا وَعَلَى الْفُلْكِ تُحْمَلُونَ “Onlarda, sizin için daha nice yararlar vardır. Göğüslerinizdeki (kalplerinizdeki) arzuya onlar(ın) üzerinde ulaşırsınız. Onların ve gemilerin üzerinde taşınırsınız.” Yüce Allah hayvanlarda insanlar için nice yararlar olduğunu, insanların gönüllerinde bulunan arzularına onların üzerinde giderek ulaştıklarını, hem hayvanların hem de gemilerin üzerinde çeşitli yerlere taşındıklarını ifade etmektedir.

a) وَلَكُمْ ف۪يهَا مَنَافِعُ “Onlarda, sizin için daha nice yararlar vardır.” Yüce Allah önceki âyette hayvanların binek ve gıda olarak hizmete sunulduğunu beyan ettikten sonra bu âyette de öncelikle hayvanlarda insanlar için yaratılan çeşitli yararlar bulunduğunu beyan etmektedir.

“Hayvanlardaki Yararlar” konusunu Yâsîn 36/73’te geniş bir şekilde ele aldığımız için burada sadece ilgili âyetleri hatırlatmakla yetineceğiz. Bu çerçevede Mâide 5/96, En‘âm 6/142, Nahl 16/5-8, 66-69, 80, Hacc 22/36-37, Mü’minûn 23/20-22, Sâd 38/31-33, Mü’min 40/79-80 ve Zuhruf 43/12-14’te çeşitli bilgiler verildiği unutulmamalıdır. Bütün bu âyetlerde pek çok konuya değinildiğini ve hayvanların insanların hayatında oldukça geniş bir yer tuttuğunu belirtmek durumundayız.

b) وَلِتَبْلُغُوا عَلَيْهَا حَاجَةً ف۪ي صُدُورِكُمْ “Göğüslerinizdeki (kalplerinizdeki) arzuya onlar(ın) üzerinde ulaşırsınız.” Yüce Allah vahyi indirdiği dönemde insanların en yaygın ulaşım kaynağı olan hayvanlar sayesinde gönüllerinde yer alan istek ve ihtiyaçlarına hayvanlarla ulaştıklarını beyan etmektedir.

c) وَعَلَيْهَا وَعَلَى الْفُلْكِ تُحْمَلُونَ “Onların ve gemilerin üzerinde taşınırsınız.” Bu ifadenin aynısı Mü’minûn 23/22’de de geçmektedir. Yüce Allah yine insanların ulaşımı ve taşımacılık imkanları bağlamında hem hayvanlar hem de gemiler üzerinde taşınmakta olduklarını bildirmektedir. Buradaki “onlar ve gemiler üzerinde taşınırsınız” ifadesi “hayatın bunlar sayesinde sürdürülmesi” şeklinde de yorumlanmaktadır.(20) Ancak ilk anlam kelimelerin içerdiği anlam bakımından daha isabetlidir. Hayvanların taşımacılıkta kullanımıyla ilgili olarak şu âyetleri hatırlatmalıyız:

Nahl 16/7: “Yüklerinizi (büyük) güçlüklere katlanmadan ulaşamayacağınız memleket(ler)e taşırlar. Muhakkak ki Rabbiniz çok şefkatlidir; çok merhametlidir.”

Mü’minûn 23/21-22: “Hayvanlarda sizin için elbette ibretler vardır. Onların karınlarındakinden size içiririz. Onlarda sizin için birçok faydalar daha vardır; etlerinden de yersiniz. Onların üzerinde ve gemilerde taşınırsınız.”

Zuhruf 43/12-13: “Bütün çiftleri O yaratmıştır. Size bineceğiniz gemiler ve hayvanlar vâr etti ki böylece onların sırtına binip üzerlerine yerleşince, Rabbinizin nimetini anarak ‘Bunu bizim hizmetimize vereni tesbih ve takdis ederiz; yoksa biz bunlara güç yetiremezdik’ diyesiniz.”

İşte bu âyetlerde de yer aldığı üzere, gemiler gibi bazı hayvanların da binek olarak kullanılmaları bir nimettir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette konu hayvanların sadece binek olmaları değil, ağır yük taşımacılığında da kullanılmış olmalarıdır. Develer, mandalar, öküzler, filler, hatta kuzey ülkelerindeki köpekler insanları taşıdıkları gibi ağır yükleri de taşımakta kullanılmışlar, hatta kullanılmaktadır.

ıv. Yüce Allah’ın Âyetlerinin İnkar Edilemezliği

وَيُر۪يكُمْ اٰيَاتِه۪ فَاَيَّ اٰيَاتِ اللّٰهِ تُنْكِرُونَ “(Allah) size delillerini gösteriyor. Allah’ın ayetlerinden hangisini inkâr edebilirsiniz ki!”

Âyetteki وَيُر۪يكُمْ ve yürîküm fiili “ve size göstermektedir”; اٰيَاتِه۪ âyâtihî tamlaması “O’nun âyetlerini”; فَاَيَّ اٰيَاتِ اللّٰهِ fe eyye âyâtillâhi sorusu “Allah’ın hangi âyetlerini”; تُنْكِرُونَ tünkirûne fiili ise “inkar etmektesiniz, inkar ediyorsunuz” demektir.

Burada Yüce Allah’ın âyetlerini insanlara ibret almaları için göstermesi gündeme getirilmektedir.

Âyette geçen اٰيَاتِه۪ âyâtihî tamlaması “Yüce Allah’ın varlığına, birliğine, kudretinin eşsizliğine ve erişilmezliğine dair sunduğu sayısız deliller” demektir. Bu arada âyette yer alan اَيَّ eyye edatı da “hangi, hangisi” manasında “soru” manası verse de burada maksat cevap beklenen bir soru sormak değil, muhatapları ayıplamayı amaçlayan bir ifade ortaya koymaktır. “Allah’ın âyetlerinin hangisini inkar edebilirsiniz ki” demek “O’nun hiçbir âyetini inkar edemezsiniz”, “O’nun âyetleri inkar edilemez” demektir.

Yüce Allah başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün zamanların inkarcılarına hitap etmekte ve herkese varlığının çeşitli ve sayısız delillerini, âyetlerini göstermekte olduğunu bildirerek, Allah’ın hangi âyetlerini inkar edebileceklerini sormaktadır. Bu âyet grubunda ve diğerlerinde Allah’ın âyetlerini inkar etmenin mümkün olmadığı bu tür soru ifadeleriyle dile getirilmektedir.

b) Zamanı Geçen İnancın Faydasızlığı

Yüce Allah, sûrenin 82-85. âyetlerinde öncekilerin sonunun nasıl olduğunu görmek üzere yeryüzünde gezip dolaşılması gerektiğini, öncekilerin bunlardan sayıca daha çok ve daha kuvvetli olduklarını, yeryüzündeki eserlerinin de sağlam olduğunu, fakat kazandıklarının onlara asla fayda vermediğini, peygamberlerinin onlara apaçık bilgiler getirdiğini, onların ise kendilerinde bulunan beşeri bilgiye güvendiklerini, alaya aldıkları şeylerin mahşerde kendilerini kuşatacağını bildirmektedir.

Ardından, mahşerde azabı gördüklerinde “tek olan Allah’a inandık ve O’na ortak koştuğumuz şeyleri inkâr ettik” diyecekleri, fakat Yüce Allah’ın kulları hakkında süregelen yöntemi olarak azabı gördükleri zaman o anda sahip oldukları imanlarının kendilerine hiç bir fayda vermediği, sonuçta kâfirlerin orada hüsrana uğramış olacakları haber verilmektedir.

ı. İbret İçin Seyahat Edilmesi

اَفَلَمْ يَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَانُوٓا اَكْثَرَ مِنْهُمْ وَاَشَدَّ قُوَّةً وَاٰثَارًا فِي الْاَرْضِ فَمَآ اَغْنٰى عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَكْسِبُونَ “Kendilerinden öncekilerin sonunun nasıl olduğunu görmek üzere yeryüzünde hiç mi dolaşmadılar? Öncekiler bunlardan daha çoktu, kuvvetçe ve yeryüzündeki eserleri bakımından da daha sağlamdılar. (Fakat) kazandıkları şeyler, onlara asla yarar sağlamamıştır.”

Âyetteki اَفَلَمْ يَس۪يرُوا efelem yesîrû sorusu “dolaşmadılar mı, hiç mi dolaşmadılar, gezip görmediler”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde, ülkede”; فَيَنْظُرُوا fe yenzurû fiili “(böylece) bakıp görsünler (diye)”; كَيْفَ keyfe soru edatı “nasıl”; كَانَ kâne fiili “oldu, olmuştu, nasıldı”; عَاقِبَة ‘âkıbetü sözcüğü “âkıbeti”; الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ellezîne min kablihim ifadesi “onlardan öncekilerin”; كَانُوٓا kânû fiili “onlar (şöyle) idiler”; اَكْثَرَ eksera kelimesi “daha çok”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; وَاَشَدَّ ve eşedde kelimesi “daha şiddetli, güçlü idiler”; قُوَّة kuvveten sözcüğü “kuvvet bakımından”; وَاٰثَارًا ve âsâran sözcüğü “ve eserler bakımından”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; فَمَآ اَغْنٰى fe mâ ağnâ ifadesi “sağlamadı, ne sağladı, gidermedi”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlara, onlardan”; مَا كَانُوا يَكْسِبُونَ mâ kânû yeksibûne ifadesi ise “kazanmış oldukları şeyler” demektir.

Burada eski kavimlerin mekânlarının ibret için gidilip gezilmesi gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. اَفَلَمْ يَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ “Kendilerinden öncekilerin sonunun nasıl olduğunu görmek üzere yeryüzünde hiç mi dolaşmadılar?” Daha önce Mü’min 40/21. âyette de belirttiğimiz üzere, bu tür cümlelerde ifade her ne kadar “Yeryüzünde gezmediler mi” şeklinde ise de, maksat “gezsinler” mesajını vermektir. Çünkü bu âyetin ilk muhatabı olan Mekkeli müşrikler gerek kuzeye, gerekse güneye doğru yaptıkları yolculuklarda ‘Âd ve Semûd kavimlerinin ülkelerini veya şehirlerini, ayrıca Sodom ve Gomore gibi Lut kavminin alt üst edilen şehirlerini görmüşlerdir.

Furkân 25/40’ta da açıkladığımız üzere, bu cümle, müşriklerin gidip gördükleri yerlerde olup biteni niçin düşünmedikleri, bundan neden ibret almadıkları kınayıcı bir ifade olarak soru cümlesi şeklinde dile getirilmektedir. Buradaki يَنْظُرُوا yenzurû fiili “bakmak, yani ibret almak” demektir. Bu cümle, Kur’ân’da “öncekilerin yaşadığı yerleri gidip görmediler mi?”, yani “gitsin görsünler”,(21) “bütün bunlarda bir ibret vardır”,(22) “onların kıssalarında nice ibretler vardır”(23) vs. ifadelerle aynı mesajı vermektedir.

“Hakikâti yalanlayanların âkıbeti nasıl olmuş diye yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı?”(24) meâlindeki ayetler ile yorumunu yapmakta olduğumuz ayet, esasında aynı mesajı içermektedir. Maksat öncekilerin âkıbetinden ibret alınmasını sağlamak ve onların yanlışına düşülmemesi için insanlık uyarılmaktadır.

2. كَانُوٓا اَكْثَرَ مِنْهُمْ وَاَشَدَّ قُوَّةً وَاٰثَارًا فِي الْاَرْضِ “Öncekiler bunlardan daha çoktu, kuvvetçe ve yeryüzündeki eserleri bakımından da daha sağlamdılar.” Yüce Allah önceki nesillerin yurtlarının gezilip görülmesini isterken, onların Mekkeli müşriklerden çok daha kalabalık ve ülkelerinde yaptıkları eserler bakımından da çok daha güçlü olduklarını, ancak bu güçlerinin helak edilmelerini engelleyemediğini ifade etmektedir.

Konuyla ilgili olarak bu sûrenin daha önce yorumlamaya çalıştığımız Mü’min 40/21. âyetinde şöyle buyrulmaktadır: “Onlar, kuvvet ve yeryüzündeki eserleri yönünden bunlardan daha da üstündüler. (Böyleyken) Allah onları günahları yüzünden yakalamıştı. Onları Allah’(ın gazabın)dan koruyan da olmamıştı.” Helak edilen önceki kavimlerin durumları ve akıbetleriyle ilgili olarak Mü’min 40/21 ve Kâf 50/36’da bilgi vermiştik. Burada şu kadarını yeniden hatırlatmakla yetinelim:

Yüce Allah müşriklere hitaben, yaratılışça daha güçlü oldukları anlaşılan önceki kavimleri helâk ettiği gibi, Mekkelileri de sonra gelecek olan diğer zalim inkârcıları da helâk edebileceğini ifade etmek istemektedir. Öncekilerin çok daha güçlü olmaları ve yaşadıkları topraklarda çok daha derin izler bıraktıkları beyan edilen eski milletler azgınlıklarının karşılığını almış ve hak ettikleri akıbeti yaşamışlardır. Onlara uygulanan helakin sonrakilere de uygulanabileceği belirtilerek, geçmiş kavimlerin akıbetlerinden dersler çıkartılması için yeryüzünde gezip dolaşılması emredilmektedir.

3. فَمَآ اَغْنٰى عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَكْسِبُونَ “(Fakat) kazandıkları şeyler, onlara asla yarar sağlamamıştır.” Hıcr 15/84, Şu‘arâ’ 26/207, Zümer 39/50, Mü’min 40/82, Mesed 111/2 gibi âyetlerde geçen “Kazandıkları şeyler onlara fayda vermemişti” manasındaki cümlelerde inkarcı kişilerin kazandıklarının onlara faydasının olmadığı ve olmayacağı bildirilmektedir.

Buradaki مَا mâ edatı nefy, yani “olumsuzluk” manasına gelebileceği gibi soru anlamı da verebilir. Olumsuzluk manasına göre tercüme zikrettiğimiz gibi olur. Soru anlamına göre ise anlam “kazanmış oldukları şeylerin kendilerinden hangi zararı savmış olabilir ki!” şeklini alır. Her iki tercümede de verilmek istenen mesaj aynı sayılır. İnkârda kararlı ve ısrarcı olan kişilere bütün dünya hayatı boyunca zaman tanınsa ve kendilerine dünyanın bütün nimetleri ihsan edilse de sonuç değişmeyecek, verilen nimetlerin kendilerine hiçbir fayda sağlamadığı görülecektir.

ıı. İnkarcıların Alaycılıklarının Sonu

فَلَمَّا جَآءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَرِحُوا بِمَا عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَحَاقَ بِهِمْ مَا كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ “Elçileri onlara apaçık bilgiler getirince, onlar kendilerinde bulunan (eksik) bilgiye güvenmişlerdi. (Buna karşılık) alay ettikleri şey kendilerini kuşatacaktır.”

Âyettekiفَلَمَّا جَآءَتْهُمْ fe lemmâ câethum fiili “onlara geldiği zaman”; رُسُلُهُمْ rusülühüm tamlaması “onların rasülleri, elçileri”; بِالْبَيِّنَات bi’l-beyyinâti ifadesi “apaçık belgelerle, onlara apaçık belgeler getirdiği zaman”; فَرِحُوا ferihû fiili “sevinmişlerdi”; بِمَا عِنْدَهُمْ bimâ ‘ındehum ifadesi “yanlarındaki şeyler sebebiyle”; مِنَ الْعِلْمِ mine’l-‘ılmi ifadesi “bilgi türünden”; وَحَاقَ ve hâka fiili “ve kuşatmıştır, kuşatacaktır”; بِهِمْ bihim ifadesi “onları”; مَا كَانُوا kânû fiili “(şöyle) oldukları şeyler”; بِه bihî ifadesi “onunla, kendisiyle”; ۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ yestehziûne fiili ise “alay ediyorlar, kendisiyle alay etmiş oldukları şeyler” demektir.

Burada inkarcıların peygamberlerine karşı olumsuz tavırları ve yaşayacakları korkunç akıbet gündeme getirilmektedir.

1. فَلَمَّا جَآءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَرِحُوا بِمَا عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ “Elçileri onlara apaçık bilgiler getirince, onlar kendilerinde bulunan (eksik) bilgiye güvenmişlerdi.” Peygamberlerin kavimlerine el-beyyinât, beyyinât, beyyineh denilen apaçık belgeler getirmesiyle ilgili olarak çeşitli âyetlerde(25) bilgiler yer almaktadır.

Bu bağlamda daha önce açıkladığımız üzere Mü’min 40/50. âyette de buna benzer bir mesaj yer almakta ve Yüce Allah’ın bütün peygamberlerinin “Allah’ın varlığı, birliği, gücü, kudreti, eşsiz bilgisi, helaller, haramlar, azap tehditleri(26) vs. unsurlar”dan oluşan apaçık belgeler getirip ümmetlerine tebliğ ettikleri ifade edilmektedir. Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/101’de şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki, elçileri onlara apaçık deliller getirmişlerdi. Fakat önceden yalanladıklarına yine de iman etmemişlerdi.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette eski kavimlere peygamberleri hakikatin apaçık belgelerini ve delillerini getirip sunmuş olmalarına rağmen, onların ısrarla ve inatla “bize azap edilmez”, “biz yeniden diriltilmeyeceğiz”(27) şeklinde kendilerindeki bilgiyle övünmeyi tercih ettikleri ve peygamberlerine itibar etmedikleri anlatılmak istenmektedir. Onların bu kanaatte olduğu Nahl 16/38, Kehf 18/36, Neml 27/66, Fussılet 41/50 ve Câsiye 45/24, 32 gibi âyetlerden de anlaşılmaktadır.

Onlar Rûm 30/7’de belirtildiği gibi dünya hayatının görünen kısmıyla ilgili çok az bir şeyler biliyor, ancak âhiretten derin bir gaflet içerisinde yüzüyorlardı. Esasında Necm 53/30’da da onların bütün bildiklerinin bu kadar olduğu, başka bir şeyden de anlamadıkları belirtilmektedir.

Âyette geçen فَرِحُوا ferihû fiili “güvenmek”, “şımarmak”, “alaya almak”, “böbürlenmek”, “sevinmek”, “övünmek” gibi anlamlar içermekte, dolayısıyla eski sapkın kavimlerin sahip oldukları bilgi kırıntısına güvenerek bir anlamda küstahça bir tavra girdikleri ifade edilmektedir. Mü’minûn 23/53 ve Rûm 30/32’de de belirtildiği gibi, her bir grup kendisinde bulunanla mutlu bir şekilde avunup duruyordu.

Âyetin mesajı elbette indirildiği dönemle ve peygamberlerin çağdaş inkarcılarıyla sınırlı değildir. Günümüzde de sonrasında da insanlar sanatlarına, felsefelerine, bilgilerine güvenerek peygamberlere verilen mucizeleri, onların haber verdikleri apaçık âyetleri tanımak istememekte, adeta kendilerini bu mesajların üstünde ve ötesinde bir yerde konumlandırmaktadırlar. Her kim her ne sebeple olursa olsun, risalet öğretilerine yani Yüce Allah’ın gönderdiği prensiplere itibar etmez, bir anlamda onlarla alay ederse alay edip durduğu şeylerin kendisini çepeçevre kuşatacağını bilmelidir.

2. وَحَاقَ بِهِمْ مَا كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ “(Buna karşılık) alay ettikleri şey kendilerini kuşatacaktır.” Bu ifadede Yüce Allah müşrik zalimlerin mahşerdeki durumları bağlamında açıklamalarına devam etmekte ve peygamberlerinin getirdiği esasları bu kişilerin kendi bilgilerine güvenerek dünya hayatlarında reddettiklerini, bu nedenle dünya hayatında kendileriyle alay ettikleri ne kadar değer varsa hepsinin bir azap nedeni olarak bu kişleri çepeçevre kuşatmış olacağını bildirmektedir.

İnkârcı kişilerin dünya hayatlarında alay edip dalga geçtikleri her ne varsa hepsinin kendilerini kuşatmış olacağı gerçeği çeşitli âyetlerde(28) dile getirilmekte, konunun önemi bütün muhataplara kavratılmak istenmektedir. Âyetteki حَاقَ hâka fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesi tehdit edildikleri azabın mutlak sûrette gerçekleşeceğini göstermek içindir.

“Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış! derler” mealinde Kur’ân’da altı kez(29) geçen ve her kullanıldığı yerde “Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koyan bu cümledeki yekûlûne fiiline “demek, söylemek” anlamı verilebileceği gibi, “meydan okumak, sormak ve alay etmek” anlamları da verilebilir. Çünkü müşriklerin veya inkârcıların psikolojileri bunu gerektirmektedir. Ayrıca âyetteki hâze’l-va‘dü ifadesi “tehdit edildikleri azap, kıyamet günü, mahşer” demektir.(30) Kendilerine vaadedilen şey, tehdit edildikleri azap, kıyamet-mahşer süreci veya cehennem ateşiydi.

Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette inkârcıların yaptığı alaycılığın onların başına bela olduğunu, çünkü alay edip durdukları şeylerin dünyada onların başına geldiğini, mahşerde de çok daha korkunç bir şekilde cezalandırılacaklarını haber vermektedir. Fâtır 35/43 ve Tûr 52/42’de şöyle buyrulmaktadır: “Oysa kötü tuzak, sahibinin başına geçer.” Bu cümlede, hakikate karşı kurulan kötü tuzakların sonuçta yapanların başına geleceği, yani tuzak kuran kişinin kazdığı kuyuya kendisinin düşeceği beyan edilmektedir.

ııı. Geç Kalmış İtiraf

فَلَمَّا رَاَوْا بَاْسَنَا قَالُوٓا اٰمَنَّا بِاللّٰهِ وَحْدَهُ وَكَفَرْنَا بِمَا كُنَّا بِه۪ مُشْرِك۪ينَ “Ağır azabımızı gördükleri zaman ‘Tek olan Allah’a inandık ve O’na ortak koştuğumuz şeyleri inkâr ettik.’ derler.”

Âyettekiفَلَمَّا رَاَوْا fe lemmâ raev ifadesi “gördükleri zaman”; بَاْسَنَا be’senâ tamlaması “bizim azabımızı”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “iman ettik”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَحْدَهُ vahdehû ifadesi “tek olan”; وَكَفَرْنَا ve kefernâ fiili “ve inkar ettik, reddettik”; بِمَا كُنَّا bimâ künnâ ifadesi “(şöyle) olduğumuz şeyi”; بِه۪ bihî ifadesi “O’na”; مُشْرِك۪ينَ müşrikîne kelimesi ise “ortak koşanlar, ortak koştuğumuz (şeyleri)” demektir.

Burada inkarcıların azabı gördüklerinde sergileyecekleri ikiyüzlü tavır gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah inkarcıların ikiyüzlü tutumlarını ve yalancılıklarını ifade bağlamında ilâhî azabı karşılarında gördüklerinde hemen yalana başvurduklarını, şirke bulaşmış olmalarına rağmen tek olan Allah’a iman ettiklerini, şirk unsuru olarak ileri sürdükleri şeyleri reddettiklerini söyleyeceklerini haber vermektedir.

Bu arada belirtelim ki, Rabbimizin tekliği manasındaki وَحْدَه vahdehû ifadesi Kur’ân’da 6 kez(31) yer almaktadır. Âyetteki كَفَرْنَا kefernâ fiili de bu bağlamda “inkar etmek, reddetmek, uzak ve beri olmak” gibi manalar içermektedir. Âyette yer alan بَاْس be’s kelimesi A‘râf 7/165’te ‘azâb kelimesinin sıfatı olarak kullanılan beîs kelimesinin manası gereği “azap” manasına alınmalıdır.

1. Yüce Allah’ın âyette بَاْسَنَا be’senâ “azabımız” ifadesiyle sözünü ettiği azabının nerede görüleceği ve inkarcıların bu dönekçe tutumlarını nerede gösterecekleri konusunda farklı kanaatler ileri sürülebilir. Bir sonraki âyetten de anlaşılacağı gibi onların bu özrü veya dönüşü “dünya hayatında karşılaştıkları helak anı”yla ilgili olabilir.(32) Nitekim hem Nisâ’ 4/18, hem En‘âm 6/158, hem Yûnus 10/90-91, hem de Secde 32/29’da buyrulduğu üzere, gerek ölüm anında gerekse Son Saat’in hemen öncesindeki iman ve tevbe kabul edilmeyecektir.

2. Mü’min 40/74’te de belirttiğimiz üzere “Bizden kayboldular; zaten biz önceleri hiçbir şeye tapmıyorduk” mealindeki, inkarcıların bu sözlerini “mahşerde” söyleme ihtimali de vardır. Nitekim konuyla doğrudan ilgili olan En‘âm 6/23’te şöyle buyrulmaktadır: “Sonra onların mazeretleri, ‘Rabbimiz Allah’a yemin olsun ki biz ortak koşanlar değildik’ demekten başka bir şey olmayacak.”

Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, onların bu yalanı ölüm anında meleklere söyleyecekleri de Nahl 16/28’de beyan edilmektedir. Müşriklerin yalan yere yemin edeceklerine dair benzer şekilde Mücâdile 58/18’de de şöyle buyrulmaktadır: “O gün Allah onların hepsini yeniden diriltecektir. Onlar dünyada size yemin ettikleri gibi, O’na da yemin edeceklerdir. Kendilerinin bir şey (hakikat) üzerinde olduklarını sanırlar. İyi bilin ki onlar gerçekten yalancıdırlar.”

ıv. Son Anda Sahip Olunan İmanın Geçersizliği

فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ ا۪يمَانُهُمْ لَمَّا رَاَوْا بَاْسَنَا سُنَّتَ اللّٰهِ الَّت۪ي قَدْ خَلَتْ ف۪ي عِبَادِه۪ وَخَسِرَ هُنَالِكَ الْكَافِرُونَ “Allah’ın kulları hakkında süregelen kanunu olarak azabımızı gördükleri zaman (o anki) imanları, kendilerine yarar sağlamamış (olacak)tır. Kâfirler, orada kaybedeceklerdir.”

Âyetteki فَلَمْ يَكُ fe lem yekü fiili “(şöyle) olmadı, değildi”; يَنْفَعُهُمْ yenfe‘uhum ifadesi “onlara fayda vermekte (olmayacak), onlara fayda vermeyecek”; ا۪يمَانُهُمْ îmânuhum tamlaması “onların imanları”; لَمَّا رَاَوْا lemmâ raev ifadesi “gördükleri zaman”; بَاْسَنَا be’senâ tamlaması “bizim azabımızı”; سُنَّتَ اللّٰهِ sünnettelllâhi tamlaması “Allah’ın kanunu, yasası olarak”; الَّت۪ي قَدْ خَلَتْ elletî kad halet fiili “geçmiş olan”; ف۪ي عِبَادِه۪ fî ‘ıbâdihî ifadesi “O’nun kulları hakkında”; وَخَسِرَ ve hasira fiili “ve hüsrana uğramıştı, uğrayacaktır”; هُنَالِكَ hünâlike kelimesi “orada”; الْكَافِرُون el-kâfirûne kelimesi ise “inkar edenler, kafirler” demektir.

Burada imanın kimlere fayda vermeyeceği, Yüce Allah’ın ümmetlere olan evrensel uygulaması gündeme getirilmektedir.

1. فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ ا۪يمَانُهُمْ لَمَّا رَاَوْا بَاْسَنَا “(O anki) imanları, kendilerine yarar sağlamamış (olacak)tır.” Bu âyet daha önce yorumladığımız Mü’min 40/83. âyetteki bilgiler doğrultusunda önceki inkarcı kavimlerle ilişkili olarak anlaşılabilir. Bir sonraki cümlede Yüce Allah’ın önceki nesillere yönelik uygulamasının böyle olduğunun beyan edilmesi de maksadın dünyevi azap ve helak olduğunun bir başka delilidir. Zaten âyetlerdeki fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmeleri de bu nedenledir.

Yüce Allah inkarcıların veya müşriklerin Allah’ın dünyadaki azabını gördüklerinde imanlarının kendilerine fayda vermediğini bildirilmektedir.(33) Bu durum gerek En‘âm 6/158’de geçtiği gibi dünya hayatında bizzat azabı, yani helaki gördüklerinde olsun, gerekse Nisâ’ 4/18, 159, Yûnus 10/90 ve Nahl 16/28’de belirtildiği gibi ölümleri anında olsun, sonuç değişmemiş, kendileri helakten ve azaptan kurtulamamışlardı. Nitekim Secde 32/29’da da bu konuya değinilmekte, mahşerdeki imanın sahibine fayda vermeyeceği haber verilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Sebe’ 34/52’de de şöyle buyrulmaktadır: “(İş işten geçtikten sonra) ‘Ona inandık’ demişlerdir. Ama uzak yerden (dünya hayatı gelip geçtikten sonra imana) el atmak (onunla buluşmak) onlar için nasıl mümkün olurmuş ki!”

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette imanın kimlere dünyada fayda vermeyeceğini izah edince yine bu âyetin kapsamında söz konusu kişilere mahşerdeki iman itiraflarının da hiçbir şekilde fayda vermeyeceğini çeşitli âyetlerde, özellikle daha önce yorumladığımız Mü’min 40/74. âyette de ifadeye çalışmıştık.

Dünya hayatının sonuna gelindiğinde artık her şeyin olup bittiği bir zamanda yapılan tevbenin ve sahip olunan imanın hiçbir şekilde değerlendirmeye tâbi tutulmayacağı ifade edildiğine göre, mahşerdeki cehennem azabının hemen öncesinde yaşanacak olan pişmanlıkların da hiçbir şekilde sonucu değiştirmeyeceğinde en küçük bir şüphe yoktur.

2. سُنَّتَ اللّٰهِ الَّت۪ي قَدْ خَلَتْ ف۪ي عِبَادِه۪ “Allah’ın kulları hakkında süregelen kanunu olarak.” Kur’ân’da 14 kez(34) geçen geçen سُنَّة sünneh kelimesi “uygulama”, “kanun”, “perosedür”, “gelenek”, “âdet” gibi anlamlar içermektedir. Yüce Allah sünneh kelimesini ya kendisine nispet etmekte ya da insanlara uyguladığı genel uygulamalar manasında kullanmaktadır. Ayetteki سُنَّة sünneh kelimesinin çoğulu olan sünen kelimesi de iki âyette geçmekte ve öncekilerin takip ettiği “yollar”(35) ve onlara uygulanan “yasalar”(36) manasını vermektedir.

Bu arada Ahzâb 33/38, 62, Fâtır 35/43, Mü’min 40/85, Feth 48/23’te geçen سُنَّت اللّٰهِ sünnetüllâh tamlaması “Allah’ın uygulması, prensibi, yasası” gibi anlamlar içermektedir. Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de diğerlerinde de hem toplumlara uyguladığı yasalarında hem de kâinat kitabına değişiklik yapmayacağını, insanların da bu yasalarda değişiklik bulamayacağını haber vermektedir.

Yüce Allah eski kavimlere uyguladığı yönetiminin bu şekilde tecelli ettiğini, serbest/hür iradeleriyle karar vermeyip azabı gördüklerinde veya ölüm anında yaşanacak bir pişmanlık ve iman itirafının hiç kimseye yararının olmadığını, ayrıca hak ettikleri için de bu azgınların helak edildiğini, uyguladığı genel uygulamasının ve değişmez kanunu ile evrensel yasasının bu olduğunu beyan etmektedir.

İsrâ’ 17/77’de de ele aldığımız üzere, tarihi ve sosyal olaylarda nasıl ki bir “determinizm” varsa, Yüce Allah’ın sünnetinde de aynı şekilde bir özellik vardır ve aynı şeyleri yapanlar aynı akıbetle karşılaşırlar. Nitekim bu konu, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu üzere çeşitli âyetlerde(37) geçmekte ve öncekilere uygulanan prosedürün aynen devam etmekte olduğu beyan edilmektedir. Bu arada özellikle belirtmeliyiz ki Kur’ân’da geçen سُنَّة sünneh kelimesi bilindiği şekliyle Hz. Peygamber’in uygulaması anlamında hiçbir âyette kullanılmamaktadır.

3. وَخَسِرَ هُنَالِكَ الْكَافِرُونَ “Kâfirler, orada kaybedeceklerdir.” Mü’min 40/78. âyette de geçen هُنَالِكَ hünâlike kelimesi “orada” manasına gelmekte, bağlam gereği “o zaman” manası da verebilmektedir. Bu doğrultuda âyetin bu son cümlesi “Kâfirler işte o zaman hüsrana uğramışlardı” şeklinde de tercüme edilebilir.

Yüce Allah helak veya ölüm anında itiraf edilecek imanın kişilere yararının olmayacağını, eski ümmetlerden beri uyguladığı genel yasasının bu olduğunu beyan ettikten sonra, işte hak ve hakikati inkar edenlerin orada bulundukları küfür halinde hüsrana uğramış olacaklarını haber vermektedir.

Bu durum dünya hayatında olduğunda cümlenin anlamı geçmiş zaman kalıbında anlaşılmaktadır; eğer maksat mahlerdeki durum ise o zaman bu cümlenin anlamı gelecek zamanda şeklinde yorunlanmalıdır; bağlam ve mesaj her ikisine de müsaittir. Bizim tercihimiz ise ikincisinden yanadır.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., II, 338.
• 2 - Semerkandî, age., III, 215; Taberî, age., XXIV, 86; Zemahşerî, age., IV, 175.
• 3 - Hacc 22/75. 4 - Yûnus 10/47; Ra‘d 13/7; Nahl 16/36; Fâtır 35/24.
  • Hacc 22/75 Yûnus 10/47 Ra‘d 13/7 Nahl 16/36 Fâtır 35/24
• 5 - Rahmân 55/3-4. 6 - Bakara 2/30. 7 - İnsân 76/2. 8 - Kasas 28/47. 9 - İsrâ’ 17/15.
  • Rahmân 55/4 Bakara 2/30 İnsân 76/2 Kasas 28/47 İsrâ 17/15
• 10 - Yûnus 10/20; Ra‘d 13/27; ‘Ankebût 29/50.
  • Yûnus 10/20 Ra‘d 13/27 ‘Ankebût 29/50
• 11 - Râzî, age., XXVII, 88-89. 12 - Semerkandî, age., III, 215. 13 - Zemahşerî, age., IV, 176.
• 14 - Semerkandî, age., III, 215; Taberî, age., XXIV, 87. 15 - Taberî, age., XXIV, 87. 16 - Nisâ’ 4/119; En‘âm 6/31, 140; Yûnus 10/45; Hacc 22/11; Mü’min 40/78, 85. 17 - Âl-i İmrân 3/38; A‘râf 7/119; Yûnus 10/30; Kehf 18/44; Furkân 25/13; Ahzâb 33/11; Sâd 38/11; Mü’min 40/78, 85.
  • Nisâ 4/119 En‘âm 6/31 En‘âm 6/140 Yûnus 10/45 Hacc 22/11 Mü'min 40/78 Mü'min 40/85 Âl-i İmrân 3/38 A‘râf 7/119 Yûnus 10/30 Kehf 18/44 Furkân 25/13 Ahzâb 33/11 Sâd 38/11 Mü'min 40/78 Mü'min 40/85
• 18 - Semerkandî, age., III, 215. 19 - Zemahşerî, age., IV, 176.
• 20 - Esed, age., s. 1139.
• 21 - Hacc 22/46; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10. 22 - Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190. 23 - Hûd 11/120; Yûsuf 12/111; Kâf 50/37; Nâzi‘ât 79/26.
  • Hacc 22/46 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Hûd 11/120 Yûsuf 12/111 Kâf 50/37 Nâzi‘ât 79/26
• 24 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10.
  • Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10
• 25 - Âl-i İmrân 3/183, 184; Mâide 5/32; A‘râf 7/43, 53, 101; Tevbe 9/70; Yûnus 10/13; İbrâhim 14/9; Rûm 30/9; Fâtır 35/25; Zümer 39/71; Mü’min 40/22, 50, 83; Teğâbun 64/6. 26 - Semerkandî, age., III, 215.
  • Âl-i İmrân 3/183 Âl-i İmrân 3/184 Mâide 5/32 A‘râf 7/43 A‘râf 7/53 A‘râf 7/101 Tevbe 9/70 Yûnus 10/13 İbrâhîm 14/9 Rûm 30/9 Fâtır 35/25 Zümer 39/71 Mü'min 40/22 Mü'min 40/50 Mü'min 40/83 Teğâbun 64/6
• 27 - Semerkandî, age., III, 215; Taberî, age., XXIV, 88-89; Zemahşerî, age., IV, 177.
• 28 - En‘âm 6/10; Hûd 11/8; Nahl 16/34; Enbiyâ’ 21/41; Zümer 39/48; Mü’min 40/45, 83; Câsiye 45/33; Ahkâf 46/26.
  • En‘âm 6/10 Hûd 11/8 Nahl 16/34 Enbiyâ 21/41 Zümer 39/48 Mü'min 40/45 Mü'min 40/83 Câsiye 45/33 Ahkâf 46/26
• 29 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25. 30 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 11; Kurtubî, age., XVIII, 143.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 31 - A‘râf 7/70; İsrâ’ 17/46; Zümer 39/45; Mü’min 40/12, 84; Mümtehıne 60/4.
  • A‘râf 7/70 İsrâ 17/46 Zümer 39/45 Mü'min 40/12 Mü'min 40/84 Mümtehine 60/4
• 32 - Semerkandî, age., III, 215.
• 33 - Taberî, age., XXIV, 90-91.
• 34 - Enfâl 8/38; Hıcr 15/13; İsrâ’ 17/77; Kehf 18/55; Ahzâb 33/38, 62; Fâtır 35/43; Mü’min 40/85; Feth 48/23. 35 - Nisâ’ 4/26. 36 - Âl-i İmrân 3/137.
  • Enfâl 8/38 Hicr 15/13 İsrâ 17/77 Kehf 18/55 Ahzâb 33/38 Ahzâb 33/62 Fâtır 35/43 Mü'min 40/85 Fetih 48/23 Nisâ 4/26 Âl-i İmrân 3/137
• 37 - Enfâl 8/38; Hıcr 15/13; İsrâ’ 17/77; Kehf 18/55; Ahzâb 33/38, 62; Fâtır 35/43; Mü’min 40/85; Feth 48/23.
  • Enfâl 8/38 Hicr 15/13 İsrâ 17/77 Kehf 18/55 Ahzâb 33/38 Ahzâb 33/62 Fâtır 35/43 Mü'min 40/85 Fetih 48/23