Mü'min Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 85 âyetten oluşan, adını 28. âyette geçen ve “mümin kişi” anlamındaki مُؤْمِن mü’min kelimesinden alan Mü’min sûresi, inişe göre 78, resmî sıralamada ise 40. sûredir. Bu sûre üçüncü âyette geçen ve “bağışlayıcı” manasına gelen ğâfir kelimesi nedeniyle Ğâfir adıyla da anılmaktadır.

Mü’min sûresi, resmi sıralamada öncesindeki Zümer sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “vahyin Yüce Allah tarafından indirildiği” mesajıyla başlamakta (Zümer 1; Mü’min 2); “Yüce Allah’ın bağışlama sıfatıyla ilgili mesajlar” (Zümer 53; Mü’min 3); “kâfirlere azap sözünün gerçekleşmesi” (Zümer 19; Mü’min 6); “meleklerin Arş’ın çevresinde Rablerini hamd ederek tesbih etmeleri” (Zümer 75; Mü’min 7); “inkârcıların cehennemden çıkartılma istekleri” (Zümer 58; Mü’min 11); “dinin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait kılınması gerektiği” (Zümer 2-3, 11-14; Mü’min 14, 65); “Allah’ın her şeyi eksiksiz bilmesi” (Zümer 7, 70; Mü’min 16, 19); “zalimlere şefaatin olmaması” (Zümer 43-44; Mü’min 18); “Allah’ın saptırdığına hiç kimsenin yol gösterememesi” (Zümer 23, 36; Mü’min 33); “kibirli olanlar için cehennemde yer olacağı” (Zümer 59; Mü’min 76) gibi pek çok konuda ortak mesajlar içermektedir.

Mü’min sûresi, vahyin kaynağı, Yüce Allah’ın bağışlama sıfatları, önceki kavimlerin inkârcılıkları, meleklerin müminler için istiğfarda ve duada bulunmaları, inkârcıların vahye karşı olumsuz tutumları ve mahşerde azaptan çıkış istekleri, Yüce Allah’ın insanlara yönelik çeşitli ikramları, ihlaslı bir şekilde Allah’a kulluk edilmesi gerektiği, vahyin indiriliş gayesi ve Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağı, herkese hak ettiğinin verileceği ve Allah’ın insanlar arasında adaletle hükmedeceği mesajları ile devam etmektedir.

21. âyetten itibaren, yeryüzünde ibretle gezilip dolaşılması, önceki kavimlerin helak edilme sebepleri üzerinde düşünülmesi, bütün delillere rağmen yalanlamalarının akıbeti üzerinde durulmaktadır. 23. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ’nın Firavun’la olan mücadelesine, kavminden imanını gizlemekte olan bir kişinin uyarılarına, Firavun taraftarlarının dünya ve âhiretteki sıkıntılı ve azap içerikli feci akıbetlerine yer verilmektedir.

55. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’e yönelik risalet öğretileri, Yüce Allah’ın kudreti, çeşitli mukayeseler, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları, insanın yaratılışı, vahye karşı çıkanların mahşerdeki perişan halleri ele alınmaktadır.

78 âyetten itibaren, bütün peygamberlerin vahiy ile buluşturuldukları beyan edildikten sonra kıssası anlatılanlar olduğu gibi anlatılmayanların da bulunduğu, hayvanların yaratılış gayeleri, yeryüzünde ibret için gezilip dolaşılması gerektiği, inkârcıların risaletle alay edişleri ve sonunda yaşadıklerı feci akıbete dair bilgiler verilmekte, azabı görünce imanın kişiye fayda vermeyeceği, Yüce Allah’ın geçmişteki uygulamasının belli olduğu, onda değişiklik olmayacağı, kafirlerin ise hüsrana uğrayacakları bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 13-22. âyetlerinde kudretini, tevhidi, mahşer şartlarını, erişilmez bilgisini, inkarcıların geride bıraktıklarından ibret alınması gerektiğini ve onların helak edilme gerekçelerini dile getirmektedir.

a) Yüce Allah’ın Kudreti Çeşitli Sıfatları

Yüce Allah, sûrenin 13-15. âyetlerinde çeşitli âyetlerini insanlara gösterdiğini, gökten yağmur indirdiğini, sadece hakka yönelenlerin gerçeği hatırlayacağını, kâfirler istemese de dini O’na has kılarak dua etmenin gerekli olduğunu, dereceleri yükselten ve Arş’ın sahibi olan Allah’ın, mahşerle ilgili uyarılar sunsun diye kullarından dilediğine iradesiyle ilgili vahyi indirdiğini bildirmektedir.

ı. Âyetlerini Göstermesi ve Rızık Vericiliği

هُوَ الَّذ۪ي يُر۪يكُمْ اٰيَاتِه۪ وَيُنَزِّلُ لَكُمْ مِنَ السَّمَآءِ رِزْقًا وَمَا يَتَذَكَّرُ اِلَّا مَنْ يُن۪يبُ “Size delillerini gösteren ve sizin için gökten rızık indiren O’dur. Allah’a yönelenden başkası (gerçeği) hatırlamaz.”

Âyetteki هُوَ huve zamiri “O”; الَّذ۪ي يُر۪يكُمْ ellezî yürîküm ifadesi “size göstermekte olan(dır), size gösteren(dir)”; اٰيَاتِه۪ âyâtihî tamlaması “O’nun kendi âyetlerini, delillerini”; وَيُنَزِّلُ ve yünezzilü fiili “ve indirmektedir, indirendir”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökten, yukarıdan”; رِزْقًا rızkan kelimesi “rızık”; وَمَا يَتَذَكَّرُ ve mâ yetezekkeru fiili “ve (gerçeği) hatırlamaz”; اِلَّا مَنْ يُن۪يبُ illâ men yünîbu istisnası “yönelenden, yönelmekte olandan başkası” demektir.

Burada Yüce Allah’ın sayısız imkanı ve ihsanı ile gerçekleri kimlerin hatırlayacağı gündeme getirilmektedir.

1.هُوَ الَّذ۪ي يُر۪يكُمْ اٰيَاتِه۪ وَيُنَزِّلُ لَكُمْ مِنَ السَّمَآءِ رِزْقًا “Size delillerini gösteren ve sizin için gökten rızık indiren O’dur.” Yüce Allah inkârcıların mahşerdeki şiddetli azap hallerini beyan ettikten sonra, bu defa başta inkârcılar olmak üzere bütün insanlara hitap etmekte ve onlara âyetlerini gösterdiğini, buna ilave olarak bir başka âyeti olan yağmuru gökten indirmekte olduğunu bildirmektedir. Yüce Allah bu iki hususu ifade ederek müşriklerin Allah’ın peşi sıra kabul ettikleri putların hiçbir şekilde mabud olamayacaklarını, çünkü insanlara her türlü âyetleri gösterenin de insanları gökten rızıklandıranın da kendisi olduğunu bildirmektedir.

a) هُوَ الَّذ۪ي يُر۪يكُمْ اٰيَاتِه۪ “Size âyetlerini (delillerini) gösteren O’dur.” Yüce Allah zerreden kürreye, Güneş, Ay, yıldızlar, gezegenler, gündüz, gece, rüzgâr, bulutlar, şimşek, yıldırım, gökler, yeryüzü, canlılar ve cansızlar, nihayet her bir mahlukun yaratılışıyla ilgili pek çok bilgi sunmakta ve insanların düşünüp ibret almasını istemektedir.

Yüce Allah’ın ibret içerikli olmak üzere âyetlerini göstermesiyle ilgili ifadeler Bakara 2/73, Ra‘d 13/12, Neml 27/93, Rûm 30/24, Lokmân 31/31 ve Mü’min 40/13, 81’de de yer almaktadır. Yüce Allah’ın bu tür âyetlerini göstermesi bağlamında hatırlanması gereken ifadelerden birisi Ra‘d 13/12’de şu şekilde geçmektedir: “Size korku (sebebi) ve ümit (vesilesi) olarak şimşeği gösteren ve (yağmur dolu) ağır bulutları meydana getirip (sevk eden) de O’dur.”

Demek ki hem bu hayatta, hem de öbür âlemde çeşitli âyetler gösterilecektir. O halde bu dünyada yaşarken Yüce Allah’ın gösterdiği delilleri anlamak ve onlar üzerinden verilmekte olan mesajı kavrayarak hayatı ona göre yaşamak gerektiği açıktır.

b) وَيُنَزِّلُ لَكُمْ مِنَ السَّمَآءِ رِزْقًا “Sizin için gökten rızık O indirmektedir.” Yüce Allah kudretinin anlaşılması ve başka varlıklara tapınılmaması için ikinci hususu da hatırlatmakta ve konuyu gökten yağmur indirmesiyle ilişkilendirmektedir. Burada sözü edilen “rızık”tan kasıt elbette ve öncelikle bildiğimiz manada kendisiyle hayatın sürdürüldüğü su nimetidir. Benzer bir mesaj Zâriyât 51/22’de de söz konusudur.

Ancak burada rızkın manevi olabilmesi ihtimali de vardır. Bu durumda âyette mecazi bir anlatımın olduğu kabul edilerek, Yüce Allah’ın insanların ruhlarının beslenmesi için onlara manevi hayat vesilesi demek olan “vahyi” indirmekte olduğu bildiriliyor da olabilir. Bu bakış açısıyla düşünüldüğünde, dini öğretilerde âyet ve delillerin konumu bedenlere göre rızıkların konumu gibidir. O halde âyetler dini öğretilerin hayatiyeti, rızıklar da bedenlerin hayatiyeti için vazgeçilmez önemdedir. Bu ikisi gerçekleştiğinde nimet verme işinin en mükemmel şekilde meydana geldiği anlaşılmış olur.(1)

2. وَمَا يَتَذَكَّرُ اِلَّا مَنْ يُن۪يبُ “Allah’a yönelenden başkası (gerçeği) hatırlamaz.” Âyette geçen يَتَذَكَّرُ yetezekkeru fiili “(gerçeği) hatırlamak” manasına gelirken, çeşitli kalıplarda pek çok âyette zikredilen يُن۪يبُ yünîbu fiili de “yönelmek” demektir. Burada verilmek istenen mesaj ile Kâf 50/6-8’de dile getirilenler büyük oranda birbirini tamamlar mahiyettedir. “Gerçeğin hatırlanması” ifadesiyle kast edilen husus, Yüce Allah’ın insan fıtratına yazdığı ilkeler ve öğretilerdir.

Kâinat kitabı ve indirilen vahiyde yer alan bilgiler insan fıtratıyla asla çelişmeyeceği için, hakikate yönelenler iki gerçeğin buluşturulmasında herhangi bir güçlük yaşamayacaklardır. Yüce Allah gösterdiği sayısız âyetlerine ve başta su nimeti olmak üzere sunduğu sayısız nimetlere rağmen, yine de hak ve hakikati anlamak istemeyenlerin bulunacağını tenbih ederek, kulları içerisinde sadece ve sadece hakka yönelenlerin gerçeği hatırlayıp öğüt alacağını bildirmektedir. Âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı âyete böyle bir vurgu manası katmaktadır.

ıı. İhlaslı Duanın Gerekliliği

فَادْعُوا اللّٰهَ مُخْلِص۪ينَ لَهُ الدّ۪ينَ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ “Kâfirlerin hoşuna gitmese de dini O’na özgü kılarak Allah’a dua edin!”

Âyetteki فَادْعُوا fed‘û emri “dua edin, yalvarın”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; مُخْلِص۪ينَ muhlisîne kelimesi “ihlas ile, ait ve has kılarak”; لَهُ lehû ifadesi “O’na”; الدّ۪ينَ ed-dîne sözcüğü “dini”; وَلَوْ كَرِهَ ve lev kerihe ifadesi “uygun görmese de, çirkin, kerih görse de”; الْكَافِرُون el-kâfirûne kelimesi ise “kafirler, inkarcılar” demektir.

Burada kâfirlerin istemez tavırlarına rağmen tevhidin önemi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah âyetleri gösterdiğini ve hayatın devamı için suyu indirdiğini, bundan sadece ve sadece gerçeğe yönelenlerin öğüt alacağını beyan ettikten sonra, bu âyette de “kâfirler istemeseler de dini O’na has kılarak (ihlâs ile) Allah’a dua etmelerini, yani sadece O’na kulluk etmeleri gerektiğini” muhataplara bildirmektedir. “Dinin sadece Allah’a has kılınması”yla ilgili olarak Zümer 39/2, 3, 11, 14, Mü’min 40/65 ve Beyyine 98/5’te de benzer ifadeler ve buyruklar yer almaktadır. Bu konudaki açıklamalarımızı Zümer sûresinin ilgili âyetlerinde yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Bu âyette yer alan فَادْعُوا fed‘û emri “dua etmek, yalvarmak, davet etmek” gibi anlamlara gelmekte, fakat bağlam ve muhataplar müşriklerle ilgili olduğu için “kulluk etmek” şeklinde bir anlam boyutu da içermektedir.(2) Söylenmek istenen şudur: “İnkârcılar, müşrikler, kâfirler istemese de bütün muhataplar ihlaslı bir şekilde Allah’a kulluk etmelidirler.” Âyetin sonunda yer alan وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ “kâfirler istemese de” ifadesinin benzerleri başka âyetlerde(3) de yer almakta, hepsinde de “inkârcı, kâfir, müşrik, mücrim kişiler istemese de Yüce Allah’ın istediğini tamamlayacağı” ifade edilmektedir.

ııı. Vahyin İndiriliş Gayesi

رَف۪يعُ الدَّرَجَاتِ ذُو الْعَرْشِ يُلْقِي الرُّوحَ مِنْ اَمْرِه۪ عَلٰى مَنْ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِه۪ لِيُنْذِرَ يَوْمَ التَّلَاقِ “(Allah) dereceleri yükseltendir; arşın sahibidir. Kavuşma günüyle ilgili uyarmak için emri gereği kullarından dilediğine rûhu (Kur’an’ı) indirir.”

Âyetteki رَف۪يع rafî‘u kelimesi “yükselten(dir)”; الدَّرَجَات ed-deracâti kelimesi “dereceleri”; ذُو الْعَرْشِ zü’l-‘arşi ifadesi “Arşın sahibi(dir)”; يُلْقِي yulkî fiili “vahyetmektedir, indirmektedir”; الرُّوح er-rûha kelimesi “ruhu, vahyi”; مِنْ اَمْرِه۪ min emrihî ifadesi “O’nun emrinden”; عَلٰى مَنْ يَشَآءُ ‘alâ men yeşâu ifadesi “dilediğine, layık gördüğüne”;مِنْ عِبَادِه۪ min ‘ıbâdihî ifadesi “O’nun kullarından”; لِيُنْذِرَ liyünzira ifadesi “uyarmak için”; يَوْمَ التَّلَاق yevme’t-telâkı ifadesi ise “kavuşma günüyle, kavuşma gününe karşı” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kudreti ve vahyi gönderme gerekçesi gündeme getirilmektedir.

1.رَف۪يعُ الدَّرَجَاتِ ذُو الْعَرْشِ “(Allah) dereceleri yükseltendir; arşın sahibidir.” Yüce Allah önceki âyette tevhide vurgu yaptıktan sonra bu âyette de kudretinin erişilmezliğini beyan etmek üzere hem derecelerinin çok yüksek, hem de dereceleri yükselten olduğunu ifade etmektedir.

a) Kur’ân’da sadece bu âyette geçen رَف۪يع rafî‘ kelimesi bu durumda iki mana içermektedir. İlki Yüce Allah’ın bütün “yüksek derecelerin sahibi olduğunu” ortaya koymaktır ki O’nun yüceliğini beyan bağlamında Me‘âric 70/3’te zikredilen “yükseliş mertebelerinin sahibi oluşu” bu anlamı içermektedir. Diğer mana ihtimali ise “dilediği ve hak eden kulları için de mahşerde dereceler yükselten kudret olduğunu” beyanla ilgili olabilir.

Nitekim Sâffât 37/164’te “meleklerin bilinen bir makamı olduğu” beyan edilmektedir ki onları o makama yükselten Yüce Allah’tır. Bu arada meselenin “dünyada dereceler vermek” manası da elbette akla gelmektedir. Zira En‘âm 6/165’te “kullarından dilediklerinin derecelerini yükselttiğini” beyan etmektedir. Dahası Bakara 2/253’te aynı durum peygamberler için söz konusu edilmektedir.

b) Âyette yer alan ذُو الْعَرْشِ zü’l-‘arşi ifadesi de Yüce Allah’ın “Arş’ın sahibi” olduğunu ortaya koymaktadır. Burûc 85/15’te de yer aldığı üzere, bu sıfat Rabbimizin yüceliğini ve kudretinin sınırsızlığını, erişilmezliğini ortaya koyan bir ifadedir. Yüce Allah saltanatın sahibidir ve kullarından dilediğine çeşitli ihsan ve ikramlarda bulunabilir.

2. يُلْقِي الرُّوحَ مِنْ اَمْرِه۪ عَلٰى مَنْ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِه۪ لِيُنْذِرَ يَوْمَ التَّلَاقِ “Kavuşma günüyle ilgili uyarmak için emri gereği kullarından dilediğine rûhu (Kur’an’ı) indirir.” Yüce Allah dereceleri yükselten ve Arş’ın sahibi olması bakımından kullarından dilediğine kendi emrinden olmak üzere rûh’u yani vahyi göndermekte olduğunu da ifade etmekte, gerekçesini “(insanları) kavuşma günü” diye ifade edilen Kıyamet günü hakkında uyarmak şeklinde belirlemektedir.

a) Âyette geçen الرُّوح er-rûh kelimesinin bilinen manada “ruh” veya “Cebrâîl (as)” olmadığı, aksine “vahiy” olduğu diğer görüşlere göre daha doğrudur.(4) Çünkü Yüce Allah’ın “kullarından dilediğine indirilen şey” “vahiy”dir ve bu sayede önceki cümlede dile getirilen Allah’ın “dereceleri yükselten oluşu” bu anlamı zorunlu kılmaktadır.

Konuyla ilgili olarak hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Nahl 16/2’dir: “(Allah) kendi emri gereği ‘benden başka ilah olmadığına dair (kullarımı) uyarın ve bana karşı muttaki olun’ diye melekleri kullarından dilediği kimseye rûh yani vahiy ile gönderir.”

Buradaki الرُّوح er-rûh kelimesi tıpkı Mü’min 40/15, Şûrâ 42/52 ve Kadr 97/4’te olduğu gibi bağlam gereği “vahiy” olarak anlaşılmalıdır.(5) Bu ifade bütün peygamberlere gönderilen bilgilerin vahiy anlamında “ruh” adıyla anıldığını göstermektedir. Vahye rûh denmesinin nedeni, En‘âm 6/122’de geçtiği gibi bilgisizlikten dolayı ölü gibi olan kalbe hayat vermesidir.(6) Anlaşılıyor ki beden için ruhun anlamı neyse, dinî hayat için de vahyin anlamı odur.

b) Âyetteki مِنْ اَمْرِه۪ min emrihî ifadesi “emrinden” yani “O’nun emriyle, O’nun buyruğuyla” manasına gelmektedir. İfadenin başındaki مِنْ min edatı da bâ/bi manasına gelmekte ve “ile” anlamını içermektedir.(7) Konuyla ilgili En‘âm 6/61, Nahl 16/50, Meryem 19/64, Enbiyâ’ 21/27-28 ve Tahrîm 66/6’da meleklerin Yüce Allah’ın emrinde oluşlarını ve O’nun emrinin dışına çıkmayan özelliklerini haber vermektedir.

c) Buradaki عَلٰى مَنْ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِه۪ ifadesi “Kullarından dilediği kimseye” manasına gelmektedir. Bu ifade risaletin Yüce Allah’ın dilemesine bağlı olduğunu, kulların çalışarak bu makamı elde edemeyeceklerini göstermektedir. Peygamberlerin Yüce Allah tarafından seçildiği konusu Bakara 2/105, En‘âm 6/124, Hacc 22/75 ve Şûrâ 42/13’te de beyan edilmektedir. Demek ki peygamberlik vehbîdir, kesbî değildir.

d) Âyette geçtiği üzere, mahşere يَوْمَ التَّلَاقِ yevmu’t-telâk “kavuşma günü” denmesinin nedeni, ruhların bedenlerle, göktekilerin yerdekilerle, amellerin onları işleyen sahipleriyle, tapınılanların tapanlarla birbirlerine kavuşmaları nedeniyledir. Mahşerde insanlar hesap günüyle kavuşacaklar ve Yüce Allah’ın huzurunda hesap vermek ve O’na kavuşmak,(8) O’na mülâkî olmak(9) üzere bulundurulacaklardır. İşte insanların dünyada yaptıklarıyla ve onların karşılıklarıyla buluşacak olmaları nedeniyle âhiret için böyle bir ifade kullanılmıştır.

Kur’ân’da “âhiret” “kıyamet günü”, “mahşer” kavramlarının yerine pek çok ifade kullanılmaktadır. Bu çerçevede bunların bir kısmını ve kısaca anlamlarını vermek istiyoruz.

ı. يوم الأزفة yevmü’l-âzifeh(10) “yaklaşmakta olan gün”;

ıı. يوم البعث yevmü’l-ba‘s(11) “diriltiliş günü”;

ııı. يوم الجمع yevmü’l-cem‘(12) “toplanma günü”;

ıv. يوم الدين yevmü’d-dîn(13) “din/hesap günü”;

v. يوم الفتح yevmü’l-feth(14) “fetih/hüküm günü”;

vı. يوم الحسرة yevmü’l-hasrah(15) “hasret günü”;

vıı. يوم الحساب yevmü’l-hısâb(16) “hesap günü”;

vııı, يوم الخلود yevmü’l-hulûd(17) “ebedîlik günü”;

ıx. يوم الخروج yevmü’l-hurûc(18) “çıkış günü”;

x. اليوم الموعود el-yevmü’l-mev‘ûd(19) “vaadedilen gün”;

xı. يوم التغابن yevmü’t-teğâbün(20) “aldanma günü”;

xıı. يوم التلاق yevmü’t-telâk(21) “karşılaşma/kavuşma günü”;

xııı. يوم التناد yevmü’t-tenâd(22) “çağırma/bağrışma günü”;

xıv. يَوْمُ الْوَع۪يدِ yevmü’l-va‘îd(23) “azap vaadedilen gün”.(24)

İşte Kur’ân’da mahşerdeki karşılaşma için kullanılan bu kavramlardan birisi de يوم التلاق yevmu’t-telâk ifadesidir ve vahyin indiriliş gayesi o günün dehşeti ve şiddeti noktasında uyarılarda bulunmasıdır.

b) Mahşer Şartları

Yüce Allah, sûrenin 16-18. âyetlerinde mahşerde insanların meydana çıkacaklarını, onların hiçbir şeyinin Allah’a gizli kalmayacağını ve “Bugün hükümranlık kimindir?” sorununun aynı irade tarafından “Kahhâr olan tek Allah’ındır” diye ifade edileceğini bildirmektedir.

Ardından, mahşer günü herkese kazandığının karşılığının verileceği, o gün hiç kimseye haksızlık edilmeyeceği, Yüce Allah’ın hesabı çabuk göreceği ifade edilmekte, yaklaşan gün hususunda insanların uyarılması emrinin Hz. Peygamber’e verildiği, çünkü o onda dehşet içinde yutkunurken yüreklerin ağızlara gelmiş olacağı, zalimlerin ise dostunun ve sözü dinlenir şefaatçilerinin olmayacağı haber verilmektedir.

ı. Gizli Saklının Olmaması

يَوْمَ هُمْ بَارِزُونَ لَا يَخْفٰى عَلَى اللّٰهِ مِنْهُمْ شَيْءٌ لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلّٰهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ “O gün onlar meydana çıkacaklar. Onların hiçbir şeyi Allah’a gizli kalmaz. (Onlara:) ‘Bugün otorite kim içindir? ‘el-Vâhıd (tek), el-kahhâr (mutlak güçlü) Allah’ındır’ (denilecektir).”

Âyetteki يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; هُمْ hum zamiri “onlar”; بَارِزُون bârizûne kelimesi “meydana çıkanlar(dır), çıkacaklardır”; لَا يَخْفٰى lâ yahfâ fiili “gizli kalmayacaktır”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; شَيْء şey’un kelimesi “hiçbr şey”; لِمَنِ الْمُلْكُ limeni’l-mülkü sorusu “mülk, hakimiyet, otorite, hükümranlık kimindir”; الْيَوْمَ el-yevme kelimesi “bugün”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “sadece Allah’ındır”; الْوَاحِد el-vâhıdi sıfatı “tek (olan)”; الْقَهَّار el-kahhâri sıfatı ise “otoriter, güçlü (olan)” demektir.

Burada mahşerde yaşanacak gerçeklerin bir bölümü ve mutlak hükümranlığın Allah’a aidiyeti gündeme getirilmeketedir.

1. يَوْمَ هُمْ بَارِزُونَ “O gün onlar meydana çıkacaklar.” Yüce Allah önceki âyette geçen يَوْمَ التَّلَاقِ tevmu’t-telâk “kavuşma günü” ifadesinin açıklamasını yapmak üzere, o günün insanların meydana çıkma günü olduğunu ifade etmektedir. Bu ifade mahşerde yaşanacak yedi aşamanın ikincisi olan “toplanma” aşaması içinde değerlendirilebilir.

“Ortaya çıkmak”, “öne atılmak”, “görünmek”, “gizli şeylerin ortaya çıkması”(25) anlamlarına gelen البروز el-bürûz kelimesinin Kur’ân’daki kullanımlarına bakıldığında yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “öldükten sonra diriltilme”nin ardından gerçekleşecek “huzurda toplanma”nın değişik bir ifadesi olduğu görülecektir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen بَارِزُون bârizûne kelimesi toplanmayı, yani haşri ifade etmektedir.

Âyetin sonundaki لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ “Bugün hükümranlık kimindir?” sorusu bu kelimede yargılanmanın hemen öncesindeki toplanmanın kastedildiğini göstermektedir. Kaldı ki bu kelimenin devamında toplanmanın gerekçesi, “Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağı” şeklinde hükmün verilmesi olarak belirlenmiştir.

Bu durumda söz konusu mesajın Yüce Allah’ın huzurunda toplanmayla ilgili bir kelime olarak kullanıldığının bir başka delilidir. Söz konusu kelime benzer bir anlamda ve içerikte İbrahim 14/49’da da şu şekilde geçmektedir: “O gün yeryüzü başka bir yeryüzüne, gökler de (başka gökler) haline getirilecek, (insanlar) tek ve her şeyden güçlü, mutlak otorite sahibi olan Allah’ın huzuruna çıkacaklardır.”

Bu konuda hatırlanması gereken âyetlerden birisi de İbrâhim 14/21’dir: “(Kıyamet gününde) hepsi Allah’ın huzuruna çıkmış olacak ve zayıflar büyüklük taslayanlara diyecekler ki: Biz sizin tâbilerinizdik. Şimdi siz, Allah’ın azabından herhangi bir şeyi bizden savabilir misiniz?”

Yüce Allah, bu âyette insanların toplu bir şekilde kendi huzurunda toplanacağını, ardından da insanlar arasında yaşanacak tartışmaların neler olacağını belirtmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen mesaj, bu doğrultuda insanların Yüce Allah’a kavuşma gününde O’nun huzurundaki toplanmalarıyla ilişkilendirilmiş olmaktadır.

2. لَا يَخْفٰى عَلَى اللّٰهِ مِنْهُمْ شَيْءٌ “Onların hiçbir şeyi Allah’a gizli kalmaz.” Yüce Allah insanları yargılamak üzere huzurunda topladığı o gün insanlarla ilgili hiçbir şeyin kendisine gizli kalmayacağını ilan etmektedir. Bu vesileyle müminlere moral, karşıtlarına ise gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır. Bu ifadenin göklerde ve yerde hiçbir şeyin Allah’a gizli kalmayacağıyla ilgili mesaj içeren benzerleri Âl-i İmrân 3/5 ve İbrâhim 14/37’de yer almaktadır.

‘Âdiyât 100/9-11’de şöyle buyrulmaktadır: “(Bu nankör insan) kabirlerde bulunanların diriltilip dışarı atılacağı (günü) ve kalplerde gizlenenlerin ortaya döküleceğini bilmez mi? Şüphesiz ki, Rableri o gün onlardan tamamıyla haberdardır.” Âyette yer alan “kalplerde gizlenenlerin ortaya dökülmesi” ifadesi, âhirette hiçbir şeyin gizli saklı kalmayacağını ve Allah’ın bilgisinin dışında başka bir alanın imkânsız olduğunu ortaya koymaktadır. Târık 86/9. âyette de ifade edildiği üzere, “mahşerde bütün sırlar ortaya dökülecektir.” Benzer şekilde Hâkka 69/18 ve Zilzâl 99/7’te de aynı hakikate dikkat çekilmektedir.

Mü’min 40/19’da beyan edildiği gibi, insanlar daha hayattayken gözlerinin hain bakışlarını ve gönüllerinin içindekileri bilen Yüce Allah’ın bu bilgisinin, âhirette de aynen devam edeceği haber verilmektedir. Bu sayede insanların bu bilgiye göre hareket etmesi onlardan istenmekte, özellikle nankörlerin bu gerçeği görmezlikten gelmelerinin onlara hiçbir kazanç sağlamayacağı, aksine korkunç bir felakete neden olacağı hatırlatılmaktadır. Yüce Allah, âhiretteki hesap sorma işleminde insanların dünyadaki işlerinden âhirette de bütünüyle haberdar olduğunu tekrar vurgulamakta, bu bilgiyle insanların, özellikle de nankörlerin mahşer sonrası için inkârdan vazgeçmelerini istemektedir.

Bu âyetin mesaj olarak bir benzeri En‘âm 6/3’te şu şekildedir: “O, göklerde ve yerde (tek) Allah’tır. Gizlinizi, açığınızı bilir; (ayrıca hayır ve şerden) ne kazanacağınızı da bilir.” Benzer bir mesaj Tâhâ 20/7’de de yer almaktadır.

Bakara 2/33’te açıkladığımız üzere, Yüce Allah açık ve gizli her şeyi bilmektedir. Ra‘d 13/8-10’da bu konuda şu bilgiler yer almaktadır: “Allah, her dişinin ne taşıdığını, rahimlerin neyi eksiltip neyi ne kadar arttıracağını da bilir. Her şey O’nun katında bir ölçü ve gayeye bağlanmıştır. O, bilinemeyen ve bilinebilen her şeyi, mutlak büyük ve mutlak aşkın olarak bilendir. O’nun için içinizden birinin düşüncesini gizlemesiyle açığa vurması ya da geceleyin köşe bucak gizlenip de gündüzün ortaya çıkması arasında hiçbir fark yoktur.”

Mülk 67/13-14’te de şöyle buyrulmaktadır: “Sözünüzü ister gizleyin, ister açığa vurun; (bilin ki), Allah kalplerin özünü dahi bilmektedir. Yaratan bilmez mi hiç! O, derin bilgi sahibidir; her şeyden haberdardır.” Bu âyetlerdeki temel öğreti Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli olmayacağının bildirilmesidir.

Bakara 2/225 ve Mâide 5/89’da beyan edildiği üzere, kalplerin kazandığı şeylerden de sorumlu tutulacağımız gerçeğinden hareketle, Yüce Allah’ın her şeyi bildiği ve hesabı buna göre soracağı da Kur’ân’da verilen bilgiler arasındadır. Konuyla ilgili çarpıcı başka bir ayrıntı ise Bakara 2/284’tedir: “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah’ındır (ve O’nun bilgi alanındadır). Siz içinizdeki bilgi veya düşünceleri açıklasanız da onları saklasanız da Allah onunla sizi hesaba çekecektir. Dilediğini bağışlayacak, dilediğine ise azap edecektir. Allah’ın gücü her şeye yeter.”

3. لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلّٰهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ “‘(Onlara:) ‘Bugün otorite kim içindir? ‘el-Vâhıd (tek), el-kahhâr (mutlak güçlü) Allah’ındır’ (denilecektir).” Yüce Allah mahşerdeki sorgulama öncesinde başta inkârcılar olmak üzere bütün muhataplara “Bugün mülk, egemenlik, hükümranlık, yetki, otorite kimindir?” şeklinde seslenileceğini ve beraberinde de “Her şeyden üstün ve tek olan Allah’ındır” cevabının verileceğini bildirmektedir.

Burada soruya konu edilen meselede muhataplardan cevap beklenmemekte, sacede mutlak hükümranlığın Yüce Allah’a ait olduğu vurgulanmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, benzer içerikte cevabını Yüce Allah’ın verdiği diğer örnekler ise En‘âm 6/12, Ra‘d 13/16 ve Sebe’ 34/24. âyetlerdir.

Konuyla ilgili olarak Furkân 25/26’da şöyle buyrulmaktadır: “Mutlak hâkimiyet işte o gün Rahmân’a ait bir gerçeklik olacaktır. O gün kâfirler için çok çetindir.” Bu ve başka bazı âyetlerde(26) mahşer şartlarının tek hâkiminin Yüce Allah olduğu açıkça vurgulanmaktadır. Mahşer şartları mutlak anlamda hakkın ve hukukun yerini bulacağı zaman ve mekân olacaktır.

Bu cümlenin verdiği anlamın içerisinde Yüce Allah’ın hükümranlığının dışında hiçbir gücün gerçek hükümran olarak anılamayacağı bildirilmekte, özellikle dünya hayatında insanlara nispet edilen gücün geçiciliği ve alt edilebilirliği hatırlatılmış olmaktadır. Bu âlemde hiç kimse Yüce Allah’a ve O’nun eşsiz ve erişilmez gücüne karşı çıkmamalıdır; âyette verilmek istenen ilk mesaj budur.

Yüce Allah kendisini bu âyette iki sıfatıyla tanıtmaktadır ki bunların ilki الْوَاحِد el-vâhıd kelimesidir ve “Yüce Allah’ın ehadiyyetini, yani tek oluşu”nu ifade etmektedir. Diğeri ise Rabbimizin الْقَهَّار el-kahhâr sıfatıdır ki bu da “her şeyden güçlü, mutlak otorite sahibi, mahlûkata üstün, sınır tanımayan, mutlak otorite sahibi, azap ediciliğinden korkulması, sakınılması gereken güç” manalarına gelmektedir.

Bu iki sıfat hakkında Sâd 38/65’te bilgi verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Mahşerin sahibi olan kudret kendisini hem “tek” olarak hem de “gücü ve otoritesi hiç kimse tarafından altedilemez” şeklinde tanıtmaktadır. Demek ki bu gücün sahibi olmayanların mahşeri olmayacağı gibi böyle varlıklara ilahlık isnadı da son derece yanlıştır ve sonu hüsranla neticelenecek korkunç bir vebali içermektedir.

ıı. Haksızlık Edilmemesi

اَلْيَوْمَ تُجْزٰى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ لَا ظُلْمَ الْيَوْمَ اِنَّ اللّٰهَ سَر۪يعُ الْحِسَابِ “Bugün herkese kazandığının karşılığı verilecektir. Bugün haksızlık yoktur. Şüphesiz ki Allah hesabı hızlı olandır.”

Âyetteki اَلْيَوْمَ el-yevme kelimesi “bu gün”; تُجْزٰى tüczâ edilgen fiili “karşılık verilecektir”; كُلُّ نَفْسٍ küllü nefsin tamlaması “her cana, herkese”; بِمَا كَسَبَتْ bimâ kesebet ifadesi “kazanmış olduklarının karşılığı olarak”; لَا ظُلْمَ lâ zulme ifadesi “haksızlık yok(tur)”; اَلْيَوْمَ el-yevme kelimesi “bu gün”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; سَر۪يعُ الْحِسَابِ serî‘u’l-hısâbi ifadesi se “hesabı hızlı gören(dir), hızlıca hesaba çeken(dir)” demektir.

Burada mahşerde yaşanacak mutlak adalet ve Yüce Allah’ın hesabı çabuk göreceği gündeme getirilmektedir.

1.اَلْيَوْمَ تُجْزٰى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ لَا ظُلْمَ الْيَوْمَ “Bugün herkese kazandığının karşılığı verilecektir. Bugün haksızlık yoktur.” Yüce Allah mahşer şartlarında herkese dünyada kazandığının tam karşılığının verileceğini ve hiç kimseye haksızlık edilmeyeceğini haber vermektedir. Nahl 16/111’de şöyle buyrulmaktadır: “Gün (gelecek), herkes kendi canını kurtarmak için uğraşmak üzere (huzura) gelecektir. Herkese yaptığının tam karşılığı eksiksiz ödenecektir; onlara asla zulmedilmeyecektir.” Bu cümlenin benzerleri Bakara 2/281, Âl-i İmrân 3/25, 161 ve Zümer 39/70 gibi âyetlerde de geçmektedir.

Yüce Allah insanların dünyada yapıp ettikleri her ne varsa onların tam karşılığının kendilerine verileceğini, hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık edilmeyeceğini bildirmektedir. Kur’ân’da bu konuda pek çok âyet vardır(27) ve âhiret yurdunun haksızlık yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı bir adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.(28) Necm 53/39-41’de de yer aldığı üzere, insanlar kendi yaptıklarını görecekleri için onlara yönelik herhangi bir haksızlıktan söz edilemez.

Yüce Allah âyetin لَا ظُلْمَ الْيَوْمَ “O gün (hiç kimseye) haksızlık yoktur” cümlesinde hiç kimseye haksızlık edilmeyeceğini ilan etmektedir. “Muhakkak ki Allah insanlara hiçbir şekilde zulmetmez; fakat insanlar kendilerine zulmederler” mealindeki Yûnus 10/44’te de açıkladığımız gibi, burada Yüce Allah’ın kullarına karşı tutumu ve insanların kendilerine karşı haksızlıkları gündeme getirilmektedir. Nisâ’ 4/40’ta şöyle buyrulmaktadır: “Allah (hiç kimseye) zerre kadar bile olsa haksızlık etmez.”

Burada muhataplar öncelikle müşrikler olduğu için, hitabın da öncelikle onlara yönelik olarak anlaşılması gerekmektedir. Ancak mesajı bütün insanları içerecek şekilde evrensel manada anlamakta herhangi bir sakınca da yoktur. Yüce Allah’ın insanlara “yapılmayacağını haber verdiği haksızlık”, elbette hem dünyada, hem de âhirette hak ettiklerini kendilerine tastamam vereceğiyle ilgilidir.

Hak ettikleri ödüller veya nimetler her ne ise Yüce Allah onu hak sahiplerine eksiksiz verir. Başkalarının yaptığı kötülükleri diğerlerinin üzerine sorumluluk olarak yazmaz; birinin suçunun cezasını başkasına yüklemez. Yarattığı mahlûkata hak etmediklerini yapmaz; onları hak etmedikleriyle asla ve asla cezalandırmaz. İmanlarını ve amellerini eksiltip zayi etmez; uyguladığı birtakım imtihanlar hariç, hak etmedikleri sıkıntılarla da onları başbaşa bırakmaz.

2. اِنَّ اللّٰهَ سَر۪يعُ الْحِسَابِ “Şüphesiz ki Allah hesabı hızlı olandır.” Yüce Allah’ın hesabı da azabı da süratlice gerçekleştireceğini beyan etmek üzere Kur’ân’da 10 kullanım(29) vardır ki bunlardan biri de bu âyettedir. Yüce Allah insanları hızlıca hesaba çekeceğini ve hesabı çok çabuk göreceğini beyan ederek “bize sıra gelmez” türünden bir algıyı reddetmektedir. Bu ve benzer ifadeler aslında inkârcılara yönelik bir tehdit içermektedir.

Yüce Allah’ın hesabı hızlıca görmesi hiç kimseye haksızlık edilmeyeceğini, azabı hak edene hak ettiğinin fazlasını vermeyeceğini de göstermektedir. Hesaba çekilmek de esasında bir değere muhatap kılınmaktır. Zira hesabın diğer türlerini yaşayıp sorgulanmaya değer görülmeyecek kişilerin varlığından da Kur’ân’da söz edilmektedir.(30)

ııı. Zalimlerin Çaresizliği

وَاَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْاٰزِفَةِ اِذِ الْقُلُوبُ لَدَى الْحَنَاجِرِ كَاظِم۪ينَ مَا لِلظَّالِم۪ينَ مِنْ حَم۪يمٍ وَلَا شَف۪يعٍ يُطَاعُ “Yaklaşan gün hakkında onları uyar! Çünkü (o anda) dehşet içinde yutkunurken yürekleri ağızlarına gelecektir. Zalimlerin hiçbir dostu ve sözü dinlenir hiçbir şefaatçisi yoktur.”

Âyetteki وَاَنْذِرْهُمْ ve enzirhum emri “ve onları uyar”;يَوْم الْاٰزِفَة yevme’l-âzifeti ifadesi “yaklaşmakta olan gün hakkında”; اِذ iz edatı “hani”; الْقُلُوب el-kulûbü kelimesi “kalpler”; لَدَى الْحَنَاجِرِ lede’l-hanâciri ifadesi “hançerelere dayanmış olacak(tır)”; كَاظِم۪ين kâzımîne kelimesi “öfke içinde olarak”; مَا لِلظَّالِم۪ينَ mâ li’z-zâlimîne ifadesi “zalimler, haksızlık edenler için yoktur, olmayacaktır”; مِنْ حَم۪يمٍ min hamîmin kelimesi “hiçbir sıcak dost da”; وَلَا شَف۪يعٍ ve lâ şefî‘ın kelimesi “şefaatçi de”; يُطَاعُ yutâ‘u edilgen fiili “kendisine itaat edilen, itibar edilen” demektir.

Burada mahşerde yaşanacak zorluklarla ilgili uyarılar gündeme getirilmektedir.

1. وَاَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْاٰزِفَةِ اِذِ الْقُلُوبُ لَدَى الْحَنَاجِرِ كَاظِم۪ينَ “Yaklaşan gün hakkında onları uyar! Çünkü (o anda) dehşet içinde yutkunurken yürekleri ağızlarına gelecektir.” Yüce Allah bu âyette mahşer günü için bir başka ismini daha dile getirmekte ve o gününيَوْم الْاٰزِفَة yevmü’l-âzifeh(31) “yaklaşmakta olan gün” olduğunu haber vermekte, işte o güne karşı insanları, özellikle de inkârcıları uyarmasını Hz. Peygamber’e emretmektedir.

Âyette geçen الْاٰزِفَة el-âzifeh kelimesi Kamer 54/1. âyet gereği “Son Saat”, Necm 53/57 gereği “yaklaşan şey” anlamında “kıyamet günü” manasına gelmektedir. Kur’ân’da bir kez de Âl-i İmrân 3/134’te el-kâzımîne şeklinde geçen كَاظِم۪ين kâzımîne kelimesi “yutanlar” manasına gelmekte, burada da kişinin sıkıntılı zamanında yutkunarak yüreklerin ağızlara gelmesi bağlamında kullanılmaktadır.

Bu ifadenin Vâkı‘a 56/83-84 ve Kıyâmet 75/26. âyetlerde verilen bilgiler doğrultusunda Kıyamet gününü değil de “ölüm anı”nı ifade etmesi de mümkündür. Çünkü devam eden cümlede “yüreklerin ağızlara geleceği ve insanların gam, keder, korku ve dehşet içerisinde yutkunacakları” ifade edilmektedir. Bu durum daha çok ölüm anını anlattığı için Ebû Müslim burada sözü edilen “yaklaşan gün” ifadesinden maksadın hekesin “ölüm günü, ölüm anı” olduğu kanaatini ileri sürmüştür.(32)

Ahzâb 33/10’da geçen bir ifadede “kalplerin hançerelere dayanması”ndan söz edilmesi, bu durumun dünya hayatında çekilen sıkıntılar için de kullanıldığını göstermektedir. Esasında âyetin son cümlesine bakıldığında maksadın mahşer günü olduğu anlaşılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen bu ifade insanların gerek ölüm anında, gerekse mahşerde şiddetli bir korku çekeceklerini ve sıkıntı nedeniyle konuşamayacaklarını, zorlukla yutkunacaklarını sembolize etmektedir.

2. مَا لِلظَّالِم۪ينَ مِنْ حَم۪يمٍ وَلَا شَف۪يعٍ يُطَاعُ “Zalimlerin hiçbir dostu ve sözü dinlenir hiçbir şefaatçisi yoktur.” Yüce Allah zalimlerin mahşer günü hiçbir şekilde sıcak ve candan bir dostu olmayacağı gibi sözüne itaat edilebilecek, yani sözü itibara alınabilecek hiçbir şefaatçilerinin de olmayacağını beyan etmektedir.

Âyetin başındaki مَا mâ ve sonrasında gelen مِنْ min edatları cümleye mutlak olumsuz bir mana katmakta ve zalimler için mahşerde dost ve şefaatçinin hayal olduğunu göstermektedir. Bu konuda inkârcıların müşriklerin dünyadaki zanlarının ve beklentilerinin bütünüyle yanlış ve boş olduğu ortaya konulmuş olacaktır.

Şu‘arâ’ 26/100-101’de şöyle buyrulmaktadır: “Şimdi artık bizim şefaatçilerimiz de yakın (candan, sıcak) bir dostumuz da yoktur.” Dünyada edinilen şefaatçilerin mahşer şartlarında hiç bir etkinliklerinin bulunmayacağı, hatta ortalıkta olmayacakları, başkalarına yardım bir tarafa, kendilerine bile yardımlarının dokunmayacağı ifade edilmektedir.

a) حَم۪يمٍ hamîm “yakın/candan/sıcak bir dost.” Cehennemliklerin orada yakınacağı konulardan birisi de yakın/sıcak/candan bir dosttan yoksun olmalarıyla ilgilidir. Zuhruf 43/67’de beyan edildiği gibi, “o gün muttakîler harç, dünyadaki dostlar birbirlerinin düşmanı olacaklar”dır. Âyette geçen حَم۪يم hamîm kelimesi tıpkı Şu‘arâ’ 26/101 ve Me‘âric 70/10’da da geçtiği gibi “sıcak, yakın, candan, birinin derdini kendisine dert edinen, ona önem verip ihtimam gösteren”(33) gibi anlamlar vermektedir.

Kur’ân’da 20 kez geçen حَم۪يم hamîm kelimesi çeşitli âyetlerde “sımsıcak, samimi dost, can dost”,(34) bir kısım âyette ise “şiddeti son noktada kaynar su”(35) anlamına gelmektedir. Burada حَم۪يم hamîm kelimesi “yakın/sıcak/dost” gibi bir anlama gelmekte ve mahşerde yardımlaşmanın olmayacağı haber verilmektedir.

b) شَف۪يعٍ şefî‘ “şefaatçi.” Yüce Allah zalimlerin mahşerde sıcak bir dostu olmayacağı gibi şefaatçilerinin de bulunmayacağını bildirmektedir. Zümer 39/44’te de ele aldığımız üzere, Kur’ân’da “tek olanı çift yapmak” anlamındaki ş-f-‘a kökünden kelimeler 26 âyette kullanılmaktadır.

Nisâ’ 4/85’te yeşfa‘/şefâ‘ah kelimesi dünya hayatı için “öncülük etmek, katkıda bulunmak”, Fecr 89/3’te geçen şef‘ kelimesi ise “çift” anlamına gelmektedir. Âhiretle ilişkilendirilen diğer kullanımları ise beş başlıkta ele alınmakta, bunlardan birisi “müşriklerin beklediği türden bir şefaatin kesinlikle olmayacağı” beyan edilmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen husus da budur.

c) Yüce Allah’ın Bilgisi ve İnkarcıların Helak Sebebi

Yüce Allah, sûrenin 19-22. âyetlerinde Allah’ın, “gözlerin hainliğini, hain bakışını ve kalplerin gizlediğini” bildiğini, mahşerde adaletle hükmedeceğini, O’nun peşi sıra yalvardıklarının ise hiçbir şekilde hükmedemeyeceklerini bildirmektedir.

Ardından, kuvvet ve yeryüzündeki eserleri bakımından sonrakilerden daha üstün olan öncekilerin sonunun nasıl olduğunu görmek üzere yeryüzünde gezip dolaşılması gerektiği, onları günahları yüzünden Yüce Allah’ın cezalandırdığı, bu cezadan onları hiç kimsenin koruyamadığı ifade edilmekte, cezalandırılmalarının sebebi için şu bilgilere yer verilmektedir: “Bunun sebebi, rasülleri/elçileri kendilerine apaçık âyetler (deliller, mucizeler) getirdikleri halde, inkâr etmeleri idi. Allah da onları yakalamıştı.”

ı. Allah’ın Bilgisi ve Hükmünde Adaleti

يَعْلَمُ خَآئِنَةَ الْاَعْيُنِ وَمَا تُخْفِي الصُّدُورُ وَاللّٰهُ يَقْض۪ي بِالْحَقّ وَالَّذ۪ينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِه۪ لَا يَقْضُونَ بِشَيْءٍ اِنَّ اللّٰهَ هُوَ السَّم۪يعُ الْبَص۪يرُ “(Allah) gözlerin (bakışların) hainliğini ve kalplerin gizlediğini bilir. Allah adaletle hükmedecektir. O’nun peşi sıra yalvardıkları ise hiçbir şeyde asla hükmedemezler. Şüphesiz ki yalnızca Allah, es-semî’dir (her şeyi işitendir); el-basîr’dir (her şeyi görendir).”

Buradaki يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilmektedir, bilir”; خَآئِنَةَ الْاَعْيُنِ hâinete’l-a‘yuni tamlaması “gözlerin gizlediğini, hainliği de”; وَمَا تُخْفِي ve mâ tuhfî ifadesi “ve gizlemekte olduğu şeyleri de”; الصُّدُور es-sudûru kelimesi “kalpler(in)”; وَاللّٰهُ vellâhu kelimesi “Allah”; يَقْض۪ي yakdî fiili “hüküm verir, verecektir”; بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “hak ve adaletle”; وَالَّذ۪ينَ يَدْعُونَ vellezîne yed‘ûne ifadesi “dua ettikleri, yalvardıkları kişiler, şeyler”; مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’nun peşi sıra”; لَا يَقْضُونَ lâ yakdûne fiili “hüküm veremezler”; بِشَيْء bi şey’in ifadesi “herhangi bir şeyde, hiçbir şeyde”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; هُوَ huve zamiri “O’dur O”; السَّم۪يع es-semî‘u sıfatı “işiten(dir)”; الْبَص۪ير el-basîru sıfatı ise “gören(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi gündeme getirilmektedir.

1.يَعْلَمُ خَآئِنَةَ الْاَعْيُنِ وَمَا تُخْفِي الصُّدُورُ “(Allah) gözlerin (bakışların) hainliğini ve kalplerin gizlediğini bilir.” Bu âyet daha önce yorumlamaya çalıştığımız Mü’min 40/16. âyetteki bilgiyle birlikte anlaşılmalıdır. Yüce Allah insanların yapıp ettiği her ne varsa hepsini bildiğini beyan etmekte, bu bağlamda konuyu iki nokta üzerinden hatırlatmaktadır.

Buna göre Yüce Allah خَآئِنَةَ الْاَعْيُنِ hâinete’l-a‘yuni “gözlerin hainliğini”, yani “hain bakışlarını”, “bakışların gizlediği hainlikleri”, “artniyetli bakışları”, “bakışlardaki gizli ihaneti” bildiğini ifade etmektedir. Bu ifadenin peşi sıra Yüce Allah kalplerin gizlediklerini de bildiğini haber vermektedir.

a) Mülk 67/13-14’te şöyle buyrulmaktadır: “Sözünüzü ister gizleyin, ister açığa vurun; (bilin ki), O (Allah) kalplerin özünü dahi bilmektedir. Yaratan bilmez mi hiç! O, derin bilgi sahibidir; her şeyden haberdardır.” Yüce Allah insanların gizlediklerini de açığa vurduklarını da gayet iyi bilmektedir. Bu bağlamda Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(36)

Ra‘d 13/8-10’da şöyle buyrulmaktadır: “Her dişinin neye gebe kalacağını, rahimlerin neyi eksik, neyi ziyade edeceğini Allah bilir. Onun katında her şey ölçü iledir. O, görüleni de görülmeyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir. Sizden, sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.”

Benzer şekilde Teğâbun 64/4’te de şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde olanları bilir. Gizlediklerinizi ve açığa vurduklarınızı da bilir. Allah kalplerde olanı bilendir.” Yâsîn 36/76’daki ifade de aynı manayı vermektedir: “(Ey Peygamber!) O halde sözleri sakın seni üzmesin. Biz, onların gizlemekte olduklarını da, açığa vurduklarını da biliyoruz.”

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesaja uygun olarak “Allah’ın her şeyi bilmesi” konusunu Bakara 2/33’te detaylı bir şekilde ele almıştık. Burada şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Bakara 2/225, 284, En‘âm 6/3, 59 ve Ra‘d 13/8-10 gibi pek çok âyette Yüce Allah’ın bilgisinin sınırsızlığı üzerinde durulmakta ve oldukça önemli mesajlar verilmektedir.

Bütün bu ve benzer âyetlerdeki mesajlardan anlaşılıyor ki, Yüce Allah için açık-gizli davranışlarla ilgili olarak bilgi sahibi olmada herhangi bir sınır söz konusu değildir. Esasında kalplerde bulunan her şey mahşerde ortaya dökülecektir.(37) Yüce Allah’ın kalplerin özünü bilmesiyle ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(38) bilgi verilmekte ve Yüce Allah’ın bilgisindeki erişilmezlik ortaya konulmaktadır.

Fâtır 35/38’de ele aldığımız üzere, olumsuz anlamda insanların davranışları bazen sahip olduklarının tamamını göstermez; çünkü içlerinde çok daha fazlasını barındırmaktadırlar. İşte bu bağlamda yorumunu yapmakta olduğumuz Mü’min 40/19’da geçen “Gözlerin gizlediği (ihanetleri) de yüreklerin sakladıklarını da bilir” ifadesi, meselenin ortaya konulmasında ve doğru anlaşılmasında çok önemli bilgi vermektedir. Yüreklerde saklanan şey esasında belirleyici olandır. Çünkü gözler yüreklerdeki duygunun bakışa yansıtılmasının aracıdır.

İster olumlu, isterse olumsuz anlamda olsun, davranışların değer kazanmasında veya isimlendirilmesinde kalbin onay durumu son derece önemlidir ve belirleyicidir. İşte Yüce Allah kendisine kalpten yönelenleri de karşı gelenleri de gayet iyi bilmekte ve değerlendirmesini ona göre yapmaktadır. Bilgisini hatırlatmasının başta gelen amacı bu olsa gerektir. Hiç kimse hiçbir şeyi Allah’tan gizleyemez,(39) bir anlamda O’na sürpriz yapamaz. Hiç kimse de yaptığının kaybolup gittiği, kayıt altına alınmadığı ve böylece zarara uğratılacağı gibi bir vehme kapılmamalıdır.(40)

2. وَاللّٰهُ يَقْض۪ي بِالْحَقّ وَالَّذ۪ينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِه۪ لَا يَقْضُونَ بِشَيْءٍ اِنَّ اللّٰهَ هُوَ السَّم۪يعُ الْبَص۪يرُ “Allah adaletle hükmedecektir. O’nun peşi sıra yalvardıkları ise hiçbir şeyde asla hükmedemezler. Şüphesiz ki yalnızca Allah, es-semî’dir (her şeyi işitendir); el-basîr’dir (her şeyi görendir).” Yüce Allah önceki âyetlerde bütün hükümranlığın kendi elinde olduğunu, hiçbir şeyin O’na gizli kalmayacağını, her canlının dünyada yaptığı şeylerin kendilerine verileceğini, hiç kimseye haksızlık edilmeyeceğini, gözlerin gizlediklerini ve kalplerin içinde sakladıklarını bildiğini hatırlatınca, artık bütün bunların gerekçesini işte bu âyette vermekte ve insanlar arasında adaletle hüküm vereceğini, putların böyle bir imkanının bulunmadığını bildirmektedir.

a) وَاللّٰهُ يَقْض۪ي بِالْحَقّ “Allah adaletle hükmedecektir.” Bu âyette iki kez geçen يَقْض۪ي بِ/ يَقْضُونَyakdî/yakdûne bi ifadesi “hüküm vermek” demektir. Secde 32/25’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, bu cümlenin mesajına benzer ifadeler yahkümü, yakdî ve yefsılü fiilleri kullanılarak Kur’ân’da pek çok âyette(41) yer almaktadır. Yüce Allah mahşerde insanlar arasında mutlak surette hak ve adaletle hükmedecek, adalet ve hakkaniyet ölçülerinde hareket ederek hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık ve adaletsizlik etmeyecektir. Hükmünde hakka riayet etmek, her hakkın sahibine eksiksiz ödenmesi anlamında mutlak manada adaletin sağlanması gerçeğini beraberinde getirmektedir.

b) وَالَّذ۪ينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِه۪ لَا يَقْضُونَ بِشَيْءٍ “O’nun peşi sıra yalvardıkları ise hiçbir şeyde asla hükmedemezler.” Buradaki مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi muhataplar müşrikler olduğu için “O’ndan başka” manasından ziyade “O’nun peşi sıra, O’nun altında, aşağısında” gibi manalarda yorumlanmalıdır. Bu arada âyette olumsuzluk manası veren لَا lâ ve بِ bi edatının birlikte kullanımı cümleye mutlak bir olumsuzluk ve imkânsızlık manası kattığı için tercümeye “hiçbir şekilde” ifadesini ekleme zorunluluğu vardır.

Yüce Allah mutlak adaleti tesis edeceğini beyan ettikten sonra, bu cümlede putperestlere seslenmekte ve Allah’ın peşi sıra yalvarıp yakardıkları, önlerinde tapınıp durdukları varlıkların hiçbir şekilde ve hiçbir şeyle ilgili olarak hüküm veremeyeceklerini de haber vermektedir. Bu ifade puta tapanların onları şefaatçi edinme beklentilerinin son derece hatalı ve boş bir beklenti olduğunu da ortaya koymaktadır.

Şefaat edebilmek için hüküm yetkisine sahip olmak gerekmektedir. Fâtiha 1/4 ve İnfitâr 82/19 gibi âyetler gereği mahşerde tek hükümran kudret Yüce Allah olduğuna göre, şefaat yetkisi de sadece ve bütünüyle O’na aittir; Zümer 39/44’te beyan edilen husus da budur.

c) اِنَّ اللّٰهَ هُوَ السَّم۪يعُ الْبَص۪يرُ “Şüphesiz ki yalnızca Allah, es-semî’dir (her şeyi işitendir); el-basîr’dir (her şeyi görendir).” Yüce Allah mahşerle ilgili verdiği bütün bu bilgilerin sonunda “vurgulu” bir ifade tercih ederek gerçek manada her şeyi mükemmel bir şekilde işitenin ve görenin sadece ve sadece kendisi olduğunu beyan etmektedir. Bu konuda çeşitli âyetlerde(42) benzer kullanımlar söz konusudur. Böylece vereceği kararlarda hiçbir şekilde eksiklik olamayacağını müminlere moral, inkârcılara ise gözdağı unsuru şeklinde bildirmektedir.

Âyette yer alan هُوَ huve “fasıl zamiri” bir hasr/kasr tekniğidir ve cümleye “vurgu” manası katmaktadır. Buradaki vurgulu ifade dünya hayatında inkârcıların gerek açıktan, gerekse gizlice ne tür hainlikler planlayıp yaptıklarını Rabbimizin bildiğini göstermesi açısından inkârcılara yönelik bir gözdağı mesajı içerdiği söylenmelidir.

ıı. İbret İçin Seyahat Edilmesi

اَوَلَمْ يَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذ۪ينَ كَانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ كَانُوا هُمْ اَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَاٰثَارًا فِي الْاَرْضِ فَاَخَذَهُمُ اللّٰهُ بِذُنُوبِهِمْ وَمَا كَانَ لَهُمْ مِنَ اللّٰهِ مِنْ وَاقٍ “Öncekilerin sonunun nasıl olduğunu görmek için yeryüzünde hiç mi dolaşmadılar? Onlar kuvvet ve yeryüzündeki eserleri yönünden bunlardan daha da üstündüler. (Böyleyken) Allah onları günahları yüzünden yakalamıştı. Onları Allah’(ın gazabın)dan koruyan da olmamıştı.”

Âyetteki اَوَلَمْ يَس۪يرُوا evelem yesîrû fiili “dolaşmadılar mı, hiç mi gezip görmediler”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ard ifadesi “yeryüzünde, ülkede”; فَيَنْظُرُوا fe yenzurû fiili “bakmak (üzere)”; كَيْفَ keyfe soru edatı “nasıl”; كَانَ kâne fiili “oldu, olmuştu, nasıldı”; عَاقِبَة ‘âkıbetü sözcüğü “âkıbeti”; الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ellezîne min kablihim ifadesi “onlardan öncekilerin”; كَانُوا هُمْ kânû hum ifadesi “onlar (şöyle) idiler”; اَشَدَّ eşedde kelimesi “daha güçlü”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, kendilerinden”; قُوَّةً kuvveten kelimesi “kuvvet bakımından”; وَاٰثَارًا ve âsâran sözcüğü “ve eserler bakımından”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde, ülkede”; فَاَخَذَهُمُ fe ehazehum ifadesi “onları hemen almıştı, yakalamıştı”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; بِذُنُوبِهِمْ bi zünûbihim ifadesi “onların günahları sebebiyle”;وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “yoktur, olmadı, olmayacak”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; مِنَ اللّٰهِ minelleâhi ifadesi “Allah’tan, Allah’a karşı”; مِنْ وَاقٍ min vâkın ifadesi ise “hiçbir koruyucu” demektir.

Burada eski kavimlerin mekânlarının ibret için gidilip gezilmesi gerektiği gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin büyük oranda bir benzeri yine bu sûrenin yani Mü’min 40/82. âyetinde de zikredilmektedir.

1.اَوَلَمْ يَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذ۪ينَ كَانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ “Öncekilerin sonunun nasıl olduğunu görmek için yeryüzünde hiç mi dolaşmadılar?” Burada ifade her ne kadar اَوَلَمْ يَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ “Yeryüzünde gezmediler mi” şeklinde ise de, maksat “gezsinler” veya “elbette gezmişlerdir; ancak gereken dersleri almamışlardır” mesajını vermektir. Çünkü bu âyetin ilk muhatabı olan Mekkeli müşrikler gerek kuzeye, gerekse güneye doğru yaptıkları yolculuklarda ‘Âd ve Semûd kavimlerinin ülkelerini veya şehirlerini, ayrıca Sodom ve Gomore gibi Lut kavminin alt üst edilen merkezlerini görmüşlerdi.

Furkân 25/40’ta da açıkladığımız üzere, bu cümle, müşriklerin gidip gördükleri yerlerde olup biteni niçin düşünmedikleri, bundan neden ibret almadıkları kınayıcı bir ifade olarak soru cümlesi şeklinde dile getirilmektedir. Buradaki يَنْظُرُوا yenzurû fiili “bakmak, yani ibret almak” demektir. Bu cümle, Kur’ân’da “öncekilerin yaşadığı yerleri gidip görmediler mi?”, yani “gitsin görsünler”,(43) “bunlarda bir ibret vardır”,(44) “onların kıssalarında nice ibretler vardır”(45) vs. şeklindeki ifadelerle aynı mesajı vermektedir.

“Hakikâti yalanlayanların âkıbeti nasıl olmuş diye yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı?”(46) meâlindeki ayetler ile yorumunu yapmakta olduğumuz ayet esasında aynı mesajı içermektedir. Maksat öncekilerin âkıbetinden ibret alınmasını sağlamak ve onların düştüğü yanlışa düşülmemesi için insanlığa uyarıda bulunmaktır. Burada gezip dolaşmaları istenenler ilk etapta elbette Mekke müşrikleridir. Çünkü onlar da önceki kavimler gibi peygamberi yalanlamış, tebliğ ettiği kitapla alay etmişlerdi. Ancak ilk muhataplar onlar olsa da mesajın evrensel olduğunu mutlak surette belirtmemiz gerekmektedir.

2. كَانُوا هُمْ اَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَاٰثَارًا فِي الْاَرْضِ فَاَخَذَهُمُ اللّٰهُ بِذُنُوبِهِمْ وَمَا كَانَ لَهُمْ مِنَ اللّٰهِ مِنْ وَاقٍ “Onlar kuvvet ve yeryüzündeki eserleri yönünden bunlardan daha da üstündüler. (Böyleyken) Allah onları günahları yüzünden yakalamıştı. Onları Allah’(ın gazabın)dan koruyan da olmamıştı.” Yüce Allah önceki nesillerin yurtlarının gezilip görülmesini isterken onların çok daha güçlü olduklarını, ancak bu güçlerinin helak edilmelerini engelleyemediğini ifade etmektedir.

a) كَانُوا هُمْ اَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَاٰثَارًا فِي الْاَرْضِ “Onlar kuvvet ve yeryüzündeki eserleri yönünden bunlardan daha da üstündüler. (” Kâf 50/36’da da yer aldığı üzere, Yüce Allah Mekkeli müşriklerden çok daha kuvvetli olan, ancak ilâhî hakikatleri reddedip zulüm üzere bir hayat yaşayanları helak etmiştir. O âyette şöyle buyrulmaktadır: “Biz, onlardan önce kendilerinden çok daha güçlü olan nice nesilleri helâk etmişizdir.” Helak edilen bu toplumların bütün peygamberleri yalanladıkları,(47) ülkelerinde azgınlık yaptıkları(48) ve orada fesatlık çıkardıkları,(49) inkârlarını azgınlığa, baskıya, zulme ve fesada dönüştürdükleri, inananlara hayatı zindan etmeye çalıştıkları anlaşılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de beyan edildiği gibi, helâk edilen önceki kavimlerin Mekkelilerden çok daha güçlü oldukları,(50) yeryüzünde daha fazla kalıcı eser bırakıp(51) sayıca daha kalabalık bir halde bulundukları da Kur’ân ayetleriyle sabittir.(52) Yüce Allah müşriklere hitaben, yaratılışça daha güçlü oldukları anlaşılan önceki kavimleri helâk ettiği gibi, Mekkelileri de sonra gelecek olan diğer zalim inkârcıları da helâk edebileceğini ifade etmek istemektedir.

Öncekilerin çok daha güçlü olmaları ve yaşadıkları topraklarda çok daha derin izler bıraktıkları beyan edilen eski milletler, azgınlıklarının karşılığını almış ve hak ettikleri akıbeti yaşamışlardır. Onlara uygulanan helakin sonrakilere de uygulanabileceği belirtilerek, geçmiş kavimlerin akıbetlerinden dersler çıkartılması için yeryüzünde gezip dolaşılması emredilmektedir.

b) فَاَخَذَهُمُ اللّٰهُ بِذُنُوبِهِمْ وَمَا كَانَ لَهُمْ مِنَ اللّٰهِ مِنْ وَاقٍ “Böyleyken) Allah onları günahları yüzünden yakalamıştı. Onları Allah’(ın gazabın)dan koruyan da olmamıştı.” Bu cümlede iki husus öne çıkmaktadır:

ı. Âyette yer alan بِذُنُوبِهِمْ bi zünûbihim ifadesindeki bâ/bi harfi Yüce Allah’ın hiç kimseye haksızlık etmediğini, aksine insanların işledikleri korkunç hatalar ve yaptıkları zulümler sebebiyle kendilerini cezalandırdığını, sebepsiz ve haksız yere hiç kimseye ceza vermediğini bildirmektedir. İnkârcı azgınların helak için yalanlamış olmaları “sonuç”tur; “sebep” ise onların sınır tanımayan azgınlıklarıdır.

ıı. Âyette geçen مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah tarafından” manasına gelebileceği gibi “Allah’ın azabına karşı” anlamına da gelebilir. Kur’ân’da üç kez(53) geçen وَاق vâkın kelimesi vekâ kökünden gelmekte ve “korumak” manasını içermektedir. Verilmek istenen mesaj, Yüce Allah’a rağmen hiçbir dost ve koruyucunun mahşerde iş göremeyeceğini zihinlere kazımaktır.

Yüce Allah’ın dışında mahşerde hiçbir dostun kişiye faydası olmayacağı gibi, hiçbir kişinin de hak edeni Yüce Allah’ın azabından koruması mümkün değildir. Zaten Zuhruf 43/67’de de beyan edildiği gibi, mahşer günü muttakiler hariç dünyadaki dostlar düşman olacaktır.

Demek ki gerçek dostluk mahşere uzanan ve oradan da cennete varabilendir. Yüce Allah azabı hak eden, dolayısıyla hem dünyadaki azabı, hem de âhiretteki çok daha şiddetli azabı hak edenler için onları Allah’tan, yani O’nun azabından ve gazabından hiç ama hiç kimsenin koruyamayacağını vurgulu bir ifadeyle dile getirmektedir.

ııı. Helak Edilmelerinin Nedeni

ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ كَانَتْ تَاْت۪يهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَكَفَرُوا فَاَخَذَهُمُ اللّٰهُ اِنَّهُ قَوِيٌّ شَد۪يدُ الْعِقَابِ “Bunun sebebi, elçileri kendilerine apaçık deliller getirdikleri hâlde inkâr etmeleriydi. Allah da onları yakalamış (cezalandırmış)tı. Şüphesiz ki O kaviyy’dir (çok kuvvetlidir); azabı da pek çetindir.”

Âyetteki ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ zâlike bi ennehum ifadesi “çünkü onlar”; كَانَتْ تَاْت۪يهِمْ kânet te’tîhim ifadesi “onlara gelmişti”; رُسُلُهُمْ rusülühum tamlaması “onların rasülleri, elçileri”; بِالْبَيِّنَات bi’l-beyyinât ifadesi “apaçık belgelerle”; فَكَفَرُوا fekeferû fiili “inkar etmişlerdi”; فَاَخَذَهُمُ fe ehazehum ifadesi “onları hemen almıştı, yakalamıştı”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; قَوِيّ kaviyyun kelimesi “güçlü(dür)”; شَد۪يدُ الْعِقَابِ şedîdü’l-‘ıkâbi ifadesi ise “azabı şiddetli olan(dır)” demektir.

Burada önceki kavimlerin neden helak edildikleriyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ كَانَتْ تَاْت۪يهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَكَفَرُوا فَاَخَذَهُمُ اللّٰهُ “Bunun sebebi, elçileri kendilerine apaçık deliller getirdikleri hâlde inkâr etmeleriydi. Allah da onları yakalamış (cezalandırmış)tı.” Yüce Allah çok daha güçlü ve kalıcı izler bırakacak kuvvette olmalarına rağmen, helak ettiğini söylediği o kavimleri aslında “günahları yüzünden” helak ettiğini önceki âyette beyan etmişti. Bu âyette ise konuyu biraz daha açmakta ve kendilerine gelen peygamberlerini ve elbetteki onların tebliğ ettiği bütün öğretileri inkar ettiklerini haber vermektedir.

Elbette sadece inkar bir helak sebebi değildir; muhtemeldir ki bu kavimler inananlara haksızlık etmişler, başta peygamberleri olmak üzere dönemlerindeki müminlere eziyet ve zulmetmişler, onlara hayatı zindan edecek azgınlıklar yapmışlar, sonuçta helaki hakettikleri için Yüce Allah da onları helak etmek üzere yakalamış ve helak etmiştir.

2. اِنَّهُ قَوِيٌّ شَد۪يدُ الْعِقَابِ “Şüphesiz ki O kaviyy’dir (çok kuvvetlidir); azabı da pek çetindir.” Yüce Allah önceki kavimleri helak ettiğini beyan ettikten sonra kendisinin son derece güçlü ve azabının da çok şiddetli olduğunu ifade etmektedir. Azabının şiddetli oluşu anlamında çeşitli âyetlerde beyanlar zikredilmektedir.(54)

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XXVII, 42.
• 2 - Semerkandî, age., III, 200; Taberî, age., XXIV, 49; Zemahşerî, age., IV, 151. 3 - Enfâl 8/8; Tevbe 9/32, 33; Yûnus 10/82; Mü’min 40/14; Saff 61/8, 9.
  • Enfâl 8/8 Tevbe 9/32 Tevbe 9/33 Yûnus 10/82 Mü'min 40/14 Saff 61/8 Saff 61/9
• 4 - Râzî, age., XXVII, 44. 5 - Semerkandî, age., II, 278; Taberî, age., XIV, 77. 6 - Zemahşerî, age., II, 569-570.
• 7 - Semerkandî, age., II, 278.
• 8 - Kehf 18/110. 9 - Ahzâb 33/44. 10 - Mü’min 40/18. Benzer bir başka kullanım için ayrıca bk. Necm 53/57.
  • Kehf 18/110 Ahzâb 33/44 Mü'min 40/18 Necm 53/57
• 11 - Rûm 30/56. 12 - Şûrâ 42/7; Teğâbün 64/9. 13 - Fâtiha 1/4; Hıcr 15/35; Şu‘arâ’ 26/82; Sâffât 37/20; Sâd 38/78; Zâriyât 51/12; Vâkı‘a 56/56; Me‘âric 70/26; Müddessir 74/46; İnfitâr 82/9, 15, 17, 18; Mutaffifûn 83/11. 14 - Secde 32/29. 15 - Meryem 19/39. 16 - Sâd 38/16, 26, 53; Mü’min 40/27. Benzer başka bir kullanım için de ayrıca bk. İbrahim 14/41. 17 - Kâf 50/34. 18 - Kâf 50/42. Benzer bir başka ifade için de ayrıca bk. Kâf 50/11. 19 - Burûc 85/2. 20 - Teğâbün 64/9. 21 - Mü’min 40/15. 22 - Mü’min 40/32. Bu son iki kullanımın kıyâmet-ahiret sürecinin “toplanma” aşamasını da ifade ettiğini söylemek durumundayız. 23 - Kâf 50/20. 24 - Okuyan, Kur’ân’a Göre Yedi Aşmada Âhiret, İstanbul, Düşün yayınları, 2015.
  • Rûm 30/56 Şûrâ 42/7 Teğâbun 64/9 Fâtiha 1/4 Hicr 15/35 Şu‘arâ 26/82 Sâffât 37/20 Sâd 38/78 Zâriyât 51/12 Vâkı‘a 56/56 Me‘âric 70/26 Müddessir 74/46 İnfitâr 82/9 İnfitâr 82/15 İnfitâr 82/17 İnfitâr 82/18 Mutaffifîn 83/11 Secde 32/29 Meryem 19/39 Sâd 38/16 Sâd 38/26 Sâd 38/53 Sâd 38/16 Mü'min 40/27 İbrâhîm 14/41 Kâf 50/34 Kâf 50/42 Kâf 50/11 Burûc 85/2 Teğâbun 64/9 Mü'min 40/15 Mü'min 40/32 Kâf 50/20
• 25 - Bu kelimenin anlamı için bk. Isfehânî, age., s. 118.
• 26 - Fâtiha 1/1; En‘âm 6/73; Hacc 22/56; Fâtır 35/13; Zümer 39/6; Mü’min 40/16.
  • Fâtiha 1/1 En‘âm 6/73 Hacc 22/56 Fâtır 35/13 Zümer 39/6 Mü'min 40/16
• 27 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 161; Nisâ’ 4/49, 77, 124; En‘âm 6/160; Yûnus 10/47, 54; Enfâl 8/60; Nahl 16/111; İsrâ’ 17/71; Meryem 19/60; Enbiyâ’ 21/47; Mü’minûn 23/62; Zümer 39/69; Mü’min 40/17; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/19. 28 - Yûnus 10/4, 47, 54; Enbiyâ’ 21/47; Zümer 39/69.
  • Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 Nisâ 4/124 En‘âm 6/160 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enfâl 8/60 Nahl 16/111 İsrâ 17/71 Meryem 19/60 Enbiyâ 21/47 Mü'minûn 23/62 Zümer 39/69 Mü'min 40/17 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/19 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enbiyâ 21/47 Zümer 39/69
• 29 - Bakara 2/202; Âl-i İmrân 3/19, 199; Mâide 5/4; En‘âm 6/165; A‘râf 7/167; Ra‘d 13/41; İbrâhim 14/51; Nûr 24/39; Mü’min 40/17.
  • Bakara 2/202 Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/199 Mâide 5/4 En‘âm 6/165 A‘râf 7/167 Ra‘d 13/41 İbrâhîm 14/51 Nûr 24/39 Mü'min 40/17
• 30 - Kehf 18/105; Kasas 28/78; Rahmân 55/39.
  • Kehf 18/105 Kasas 28/78 Rahmân 55/39
• 31 - Mü’min 40/18. Benzer bir başka kullanım için ayrıca bk. Necm 53/57.
  • Mü'min 40/18 Necm 53/57
• 32 - Râzî, age., XXVII, 49.
• 33 - Zemahşerî, age., III, 313. 34 - Şu‘arâ’ 26/101; Mü’min 40/18; Fussılet 41/34; Hâkka 69/35; Me‘âric 70/10. 35 - En‘âm 6/70; Yûnus 10/4; Hacc 22/19; Sâffât 37/67; Sâd 38/57; Mü’min 40/72; Dühân 44/46, 48; Vâkı‘a 56/42, 54, 93; Muhammed 47/15; Rahmân 55/44; Nebe’ 78/25.
  • Şu‘arâ 26/101 Mü'min 40/18 Fussilet 41/34 Hâkka 69/35 Me‘âric 70/10 En‘âm 6/70 Yûnus 10/4 Hacc 22/19 Sâffât 37/67 Sâd 38/57 Mü'min 40/72 Duhân 44/46 Duhân 44/48 Vâkı‘a 56/42 Vâkı‘a 56/54 Vâkı‘a 56/93 Muhammed 47/15 Rahmân 55/44 Nebe' 78/25
• 36 - Bakara 2/77, 284; Âl-i İmrân 3/5, 29, 118, 154; Nisâ’ 4/149; En‘âm 6/3, 28; Tevbe 9/78; Hûd 11/5; Ra‘d 13/8-10; İbrâhim 14/38; Nahl 16/19, 23; Tâhâ 20/7; Furkân 25/6; Neml 27/25; Ahzâb 33/37, 54; Yâsîn 36/76; Mü’min 40/16-19; Zuhruf 43/80; Muhammed 47/26; Mümtehıne 60/1; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13; Hâkka 69/18; A‘lâ 87/7.
  • Bakara 2/77 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/5 Âl-i İmrân 3/29 Âl-i İmrân 3/118 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/149 En‘âm 6/3 En‘âm 6/28 Tevbe 9/78 Hûd 11/5 Ra‘d 13/10 İbrâhîm 14/38 Nahl 16/19 Nahl 16/23 Tâhâ 20/7 Furkân 25/6 Neml 27/25 Ahzâb 33/37 Ahzâb 33/54 Yâsîn 36/76 Mü'min 40/19 Zuhruf 43/80 Muhammed 47/26 Mümtehine 60/1 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13 Hâkka 69/18 A‘lâ 87/7
• 37 - ‘Âdiyât 100/10. 38 - Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13.
  • ‘Âdiyât 100/10 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13
• 39 - En‘âm 6/59; Lokmân 31/16; Mücâdele 58/6-7. 40 - Bakara 2/143; İsrâ’ 17/13; Kehf 18/49; Kâf 50/18; Necm 53/39-40; Kamer 54/52-53; İnfitâr 82/10-12; Zilzâl 99/7-8.
  • En‘âm 6/59 Lokmân 31/16 Mücâdele 58/7 Bakara 2/143 İsrâ 17/13 Kehf 18/49 Kâf 50/18 Necm 53/40 Kamer 54/53 İnfitâr 82/12 Zilzâl 99/8
• 41 - Bakara 2/113; Nisâ’ 4/141; A‘râf 7/87; Yûnus 10/93, 109; Ra‘d 13/41; Nahl 16/124; Hacc 22/17, 56, 69; Neml 27/78; Secde 32/25; Mumtehıne 60/3; Câsiye 45/17; Zümer 39/3.
  • Bakara 2/113 Nisâ 4/141 A‘râf 7/87 Yûnus 10/93 Yûnus 10/109 Ra‘d 13/41 Nahl 16/124 Hacc 22/17 Hacc 22/56 Hacc 22/69 Neml 27/78 Secde 32/25 Mümtehine 60/3 Câsiye 45/17 Zümer 39/3
• 42 - Nisâ’ 4/58, 134; İsrâ’ 17/1; Hacc 22/61, 75; Lokmân 31/28; Mü’min 40/20, 56; Şûrâ 42/11; Mücâdile 58/1.
  • Nisâ 4/58 Nisâ 4/134 İsrâ 17/1 Hacc 22/61 Hacc 22/75 Lokmân 31/28 Mü'min 40/20 Mü'min 40/56 Şûrâ 42/11 Mücâdele 58/1
• 43 - Hacc 22/46; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10. 44 - Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190. 45 - Hûd 11/120; Yûsuf 12/111; Kâf 50/37; Nâzi‘ât 79/26. 46 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10.
  • Hacc 22/46 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Hûd 11/120 Yûsuf 12/111 Kâf 50/37 Nâzi‘ât 79/26 Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10
• 47 - Kâf 50/14. 48 - Hâkka 69/5-10. 49 - Fecr 89/11-12.
  • Kâf 50/14 Hâkka 69/10 Fecr 89/12
• 50 - Muhammed 47/13. 51 - Taberî, age., XXIV, 54. 52 - A‘râf 7/69; Rûm 30/9; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Kâf 50/36.
  • Muhammed 47/13 A‘râf 7/69 Rûm 30/9 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Kâf 50/36
• 53 - Ra‘d 13/34, 37; Mü’min 40/21.
  • Ra‘d 13/34 Ra‘d 13/37 Mü'min 40/21
• 54 - Bakara 2/196, 211; Âl-i İmrân 3/11; Mâide 5/2, 98; Enfâl 8/13, 25, 48, 52; Ra‘d 13/6; Mü’min 40/3, 22; Fussılet 41/43; Haşr 59/4, 7.
  • Bakara 2/196 Bakara 2/211 Âl-i İmrân 3/11 Mâide 5/2 Mâide 5/98 Enfâl 8/13 Enfâl 8/25 Enfâl 8/48 Enfâl 8/52 Ra‘d 13/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/22 Fussilet 41/43 Haşr 59/4 Haşr 59/7