Bakara Suresi

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Yüce Allah, sûrenin 53-66. âyetlerinde aynı konuya devam ederek İsrailoğulları’yla ilgili çeşitli sözlerine, davranışlarına ve nankörlüklerine dair bilgiler vermektedir.

a) Kitâb ve Furkân’a Karşılık İsrailoğulları’nın Tavrı

Yüce Allah, sûrenin 53-57. âyetlerinde doğru yolu bulsunlar diye Hz. Musa’ya el-kitâb’ı ve el-furkân’ı verdiğini, onun da muhataplarına şöyle seslendiğini bildirmektedir: “Ey kavmim! Muhakkak ki siz, buzağıyı (ilah) edinmekle kendinize kötülük ettiniz. Onun için Yaradanınıza tevbe edin de nefislerinizi (kötü duygularınızı) öldürün. Öyle yapmanız Yaratıcınızın katında sizin için mutlak manada hayırlıdır. Böylece Allah tevbenizi kabul etmiş olur. Muhakkak ki O (Allah) tevbeleri çok kabul edendir; merhameti bol olandır.”

Ardından, kavminin ona şöyle cevap verdiği bildirilmektedir: “Ey Musa!’ Biz Allah’ı açıkça görmedikçe asla sana inanmayız’ demiştiniz de bakıp dururken hemen sizi yıldırım yakalamıştı (çarpmıştı). Sonra ölümünüzün ardından şükredesiniz diye sizi diriltmiştik. Sizi bulutla gölgelendirmiş, size kudret helvası ile bıldırcın eti indirmiş (vermiş), ‘Size rızık olarak verdiklerimizin en temizlerinden yiyin’ (demiştik). (Emirlerimizi dinlememekle) onlar bize değil, aslında kendilerine yazık etmişlerdi.”

ı. Vahyin Hidayet Rehberi Oluşu

وَاِذْ اٰتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَالْفُرْقَانَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ “Hani doğru yolu bulasınız diye Musa’ya Kitabı ve furkânı (doğruyu yanlıştan ayırma yeteneği) vermiştik.”

Âyetteki وَاِذْ اٰتَيْنَا âteynâ fiili “hani vermiştik, verdik”; مُوسَى Musa kelimesi “Musa’ya”; الْكِتَاب el-kitâbe sözcüğü “kitabı, vahyi”; وَالْفُرْقَانَ ve’l-furkâne kelimesi “ve hakkı bâtıldan ayıran ölçüyü, Furkân’ı”; لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ le‘alleküm tehtedûne ifadesi ise “hidayete eresiniz diye” demektir.

Burada Hz. Musa’ya verilen vahyin özellikleri ve veriliş gayesi gündeme getirilmekte, İsrailoğulları’na verilen nimetlerden bir tanesi daha zikredilmektedir.

Yüce Allah Hz. Musa’ya el-kitâb’ı ve el-furkân’ı verdiğini beyan ederek bunun gerekçesini “insanlara rehberlik etmesi” şeklinde belirlemektedir. Bu âyette geçen الْكِتَاب el-kitâb kelimesinden maksat ilahi mesajların yer aldığı metinler, yani A‘râf 7/145 ve 150’de de yer aldığı üzere “levhalar” manasına gelmektedir.

Buradaki الْفُرْقَان el-furkân kelimesi ise “hakkı bâtıldan ayıran ölçü” manasını vermekte ve bir anlamda vahyin niteliğini ortaya koymaktadır. “İyi ile kötüyü, doğru ile yanlışı, faydalı ile zararlıyı, hak ile bâtılı, karanlık ile aydınlığı vs. ayıran değer veya ölçü”ye Furkân denilir. Bizzat ayırana da kendisi ile bunların ayırt edildiği şeye de aynı isim verilir. Bu itibarla, peygamberlere verilen vahiy, hakkı bâtıldan ayırt etmede en önemli ölçüdür. Kur’ân’da 7 kez geçen furkân/el-furkân kelimesi üç âyette(1) Kur’ân’ın ismi olarak yer almaktadır. el-Furkân kelimesi Bakara 2/53’te “Hz. Musa’ya”, Enbiyâ’ 21/48’de ise “Hz. Musa ile Hz. Harun’a” verilen mesaj manasında kullanılmaktadır. Ayrıca “Bedir”(2) ve “hakkı bâtıldan ayıran güç”(3) anlamlarında da Kur’ân’da yer almaktadır. Furkân sûresinin ilk âyetinde geçen söz konusu kelime aynı zamanda bu sûrenin ismidir.

Esasında bu kelimenin başında yer alan vâv harfine atıf/bağlaç anlamı verilince, maksat Hz. Musa’ya verilen mesajı anlayabilme ve onun sayesinde doğruyu ve yanlışı ayırt edebilme gücünü ifade eder. Bu haliyle ilgili kelime Hz. Peygamber’e ve bütün peygamberlere verilen el-hıkmeh denilen özelliği karşılamaktadır. Vâv harfine eğer tefsîriyye veya tafsîliyye manası verilirse bu defa el-kitâb’ın hakkı bâtıldan ayırt eden özelliğine dikkat çekiliyor demektir. Buna göre el-furkân kelimesi, öncesinde bulunan el-kitâb sözcüğünün sıfatı olarak kabul edilebilir.(4) Her iki durumda da verilmek istenen mesaj vahyin yol göstericiliğini ortaya koymayla ilgili olmuş olur.

Âyette geçen الْفُرْقَان el-furkân kelimesinin “Hz. Musa’ya verilen deliller”, “İsrailoğulları’na verilen huzur ve nimetler”, “Firavun ve ordusundan kaçarlarken denizin ikiye ayrılması” olduğu da ifade edilmektedir.(5) Esasında bu görüşler de elbette dikkate değerdir; ancak bizim kanaatimize göre, maksat Hz. Musa’ya verilen vahyin doğruyu yanlıştan, hakkı bâtıldan, karanlıkları aydınlıktan ayırt etme özelliğinde şekillendirilmiş olmasıdır.

Konuyla ilgili olarak Enbiyâ’ 21/48’de şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun biz, Musa’ya ve Harun’a, takvâ sahipleri için el-Furkân’ı, aydınlığı ve (gerçeği) hatırlatan (öğüdü) vermiştik.” Her iki âyeti birlikte düşündüğümüzde, verilmek istenen mesajın insanlığa rehberlik etmek ve onların önünü aydınlatmak üzere, Hz. Musa’ya ve Hz. Harun’a verilmiş olan “gerçekleri ortaya koyan ilahi mesajlar manasında levhalar”, “doğruyu yanlıştan ayırt eden ölçü” ve “karanlıkların yerini aydınlığa terk eden bir aydınlık” olduğu anlaşılmakadır. Sonuçta her peygambere verilen vahyin bu nitelikte olduğu ortaya konulmuş olmakta, böylece dalalet denen sapkınlılardan aydınlığa çıkmanın yolu vahye tâbi olmak şeklinde belirlenmiş olmaktadır.

ıı. İsrailoğulları’nın Tevbeye Davet Edilişleri

وَاِذْ قَالَ مُوسٰى لِقَوْمِه۪ يَا قَوْمِ اِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ اَنْفُسَكُمْ بِاتِّخَاذِكُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوٓا اِلٰى بَارِئِكُمْ فَاقْتُلُوٓا اَنْفُسَكُمْ ذٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بَارِئِكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ اِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّح۪يمُ “Hani Musa kavmine şöyle demişti: Ey kavmim! Şüphesiz ki siz, buzağıyı (ilah) edinmekle kendinize haksızlık ettiniz. Onun için, Yaratıcınıza tevbe edin de nefsinizi (kötü duygularınızı) öldürün! Böyle yapmanız Yaratıcınız katında sizin için hayırlı olandır. Böylece (Allah) tevbenizi kabul etmiş olur. Şüphesiz ki yalnızca O (Allah), et-tevvâb’dır (tevbeleri çok kabul edendir); er-rahîm’dir (çok merhametlidir).”

Âyettekiوَاِذْ قَالَ ve iz kâle fiili “hani demişti”; مُوسٰى Musa kelimesi “Musa”; لِقَوْمِه li kavmihî ifadesi “onun kavmine”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey kavmim”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; ظَلَمْتُمْ zalemtüm fiili “zulmettiniz, haksızlık ettiniz”; اَنْفُسَكُمْ enfüseküm tamlaması “sizin nefislerinize, kendinize”; بِاتِّخَاذِكُمُ bi’ttikâziküm ifadesi “(ilah) edinmenizle”; الْعِجْل el-‘ıcle kelimesi “buzağıyı”;فَتُوبُوا fe tûbû emri “ve tevbe edin, yönelin”; اِلٰى بَارِئِكُمْ ilâ bâriiküm ifadesi “sizin Yaratıcınıza”; فَاقْتُلُوا faktülû emri “öldürün”; اَنْفُسَكُمْ enfüseküm tamlaması “sizin nefislerinizi, kendinizi”; ذٰلِكُمْ zâliküm ifadesi “işte böylece bu durumunuz”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “hayırlı olandır”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; عِنْدَ بَارِئِكُمْ ‘ınde bâriiküm ifadesi “sizin Rabbinizin katında”;فَتَابَ عَلَيْكُمْ fe tâbe ‘aleyküm cümlesi “ve sizi affetmiştir”;اِنَّهُ هُوَ innehû huve ifadesi “muhakkak ki O’dur sadece O”; التَّوَّاب et-tevvâbu sıfatı “tevbeleri çok kabul eden”; الرَّح۪يم er-rahîmu sıfatı ise “çok merhamet eden” demektir.

Burada Hz. Musa’nın İsrailoğulları’na yönelik bir hatırlatması ve uyarısı gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ قَالَ مُوسٰى لِقَوْمِه۪ يَا قَوْمِ اِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ اَنْفُسَكُمْ بِاتِّخَاذِكُمُ الْعِجْلَ “Hani Musa kavmine şöyle demişti: Ey kavmim! Şüphesiz ki siz, buzağıyı (ilah) edinmekle kendinize haksızlık ettiniz.” Yüce Allah Hz. Musa’nın kavmine yönelik hitabına yer vermekte ve onların buzağıyı ilah edinmekle kendilerine yazık ettiklerini bildirmektedir. Daha önce yorumlamaya çalıştığımız Bakara 2/51. âyette de belirtildiği gibi, Hz. Musa 40 günlük bir bilgilenme için Sînâ Dağı’na çıkınca İsrailoğulları onun arkasından Sâmirî’nin yaptığı buzağıya tapmışlar, zalimler olarak bu büyük hatayı işlemişlerdi. İşte bu âyette de aynı konu gündeme getirilmekte ve buzağının ilah edinilmesinin aslında muhatapların kendilerine yaptığı bir zulüm olduğu tekrar dile getirilmektedir. Buzağıyı veya başka şeyleri put edinmek kişinin kendine haksızlık etmesi manasına geldiği için bundan vazgeçmek de kişiyi putperest yapan nefsin bu dürtüsünü, vesvesesini öldürmekle mümkündür ki devam eden cümlede buna değinilmektedir.

Âyette sözü edilen durumla ilgili olarak Hz. Musa’nın sapkın insanlara hitabındaki seslenişi çok ilginçtir. Demek ki tebliğde her şeyden önce muhataplar dışlanmamalı, onları kendilerinden kabul ederek “ey kavmim, ey arkadaşlarım” gibi sahiplenici ve aidiyet duygusu içeren hitaplar tercih edilmelidir. Aslı يَا قَوْمِي yâ kavmî şeklinde mütekellim yâ’lı olan يَا قَوْمِ yâ kavmi “ey kavmim” hitabı bu anlamın verilmesini gerektirmektedir.

2. فَتُوبُوٓا اِلٰى بَارِئِكُمْ فَاقْتُلُوٓا اَنْفُسَكُمْ ذٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بَارِئِكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ “Onun için, Yaratıcınıza tevbe edin de nefsinizi (kötü duygularınızı) öldürün! Böyle yapmanız Yaratıcınız katında sizin için hayırlı olandır. Böylece (Allah) tevbenizi kabul etmiş olur.” Yüce Allah âyetin bu kısmında İsrailoğulları’nın yaptığı kötülükler bağlamında ve onlarla ilgili olarak bazı noktalara dair bilgiler vermektedir.

a)فَتُوبُوٓا اِلٰى بَارِئِكُمْ فَاقْتُلُوٓا اَنْفُسَكُمْ “Onun için Yaradanınıza tevbe edin de nefislerinizi (kötü duygularınızı) öldürün.” Yüce Allah Hz. Musa’nın ardından buzağıya tapan İsrailoğulları’na seslenmekte ve yaptıkları bu korkunç hatadan dolayı bağışlanma dileğinde bulunup Rablerine tevbe etmelerini yani O’na yönelmelerini emretmekte, böylece kötülük emreden nefislerini öldürmelerini de kendilerinden istediğini bildirmektedir.

ı. Burada da geçtiği üzere, تُوبُوا tâbe/tûbû kelimesi اِلٰى ilâ cer harfiyle birlikte kullanıldığında “yönelmek” manasına gelmektedir ki bu durum öncesinde bir de istiğfar denilen “bağışlanma dileğinde bulunma”yı gerektirmektedir. İsrailoğulları buzağıyı ilah edindikleri için öncelikle bu büyük yanlıştan dönüp özür dilemeleri, sonrasında ise bu özür beyanlarında samimi ve kararlı olduklarını göstermeleri yani tevbe etmeleri kendilerinden istenmektedir.

ıı. Bu âyette Yüce Allah’ın sıfatlarından birisi olan el-bâri’ kelimesi eliflâmsız olarak zikredilerek, O’nun yoktan var ediciliğine dikkat çekilmek istenmektedir. Bu sıfat, yaratma ile ilgili diğer sıfatlardan farklı olarak, orijinal, eşsiz, benzersiz, örneksiz, mukayese etmeden tamamen ilk kez ortaya koymayı ifade etmektedir. Haşr 59/24’te geçen el-bâri‘ sıfatı bunun eliflâmlı kullanım örneğidir. Onların öncelikle istiğfarda bulunmaları, sonrasında ise bu dileklerinde samimi olduklarını gösterecekleri yönelişi gerçekleştirmeleri kendilerinden istenmektedir. Âyette özellikle Yüce Allah’ın bu sıfatı كُمْ küm “sizi, sizin” zamiriyle bir tamlama şeklinde kullanılmakta, böylece muhataplar inkâr etse bile Yüce Allah’ın onların yoktan yaratıcısı olduğu pekiştirilerek belirtilmek istenmektedir.

ııı. Yüce Allah İsrailoğulları’nın buzağıya tapınarak büyük bir hata işlediklerini bildirmekte, bu nedenle söz konusu eylemin zulüm olduğunu ifade etmektedir. Puta tapmakla kendilerine zulmedenlerin bundan vazgeçmeleri için onları bu zulme teşvik eden düşünce ve kararlılıklarını öldürmeleri yani onlardan uzaklaşmaları istenmektedir. Bu yüzden, âyette sözü edilen فَاقْتُلُوٓا اَنْفُسَكُمْ “Nefsinizi öldürün” emrinden maksat, fiziksel ve bilinen anlamda kişinin intihar etmesi demek değildir. Onu şirk denen zulme sürükleyen nefsinin bu özelliğini öldürmesi, mecazi manada kötülük emreden nefsin yok edilmesi, kötülüklerin öldürülmesi gibi manalar kastetmiş olmaktadır.

Bu ayetteki mesaj Bakara 2/56, 84, 85 ve Mâide 5/32. ayetlerdeki mesajlarla birlikte yorumlanmalıdır. Çünkü İsrailoğulları’na yazılan bir buyrukta Yüce Allah onlara hitaben “bir cana kıymayı bütün insanları öldürmek” şeklinde tanıtarak insan öldürmeyi şiddetle yasaklamaktadır. Dahası Bakara 2/56’da “ölümünden sonra diriltilmek”ten de söz edilerek buradaki ölümün manevi yani mecazi olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü bu dünyada tek ölümün olacağı Duhân 44/56’da beyan edilmektedir. Bu arada Bakara 2/84’te İsrailoğulları’ndan alınan sözde “kanlarını akıtmamaları” gerektiği belirtilirken, Bakara 2/85’te “birbirinin öldürenler” şiddetle kınanmaktadır. Bütün bu nedenlerle yorumunu yapmakta olduğumuz ayette zikredilen “kendinizi öldürün” ifadesinden maksadı “nefsi, kötülükleri öldürmek” şeklinde mecazi bir ölüm olduğunu düşünmekteyiz. Bu ayetin mesajında kişinin kendisini öldürmesinin kastedilmediğinin bir delili de “Haksız yere kendinizi öldürmeyin” şeklindeki Nisa 4/29. ayettir.

Esasında maksat eğer bu kişilerin kendilerini öldürmesi olsaydı, o zaman devam eden cümlede yer alan “tevbelerin kabul edilmesi”, sonrasında diğer âyetlerde zikredilen yine onlarla ilgili başka hususların hatırlatılması anlamını yitirirdi. Tevbesi kabul edilen birisinin intiharının anlamı olmayacağı gibi, rivayetlerde yer alan “onları başkalarının öldürdüğü” şeklindeki bilgiler de burada sözü edilen öldürmenin mecazi olduğunun bir delili olarak ileri sürülmemelidir. Tefsirlerimizde bununla ilgili olarak çeşitli rivayetler naklediliyor olsa da(6) bunların doğruluğu daima şüphelidir. Bu nedenle, biz de bunları aktararak şüpheli şeylere veya yanlışa hayatiyet kazandırmak istememekteyiz.

b)ذٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بَارِئِكُمْ “Öyle yapmanız Yaratıcınızın katında sizin için mutlak manada hayırlıdır.” Yüce Allah puta tapan İsrailoğulları’nın bu yanlıştan vazgeçmelerinin kendi katında onlar için mutlak manada hayırlı olacağını ifade etmekte, böylece şirk denen bataklıktan kurtulmak gerektiğine dikkat çekmektedir. Mâide 5/32’de belirtildiği üzere, bir cana kıymayı bütün insanları öldürmekle eşdeğer tutan ilahi iradenin insanların kendilerini öldürmesini emretmesi düşünülemez. Sanıldığı veya iddia edildiği gibi buradaki eylem fiilen bir intihar veya toplumun putperest olmayanlarının putperest olanlarını öldürmesi değil, kişileri şirk denen zulme sevk eden nefislerinin bu teşviklerinin öldürülmesidir. İşte eğer zulüm denen şirkten tevbe ederlerse, yani yaratıcı olan Yüce Allah’a yönelirlerse bunun kendileri için Allah katında mutlak manada hayırlı olacağı haber verilmektedir.

c) فَتَابَ عَلَيْكُمْ “Böylece (Allah) tevbenizi kabul etmiş olur.” Yüce Allah şirkten vazgeçmeleri durumunda bunun gerçek manada hayırlı olacağını beyan ettikten sonra kendilerine bir müjde vermekte, çünkü tevbelerini kabul edeceğini bildirmektedir. Daha önce yorumlamaya çalıştığımız Bakara 2/37. âyette de belirttiğimiz üzere, تَابَ tâbe fiili عَلَي ‘alâ edatıyla kullanıldığında “tevbe etmek” değil de “tevbeleri kabul etmek” manasına gelmektedir. Üstelik bu cümlenin başındaki fâ/fe edatı ta‘kîbiyye manası verdiği için onların yönelişinin hemen akabinde Yüce Allah’ın onların tevbelerini kabul etmiş olacağı beyan edilmiş olmaktadır.

3. اِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّح۪يمُ “Şüphesiz ki yalnızca O (Allah), et-tevvâb’dır (tevbeleri çok kabul edendir); er-rahîm’dir (çok merhametlidir).” Bu cümle hakkındaki açıklamalarımızı daha önce geçen Bakara 2/37. âyette yapmıştık. Burada şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah âyetin sonunda fasl zamiri kullanarak cümleyi vurgulu hale getirmekte ve kendisinin tevbeleri çok kabul eden olduğunu, ayrıca merhametinin de bu anlamda yoğun olduğunu hatırlatarak, bağlam gereği İsrailoğulları’nın tevbe etmesi durumunda kendilerini bağışlayacağını müjdelemiş olmaktadır. Bu cümle bağlam dışı bir yoruma tabi kılınarak mutlak manada her türlü günahtan vazgeçip istikamet gösterme kararlılığı manasında Yüce Allah’ın tevbeleri çokça kabul edeceğini ve kullarına karşı bu anlamda çok merhametli olduğunu bildirmektedir.

ııı. İsrailoğulları’nın Maksadı Aşan İstekleri

وَاِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسٰى لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتّٰى نَرَى اللّٰهَ جَهْرَةً فَاَخَذَتْكُمُ الصَّاعِقَةُ وَاَنْتُمْ تَنْظُرُونَ ثُمَّ بَعَثْنَاكُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “Hani ‘Ey Musa! Biz Allah’ı açıkça görünceye kadar sana asla inanmayız.’ demiştiniz de bakıyorken sizi yıldırım yakalamıştı (çarpmıştı). Sonra (manevi) ölümünüzün ardından, şükredesiniz diye sizi (vahiy ile) diriltmiştik.”

Âyettekiوَاِذْ قُلْتُمْ ve iz kultüm ifadesi “hani demiştiniz”; يَا مُوسٰى yâ Musa hitabı “ey Musa”; لَنْ نُؤْمِنَ len nü’mine fiili “asla inanmayacağız”; لَكَ leke ifadesi “sana”; حَتّٰى نَرَى hattâ nerâ fiili “görünceye kadar, germedikçe”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; جَهْرَة cehraten kelimesi “açıkça”;فَاَخَذَتْكُمُ fe ehazetküm fiili “(bunun üzerine) sizi yakalamıştı”; الصَّاعِقَة es-sâ‘ıkatü kelimesi “yıldırım”;وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “siz (şöyle iken)”; تَنْظُرُونَ tenzurûne fiili “bakmaktaydınız”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;بَعَثْنَاكُمْ be‘asnâküm fiili “sizi diriltmiştik”; مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ min ba‘di mevtiküm ifadesi “sizin ölümünüzden sonra”; لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ le‘alleküm teşkürûne ifadesi ise “şükredesiniz diye” demektir.

Burada İsrailoğulları’nın hadsiz bir cümlesi ve sonrasında yaşadıkları felaket gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسٰى لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتّٰى نَرَى اللّٰهَ جَهْرَةً فَاَخَذَتْكُمُ الصَّاعِقَةُ وَاَنْتُمْ تَنْظُرُونَ “Hani ‘Ey Musa! Biz Allah’ı açıkça görünceye kadar sana asla inanmayız.’ demiştiniz de bakıyorken sizi yıldırım yakalamıştı (çarpmıştı).” Yüce Allah, Hz. Musa’nın İsrailoğulları’yla yaşadığı diyalog bağlamında onların çirkin bir talepte bulunduğunu beyan etmekte ve bunun sonucunda yaşadıkları felaketi hatırlatmaktadır.

Rivayetlere göre, Hz. Musa Sînâ Dağı’na çıktığında geri döndükten sonra İsrailoğulları kendisine Yüce Allah’ı gördüğünü, kendilerinin de görmek istediklerini, bu nedenle Allah’ı kendilerine göstermesini istemişler, ancak bu hadsiz talep sonrasında korkunç bir şekilde helak edilmişlerdi. Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/153’te bilgi verilmekte ve Medine’de kitap ehlinin Hz. Peygamber’den istediği birtakım taleplere göre daha önce çok daha ağır ve büyüklerinin İsrailoğulları tarafından Hz. Musa’dan istendiği beyan edilmekte, bu çerçevede Yüce Allah’ı kendilerine açıkça göstermesini ondan talep ettikleri haber verilmektedir. Bu konuda Ahzâb 33/69 ve Saff 61/5’de de bilgiler verilmektedir.

Burada anlatılanlardan hareketle, Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’den benzer taleplerde bulunduklarında aslında sapkın İsrailoğulları’nın izini takip ettikleri, aynı azgın ve hadsiz istekleri dile getirdikleri görülmektedir. Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/92 ve Furkân 25/21’de verilen bilgiler bu noktada son derece önemli bir ışık sunmakta, bâtılın hangi asırda ve zeminde olursa olsun aynı sapkın özellikleri ortaya koyduğu anlaşılmaktadır.

Yüce Allah’ı açıkça görme isteği hadsizliğinin sonucu olarak, Nisâ’ 4/153’te de geçtiği gibi bakıp dururlarken, yani hayatın rutin gidişatı içerisindelerken veya etrafa bakarlarken korkunç bir yıldırım bu talebin sahiplerini yakalayıp çarpmış, böylece bu isteğin veya sözlerin sahipleri helak edilmişlerdi. Âyette geçen الصَّاعِقَة sâ‘ıkah/es-sâ‘ıkah ve es-savâ‘ık kelimeleri çeşitli âyetlerde geçmekte(7) ve “yıldırım”, “kasırga”, “yakıcı azap” gibi felaket ve helak içerikli manalar vermektedir.(8)

Bu kelimeyi bir sonraki âyette verilen bilgi nedeniyle, bilinen anlamda sonu ölüm getiren bir helak değil de çarptığı kişiyi ölmüş gibi yapan, yere seren, ancak bedensel manada tamamen öldürmeyen bir felaket olarak yorumlamak gerekmektedir. Zaten bu kelimenin fiil kalıbında Zümer 39/68’de “düşüp bayılmak” manası söz konusudur. Dahası A‘râf 7/143’te de Yüce Allah’ın dağa tecelli etmesiyle, oraya bakan Hz. Musa’nın düşüp bayılması olayında da aynı kökten gelen sa‘ıkan kelimesi kullanılmaktadır.

Burada dile getirilen husus, daha önce yorumladığımız Bakara 2/51. âyette sözü edilen Hz. Musa’nın Sînâ Dağı’na 40 gecelik çıkışından farklı olsa gerektir. Çünkü orada yaşananlarla burada dile getirilenler aynı değildir. Oradan dönüşte İsrailoğulları’nın buzağıya tapınmalarından söz edilmekteyken, burada dağa çıkıştan vs. söz edilmemekte, İsrailoğulları’nın Yüce Allah’ı görmedikçe iman etmeyecekleri sözleri dile getirilmektedir. Esasında bu âyette sözü edilen husus önceki âyetlerde hakkında bilgi verilen 40 günlük süre için dağa çıkıştan sonra gerçekleşmiş olmalıdır.

2. ثُمَّ بَعَثْنَاكُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “Sonra (manevi) ölümünüzün ardından, şükredesiniz diye sizi (vahiy ile) diriltmiştik.” Yüce Allah kendisini görmedikçe iman etmeyeceklerini söyleyen İsrailoğulları’nı korkunç bir yıldırımla cezalandırdığını beyan edince, bu defa onların ölüm gibi bir duruma geldikten sonra onları yeniden dirilttiğini yani onlara verdiği hayat imkânını devam ettirdiğini, sonucunda da şükretmelerini beklediğini ifade etmektedir. İşte bu âyette dile getirilen husus önceki bazı âyetlerde olduğu gibi Yüce Allah’ın İsrailoğulları’na yönelik bir nimeti olarak anlaşılıp yorumlanmalıdır. Ölümden sonra şükretmek mümkün olamayacağı için burada kast edilen ölümün de manevi, ahlâkî çöküş olduğunu, diriltilmenin de bu çöküşten vahiy ile kurtarılmak manasına geldiğini belirtmeliyiz.

Bazı müfessirlerimiz burada sözü edilen ölümü de diriltilmeyi de bilinen anlamda “ölüm” ve “diriltme” şeklinde değerlendirip, yaşanan olayın fiilen gerçekleştiği kanaatindedirler.(9) Burada sözü edilen “diriltilme”nin esasında toplum bazında ölü gibi bir mahiyete bürünenlerin bu hallerinden kurtarılmaları manasına gelebileceği de ifade edilmektedir.(10) Bu dünyada ölüp tekrar burada bir kez daha diriltilmek reenkarnasyon inancına kapı aralayacağı için bu yorumlara temkinli yaklaşmak gerekir. Ayrıca bu durum Yüce Allah’ın ölüm ve hayat kavramlarına yüklediği anlamlara da aykırıdır.

Belirtmekte yarar vardır ki eğer ölümden sonra diriltilme bu dünyada gerçekleştirse o zaman Dühân 44/56’da dile getirilen “Orada (cennette, dünyadaki) ilk ölümlerinden başka ölüm tatmayacaklar” beyanla da bir çelişki kaçınılmaz olacaktır. Benzer bir mesaj Sâffât 37/58-59’da da yer almaktadır. Bu durumda önceki âyette geçen الصَّاعِقَة es-sâ‘ıkah kelimesinin verdiği “yere düşüren, bayıltan yıldırım” manasıyla da ilişkili olacak şekilde yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen مَوْت mevt kelimesinin bilinen anlamda “ölüm” değil de ölümün benzeri olan “bayılma”, “mecalsiz kalma”, “ölü gibi olma” manalarına alınması diğer yaklaşıma göre çok daha doğrudur. Benzer bir kullanım Bakara 2/243’te de söz konusudur. Âyette geçen بَعَثْنَا be‘asnâ “diriltilme” ise muhatabın o sıkıntılı durumdan kurtarılıp normal akışa kavuşturulmasıdır.

ıv. İsrailoğulları’na Yönelik Uygulamalar

وَظَلَّلْنَا عَلَيْكُمُ الْغَمَامَ وَاَنْزَلْنَا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوٰى كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَمَا ظَلَمُونَا وَلٰكِنْ كَانُوٓا اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ “Sizi bulutla gölgelendirmiş, size kudret helvası ile bıldırcın eti indirmiş (vermiş), ‘Size rızık olarak verdiğimiz temiz şeylerden yiyin!’ (demiştik). (Emirlerimizi dinlememekle) onlar bize zulmetmemişlerdi; ancak kendilerine yazık etmişlerdi.”

Âyettekiوَظَلَّلْنَا ve zalelnâ fiili “ve gölge sağlamıştık, gölgelendirmiştik”; عَلَيْكُمُ ‘aleyküm ifadesi “size”; الْغَمَام el-ğamâme “bulutu”; وَاَنْزَلْنَا ve enzelnâ fiili “ve indirmiştik”; عَلَيْكُمُ ‘aleyküm ifadesi “size”; الْمَنّ el-menne sözcüğü “kudret helvası”; وَالسَّلْوٰى ve’s-selvâ kelimesi “ve bıldırcın eti”; كُلُوا külû emri “yiyin”; مِنْ طَيِّبَاتِ min tayyibâti ifadesi “temizlerinden, temiz şeylerden”; مَا رَزَقْنَاكُمْ mâ razaknâküm ifadesi “size rızık verdiğimiz (şeylerden)”; وَمَا ظَلَمُونَا ve mâ zalemûnâ fiili “ve onlar bize zulmetmemişlerdi, zarar verememişlerdi”; وَلٰكِنْ lâkin edatı “ancak, lakin”; كَانُوٓا kânû fiili “onlar (şöyle) idiler”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehüm tamlaması “kendi nefislerine, kendilerine”; يَظْلِمُونَ yazlimûne fiili ise “zulmediyorlar(dı)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın İsrailoğulları’na yönelik sunduğu çeşitli nimetler gündeme getirilmektedir.

1. وَظَلَّلْنَا عَلَيْكُمُ الْغَمَامَ وَاَنْزَلْنَا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوٰى كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ “Sizi bulutla gölgelendirmiş, size kudret helvası ile bıldırcın eti indirmiş (vermiş), ‘Size rızık olarak verdiğimiz temiz şeylerden yiyin!’ (demiştik).” Bu ifadenin bir benzeri A‘râf 7/160’ta da yer almaktadır.

a)وَظَلَّلْنَا عَلَيْكُمُ الْغَمَامَ وَاَنْزَلْنَا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوٰى “Sizi bulutla gölgelendirmiş, size kudret helvası ile bıldırcın eti indirmiş (vermiş)tik.” Bu cümledeki ifadeler عَلَيْهِم ‘aleyhim “onlara” şeklinde üçüncü çoğul zamirler şeklinde A‘râf 7/160’ta da geçmektedir.

ı.وَظَلَّلْنَا عَلَيْكُمُ الْغَمَامَ “Sizi bulutla gölgelendirmiştik.” Âyette sözü edilen mesaj, İsrailoğulları’na yönelik bir başka nimeti içermektedir. Yüce Allah İsrailoğulları’nı yaşadıkları çok sıcak bir ortamda çok önemli bir nimetle daha desteklemiş, aşırı ve kavurucu sıcakların ortasında onları gölgelendirerek rahatlatmıştı. Kur’ân’da dört kez(11) geçen الْغَمَام el-ğamâm kelimesi “gölge oluşturan şey, bulut” manasına gelmektedir. Bu çölün Tîh Çölü olduğu beyan edilmektedir.(12) Çölün sıcak ortamında gölgenin ne kadar büyük bir nimet olduğu elbette bilinmektedir. İşte Yüce Allah İsrailoğulları’na bu nimeti de ihsan etmiş, sıcaktan fazlaca etkilenmemelerini sağlamıştı. Bu gölgenin tam olarak ne kadar etkili olduğunu, ne kadar bir alanı kapladığını ve ne kadar bir süre devam ettiğini bilememekteyiz.

ıı. وَاَنْزَلْنَا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوٰى “Size kudret helvası ile bıldırcın eti indirmiş (vermiş)tik.” Onlara الْمَنّ el-menn “kudret helvası” ve السَّلْوٰى es-selvâ “bıldırcın eti”nin indirilmesi ise اَنْزَلْنَا enzelnâ fiilinin “ikram etmek” manası gereği, gökten veya başka bir mekândan herhangi bir şey “indirmek”ten ziyade, “ikram etmek” manasına alınmalıdır. Esasında nüzül kelimesinin “ikram etmek” manası da vardır ve bunun Kur’ân’da kullanım örnekleri de mevcuttur.(13) Kur’ân’da üç âyette(14) birlikte geçen الْمَنّ el-menn ve السَّلْوٰى es-selvâ kelimelerinin bugün tam olarak neyi karşıladığını söylemek zordur. Ancak önemli bir ikram olması nedeniyle, bir insanın hayatını devam ettirme noktasında gerekli olan asgari her türlü gıdayı içerdiklerini söylemekte herhangi bir sakınca olmasa gerektir.

b) كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ “(Onlara) ‘Size rızık olarak verdiğimiz temiz şeylerden yiyin’ (demiştik).” Yüce Allah İsrailoğulları’na kudret helvası ve bıldırcın etini ikram edince, elbette bunların طَيِّبَات tayyibât yani tertemiz ve çok önemli bir rızık olduğu gerçeği kendiliğinden anlaşılmaktadır. İşte Rabbimiz söz konusu gıdaları yemelerini, hayat için gerekli gıdalardan yararlanmalarını kendilerinden istemiştir. Bu arada رَزَقْنَا razaknâ fiilinin Yüce Allah’a nispeti, nimetleri veren gerçek gücün ve mutlak otoritenin de O olduğunun bir göstergesidir. Âyetteki مِنْ طَيِّبَاتِ ifadesindeki مِنْ min edatı gıdanın tamamını değil de bir bölümünü yemeyi içermektedir. Böylece sahip olunan nimetleri bir anda tüketmeyip sistemli ve dengeli kullanmanın önemi de bir şekilde gündeme getirilmiş olmaktadır.

2. وَمَا ظَلَمُونَا وَلٰكِنْ كَانُوٓا اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ “(Emirlerimizi dinlememekle) onlar bize zulmetmemişlerdi; ancak kendilerine yazık etmişlerdi.” Bu ifadenin aynısı A‘râf 7/160’ta da yer almaktadır. Âyetin sonunda yer alan bu ifade, İsrailoğulları’nın bu nimetlere karşı da nankörlük ettiklerini ortaya koymaktadır. Bu nankörlüğün nasıl gerçekleştiği, yani nasıl zulmettikleriyle ilgili olarak zulüm kelimesinden hareketle bazı yaklaşımlar ortaya koyabiliriz. Zulüm “bir şeyi yerinden etmek” manasına geldiğine göre, burada İsrailoğulları’nın kendilerinden isteneni yapmadıkları, belirlenen sınırları aştıkları, başka şeyler istememeleri gerekmesine rağmen istekte sınır tanımadıkları anlaşılmaktadır.

Kendilerince ortaya koydukları bu tutumlarıyla elbette Yüce Allah’a herhangi bir şekilde zarar vermiş olmamışlar, sadece ve sadece kendilerine yazık etmişlerdi; âyetin son cümlesinde hatırlatılan husus budur. Yüce Allah Kur’ân’da çeşitli konularda insanlara haksızlık etmediğini beyan ederek, insanların kendilerine haksızlık ettiklerini, kendi zulümlerinin sonuçlarına katlandıklarını bildirmektedir.(15)

b) İsrailoğulları’na Uyarılar ve Verdikleri Tepkiler

Yüce Allah, sûrenin 58-61. âyetlerinde İsrailoğulları’na şöyle dediğini bildirmektedir: “Şu ülkeye girip (yerleşin); onun (nimetlerinden) dilediğiniz gibi bolca yiyip (yaralanın); kapıdan eğilerek girin ve ‘hıttah!’ (af diliyoruz) deyin ki hatalarınızı bağışlayalım. İyilik yapanların (ödülünü) ilerde daha da arttıracağız.”

Bunun karşılığında içlerinden bazı zalimlerin kendilerinden (söylemeleri) istenen sözü başka sözle değiştirdikleri, bu şekilde yoldan çıkmaları nedeniyle üzerlerine gökten bir azap gönderdiği beyan edilmektedir. Ardından, Hz. Musa kavmi için su isteyince Yüce Allah’ın ona “Asânla taşa vur!” dediği, derhal ondan oniki pınar fışkırdığı, her kabilenin de içeceği yeri bellediği, kendilerine “Allah’ın rızkından yiyin, için; (ancak) sakın yeryüzünde (ülkede) bozgunculuk yapmayın” dendiği ifade edilmektedir.

Daha sonra, İsrailoğulları’nın Hz. Musa’ya şöyle seslendikleri haber verilmektedir: “Bir tek yemeğe sabredemeyiz. Bizim için Rabbine dua et de yerin bitirdiği şeylerden; sebzesinden, salatalığından (acurundan), sarımsağından, mercimeğinden ve soğanından bize çıkarsın.”

Buna karşılık, Hz. Musa’nın onlara “Daha iyiyi daha düşük ile değiştirmek mi istiyorsunuz? O halde şehre inin. Zira istedikleriniz sizin için (orada) var” dediği, işte bu olaydan sonra üzerlerine aşağılık ve yoksulluk damgası vurulduğu, Yüce Allah’ın gazabına uğradıkları, bunun sebebinin ise Allah’ın âyetlerini inkâra devam etmeleri ve haksız olarak peygamberleri öldürmeleri olduğu, bütün bunların, isyan etmiş olmaları ve haddi aşmış olmaları sebebiyle gerçekleştiği belirtilmektedir.

ı. Şehre Nasıl Girecekleri

وَاِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هٰذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُوا مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَدًا وَادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا وَقُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطَايَاكُمْ وَسَنَز۪يدُ الْمُحْسِن۪ينَ “Hani (İsrailoğulları’na) şöyle demiştik: ‘Şu şehre girip (yerleşin); onun (nimetlerinden) dilediğiniz gibi bolca yiyip (yararlanın)! Kapıdan eğilerek (saygıyla) girin ve ‘Hıttah!’ (Bizi bağışla!)’ deyin ki sizin için hatalarınızı bağışlayalım. Güzel davrananların (ödülünü) ileride daha da artıracağız.”

Âyetteki وَاِذْ قُلْنَا ve iz kulnâ fiili “hani demiştik”; ادْخُلُوا üdhulû emri “girin, yerleşin”; الْقَرْيَة el-karyete sözcüğü “(şu) köye, şehre”; فَكُلُوا fe külü emri “ve yiyin”; مِنْهَا minhâ ifadesi “oradan”; حَيْثُ شِئْتُمْ haysü şi’tüm ifadesi “dilediğiniz şekilde, istediğiniz kadar”;رَغَدًا rağaden kelimesi “bolca”; وَادْخُلُوا vedhulû emri “ve girin”; الْبَاب el-bâbe “kapıdan”; سُجَّدًا sücceden sözcüğü “eğilerek”;وَقُولُوا ve kûlû emri “ve (şöyle) deyin ki”; حِطَّة hıttatün kelimesi “bağışlanmayı isteriz”; نَغْفِرْ nağfir fiili “bağışlayalım”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için, sizi”;خَطَايَاكُمْ hatâyâküm tamlaması “sizin hatalarınız(ı)”;وَسَنَز۪يدُ ve senezîdü fiili “ve yakında, ileride artıracağız”; الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne kelimesi ise “iyilik yapanları(n ödüllerini)” demektir.

Burada İsrailoğulları’na yönelik bir başka nimet ve onlara yönelik birtakım uyarılarla kendilerine vadedilenler gündeme getirilmektedir.

Bu âyet, bazı değişikliklerle A‘râf 7/161’de de yer almaktadır. Râzî, iki âyet grubu arasındaki sekiz farkın gerekçeleri hakkında detaylı bilgiler verdiği için arzu edenlerin o tefsire müracaat etmelerini tavsiye etmekteyiz.(16)

1.وَاِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هٰذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُوا مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَدًا “Hani (İsrailoğulları’na) şöyle demiştik: Şu şehre girip (yerleşin); onun (nimetlerinden) dilediğiniz gibi bolca yiyip (yararlanın)!” Yüce Allah bu âyette de belirtildiği gibi İsrailoğulları’na hitap ettiğini ve “şu şehre girip yerleşin; dilediğiniz ürünlerinden bolca yiyin” dediğini beyan etmektedir. Buradaki ادْخُلُوا udhulû kelimesi yerine A‘râf 7/161’de اسْكُنُوا üskünû emri kullanıldığı için, maksadın o ülkeye girip orada yerleşmek olduğu anlaşılmaktadır. Burada geçen الْقَرْيَة el-karyeh kelimesi öncelikle “köy, kasaba” anlamına gelse de buradaki maksadın Filistin toprakları, Beyt-i Makdis olduğu ifade edilmektedir.(17) Bazıları burasının Eriha veya İlya olduğu kanaatindedir.(18) Bu nedenle biz de söz konusu kelimeye “ülke” manasını vermeyi tercih ettik.

Âyette geçen فَكُلُوا مِنْهَا fe külû minhâ ifadesinden maksat, yerleştikleri ülkenin ürünlerinden, bitkilerinden yemeleridir. Bu cümlede geçen ve “bolca” manasına gelmekte olan رَغَدًا rağaden kelimesi حَيْثُ شِئْتُمْ haysü şi’tüm “dilediğiniz şekilde” cümlesiyle birlikte “rızıklardan diledikleri kadar yani bolca yiyebilecekleri” mesajını içermekte, ifadeye biraz daha te’kidli (güçlü, pekiştirici) mana katmaktadır.

2. وَادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا وَقُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطَايَاكُمْ “Kapıdan eğilerek (saygıyla) girin ve ‘Hıttah! (Bizi bağışla!)’ deyin ki sizin için hatalarınızı bağışlayalım.” Buradaki ilk iki cümle A‘râf 7/161’de yer değiştirmiş olarak yer almakta, ancak aynı mesajı içermektedir. Yüce Allah İsrailoğulları’na hitabına devam etmekte, kapıdan boyun eğerek girmelerini, bu sırada حِطَّة hıttah yani “af diliyoruz”, “hatalarımızı bağışla”(19) demelerini emrettiğini beyan etmektedir. Kapıdan secde ederek girmeleri, azgın, vurdumduymaz ve şımarık bir şekilde değil de mütevazı, alçak gönüllülükle, saygılı ve edepli bir edayla girmeleri manasına gelmektedir. Âyette geçen سُجَّد sücced kelimesi bilinen anlamda “secde” değil, secdenin asıl gayesini gösterecek şekilde “boyun bükerek bir şeyi yapmak” manasını vermektedir.

Yüce Allah, bu emirlerin gereğini yerine getirmeleri durumunda İsrailoğulları’nın hatalarını bağışlayacağını haber vermekte, onları bir anlamda müjdelemektedir. İsrailoğulları’nın yaptığı yanlışlıkların sayısı oldukça fazla olmasına, defalarca nankörlük ve döneklik yapmış olmalarına rağmen, Yüce Allah yine de onların hatalarını bağışlayacağını müjdelemekte, tevbe edip hak ve hakikat yolu demek olan Hz. Musa’nın risâlet öğretilerine tâbi olmalarını kendilerinden istemektedir.

3. وَسَنَز۪يدُ الْمُحْسِن۪ينَ “Güzel davrananların (ödülünü) ileride daha da artıracağız.” Yüce Allah İsrailoğulları’nın hatalarını bağışlamasının beraberinde onların ödüllerini muhtemelen dünyada da mahşerde de arttıracağını haber vermektedir. Âyetteki سَنَز۪يدُ senezîdü ifadesindeki س sin harfi ödül artırmanın ileride, muhtemelen mahşerde gerçekleşeceğini gösterse de bunun dünya hayatını içermesinde de herhangi bir engel yoktur. Bu nedenle biz de tercümede “yakında” demeyi tercih ettik. Ayrıca الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne kelimesi “işini düzgün yapanlar, yani Allah’ı görüyormuş gibi, Allah bilinciyle görevlerini güzel ve doğru yapanlar” manasına gelmektedir.

Bu âyette konu her ne kadar İsrailoğulları’yla ilgili ise de mesajı evrensele taşıyıp Yüce Allah’ın buyruklarına sadakat gösterenlerin, peygamberlerin yaşayıp tebliğ ettiği hak ve hakikat prensiplerine tâbi olanların aynı şekilde ödüllendirilecekleri, “bizi bağışla ey Rabbimiz” nidasının boş kalmayacağı, günahlarının bağışlanacağı müjdesinin verildiği bilinmelidir. Yüce Allah’ın bu ve benzer konuları zikretmesinin nedeni, benzer durumlarda olanlara aynı uygulamanın yapılacağını, olumsuzluk varsa vazgeçilmesini, iyilikler varsa onların takip edilmesi ve sonuçlarının elde edileceğinin bilinmesi gerektiğini ifade etmektir.

ıı. İlahi Sözleri Değiştirmeleri

فَبَدَّلَ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا قَوْلًا غَيْرَ الَّذ۪ي ق۪يلَ لَهُمْ فَاَنْزَلْنَا عَلَى الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا رِجْزًا مِنَ السَّمَآءِ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ “(İçlerinden bazı) zalimler, kendilerinden (söylemeleri) istenen sözü başka bir sözle değiştirmişlerdi. Biz de yoldan çıkmaları nedeniyle üzerlerine gökten bir azap göndermiştik.”

Âyetteki فَبَدَّلَ fe beddele fiili “değiştirdi”; الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ellezîne zalemû ifadesi “zalimlik edenler, haksızlık yapanlar”; قَوْلًا kavlen sözcüğü “sözü”; غَيْرَ الَّذ۪ي ğayrallezî ifadesi “şunun dışındaki (bir söze)”; ق۪يلَ kîle edilgen fiili “denilmişti”; لَهُمْ lehum ifadesi “kendilerine”;فَاَنْزَلْنَا fe enzelnâ fiili “indirmiştik”; عَلَى الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ‘alellezîne zalemû ifadesi “zulmedenlere, haksızlık edenlere”;رِجْزًا riczen kelimesi “azap”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi sözcüğü “gökten”; بِمَا كَانُوا bimâ kânû ifadesi “(şöyle) olmuş olmaları sebebiyle”; يَفْسُقُونَ yefsükûne fiili “yoldan çıkıyorlar, yoldan çıkmaları nedeniyle” demektir.

Burada İsrailoğulları’na verilen nimetlere onların gösterdiği olumsuz tavır ve başlarına gelen felaket gündeme getirilmektedir.

Bu âyet de tıpkı önceki âyette olduğu gibi bazı değişikliklerle A‘râf 7/162’de de yer almaktadır.

1.فَبَدَّلَ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا قَوْلًا غَيْرَ الَّذ۪ي ق۪يلَ لَهُمْ “(İçlerinden bazı) zalimler, kendilerinden (söylemeleri) istenen sözü başka bir sözle değiştirmişlerdi.” Yüce Allah önceki durumlarında olduğu gibi İsrailoğulları’nın yine sözlerinden döndüğünü, söylenenleri yerine getirmediklerini haber vermektedir. A‘râf 7/162’de yer alan مِنْهُمْ minhum ifadesi bu âyette bulunmamaktadır. Aynı konuyla ilgili iki âyeti birlikte düşünmek durumunda olduğumuz için, âyetlerin birbirinin mesajını tamamladığı gerçeğinden hareketle, buradaki yorumu ona göre yapmamız gerekmektedir. Demek ki hepsinin değil, içlerinden bir kısmının zulüm işlediğiمِنْهُمْ minhün ifadesiyle beyan edilerek, hepsinin aynı durumda nankörlük etmedikleri anlaşılmaktadır. İşledikleri zulüm ise kendilerine söylenenin dışında başka bir şey söylemeleri şeklinde belirlenmiştir.

Rabbimiz onlara حِطَّة hıttah yani “bağışlanma dileyin” demiş olmasına karşılık, onlar حِنطة hıntah diyerek “buğday” arzusu dile getirmişlerdi.(20) Oysa kendilerine “kudret helvası” ve “bıldırcın eti” verilerek gıda ihtiyaçları karşılanmış olmasına rağmen başka arayışlara girmeleri kınanmaktadır. Bu tür kelime veya ifade değişiklikleri onların Tevrat’ı metin olarak da tahrif ettiklerinin bir delilidir.

Bu cümleyi şöyle de tercüme etmek mümkündür: “Onların arasındaki zalimler bu emirleri kulak ardı edip kendilerine yönelik ilâhî emirlerin aksine işler yapmışlardı.”(21) Bu takdirde İsrailoğulları’nın içindeki bu zalimlerin ilahi emirlere itibar etmedikleri, tam tersine işler yaptıkları, bu nedenle yoldan çıktıkları hatırlatılmış olmaktadır. Dahası hıttah ve hıntah kelimeleri İbranice veya Aramice değil, Arapça oldukları için ifadeler arasındaki bir harflik değişiklik üzerinden yorum yapmak çok makul değildir.

2. فَاَنْزَلْنَا عَلَى الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا رِجْزًا مِنَ السَّمَآءِ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ “Biz de yoldan çıkmaları nedeniyle üzerlerine gökten bir azap göndermiştik.” A‘râf 7/133-134. âyetlerde başka bir suç nedeniyle kendilerine uygulanan azap gibi burada da yoldan çıkmalarından ötürü üzerlerine gökten bir belanın, felaketin, azabın indirildiği beyan edilmektedir. Konuyla ilgili A‘râf 7/162’de اَرْسَلْنَا arselnâ fiili kullanılmışken, yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/59’da اَنْزَلْنَا enzelnâ fiili zikredilmektedir. Bunun muhtemel sebebi, اَنْزَلْنَا enzelnâ fiilinin “bol, fazla” manası içermemesi, اَرْسَلْنَا arselnâ fiilinin ise bu manaları kapsamasıdır. Çeşitli âyetlerde(22) geçen الرِّجْز er-ricz kelimesi ise “bela, sıkıntı” manasını içermekte, üzerlerine felaket indirildiği mesajı söz konusu edilmektedir.

A‘râf 7/162’de yer alan يَظْلِمُونَ yazlimûne fiili ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki يَفْسُقُونَ yefsukûne fiili de benzer manalar içermektedir. Buna göre يَظْلِمُونَ yezlimûne fiili “haksızlık etmek” manasını, يَفْسُقُونَ yefsukûne fiili ise bunun sonucunda “yoldan çıkmak” anlamını içermekte, böylece âyetler mesaj olarak birbirini tamamlamaktadır. Âyetin sonunda yer alan بِمَا bimâ ifadesindeki بِ bâ/bi harfi sebebiyye yani “gerekçe” manası vermekte, kendilerine uygulanan cezanın bizzat onlar tarafından kazanıldığını, böyle bir uygulamayı kendilerinin hak ettiğini manaya katmaktadır.

ııı. Taşa Vuruş ve On İki Pınarın Oluşması

وَاِذِ اسْتَسْقٰى مُوسٰى لِقَوْمِه۪ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصَاكَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْنًا قَدْ عَلِمَ كُلُّ اُنَاسٍ مَشْرَبَهُمْ كُلُوا وَاشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللّٰهِ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْاَرْضِ مُفْسِد۪ينَ “Hani Musa, kavmi için su isteyince (ona) ‘Asanla taşa vur!’ demiştik. Hemen ondan on iki pınar fışkırmıştı. Her kabile de elbette içeceği yeri bilmişti. (Onlara şöyle demiştik:) Allah’ın (yarattığı) rızkından yiyin, için! Yeryüzünde bozguncular olarak karışıklık çıkarmayın!”

Âyetteki وَاِذِ اسْتَسْقٰى ve izisteskâ fiili “hani su istemişti”; مُوسٰى Musa kelimesi “Musa”; لِقَوْمِه likavmihî ifadesi “onun kavmi için”; فَقُلْنَا fe kulnâ fiili “ve demiştik ki”; اضْرِبْ idrib emri “vur”; بِعَصَاكَ bi ‘asâke ifadesi “senin asân ile, senin değneğinle”; الْحَجَر el-hacera kelimesi “taşa”;فَانْفَجَرَتْ fenfecerat fiili “hemen fışkırmıştı”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; اثْنَتَا عَشْرَة isnetâ ‘aşrate ifadesi “on iki”; عَيْنًا ‘aynen kelimesi “su gözesi”; قَدْ عَلِمَ kad ‘alime fiili “elbette bellemişti, bilmişti”; كُلُّ اُنَاس küllü ünasin ifadesi “her kabile”;مَشْرَبَهُمْ meşrabehum tamlaması “kendi içme yerlerini ve zamanını”; كُلُوا külû emri “yiyin”; وَاشْرَبُوا veşrabû emri “ve için”; مِنْ رِزْقِ اللّٰهِ min rizkıllâhi tamlaması “Allah’ın rızkından”; وَلَا تَعْثَوْا ve lâ ta‘sev emri “ve bozgunculuk yapmayın”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde, ülkede”; مُفْسِد۪ين müfsidîne kelimesi ise “fesatlık çıkaranlar olarak” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Musa aracılığıyla İsrailoğulları’na yönelik başka nimetleri gündeme getirilmektedir. Bu âyetin bir benzeri A‘râf 7/160’ta da zikredilmektedir.

1. وَاِذِ اسْتَسْقٰى مُوسٰى لِقَوْمِه۪ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصَاكَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْنًا قَدْ عَلِمَ كُلُّ اُنَاسٍ مَشْرَبَهُمْ “Hani Musa, kavmi için su isteyince (ona) ‘Asanla taşa vur!’ demiştik. Hemen ondan on iki pınar fışkırmıştı. Her kabile de elbette içeceği yeri bilmişti.” Yüce Allah’ın bu beyanı İsrailoğulları’na yönelik bir başka nimetini daha hatırlatmaktadır.

a) وَاِذِ اسْتَسْقٰى مُوسٰى لِقَوْمِه۪ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصَاكَ الْحَجَرَ “Hani Musa, kavmi için su isteyince (ona) ‘Asanla taşa vur!’ demiştik.” Anlaşılıyor ki bu toplum su sıkıntısı çekiyordu ve A‘râf 7/160’ta zikredildiği gibi, onlar Hz. Musa’dan yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/60’ta belirtildiği gibi Hz. Musa da Yüce Allah’tan istiska denen “yağmur isteği”nde bulunmuştu. Bunun üzerine Yüce Allah Hz. Musa’ya vahyederek elindeki âsâyı taşa vurmasını emretmişti. Bununla ilgili olarak A‘râf 7/160’ta اَوْحَيْنَا evhaynâ “vahyetmiştik”, Bakara 2/60’ta ise قُلْنَا kulnâ fiilleri yer almakta, birbirini tefsir eden bu iki fiil Yüce Allah’ın bir buyruk dile getirdiğini ortaya koymaktadır.

“Asanın taşa vurulması” ifadesi, esasında herhangi bir iş için fedakârlıkta bulunmayı sembolize eder. Demek ki su içmek veya suya kavuşmak için her zaman yağmur duası yeterli olmaz. Taşları kırıp pınarlar, kaynaklar bulup çıkarmak gerekir. Asıl su içilecek yerler bu tür kaynaklar ve pınarlardır. Yüce Allah kuru kaya parçalarından bile su kaynaklarının çıkmasını sağlar; yeter ki insanlar üzerlerine düşen görevi yapsınlar. Yöneticiler iyi ve çalışkan insanlar olsunlar ve başlarında Hz. Musa gibi bir başkan olsun.(23) Böyle olursa insanlar çalışırlar ve tabir caizse ekmeğini taştan bile çıkartırlar.

b) فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْنًا “Hemen ondan on iki pınar fışkırmıştı.” Hz. Musa asayı taşa vurunca, bir anlamda kayadan su elde etmek için çaba ortaya koyunca hemen taştan on iki su gözesi çıkmıştı. Âyette yer alan فَانْفَجَرَتْ fenfecerat fiilinin başındaki fâ/fe edatı ta‘kîbiyye manasında “hemen”, “hiç zaman geçmeden” manası vermektedir.

A‘râf 7/160’ta geçen انْبَجَسَتْ inbeceset fiilinin yakın anlamlısı yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/60’ta انْفَجَرَتْ infecerat şeklinde yer almaktadır. Esasında çok yakın manalar veren bu iki fiilin ilkine yani انْبَجَسَتْ inbeceset fiiline “su sızmak”, فَانْفَجَرَتْ fenfecerat şeklindeki ikincisine ise “suyun fışkırırcasına bollaşması” manası verilerek, iki fiilin anlamı birbirini tamamlayan bir mahiyette izah edilmiştir.(24) On iki boya veya oniki kabileye ayrılan İsrailoğulları’nın her bir grubu için birer olmak üzere on iki pınar fışkırtılmıştı. Bu su kaynaklarının onlara ikram edilmesi Yüce Allah’ın İsrailoğulları’na yönelik çok önemli bir başka nimeti olarak zikredilmektedir.

c) قَدْ عَلِمَ كُلُّ اُنَاسٍ مَشْرَبَهُمْ “Her kabile de elbette içeceği yeri bilmişti.” Her grubun fertleri kendi su kaynağını ve su içme yerini iyice bilip bellemişti. Buradaki كُلُّ اُنَاسٍ küllü ünâsin tamlaması oniki grubun her birini içeren bir başka ifadedir. اُنَاس ünâs kelimesi mükesser (kırık/kural dışı) çoğul değil, çoğul manası veren bir kelimedir; dolayısıyla herhangi bir tekil kelimenin çoğul kalıbı değildir. “Her bir insan grubu kendi su kaynağını bilmişti” ifadesi biri diğerinin yerine ve hakkına tecavüz de etmiyordu demektir.

2. كُلُوا وَاشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللّٰهِ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْاَرْضِ مُفْسِد۪ينَ “(Onlara şöyle demiştik:) Allah’ın (yarattığı) rızkından yiyin, için! Yeryüzünde bozgunculuk çıkarmayın!” Yüce Allah İsrailoğulları’na hitabına devam etmekte ve kendilerine sunduğu nimetlerin belki de başında yer alan bol su lütfuna, ayrıca onlara ikram ettiği menn ve selvâ denen “kudret helvası” ve “bıldırcın eti” gibi nimetleri yemelerini, içmelerini beyan etmekte, sonrasında ise ülkede herhangi bir şekilde bozgunculuk yapmamalarını kendilerine emrettiğini bildirmektedir. Konu her ne kadar bağlam gereği İsrailoğulları’yla ilgili olsa da mesaj evrensel olarak bütün insanları ve zamanları ilgilendirmektedir. Bu çerçevede başka kavimlere yapılan uyarıları da kısaca hatırlamakta yarar vardır.

Medyenlilere hitaben benzer bir uyarı çerçevesinde şöyle buyrulmaktadır: “Yeryüzünde bozgunculuk yaparak karışıklık çıkarmayın!” Bu ifade Kur’ân’da beş kez(25) geçmektedir. Burada geçen لَا تَعْثَوْا lâ ta‘sev ifadesi “fesat çıkarmayın”(26), bir anlamda “insanlara ekonomik anlamda zulmetmeyin”(27) demektir. Anlam bakımından bu cümleye benzeyen iki ifade A‘râf 7/85 ve Şu‘arâ’ 26/183’te meâlen şöyle geçmektedir: “(Böylece) yeryüzünde bozgunculuk yaparak karışıklık çıkarmayın.” Bu ifadenin karşılığı Medyenlilerle ilgili olarak A‘râf 7/85’te şu mealde geçmektedir: “Dirlik ve düzene kavuşturulduktan sonra yeryüzünde bozgunculuk yapmayın.”

Şu‘arâ’ 26/183’te de zikredildiği üzere, buradaki لَا تَعْثَوْا lâ ta‘sev emri “toplumda isyanlar çıkarmaya çalışmamak” manasında da yorumlanabilir.(28) Ölçü ve tartıda adaletten ayrılmanın, dosdoğru ölçüm malzemesi kullanmamanın ve insanların hakkını gasp etmenin sonucu toplumda fesatlık çıkarmaktır; ülkenin dirlik ve düzenini allak bullak etmektir. Diğer insan ilişkilerinde olduğu gibi ekonomik işleyişte de hakkaniyete riayet etmek gerekmektedir. Birinin hakkının gasp edildiği yerde huzur olmaz; orada refah ve mutluluktan söz edilemez.

“Yeryüzünde bozgunculuk yapılmaması”yla ilgili uyarı A‘râf 7/56’da Mekkeli müşrikleri ve elbette bu ümmeti ilgilendirecek şekilde geçmektedir. Yüce Allah, başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün insanlara hitap etmekte ve düzenine kavuşturduktan sonra yeryüzünde fesat çıkarılmaması ve bozgunculuk yapılmaması gerektiğini beyan etmektedir.

ıv. İlahi Nimetlere Karşı Nankörlükleri

وَاِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسٰى لَنْ نَصْبِرَ عَلٰى طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنْبِتُ الْاَرْضُ مِنْ بَقْلِهَا وَقِثَّآئِهَا وَفُومِهَا وَعَدَسِهَا وَبَصَلِهَا قَالَ اَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذ۪ي هُوَ اَدْنٰى بِالَّذ۪ي هُوَ خَيْرٌ اِهْبِطُوا مِصْرًا فَاِنَّ لَكُمْ مَا سَاَلْتُمْ وَضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ وَالْمَسْكَنَةُ وَبَآؤُ۫ بِغَضَبٍ مِنَ اللّٰهِ ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ كَانُوا يَكْفُرُونَ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ وَيَقْتُلُونَ النَّبِيّ۪نَ بِغَيْرِ الْحَقّ ذٰلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ “Hani siz (verilen nimetlere karşılık) şöyle demiştiniz: ‘Ey Musa! Tek (çeşit) yemeğe sabredemeyiz. Bizim için Rabbine dua et de yerin yetiştirdiği şeylerden; sebzesinden, salatalığından (acurundan), sarımsağından, mercimeğinden ve soğanından bize çıkarsın (lütfetsin)!’ (Musa ise) ‘Daha iyiyi daha düşük ile değiştirmek mi istiyorsunuz? Şehre inin; şüphesiz ki istedikleriniz sizin için (orada) var!’ demişti. (Bundan sonra) üzerlerine alçaklık ve çaresizlik damgası vurulmuş ve Allah’ın gazabına uğramışlardı. Bunun sebebi, Allah’ın ayetlerini inkâr etmeleri ve haksız olarak peygamberleri öldürmeleriydi. Bütün bunlar, isyana devam etmeleri ve haddi aşmış olmaları sebebiyledir.”

Âyetteki وَاِذْ قُلْتُمْ ve iz kultüm ifadesi “hani demiştiniz”; يَا مُوسٰى yâ Musa hitabı “ey Musa”; لَنْ نَصْبِرَ len nasbira fiili “asla ve asla sabredemeyiz”; عَلٰى طَعَامٍ وَاحِدٍ ‘alâ ta‘âmin vâhıdin tamlaması “bir çeşit yemeğe”; فَادْعُ fed‘u isteği “dua et”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için”; رَبَّكَ rabbeke tamlaması “senin Rabbine”; يُخْرِجْ yuhric(u) fiili “çıkarsın”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için”; مِمَّا تُنْبِتُ mimmâ tünbitu ifadesi “bitirdikleri şeylerden”; الْاَرْضُ el-ardu kelimesi “yerin”; مِنْ بَقْلِهَا min baklihâ ifadesi “onun sebzesinden”; وَقِثَّآئِهَا ve kıssâihâ sözcüğü “ve onun salatalıktan/acurundan”; وَفُومِهَا ve fûmihâ ifadesi “ve onun sarımsağından”; وَعَدَسِهَا ve ‘adesihâ sözcüğü “ve onun mercimeğinden”;وَبَصَلِهَا ve besalihâ ifadesi “ve onun soğanından”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اَتَسْتَبْدِلُونَ etestebdilûne sorusu “değiştirmek mi istiyorsunuz”; الَّذ۪ي هُوَ ellezî huve ifadesi “(şöyle) olanı”; اَدْنٰى ednâ kelimesi “daha düşük (olanı)”; بِالَّذ۪ي هُوَ billezî huve ifadesi “(şöyle) olan ile”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “daha hayırlı, iyi olan(la)”; اِهْبِطُوا ihbıtû emri “inin”;مِصْرًا mısran kelimesi “şehre”; فَاِنَّ لَكُمْ fe inne leküm ifadesi “muhakkak ki sizin için vardır”; مَا سَاَلْتُمْ mâ seeltüm ifadesi “istediğiniz şeyler”; وَضُرِبَتْ ve duribet edilgen fiili “ve vuruldu, vurulmuştu”; عَلَيْهِمُ ‘aleyhim ifadesi “onlara, üzerlerine”; الذِّلَّةُ ez-zilletü kelimesi “aşağılık (damgası)”; وَالْمَسْكَنَةُ ve’l-meskenetü sözcüğü “ve yoksulluk”; وَبَآؤُ۫ ve bâû fiili “uğradılar, uğramışlardı”; بِغَضَبٍ bi ğadabin ifadesi “bir azaba, gazaba”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’ın”; ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ zâlike biennehum ifadesi “bunun sebebi onların şu (haliydi)”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) idiler”; يَكْفُرُونَ yekfurûne fiili “inkâr ediyorlar(dı), inkâr etmişlerdi, etmeleri sebebiyledir”; بِاٰيَاتِ اللّٰهِ bi âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerini”;وَيَقْتُلُونَ ve yektülûne fiili “ve öldürmeleri (sebebiyledir)”; النَّبِيّ۪ن en-nebiyyîne kelimesi “peygamberleri”; بِغَيْرِ الْحَقّ biğayri’l-hakkı ifadesi “haksız yere”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu (durum)”; بِمَا عَصَوْا bimâ ‘asavv ifadesi “isyan etmeleri sebebiyledir”; وَكَانُوا ve kânû fiili “ve (şöyle) olmaları (sebebiyledir)”; يَعْتَدُونَ ya‘tedûne fiili ise “haddi aşıyor (olmaları sebebiyle)” demektir.

Burada İsrailoğulları’nın bir başka nankörlüğü ve sonrasında yaşadıkları feci akıbet gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسٰى لَنْ نَصْبِرَ عَلٰى طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنْبِتُ الْاَرْضُ مِنْ بَقْلِهَا وَقِثَّآئِهَا وَفُومِهَا وَعَدَسِهَا وَبَصَلِهَا “Hani siz (verilen nimetlere karşılık) şöyle demiştiniz: Ey Musa! Tek (çeşit) yemeğe sabredemeyiz. Bizim için Rabbine dua et de yerin yetiştirdiği şeylerden; sebzesinden, salatalığından (acurundan), sarımsağından, mercimeğinden ve soğanından bize çıkarsın (lütfetsin)!” Yüce Allah İsrailoğulları’nın nankörlükleri bağlamında kendilerine ikram ettiği kudret helvası ve bıldırcın etinin yerine başka şeyler istediklerini ifade etmektedir.

Âyette geçen لَنْ نَصْبِرَ len nasbira fiili “asla sabredememek” manasına gelse de esasında dile getirdikleri istekler nedeniyle bu fiile “katlanamamak”, “dayanamamak”, “bıkmak” gibi anlamlar vermek daha doğrudur. Bu arada, kendilerine verilen gıdalar “kudret helvası” ve “bıldırcın eti”nden yani iki şeyden oluşmasına rağmen, onların طَعَامٍ وَاحِدٍ ta‘âm-ı vâhıd yani “tek bir yiyecek” demelerinin sebebi, yiyeceklerin sayısını bildirmek değil de hep aynı şeyi yemeleri, değişmeyen aynı menüye devam etmeleri olabilir.(29) İsrailoğulları kendilerine verilen nimetlere artık daha fazla katlanamayacaklarını dile getirerek, toprağın bitirdiği bitkiler bağlamında بَقْل bakl “sebze, bakla”, قِثَّآئ kıssâ’ “salatalık, acur”, فُوم fûm “sarımsak”, عَدَس ‘ades “mercimek” ve بَصَل besal “soğan” istemişlerdi. Âyetteki بَقْل bakl kelimesinin bütün bakliyat türlerini, قِثَّآئ kıssâ’ kelimesinin bütün meyveleri, فُوم fûm sözcüğünün ise bütün hububat ürünlerini içerdiği de beyan edilmektedir.(30)

2. قَالَ اَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذ۪ي هُوَ اَدْنٰى بِالَّذ۪ي هُوَ خَيْرٌ اِهْبِطُوا مِصْرًا فَاِنَّ لَكُمْ مَا سَاَلْتُمْ “(Musa ise) ‘Daha iyiyi daha düşük ile değiştirmek mi istiyorsunuz? Şehre inin; şüphesiz ki istedikleriniz sizin için (orada) var!’ demişti.” Yüce Allah İsrailoğulları’nın bu tavrına karşılık Hz. Musa’nın verdiği cevabı hatırlatmaktadır. Onun sözlerine bakıldığında kızdığı ve esasında nankörlük ettiklerini kendilerine ifade etmek istediği anlaşılmaktadır. Hz. Musa İsrailoğulları’nın istediklerinin اَدْنٰى ednâ yani “daha değersiz”, “daha düşük” olduğunu, Yüce Allah’ın kendilerine ikram ettiği kudret helvası ve bıldırcın etinin çok daha hayırlı yani kaliteli ve besleyici olduğunu, dolayısıyla değişiklik istemelerinin yanlışlığını inkârî bir soru ile dile getirmiştir.

Buradaki mukayesenin gıdalar üzerinden değil de sahip olunan konumla ilgili olduğu, dolayısıyla verilmek istenen mesajın şu şekilde anlaşılması gerektiği de ifade edilmektedir: “Daha hayırlı (ve onurlu) olan durumu daha aşağılık olanla mı değiştirmek istiyorsunuz? O halde, utanç içinde Mısır’a dönün; orada istediğiniz şeylere kavuşabilirsiniz.”(31) Bu yaklaşım gıdalar arasında bir mukayese yapmamak anlamında doğru görülebileceği gibi, yaşanan olaylar bağlamında da vakaya uygundur. “Hayırlı olan şey” özgürlükleriydi; “daha aşağılık olan” ise Mısır’daki kölelik zilletiydi.

Hz. Musa İsrailoğulları’nın isteklerini eleştirdikten sonra herhangi bir şehre inmelerini, arzu ettikleri şeylerin orada bulunduğunu ifade etmiştir. Bu yaklaşıma göre âyetteki مِصْر mısr kelimesi nekra olarak “herhangi bir şehir” manasına alınmış olmaktadır. Eğer مِصْر mısr kelimesine özel isim olarak “Mısır” manası verilirse bu defa maksat onların aşağılanmalar yaşadıkları eski memleketlerine geri dönmeleri olabilir ki bu yaklaşım diğerine göre daha doğru gözükmektedir.

3. وَضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ وَالْمَسْكَنَةُ وَبَآؤُ۫ بِغَضَبٍ مِنَ اللّٰهِ “(Bundan sonra) üzerlerine alçaklık ve çaresizlik damgası vurulmuş ve Allah’ın gazabına uğramışlardı.” Bu ifadenin bir benzeri bir kısım kitap ehlinin yaptığı yanlışlıklar bağlamında Âl-i İmrân 3/112’de de geçmektedir.

Yüce Allah İsrailoğulları’nın dile getirdiği isteklerin esasında kendi felaketlerine zemin hazırladığını, çünkü üzerlerine zillet “aşağılık” ve meskenet “fakirlik, yoksulluk” damgasının vurulduğunu, dahası Allah’tan gelen bir azaba ve gazaba uğradıklarını ifade etmektedir. İsrailoğulları’nın üzerine vurulan zillet damgası, onların daha önceden yaşadıkları köle hayatıydı, kölelik zilletiydi; meskenet ise bunun sonucunda yaşadıkları yoksulluk ve çaresizlik durumuydu. Belli ki Hz. Musa onlara uyarıda bulunarak böyle bir hayata geri dönmelerinin sakıncasını önceden kendilerine haber vermişti. Ancak ona itibar etmemeleri nedeniyle Yüce Allah’ın azabına ve gazabına çarptırılmışlardı. Allah’ın gazabından maksat Mâide 5/13 ve 78’de beyan edildiği gibi O’nun lanetidir.

Bu arada bir hususa dair kısaca bir hatırlatmada bulunmak istiyoruz. Kur’ân’da zamire bağlı olmadan kullanılan bütün جَآؤُ۫ câû(32) fiillerinin sonunda diğer çoğul kalıplarda olduğu üzere elif harfi kullanılmamaktadır. Bu çerçevede yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçenبَآؤُ۫ bâû,(33) ayrıca فَآؤُ۫ fâû(34) ve تَبَوَّؤُ tebevveû(35) fiillerinin de bu şekilde yazıldığını belirtmek isteriz. Bu konudaki örnekler arasında Sebe’ 34/5’teki سَعَوْ se‘av, Furkân 25/21’deki عَتَوْ ‘atevv fiilleri de vardır. Diğer cemi müzekker “erkek çoğul” kalıplarının sonunda yazılan elif harfinin bu fiillerin çoğullarının sonunda yazılmamasının muhtemel sebebi ilgili fiillerin hemze veya vâv harfi ile bitiyor oluşudur dense de bu ifade çok ikna edici değildir. Çünkü Hacc 22/51’de geçen se‘av fiilinin sonunda elif harfi yazılmaktadır.

4. ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ كَانُوا يَكْفُرُونَ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ وَيَقْتُلُونَ النَّبِيّ۪نَ بِغَيْرِ الْحَقّ “Bunun sebebi, Allah’ın ayetlerini inkâr etmeleri ve haksız olarak peygamberleri öldürmeleriydi.” Bu ifade küçük birtakım değişikliklerle yine kitap ehlinden bir grupla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/112’de de zikredilmektedir.

Yüce Allah İsrailoğulları’nın başına gelen kölelik zilletinin ve kendi istekleriyle tercih edip içine düştükleri yoksulluğun, hatta uğradıkları ilahi azap ve gazabın sebebini “Allah’ın âyetlerini inkâr etmeleri” ve “haksız yere peygamberleri öldürmeleri” olarak belirlemektedir. Cümlenin başında yer alan ذٰلِكَ بِ zâlike bi ifadesi önceki cümlede yer alan feci akıbetin gerekçesini bildiren bir mana vermektedir. İsrailoğulları kendi dönemlerindeki peygamberlerin onlara ilettiği ilahi prensipleri yalanlamakla kalmamışlar, onların tebliğcileri olan Hz. Şuayb, Hz. Zekeriya ve Hz. Yahya gibi peygamberleri de haksız bir şekilde öldürmüşlerdi. İşte üzerlerine vurulan zillet ve meskenet ile uğradıkları ilahi gazabın sebebi bu şekilde beyan edilmektedir.(36)

5. ذٰلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ “Bütün bunlar, isyana devam etmeleri ve haddi aşmış olmaları sebebiyledir.” Bu ifade, yine İsrailoğulları’nın lanete uğratılmalarının gerekçesini beyan bağlamında Mâide 5/78’de de geçmektedir. Yüce Allah, İsrailoğulları’nın zillet, meskenet ve ilahi gazaba uğratılmalarının bir başka sebebini de burada zikretmekte ve onların Allah’a, yani ilahi buyruklara isyan ettiğini, böylece de yoldan çıkıp haddi aştıklarını dile getirmektedir. Önceki cümlede olduğu gibi bu cümlede de ذٰلِكَ بِ zâlike bi ifadesi kullanılarak korkunç akıbetin gerekçesi ortaya konulmuş olmaktadır.

c) İnsanların Kurtuluşu İçin En Önemli İlkeler

Yüce Allah, sûrenin 62-66. âyetlerinde iman edenler, yahudiler, sâbiîler ve hıristiyanlardan her kim Allah’a (şirksiz) ve ahiret gününe (şeksiz yani doğru bir şekilde) inanıp sâlih amel işlerlerse onlar için Rableri katında ödüllerinin olacağını, onlara herhangi bir korku olmayacağını, üzüntü de çekmeyeceklerini haber vermekte, ardından İsrailoğulları’ndan sağlam bir söz aldığını, üzerlerine (Sînâ) Dağı’nı (adeta) kaldırdığını, onlara “Size verdiğimizi kuvvetle tutun; onda bulunanları daima hatırlayın, umulur ki duyarlı davranırsınız” dediğini hatırlatmaktadır.

Ardından İsrailoğulları’nın yeniden sözlerinden döndüğü, eğer Allah’ın ihsanı ve rahmeti üzerlerine olmasaydı muhakkak ki zarara uğrayanlardan olacakları bildirilmekte, sonrasında “İçinizden Cumartesi günü (avlanma yasağını) çiğneyenleri ve bu yüzden kendilerine ‘Aşağılık maymunlar (gibi) olun!’ dediğimizi elbette bilmektesiniz. Biz bunu öndekilere (onları bizzat görenlere) ve arkalarındakilere (sonradan gelenlere ibretlik) bir ceza, duyarlı olanlar için de bir öğüt vesilesi kılmıştık” buyruğuna yer verilmektedir.

ı. İman, Sâlih Âmel ve Ödüller

اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَالَّذ۪ينَ هَادُوا وَالنَّصَارٰى وَالصَّابِـ۪ٔينَ مَنْ اٰمَنَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ اَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Şüphesiz ki iman edenler, yahudi olanlar, hristiyanlar ve sabiiler(den) her kim Allah’a ve ahiret gününe iman edip iyi işler yaparsa, onlar için Rableri katında ödül(ler)i vardır. Onlara herhangi bir korku yoktur; onlar üzülmeyecektir de.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا innellezîne âmenû ifadesi “muhakkak ki iman edenler, iman etmiş olanlar”; وَالَّذ۪ينَ هَادُوا vellezîne hâdû ifadesi “ve yahudi olanlar”; وَالنَّصَارٰى ve’n-nesârâ kelimesi “ve hristiyanlar”;وَالصَّابِـ۪ٔينَ ve’s-sâbiîne sözcüğü “ve sabiîler(den)”; مَنْ اٰمَنَ men âmene ifadesi “iman etmiş olan(lar), her kim iman etmiş ise”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ ve’l-yevmi’l-âhıri tamlaması “ve âhiret gününe”; وَعَمِلَ ve ‘amile fiili “ve işledi, işlemiş olan”; صَالِحًا sâlihan cümlesi “salih, iyi (işler)”; فَلَهُمْ fe lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; اَجْرُهُمْ ecruhum ifadesi “onların ecri, onlara yönelik ecir, ödül”; عِنْدَ رَبِّهِمْ ‘ınde rabbihim ifadesi “Rableri katında”;وَلَا خَوْفٌ ve lâ havfun ifadesi “hiçbir korku yoktur”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; وَلَا هُمْ ve lâ hum ifadesi “onlar (şöyle de) olmayacaklardır”; يَحْزَنُونَ yahzenûne fiili ise “üzülmekte (olanlar), üzülecek (olanlar), onlar üzülmeyeceklerdir de” demektir.

Burada evrensel manada kurtuluşun en temel öğretileri gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَالَّذ۪ينَ هَادُوا وَالنَّصَارٰى وَالصَّابِـ۪ٔينَ مَنْ اٰمَنَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ اَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ “Şüphesiz ki iman edenler, yahudi olanlar, hristiyanlar ve sabiiler(den) her kim Allah’a ve ahiret gününe iman edip iyi işler yaparsa, onlar için Rableri katında ödül(ler)i vardır.” Bakara 2/40. âyetten itibaren başlayan pasajda İsrailoğulları’yla ilgili verilen çeşitli bilgilerin arasında bu âyete yer verilmesinin muhtemel sebebi, Yahudilerin Hz. İbrahim soyundan gelmelerinin kendilerine “Allah’ın seçilmiş kulları” olarak kabul edilme ayrıcalığı verdiği şeklindeki bâtıl ve asılsız inancı reddetmektir. Verilmek istenen mesaj, insanları kendi kuruntularının değil, imanlarının ve imana uygun davranışlarının kurtaracağını zihinlere kazımaktır.

Bu âyetin benzerleri Mâide 5/69 ve Hacc 22/17’de de geçmekte, bir anlamda mahşerdeki kurtuluşa ermek için Yüce Allah’a şirksiz, âhirete de şeksiz şüphesiz iman edip, salih amel işlemenin şart olduğu ifade edilmek istenmektedir. Bu açıdan bakıldığında, Bakara 2/111 ve Nisâ’ 4/123-124’te de belirtildiği üzere, kurtuluşun müslümanların veya kitap ehlinin gerçekleştirdiği kuruntuyla olmadığı, kötülük işleyenlere bunların karşılığının verileceği, erkek veya kadın olsun iman edenlerin iyi işler yapmaları halinde cennete girecekleri, zerre kadar haksızlığa uğratılmayacakları beyan edilmektedir.

a) اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَالَّذ۪ينَ هَادُوا وَالنَّصَارٰى وَالصَّابِـ۪ٔينَ “Şüphesiz ki iman edenler, yahudi olanlar, hristiyanlar ve sabiiler(den).” Âyette ismi verilenler bağlamında iman edenlerden, yahudilerden, hristiyanlardan ve sabiîlerden söz edilmektedir; ancak elbette tarihte ve günümüzde farklı şekilde inananlar burada sayılanlardan ibaret değildir. Vahyin indirildiği dönemde çevrede yaşayan ve bilinenler bunlar olduğu için sadece bunların isminin verilmesi tercih edilmiş olmalıdır. Nihayetinde Hacc 22/17’de mecûsiler ve müşrikler de dile getirilmektedir.

ı.اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا “Muhakkak ki iman edenler.” Âyette yer alan bu ifadeden maksat son vahye iman eden Müslümanlardır.(37) Ancak bazı âlimler maksadı Medine’deki münafıklar şeklinde yorumlamışlardır(38) ki anlamı açık bir metni böylesine tam zıt olacak şekilde yorumlamak doğru olmasa gerektir. Yüce Allah âyette çeşitli ifadeler kullanarak insanların isimlerle değil, Nisâ’ 4/123-124’te de belirtildiği gibi amellerle değerlendirileceği mesajını vermektedir. İman bir iddiadır; ispatı ise salih amellerdir. Vâhıdî gibi âlimlerin verdiği bilgilere göre, burada sözü edilenler eski peygamberlere iman edenlerdir.(39) Bu yorum, devam eden cümlelerdeki bilgiler çerçevesinde çok doğru gözükmemektedir; çünkü bu durumda âyette sebepsiz ve zaruratsız bir tekrar kaçınılmaz olmaktadır.

ıı. وَالَّذ۪ينَ هَادُوا “Yahudi olanlar.” Bunlar Yüce Allah’ın salim bir şekilde gönderdiği İslâm’dan dönüp Yahudileşenlerdir.(40) Yüce Allah’ın gönderdiği ilahi prensipleri kendi arzularına göre değiştirip dönüştürenler bu ifadeyle dile getirilmektedir.

“Ellezîne hâdû formuyla gelen ibareleri, el-Yehûd ya da Yehûdiyyen ile eşitleyip “Yahudiler” şeklinde çevirmek gramatik açıdan isabetli değildir. Nisâ 4/46, Mâide 5/41, 44, 69, En‘âm 6/146, Nahl 16/118 ve daha başka âyetler buradaki formun aynısıyla gelir. Râzî gibi bazı müfessirler şu notu düşerler: Ellezîne hâdû demek “yahudileşenler” (tehevvedû) demektir. Lügatler tehevvedû fiilini sâra yehûdiyyen (yani: sonradan Yahûdî olanlar) şeklinde açıklar (Muhtaru’s-Sıhah). Bunun en doğru tercümesi “yahudileşti”dir. Ünlü “Her çocuk fıtrat üzere doğar, onu anne-babası yahudileştirir” hadisinde kullanılan fiil yuhevvidanihi’dir.(41) Ellezine hâdû formu, Müslüman olan İsrailoğulları’nın “yahudileştiklerini” vurgulama amacı taşır.”(42)

ııı. وَالنَّصَارٰى “Hıristiyanlar.” Nasrân kelimesinin çoğulu olan nesârâ sözcüğü(43) Âl-i İmrân 3/52 ve Saff 61/14’te belirtildiği gibi Hz. İsa’ya “yardım ettikleri” için hıristiyanlara isim olarak verilmiş olabilir. Bu kelimenin Nâsıra şehrine mensup kişiler manasına geldiği, Hz. İsâ’nın da o şehirli olduğu da ifade edilmektedir.(44)

ıv. وَالصَّابِـ۪ٔينَ “Sâbiîler.” Zemahşerî bunların hıristiyanların bir parçası olduğunu beyan etmektedir. Bu kelime “dinden çıkmak” manasındaki صبـأ sabee kökünden türetilmiştir. Bunların yahudilik ve hıristiyanlıktan çıkan ve meleklere ibadet eden bir grup olduğunu da bildirmektedir.(45)

“Sâbiî (subbâ, subbî) ve sâbiîlik terimleri, Arap komşularınca Güney Mezopotamya’da yaşayan bir topluluk ve onların dinleri için kullanılmaktadır. Terimin menşei hakkında çeşitli görüşler bulunmaktadır. Genellikle İslâm âlimleri sâbiî kelimesinin Arapça asıllı olup sab’ (dönme, değişme) veya sabv (meyletme, çocukluğa dönme) kökünden geldiğini ileri sürmüşlerdir. Araplar sab’ masdarını din değiştiren kişinin davranışını ifade etmek için de kullanırlardı.” 

“Her ne kadar Sâbiîler kendi dinlerinin Hz. Âdem’le birlikte başlayan ilk din olduğunu iddia etseler de gerçekte Sâbiîliğin tarihçesi günümüzden yaklaşık iki binyıl önce başlar. Sâbiîlik, milâttan önce son iki yüzyıl içinde Filistin-Ürdün bölgesinde mevcut olan heterodoks yahudi akımları arasında filizlenmiştir.” 

“Günümüzde 80-100.000 civarında bir topluluk olan Sâbiîler gnostik öğretileri ve kendilerine has dilleriyle oldukça zengin bir dinî literatüre sahiptir. Genellikle Güney Irak’ta Fırat ile Dicle’nin birleştiği bataklık bölgelerde, Basra ile Bağdat gibi şehirlerde ve İran’da Kârûn nehri boyunca yer alan yerleşim birimlerinde yaşarlar. Ayrıca başta İsveç, Danimarka, Amerika Birleşik Devletleri, Avustralya ve Kanada olmak üzere birçok Batı ülkesinde yerleşmiş Sâbiî cemaatleri bulunmaktadır.”(46)

“Müşriklerin Hz. Peygamber’e ve müminlere “dönek/dinsiz” anlamına “sâbiî” dedikleri hadis kaynaklarında kayıtlıdır.(47) Gerçekte Sâbiî Arapça değil, bu dine mensup olanların konuştuğu ve Aramca’nın bir diyalekti olan Mandence’dir. “Suya dalmak”, “vaftiz olmak” ya da “boy abdesti almak” anlamına gelen sabaa’dan türetilmiş bir isimdir ve Sâbiîler’e komşuları tarafından verilmiştir. Burada kastedilen “vaftizci” lakabıyla anılan Hz. Yahya’yı izlediğini iddia eden Orta Doğu kökenli mesihçi gnostiklerdir. Yıldızlara akıl ve irade atfedip onları kutsal sayan Harran Sâbiîleri, fetihlerden sonra kitap ehli statüsü kazanmak için kendilerini “Sâbiî” olarak nitelemiş olsalar gerektir. Her iki Sabiîliğin ortak noktası, düalist gnostisizmin etkisi altında kalmalarıdır.”(48)

b) مَنْ اٰمَنَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ اَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ “Her kim Allah’a (şirksiz) ve ahiret gününe (şeksiz yani doğru bir şekilde) inanıp sâlih amel işlerlerse onlar için Rableri katında ödülleri vardır.” Yüce Allah çeşitli isimlerle anılanların bu insan gruplarının kendi katında kıymetlerinin olmasını “iman” ve “salih amel” birlikteliğine bağlamaktadır. Bakara 2/25’te de açıkladığımız üzere, iman ve salih amel birbirisiz olmayan iki değerdir. Bir inancın iman olabilmesi salih amelle ispatlanmasına bağlı olduğu gibi davranışlara salih amel denebilmesi de onların imanlı olarak yapılmasını gerekli kılmaktadır.

ı. İmana konu şeyler bu âyette “Yüce Allah” ve “âhiret günü” olarak belirlenmektedir. Ancak bir meseleyi Kur’ân çerçevesinde değerlendirebilmek için konuyla ilgili bütün âyetleri, bağlamlarını ve iniş yeri ve iniş zamanlarını bilmek gerekmektedir. Durum böyle olunca, burada sayılan iki değerin başka değerleri de beraberinde getirdiği görülecektir. Bakara 2/3-4, 136, 177, 286, Âl-i İmrân 3/81, 84, 199, Nisâ’ 4/136, 152, A‘râf 7/157, 158 gibi pek çok âyette iman edilmesi gereken esasların iki değil, daha fazla olduğu ortaya konulmaktadır. Bu arada insanın kurtuluşu için ileri sürülen davranışlar olarak salih ameller çerçevesinde Bakara 2/3-4, 177, 183-186, Âl-i İmrân 3/133-135, Enfâl 8/2-3, Ra‘d 13/19-23, Mü’mnûn 23/1-11, Neml 27/3-4, Lokmân 31/3-4, Secde 32/15-16, Feth 48/29, Zâriyât 51/15-19, Me‘âric 70/22-35 gibi pek çok âyette sayılan özellikler de uygulanması gereken davranışlardır.

ıı. İnsanları kurtuluşa erdirecek olan imanın nasıl olması gerektiği hususunda çok önemli olan iki âyeti burada özellikle hatırlatmak istemekteyiz. Kitap ehlinin “yahudi veya hıristiyan olun ki kurtuluşa eresiniz” şeklinde Müslümanlara seslenmelerine karşılık Yüce Allah’ın verdiği cevabı ve insanların hidayete ermeleri için gerekli olan hususları şu şekilde beyan ettiği unutulmamalıdır:

Bakara 2/135-138’de şöyle buyrulmaktadır: “(Kitap ehli:) ‘Yahudi ya da Hıristiyan olun ki doğru yolu bulasınız’ demişlerdi. De ki: Hayır! (Biz) istikamet sahibi olarak İbrahim’in dinine (uyarız). O, müşriklerden değildi. (Onlara şöyle) deyin: Biz, Allah’a, bize indirilene; İbrahim’e, İsmail’e, İshak’a, Ya’kub’a ve esbâta (torunlara) indirilene, Rableri tarafından Musa’ya ve İsâ’ya verilenlerle, (ayrıca) diğer peygamberlere verilenlere inandık. Onlardan hiçbiri arasında fark gözetmeyiz. Biz sadece O’na (Allah’a) teslim olduk. Eğer onlar da sizin inandığınız gibi inanırlarsa doğru yolu bulmuş olurlar; dönerlerse mutlaka anlaşmazlık içine düşmüş olurlar. Onlara karşı Allah sana yeter. O, işitendir; bilendir. Allah’ın boyası (ile boyanın). Allah’ın boyasından daha güzel boyası olan kimmiş! Biz sadece O’na kulluk ederiz.”

ııı. İman esaslarının elbette en önemlileri Yüce Allah’a ve âhirete imandır, bunda hiçbir şüphe yoktur; ancak bu değerleri öğrenebilmek için bunların öğretildiği ilahi kitaplara, o kitapları getiren meleklere ve onu insanlığa tebliğ eden peygamberlere, dahası bütün bu gerekleri gerçekleştirmede Yüce Allah’ın mutlak kudreti anlamında kadere de inanmak zorunludur. Bakara 2/85 ve Nisâ’ 4/150-151’de verilen bilgiler ilahi kitapların bütün içeriğine inanmanın zorunlu olduğunu göstermektedir. Sloganik denebilecek birtakım yaklaşımları esas alarak peygamberlere ve diğer prensiplere inanmanın gereksiz olduğunu söylemek gerçeği yansıtmamaktadır.

İman esasları bütün bir insanlık tarihi kadar eskidir ve evrenseldir. Yüce Allah bu prensipler bütününe “islâm” adını vermektedir. Âl-i İmrân 3/19’daki bilgilere göre “Allah katında tek din islâmdır” ve Âl-i İmrân 3/85’e göre de “her kim islâmdan başka bir din edinirse bu inanış ondan kabul edilmeyecek ve ahirette de ziyana uğrayanlardan olmak” kaçınılmaz bir hal alacaktır. Kişiler hangi isimlerle anılırlarsa anılsınlar, onları isimleri değil, imanları ve salih amelleri kurtaracaktır; âyette verilen temel mesaj budur. Ayrıca Hz. Peygamber’e nispet edilen rivayette geçen şu ifade de konuyu anlamamıza yardımcı olacaktır: “Allah sizin suretlerinize ve cesetlerinize bakmaz; ancak kalplerinize ve amellerinize bakar.”(49)

ıv. Yüce Allah çeşitli inanç gruplarından insanların Allah’a ve âhiret gününe iman etmeleri ve salih ameller işlemeleri durumunda onların ödüllerinin Rableri katında olduğunu haber vermekte, hiçbir ziyan ve kaybın söz konusu olamayacağını müjdelemektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde de geçen فَلَهُمْ اَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ “Onların ödülleri Rableri katındadır” ifadesi(50) muhataplar için çok büyük bir moral kaynağıdır.

2. وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Onlara herhangi bir korku yoktur; onlar üzülmeyecektir de.” Yüce Allah ödüllerinin yanında olduğunu müjdelediği kulları için iki müjdeye daha yer vermektedir. Bu çerçevede, Yüce Allah bu kişilerin korkmayacaklarını ve hüzünlenmeyeceklerini beyan etmektedir. Kur’ân’da mahşerde kimler için korku ve hüznün olmayacağı çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.(51) وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ “Onlara korku yoktur” ifadesi onların gelecekten, mahşerdeki azaptan endişe etmemeleri gerektiğini, وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Onlar hüzünlenmeyeceklerdir” ifadesi ise geçmişten dolayı üzüntü duymayacakları mesajını içermektedir.(52)

ıı. Vahye Sarılma Emri ve Takvâ

وَاِذْ اَخَذْنَا م۪يثَاقَكُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُوا مَآ اٰتَيْنَاكُمْ بِقُوَّةٍ وَاذْكُرُوا مَا ف۪يهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ “Hani sizden sağlam bir söz almış, üzerinize (Sînâ) Dağı(nı âdeta) kaldırmıştık. (Onlara) ‘Size verdiğimizi (Kitabı) kuvvetle alın (ona sıkıca tutunun) ve içinde olanı hatırlayın ki takvâlı (duyarlı) olabilesiniz.’ (demiştik).”

Âyetteki وَاِذْ اَخَذْنَا ve iz ahaznâ fiili “hani almıştık”; م۪يثَاقَكُمْ mîsâkaküm tamlaması “sizin sözleşmenizi, sizin sözünüzü”; وَرَفَعْنَا ve rafa‘nâ fiili “ve kaldırmıştık”; فَوْقَكُمُ fevkaküm tamaması “sizin üzerinize”; الطُّور et-tûra sözcüğü “dağı”; خُذُوا huzû emri “alın”; مَآ اٰتَيْنَاكُمْ mâ âteynâküm ifadesi “size verdiğimizi, size emrettiklerimizi”; بِقُوَّةٍ bi kuvvetin ifadesi “kuvvetle”; وَاذْكُرُوا vezkürû emri “ve hatırlayın”; مَا ف۪يهِ mâ fîhi ifadesi “ondakileri”; لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون le‘alleküm tettekûne ifadesi ise “muttaki olasınız diye” demektir.

Burada İsrailoğulları’na yönelik bazı hatırlatmalar ve uyarılar gündeme getirilmektedir.

1.وَاِذْ اَخَذْنَا م۪يثَاقَكُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ “Hani sizden sağlam bir söz almış, üzerinize (Sînâ) Dağı(nı âdeta) kaldırmıştık.” Daha sonra ele alacağımız Bakara 2/93. âyette bir kez daha geçen bu ifadede, Yüce Allah İsrailoğulları’na yönelik hitabına devam etmekte ve onlardan aldığı söze gönderme yaparak Sina Dağı’nı üzerlerine kaldırdığını hatırlatmaktadır.

a) وَاِذْ اَخَذْنَا م۪يثَاقَكُمْ “Hani, sizden sağlam bir söz almıştık.” İsrailoğulları’ndan alınan sözün ne olduğu daha sonra açıklayacağımız Bakara 2/83-84. âyetlerde dile getirilmektedir. Bu çerçevede Yüce Allah’tan başka hiçbir varlığa kulluk etmemeleri, ana-babalarına, yakınlara, yetimlere ve yoksullara iyilik etmeleri, insanlara güzel söz söylemeleri, namazı kılıp zekâtı vermeleri, kan dökmemeleri, halkı yurtlarından çıkarmamaları gibi hususlar özellikle beyan edilmektedir. Anlaşılıyor ki âyette hatırlatılan şey İsrailoğulları’nın Yüce Allah’a kulluk görevleriyle ilgili kendilerine verilen ve onların da kabul ettiği bütün görevlerdir.

b)وَرَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ “Üzerinize (Sînâ) Dağı(nı adeta) kaldırmıştık.” Yüce Allah burada İsrailoğulları’nın üzerine الطُّور et-tûr’u yani yüce, ulu dağ manasında Sînâ Dağı’nı kaldırdığını beyan etmektedir. Maksadın Sina Dağı olduğunun delili Mü’minûn 23/20 ve Tîn 95/2’deki kullanımlardır. Burada sözü edilen şeyin esasında mecazi olarak dağın sarsılması ve durumun sıkıntı vermesidir. Bu ifadeyi dağın insanlara şahit kılınması şeklinde yorumlayanlar da vardır.(53) Her nasıl olursa olsun, maksat fiziksel anlamda dağın yerinden sökülüp havaya kaldırılmasından(54) ziyade, “dünya başıma yıkıldı” gibi ifadelerde olduğu gibi yaşanan sıkıntıyı ifade etmek olabilir.

ı. Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/171’de şöyle buyrulmaktadır: “Hani, üstlerine düşeceğini sandıkları (Sînâ) Dağı’nı onların üzerine gölge gibi kaldırmıştık.” Yüce Allah, O’na verdikleri sözleri tutmayan, ilahi mesajlarına itibar etmeyen, el-kitâb’a vâris olmak istemeyen ve namazı kılmayan İsrailoğulları’yla ilgili olarak vaktinde yaşanan bir olayı Hz. Peygamber dönemindeki kitap ehline hatırlatmaktadır.

Bakara 2/63, 93, Nisâ’ 4/154 ve A‘râf 7/171’de konuyla ilgili olarak dağın onların üzerine ref‘ edildiği yani “kaldırıldığı” beyan edilmektedir. Burada sözü edilen ref‘ yani “kaldırma” işlemi hakkında İbn Abbâs bu durumu “sanki o dağ bir tavan gibi olmak” şeklinde yorumlamıştır.(55) Dağın kökünden sökülüp havaya kaldırıldığının sanılmaması için كَاَنَّهُ ظُلَّةٌ “sanki bir gölge gibi” ifadesi ile “zannetmek” manasındaki ظَنُّوا zannû fiili kullanılmıştır.

Eğer burada fiziksel bir olay kast edilmişse bu durumda da maksat Hz. Musa’nın Sinâ Dağı’nda vahiy alırken yaşanmış bir yer sarsıntısı olması muhtemeldir. Yaşayanlar bizzat ifade ettikleri gibi depremlerde adeta yeryüzü yukarı kalkmış, dağlar yerinden oynamış gibi bir görüntü söz konusu olmaktadır. Başı dönen insanlar için de dağların sarsıldığı, yerin yukarı kalktığı gibi bir görüntü yaşanmaktadır. Böyle bir olayda tıpkı uçakların bir tarafa doğru dönmeleri esnasında yaşandığı gibi yerle gök sanki yer değiştirmiş gibi bir durum söz konusu olmaktadır.

Nankör İsrailoğulları yola gelmedikleri takdirde o dağın tepelerine düşeceğine öylesine inanmışlardı ki sanki dağ düşmüş de altında kalmışlar gibi bir korku ve acı içinde kalmışlar, hemen yerlere kapanmışlardı.(56) A‘râf 7/171’de geçen ظَنُّوا zannû fiili “kesin olarak inanmak” manasına gelebileceği gibi “zannetmek” manasına da gelebilir. Anlaşılıyor ki bu kişiler suçlarını iyi bildikleri için ilahi cezanın da gelebileceğinden emindiler. Bu nedenle, dağın kendi üzerlerine düşeceğine inanmışlardı. Dağın pozisyonu muhtemelen bir bulut gibi(57) onları manen ve psikolojik olarak bunaltan bir mahiyet arz etmiş olabilir. Nitekim insanoğlunun başına dağlar gibi dertler gelir de onların altında öylece kalakalırlar.

ıı. Bu âyette sözü edilen olay hakkında Kitâb-ı Mukaddes Çıkış, 19: 16-18’de şöyle bir bilgi verilmektedir: “Rab, Sina dağında Hz. Musa ile görüşmeden önce dağın üzerine koyu bir bulut çökmüş, sonrasında çok güçlü bir boru sesi duyulmuştu. O esnada dağın eteğinde bulunan İsrailoğulları korkudan titremiştir. Daha sonra dağın her yanından dumanlar tütmüş, bu arada dağ şiddetle sarsılmaya başlamıştı.” Bu ifadeler Kur’ân âyetlerine aykırılık teşkil etmediği için mesajı anlamda yardımcı olabilir.

2. خُذُوا مَآ اٰتَيْنَاكُمْ بِقُوَّةٍ وَاذْكُرُوا مَا ف۪يهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ “(Onlara) ‘Size verdiğimizi (Kitabı) kuvvetle alın (ona sıkıca tutunun) ve içinde olanı hatırlayın ki takvâlı olabilesiniz.’ (demiştik).” Bu cümlenin bir benzeri daha sonra ele alacağımız Bakara 2/93 ve ayrıca A‘râf 7/171’de zikredilmektedir. Yüce Allah İsrailoğulları’na verdiği ilahi sorumlulukların gereğini yerine getirmelerini, o prensiplere sıkıca sarılmalarını, o ilkelerde yer alan hususlarla ilgili olarak sorumluluklarını yerine getirmeleri için gerçeği hatırlamalarını kendilerine görev olarak yüklemektedir.

Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/171’de şöyle buyrulmaktadır: “(Onlara) ‘Size verdiğim (el-Kitâb’ı) kuvvetle tutun ve içinde olanı hatırlayın ki takvâlı (duyarlı) olabilesiniz (demiştik).” Yüce Allah bu ifadede İsrailoğulları’na hitaben onlardan aldığı söze sıkıca sarılmaları gerektiğini hatırlatmaktadır. A‘râf 7/144’te doğrudan Hz. Musa’ya, A‘râf 7/145’te ise hem Hz. Musa’ya hem de İsrailoğulları’na hitaben Yüce Allah’ın risâlet öğretilerine ve hitaplarına sıkıca sarılmaları emredilmişti. Benzer bir emir Meryem 19/12’de Hz. Yahya’ya yönelik olarak da yer almaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu evrensel ilâhî kural tekrarlanmakta, İsrailoğulları’nın Yüce Allah’a verdikleri söze ve O’nun buyruklarına güçlü, samimi ve kararlı bir şekilde sarılmaları emredilmektedir. Bu sayede artık ilahi prensiplerdeki hakikatleri hatırlamış olacak ve sonuçta takvâya da erebileceklerdir.

Âyette sözü edilen خُذُوا مَآ اٰتَيْنَاكُمْ بِقُوَّةٍ “Size verdiğimizi (el-Kitâb’ı) kuvvetle alın/tutun” ifadesinde bir başka anlam ihtimali daha vardır. Buna göre, Yüce Allah üzerlerine sanki bir gölgelik gibi dağı kaldırınca kendilerine meydan okumuş ve “Haydi bakalım, gücünüz yetiyorsa bu size verdiğim sıra dışı olayı ellerinizle tutup engelleyin de görelim” demek istemiş de olabilir.(58) Bu yaklaşım diğerine göre çok anlamlı gözükmemektedir. Dolayısıyla tercihimiz önceden ele aldığımız şekildedir. Vahye sarılması gereken insanların bu sayede vahyin prensipleri doğrultusunda gerçekleri hatırlayacakları, sonuçta muttakice duyarlılık sahibi olacakları beyan edilmiş olmaktadır. Vahye sarılmak gerekliliğiyle ilgili Kur’an’da çeşitli buyruklar yer almaktadır.(59)

Burada geçen وَاذْكُرُوا vezkürû kelimesi fıtrata yazılan gerçeklerin İsrailoğulları’na gönderilen vahiylerle “hatırlatılışı” manasını vermektedir. Dahası, ilahi mesajları unutmamaları ve onları her zaman zihinlerinde ve uygulamalarında hazır tutmaları, onlar üzerinde çalışmalar yapmaları, onlardan gafil davranmamaları vs. de bu bağlamda hatırlanabilir.

ııı. İsrailoğulları’nın Yeni Bir Dönekliği

ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ فَلَوْلَا فَضْلُ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَكُنْتُمْ مِنَ الْخَاسِر۪ينَ “Ondan sonra sözünüzden dönmüştünüz. Allah’ın iyiliği ve merhameti sizin üzerinize olmasaydı, şüphesiz ki zarara uğrayanlardan olurdunuz.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; تَوَلَّيْتُمْ tevelleytüm fiili “dönmüştünüz”; مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ min ba‘di zâlike ifadesi “ondan sonra”; فَلَوْلَا فَضْلُ اللّٰهِ fe levlâ fadlüllâhi tamlaması “Allah’ın lütfu (ve ihsanı) olmasaydı”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”;وَرَحْمَتُهُ ve rahmetühû tamlaması “ve O’nun merhameti”; لَكُنْتُمْ leküntüm ifadesi “elbette (şöyle) olurdunuz”; مِنَ الْخَاسِر۪ينَ mine’l-hâsirîne ifadesi ise “ziyana uğrayanlardan, kaybedenlerden” demektir.

Burada Yüce Allah’ın İsrailoğulları’na yönelik bir başka nimeti gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah İsrailoğulları’na verdiği ihsan ve ikramları onların yeterince dikkate almadıklarını, verdikleri sözleri tutmadıklarını, hak ve hakikatten yüz çevirdiklerini beyan etmekte, sonrasında ise eğer kendilerine yönelik lütfu, iyiliği, ihsanı ve merhameti olmasaydı hepsinin zarara ve ziyana uğrayıp ilahi rahmeti kaybedenlerden olacaklarını bildirmektedir.

Âyette geçen مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ min ba‘di zâlike ifadesinden maksat, Yüce Allah’ın İsrailoğulları’na verdiği pek çok nimetin hatırlatılmasıdır. Onlara yönelik fadl ve rahmeti ise Bakara 2/53. âyette de belirtildiği üzere onlara yönelik görevlendirdiği pek çok peygamber ve bütün İsrailoğulları’na gönderdiği çeşitli ilahi mesajları içeren Tevrat’ın verilmesi olarak da ifade edilebilir.(60) Daha önce yorumladığımız Bakara 2/52. âyette de ifade edildiği üzere, onlara çeşitli zamanlarda tevbe imkânının verilmesi de Yüce Allah’ın ihsanı ve rahmeti olarak anlaşılabilir.

ıv. Yasağı İşlemenin Sonucu

وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذ۪ينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِي السَّبْتِ فَقُلْنَا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِـ۪ٔينَ فَجَعَلْنَاهَا نَكَالًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهَا وَمَا خَلْفَهَا وَمَوْعِظَةً لِلْمُتَّق۪ينَ “İçinizden cumartesi günü (avlanma yasağını) çiğneyenleri ve bu yüzden kendilerine ‘Aşağılık maymunlar (gibi) olun!’ dediğimizi elbette bilmektesiniz. Bunu öndekilere (onları görenlere) ve arkalarındakilere (ibretlik) bir ceza, muttakîler (duyarlı olanlar) için de bir öğüt kılmıştık.”

Buradaki وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ ve lekad ‘alimtüm fiili “yemin olsun ki bilmiştiniz, biliyordunuz”; الَّذ۪ينَ اعْتَدَوْا ellezîne‘tedev ifadesi “haddi aşanları”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; فِي السَّبْتِ fi’s-sebti ifadesi “Cumartesiyle ilgili”;فَقُلْنَا fe kulnâ fiili “ve (şöyle) demiştik”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara, onlar için”; كُونُوا kûnû emri “(şöyle) olun”; قِرَدَةً kıradeten kelimesi “maymunlar”; خَاسِـ۪ٔينَ hâsiîne kelimesi “aşağılık”; فَجَعَلْنَاهَا fe ce‘alnâhâ fiili “ve onları yapmıştık”; نَكَالًا nekâlen kelimesi “ceza”;لِمَا بَيْنَ يَدَيْهَا limâ beyne yedeyhâ ifadesi “onun önündekilerle ilgili, öndekiler için”;وَمَا خَلْفَهَا ve mâ halfehâ ifadesi “ve onun arkadakiler için”;وَمَوْعِظَةً ve mev‘ızaten sözcüğü “ve öğüt olarak”; لِلْمُتَّق۪ين li’l-muttakîne ifadesi ise “takvâ sahipleri için” demektir.

Burada İsrailoğulları’nın hadlerini aşmaları ve sonrasındaki perişan halleri gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذ۪ينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِي السَّبْتِ فَقُلْنَا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِـ۪ٔينَ “İçinizden cumartesi günü (avlanma yasağını) çiğneyenleri ve bu yüzden kendilerine ‘Aşağılık maymunlar (gibi) olun!’ dediğimizi elbette bilmektesiniz.” Yüce Allah İsrailoğulları’nın bir başka nankörlüğüyle ilgili olarak onların Cumartesi yasağını ihlal ettiklerini, bu nedenle kendilerine bir ceza olarak maymunlaşmalarını yani ahlaki manada taklitçilik batağına saplanmalarını, bir anlamda tercih ettikleri o halde kalmalarını söylediğini ifade etmektedir. Âyette biri “sebep”, diğeri “sonuç” olmak üzere iki noktaya dikkat çekilmektedir.

a)وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذ۪ينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِي السَّبْتِ “İçinizden cumartesi günü (avlanma yasağını) çiğneyenleri elbette bilmektesiniz.” Yüce Allah bu cümlede İsrailoğulları’nın Cumartesi yasağını ihlal ettiğini bildirmektedir. Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/163’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlara, deniz kıyısında bulunan şehir (halkının) durumunu sor! Hani balıklar o yöre halkının yasağa uymadığı Cumartesi (kıyıya) gelmeyip, yasağa uydukları Cumartesi günü açıktan/bolca kıyıya geldiklerinde onlar haddi aşıp (avlanma) yasağını delmişlerdi. İşte böylece biz, yoldan çıkmalarından dolayı onları böyle imtihan ediyorduk.” Bakara 2/65, A‘râf 7/163 ve Nahl 16/124’te de beyan edildiği gibi, bu şehir halkı Cumartesi günleri hiçbir işle ilgilenmeyip sadece ibadet yapmakla emrolunmuşlardı. Zira السَّبْت es-sebt kelimesi Nebe’ 78/9’daki kullanımda da olduğu gibi “dinlenmek” anlamına gelmekte, dolayısıyla İsrailoğulları’nın Cumartesi günü dünya işleri yapmamalarını ifade etmektedir.(61)

Bölgedeki balıklar da Cumartesi günü açıktan açığa sürüler halinde kıyıya geliyorlardı; muhtemelen buna alışmışlardı. A‘râf 7/163’te geçen “(Balıklar o yöre halkının) yasağa uymadığı Cumartesi gelmezlerdi” ifadesi “bunun dışındaki, yani yasağın olmadığı günlerde gelmezlerdi” manasına gelebileceği gibi “Cumartesi yasağına riayet etmeyip yasağı çiğnediklerinde, yani tatil yapmadıkları günlerde gelmezlerdi” manasına da gelebilir. Her iki durumda da balıkların gelmediği anlaşılmaktadır.

İşte İsrailoğulları balıkların akın akın kıyıya gelmelerine imrenerek hırslarına ve tamahlarına mağlup olmuşlar, bu yasağı dinlemeyip Cumartesi günlerinde de avlanmaya devam etmişlerdi. Böylece ilâhi bir emre itibar etmeyip onu çiğnemişler, Cumartesi yasağını ihlal etmişlerdi. A‘râf 7/163’te yer alan اِذْ يَعْدُونَ فِي السَّبْتِ “Cumartesiyle ilgili sınırı aşmışlardı” ifadesi, tıpkı yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/65’te de olduğu gibi yasağı çiğnediklerini, belirlenen sınırı geçtiklerini ve ilahi buyruklara itibar etmediklerini göstermektedir. Onlar yasağı çiğneyince bu defa balıklar gelmemeye başlamış, böylece yasağı çiğnemenin faturasını dünyada iken ödemeye başlamak zorunda kalmışlardır.

b) فَقُلْنَا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِـ۪ٔينَ “Kendilerine ‘Aşağılık maymunlar (gibi) olun!’ demiştik.” A‘râf 7/166’da da geçen bu cümlede yer alan قِرَدَة kıradeh kelimesi “maymunlar”, خَاسِـ۪ٔين hâsiîne sözcüğü ise “aşağılıklar, zeliller” demektir. Yüce Allah, Cumartesi balık avlama yasağını ihlal eden İsrailoğulları’na bu isyanları sebebiyle maymunlaşmalarını, yani zillet, rezillik, sefillik, itibarsızlık, taklitçilik, güdülebilirlik vs. cezası verdiğini beyan etmekte, benzer yanlışlıkları yapmaları durumunda aynı akıbetin Hz. Peygamber zamanında yaşayanlara da uygulanacağı mesajını vermektedir.

ı. “Onlara ‘Maymunlar (gibi) olun’ demiştik” ifadesi, elbette biyolojik ve fizyolojik olarak bir meshi, yani bir kılık ve mahiyet değiştirmeyi, bir anlamda sureten bir değişim ve dönüşümü değil de sireten yani ahlaken, tıynet olarak ve davranış biçimi olarak yaşanan bir değişimi ifade etse gerektir. Kendilerine hitaben dile getirilen قُلْنَا kulnâ “dedik” fiili de bilinen anlamda konuşmak değil de ilahi bir sistemin işleyişi olarak artık öyle bir hal aldıklarını gösteren bir mana vermektedir. Esasında âyetin sonundaki خَاسِـ۪ٔين hâsiîne kelimesi insanlar için kullanılan bir sıfattır ve yaratılışları itibariyle maymunlar aşağılık hayvanlar değillerdir; çünkü maymun olarak yaratılmayı onlar tercih etmemişlerdir. Buradan da anlaşılıyor ki, maksat sureten yani şeklen bir değişim ve dönüşüm değil, sireten yani yaşayış ve ahlaken yaşanan ve tercih edilen aşağılık bir durumdur.

ıı. Kadir ve kıymet bilmeyip kendileri asil bir duruş ortaya koyamayan köle ruhlu bu insanlar elbette şahsiyet zaafı içerisindelerdi. İşte onlara yönelik olarak Rabbimiz “Aşağılık maymunlar (gibi) olun” buyurmuş, zillet ve esaret içerisinde yaşamaya devam etmelerini beyan etmiştir. Dahası, verilen mesaj “siz maymundan beter olun” şeklinde de anlaşılabilir. Düşmanının putuna özenen, ona adeta âşık olup tapan bu kişiler ancak böyle tanımlanabilir.(62)

Tâbiûn müfessirlerinden İmam Mücâhid bunların bedenen (şeklen) değil de yalnızca kalplerinin maymuna dönüştüğünü, yani ruhen maymunlaştıklarını ve kalplerinin mühürlendiğini ifade etmiştir. Bu durum tıpkı Cum‘a 62/5’te geçen “sırtına kutsal kitap yüklenmiş merkep” veya Müddessir 74/50-51’de geçen “aslandan kaçan yaban merkepleri” benzetmesinde olduğu gibi bir meselden/misalden, bir örnekten başka bir şey değildir. Bunun bir benzeri de bir hocanın başarılı olamayan öğrencisine “eşek ol” demesi gibidir. İmam Mücâhid maymunun insana döndürülmesinin anlamsızlığını birkaç örnekle açıklamış, ancak maymuna dönmenin bedenen gerçekleştiğini savunanlar tarafından bazı eleştirilere de maruz kalmıştır.(63) Biz İmam Mücâhid’in yaklaşımını doğru buluyor ve açıklamalarımızı da bu istikamette şekillendiriyoruz.

Bu konuda çok önemli bir mesaj içerdiğini düşündüğümüz bir âyeti özellikle hatırlatmak istiyoruz. Mâide 5/60’ta şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Allah katında yeri bundan daha (kötü olan asıl) şerri size haber vereyim mi? Allah’ın lânetlediği ve gazap ettiği, aralarından (ahlaken ve ruhen adeta) maymunlar, domuzlar ve tâğût denen puta tapanlar çıkardığı kimse(ler var ya, Allah katındaki) yeri en kötü olan ve doğru yoldan büsbütün sapanlar işte bunlardır.” Yüce Allah Yahudilere hitabında asıl şerrin lanete ve gazaba uğratılmanın sonrasında manevi ve ahlaki açıdan maymuna ve domuza dönüştürülmek olduğunu, bununla birlikte “bu insanların tâğût denen puta tapmalarının” da büyük bir ceza olarak felakete sebep olacağını ifade etmektedir. Bu ifade, öncesinde yer alan “maymunlar” ve “domuzlar” kılınmaktan maksadın, şeklen, fiziksel manada suret olarak değil de sireten, ahlaken ve davranış bakımından olduğunun bir delilidir. Çünkü tâğût denen azgınlara tapmak, hayvanların özelliği olamaz.

Bu arada maymun gibi olmanın iştah ve arzusuna gem vuramayan taşkın insanları anlatmak için sıklıkla kullanıldığı da unutulmamalıdır.(64) Esasında dilimizdeki “maymun iştahlılık” deyimi de bunu karşılamaktadır. Rabbimizin her şeye gücünün yettiği elbette muhakkaktır; ancak insanın maymuna döndürülmesi hikmetten uzak bir işlem gibi görülmektedir. İmam Mücâhid’in de dediği gibi, o zaman şimdilerde görülen maymunların aslında birer insan olduğu gibi bir algı akla gelmektedir ki bu akla uzak bir durumdur. Her konuda olduğu gibi bu konuda da gerçeği sadece Yüce Allah bilmektedir.

2. فَجَعَلْنَاهَا نَكَالًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهَا وَمَا خَلْفَهَا وَمَوْعِظَةً لِلْمُتَّق۪ينَ “Bunu öndekilere (onları görenlere) ve arkalarındakilere (ibretlik) bir ceza, muttakîler (duyarlı olanlar) için de bir öğüt kılmıştık.” Yüce Allah İsrailoğulları’na verdiği tekrar kölelik ve zillet içinde bir hayat yaşama cezasını önlerindekiler ve arkalarındakiler için ibretler ve dersler içeren bir ceza, ayrıca muttaki denen duyarlı insanlar için de yine dersler içeren bir öğüt kıldığını bildirmektedir.

Âyette geçen نَكَال nekâl kelimesi Mâide 5/38 ve Nâzi‘ât 79/25’te de geçmekte ve “ceza” manasına gelmektedir. Buna bazı âlimlerimiz “örnek”(65) veya “ibret”(66) manası verse de diğer âyetlerdeki kullanımlar nedeniyle biz bunun “ceza” anlamına geldiği kanaatindeyiz. Bu arada cümlede yer alan مَا بَيْنَ يَدَيْهَا وَمَا خَلْفَهَا mâ beyne yedeyhâ ve mâ halfehâ ifadesi “önlerindeki ve arkalarındaki” anlamına gelmekte, burada ise mesaj olarak o gün yaşayanlar yani olaya bizzat şahit olanlar ve sonradan gelenler manasına alınmalıdır. Bu anlatılanların وَمَوْعِظَةً لِلْمُتَّق۪ينَ “Muttakiler için öğüt” olmasına gelince, ilahi azaptan ve gazaptan korunanlar, bu nedenle de duyarlı davrananlar için bu türden olayların öğüt içerikli oluşu gündeme getiriliyor demektir.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/185; Âl-i İmrân 3/4; Furkân 25/1. 2 - Enfâl 8/41. 3 - Enfâl 8/29.
  • Bakara 2/185 Âl-i İmrân 3/4 Furkân 25/1 Enfâl 8/41 Enfâl 8/29
• 4 - Taberî, age., I, 285; Zemahşerî, age., I, 143. 5 - Semerkandî, age., I, 53; Zemahşerî, age., I, 143; Râzî, age., III, 78.
• 6 - Semerkandî, age., I, 53; Taberî, age., I, 286-288; Zemahşerî, age., I, 143.
• 7 - Bakara 2/19, 55; Nisâ’ 4/153; Ra‘d 13/13; Fussilet 41/13, 17; Zâriyât 51/44. 8 - Semerkandî, age., III, 221; Taberî, age., I, 289-290; Zemahşerî, age., I, 144.
  • Bakara 2/19 Bakara 2/55 Nisâ 4/153 Ra‘d 13/13 Fussilet 41/13 Fussilet 41/17 Zâriyât 51/44
• 9 - Semerkandî, age., I, 54; Taberî, age., I, 291-292; Zemahşerî, age., I, 144. 10 - Esed, age., s. 15.
• 11 - Bakara 2/57, 210; A‘râf 7/160; Furkân 25/25. 12 - Semerkandî, age., I, 54; Taberî, age., I, 293-294; Zemahşerî, age., I, 144; II, 163.
  • Bakara 2/57 Bakara 2/210 A‘râf 7/160 Furkân 25/25
• 13 - Kehf 18/102, 107; Fussilet 41/32. 14 - Bakara 2/57; A‘râf 7/160; Tâhâ 20/80.
  • Kehf 18/102 Kehf 18/107 Fussilet 41/32 Bakara 2/57 A‘râf 7/160 Tâhâ 20/80
• 15 - Âl-i İmrân 3/117; A‘râf 7/160, 177; Tevbe 9/70; Yûnus 10/44; Hûd 11/101; Nahl 16/33, 118; Kehf 18/49; ‘Ankebût 29/40; Rûm 30/9; Zuhruf 43/76.
  • Âl-i İmrân 3/117 A‘râf 7/160 A‘râf 7/177 Tevbe 9/70 Yûnus 10/44 Hûd 11/101 Nahl 16/33 Nahl 16/118 Kehf 18/49 ‘Ankebût 29/40 Rûm 30/9 Zuhruf 43/76
• 16 - Râzî, age., III, 88-90. 17 - Taberî, age., I, 299; IX, 90; Zemahşerî, age., I, 145; II, 163. 18 - Semerkandî, age., I, 55.
• 19 - Semerkandî, age., I, 55; Taberî, age., I, 300; Zemahşerî, age., I, 145.
• 20 - Taberî, age., IX, 90. 21 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 233.
• 22 - Bakara 2/59; A‘râf 7/134, 135, 162; Enfâl 8/11; ‘Ankebût 29/34; Sebe’ 34/5; Câsiye 45/11.
  • Bakara 2/59 A‘râf 7/134 A‘râf 7/135 A‘râf 7/162 Enfâl 8/11 ‘Ankebût 29/34 Sebe' 34/5 Câsiye 45/11
• 23 - Yazır, age., IV, 155.
• 24 - Râzî, age., III, 96.
• 25 - Bakara 2/60; A‘râf 7/74; Hûd 11/85; Şu‘arâ’ 26/183; ‘Ankebût 29/36. 26 - Semerkandî, age., II, 171; Taberî, age., XII, 96; Zemahşerî, age., II, 400. 27 - Taberî, age., XII, 99-100. 28 - Semerkandî, age., II, 592.
  • Bakara 2/60 A‘râf 7/74 Hûd 11/85 Şu‘arâ 26/183 ‘Ankebût 29/36
• 29 - Zemahşerî, age., I, 147. 30 - Semerkandî, age., I, 57; Taberî, age., I, 310-311.
• 31 - Esed, age., s. 17.
• 32 - Âl-i İmrân 3/184; A‘râf 7/116; Yûsuf 12/16, 18; Nûr 24/11, 13; Furkân 25/4; Neml 27/84; Haşr 59/10. 33 - Bakara 2/61, 90; Âl-i İmrân 3/112. 34 - Bakara 2/226. 35 - Haşr 59/9.
  • Âl-i İmrân 3/184 A‘râf 7/116 Yûsuf 12/16 Yûsuf 12/18 Nûr 24/11 Nûr 24/13 Furkân 25/4 Neml 27/84 Haşr 59/10 Bakara 2/61 Bakara 2/90 Âl-i İmrân 3/112 Bakara 2/226 Haşr 59/9
• 36 - Semerkandî, age., I, 58; Zemahşerî, age., I, 148.
• 37 - Taberî, age., I, 317-318. 38 - Semerkandî, age., I, 59; Zemahşerî, age., I, 148. 39 - Vâhıdî, et-Tefsîru’l-Basît, I, 619.
• 40 - Semerkandî, age., II, 388. 41 - Buhârî, Cenâiz, 80, 91; Kader, 3, 6; Müslim, Kader, 22, 23, 24; Ahmed b. Hanbel, II, 315, 346. 42 - İslâmoğlu, age., s. 26’da 1. not.
• 43 - Zemahşerî, age., I, 148. 44 - Taberî, age., I, 318. 45 - Semerkandî, age., I, 59; Taberî, age., I, 319; Zemahşerî, age., I, 149.
• 46 - Şinasi Gündüz, DİA, Sâbiîlik” mad., XXXV, 341-344.
• 47 - Buhârî, Menâkıb, 3. 48 - İslâmoğlu, age., s. 26’da 2. not. Ayrıca benzer bilgiler için de bk. Esed, age., s. 19’da 49. not.
• 49 - Müslim, Birr, 32, 34; İbn Mâce, Zühd, 9; Ahmed b. Hanbel, II, 285, 539.
• 50 - Bakara 2/62, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/199; Hadîd 57/19. 51 - Bakara 2/38, 62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/170; Mâide 5/69; En‘âm 6/48; A‘râf 7/35, 49; Yûnus 10/62; Zuhruf 43/68; Ahkâf 46/13. 52 - Semerkandî, age., I, 59; Taberî, age., I, 494.
  • Bakara 2/62 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/199 Hadîd 57/19 Bakara 2/38 Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/170 Mâide 5/69 En‘âm 6/48 A‘râf 7/35 A‘râf 7/49 Yûnus 10/62 Zuhruf 43/68 Ahkâf 46/13
• 53 - Esed, age., s. 19. 54 - Semerkandî, age., I, 60; Taberî, age., I, 324-326; Zemahşerî, age., I, 149.
• 55 - Râzî, age., II, 107.
• 56 - Yazır, age., IV, 165. 57 - Semerkandî, age., I, 563; Taberî, age., IX, 108.
• 58 - Zemahşerî, age., II, 149. 59 - Vahye sarılmak gerekliliğiyle ilgili mesajlar için bkz. Bakara 2/63, 93, 256; Âl-i İmrân 3/103; Nisâ 4/175; A‘râf 7/144, 171; Meryem 19/12; Zuhruf 43/43.
  • Bakara 2/63 Bakara 2/93 Bakara 2/256 Âl-i İmrân 3/103 Nisâ 4/175 A‘râf 7/144 A‘râf 7/171 Meryem 19/12 Zuhruf 43/43
• 60 - Semerkandî, age., I, 60.
• 61 - Semerkandî, age., I, 60; Taberî, age., I, 332; Zemahşerî, age., I, 149.
• 62 - İslamoğlu, age., s. 297-298’de 3. not. 63 - Râzî, age., III, 111.
• 64 - Esed, age., s. 307’de 133. not.
• 65 - Esed, age., s. 19. 66 - Zemahşerî, age., I, 149.