Furkân Suresi

Mekke’de risâletin 5-6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 77 âyetten oluşan, adını ilk âyetinde zikredilen “ayıran ölçü” anlamındaki الْفُرْقَان el-furkân kelimesinden alan Furkân sûresi, inişe göre 40, resmî sıralamada ise 25. sûredir.

Furkân sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan ve Medine dönemi sûrelerinden olan Nûr sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Aslında Mekkî sûrelerle Medenî sûreler üslup ve içerik olarak birbirlerinden farklı olmalarına rağmen, resmî sıralamanın rastgele yapılmadığı, bu noktada vahyin belirleyici bir fonksiyon icra ettiği açık bir gerçektir. Buna göre, hem Nûr, hem de Furkân sûresinin ilk âyetlerinde vahye dikkat çekilme noktasında ortak bir içerik oluşturulmaktadır.

Mekkî sûrelerde hukukî ve toplumsal düzenle ilgili âyetler genelde bulunmadığı için, geri kalan konularda, mesela kâinat kitabına dikkat çeken Furkân 45-62. âyetleriyle Nûr 41-45. âyetleri birbiriyle uyum içerisindedir. Ayrıca Nûr 36-38. âyetleriyle Furkân 63-77. âyetlerinde Rahmân’ın yiğit kullarının özellikleri sıralanmakta, böylece her iki sûre konu birlikteliğine sahip bir içerik arz etmektedir.

Furkân sûresinin ilk âyetlerinde, tevhidle ilgili Allah tasavvuru ele alınmakta, O’nun ortaksız mutlak hükümranlığı gündeme getirilerek, her şeyi yaratan ve her şeye ölçü koyan kudretin O’na ait olduğu beyan edilmektedir. Yüce Allah’ın peşi sıra ilahlar edinen müşriklerin tanrı tasavvuru da hatırlatılarak, onların nasıl derin bir yanılgı ve çelişkiler yumağı içerisinde oldukları bildirilmektedir.

4. âyetten itibaren, kâfirlerin vahye karşı çıkışı ve peygamber algıları ele alınmakta, bir peygamberin nasıl özelliklerinin olması gerektiği konularındaki kanaatleri ve Yüce Allah’ın onlara verdiği cevaplar hatırlatılmaktadır. Daha sonra müşriklerin Son Saat’i yalanlamaları ve buna karşılık kendileri için içinde ebedi kalacakları cehennemin hazırlandığı beyan edilmekte, bu arada cennetliklere de kısaca değinilmektedir.

17. âyetten itibaren, mahşerde yaşanacak çeşitli sorgulamalar gündeme getirilmekte, melekleri Yüce Allah’ın kızları sanıp onlara tapan müşriklerin ilahi huzurda mahcup edilecekleri beyan edilmektedir. Peygamberlerin çeşitli insani özellikleri hatırlatılarak müşriklerin peygamberlik ispatına dair son derece anlamsız istekleri gündeme getirilmekte ve içine düştükleri sapkınlık ve azgınlık hatırlatılmaktadır.

21. âyetten itibaren, inkârcı tipin mahşerde yaşayacağı çeşitli sıkıntılı süreçler ve dile getireceği pişmanlıklar beyan edilerek, “keşke, öğüt geldikten sonra beni ondan uzaklaştıran filancayı dost edinmeseydim” sözü aktarılmakta, şeytanın kişiyi yüzüstü bırakıcılığı ifade edilmektedir.

30. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in, “dünyadayken Kur’ân’ı yalnızlığa terk edenleri mahşerde şikâyeti” gündeme getirilmekte, böylece ümmetin vahiyle olan olumsuz ilişkisine dikkat çekilmektedir. Daha sonra inkârcıların düşmanlıklarına karşılık Yüce Allah’ın dost ve yardımcı olarak yeteceği ifade edilerek, vahyin topluca indirilmesi gerektiğini söyleyenlere karşı bunun bölümler halinde peyderpey indirilmesinin gerekçesi dile getirilmektedir.

35. âyetten itibaren, insanlık tarihinden Hz. Musa, Hz. Harun, Hz. Nûh, gibi peygamberler ve kavimleri ile Âd, Semûd, Ress ahalisi ve daha başka kavimlerden oluşan azgınların peygamberlere gönderilen ilahi öğretilere karşı çıkışlarından çeşitli örnekler verilmekte, onların tutumları ile yaşadıkları akıbetler dile getirilmekte, onların akıbetlerinden ibret almayanlar eleştirilmektedir.

41. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’le alay eden Mekkeli müşriklerin şu sözlerine yer verilmektedir: “(Müşrikler), ‘onları (savunmakta) sebat göstermemiş olsaydık, nerdeyse bizi ilahlarımızın (yolundan) saptıracaktı’ (diyorlar).” Bunun sonrasında inkârcıların yaşayacağı feci akıbete değinilmekte, heva ve heveslerini ilah edinenler akılsız ve iradesiz canlılara benzetilmekte, hatta onlardan daha şaşkın olarak tanıtılmaktadırlar.

45. âyetten itibaren, kâinat kitabından “gölge, Güneş, gece, gündüz, rüzgar, yağmur gibi çeşitli başlıklar ele alınmakta, bu arada Kur’ân’ı anlatmanın büyük bir cihad olduğu beyan edilmektedir. 53. âyetten itibaren, yine mahlükat âleminden olmak üzere denzilerin birbirine karışmaması, insanın yaratılışı, insanın nankörlüğü, risâlet görevinin ücret değil ecir endeksli olduğu hatırlatılmakta, kainatın yaratılışı, müşriklerin ilahi buyruklara karşı olumsuz tavırları, Rahmân’a boyun eğmeyenlerin nefretleri gibi konulara yer verilmektedir.

63. âyetten itibaren başlayan son grup âyette ise, Rahmân’ın has kullarının çeşitli özellikleri sıralanmakta, en sonunda ise duası ve ibadeti olmayan kulların Yüce Allah’ın rızasının ve cennet ödülünün dışında kalacakları beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 11-19. âyetlerinde öncelikle müşriklerin ahireti inkârlarının sonucunda aşağılanmış bir şekilde azaba uğratılacaklarını, orada çeşitli arayışlara girişeceklerini, buna karşılık olarak iyileri de ebedi bir huzurun beklediğini beyan etmektedir. Daha sonra müşriklerin dünya hayatında taptığı varlıklarla yüzleşmeleri ele alınmakta ve iddiaları yalanlandığı için de elem verici bir azaba çarptırılacakları hatırlatılmaktadır.

a) Kıyâmet-Âhiret Sürecini İnkârın Sonuçları

Yüce Allah, sûrenin 11-14. âyetlerinde Son Saat’i yalanlayanlar için mahşerde ateş azabı hazırlayacağını, cehennem onları uzak bir yerden gördüğünde ateşin öfkesini ve homurtusunu işiteceklerini, araya dar bir yerden atıldıklarında yok olmayı isteyeceklerini haber vermektedir.

Ardından, mahşerde yaşayacakları korkunç akıbeti ve ifade edecekleri yok olma arzuna verilecek cevabı şu şekilde dile getirilmektedir: “Bugün (yalnız) bir kez değil, defalarca yok olmayı isteyin!”

ı. Cehennemlik Olmak

بَلْ كَذَّبُوا بِالسَّاعَةِ وَاَعْتَدْنَا لِمَنْ كَذَّبَ بِالسَّاعَةِ سَع۪يرًا “Gerçekte onlar o (Son) Saat’i yalanlamışlardı. Biz de o (Son) Saat’i yalanlayanlara alevli bir ateş (cehennem) hazırladık.”

Âyetteki بَلْ bel edatı “hayır, bilakis”; كَذَّبُوا kezzebû fiili “yalanlamışlardı”;بِالسَّاعَةِ bi’s-sâ‘ati kelimesi “o (Son) Saat’i”;وَاَعْتَدْنَا ve a‘tednâ fiili “ve hazırlamıştık, hazırlamış (olacağız) hazırlayacağız”; لِمَنْ كَذَّبَ limen kezzebe ifadesi “yalanlayan(lar) için”; بِالسَّاعَةِ bi’s-sâ‘ati kelimesi “o (Son) Saat’i”; سَع۪يرًا se‘îran kelimesi ise “alevli ateş” demektir.

Burada Son Saat’i yalanlar için mahşerde hazırlanan korkunç akıbet gündeme getirilmektedir.

1. Kur’ân’da kâinat sisteminin yıkılışı el-kıyâmeh kelimesiyle ifade edilmez. Bizim dilimizde “kıyâmet” dediğimiz şey Kur’ân’da الساعة es-sâ‘ah kelimesiyle karşılanmaktadır. “Son Saat, kıyâmet saati, kıyâmet vakti” anlamındaki الساعة es-sâ‘ah sözcüğü s-v-‘a kökünden gelmektedir. Kur’ân’da 48 kez geçen bu kelime “Son Saat, kıyâmet anı” anlamında eliflâmlı olarak السَّاعَة es-sâ‘ah(1) şeklinde kullanılmaktadır. Bu kelime eliflâmsız olarak سَاعَة sâ‘ah(2) şeklinde ise “bir saat, bir an” anlamına gelmektedir.

Dilimizde genelde “kıyamet” anlamında kullanılan kelime Kur’ân’da السَّاعَة es-sâ‘ah sözcüğüyle karşılanmaktadır. el-Kıyâmeh veya yevmü’l-kıyâmeh ifadeleri ise “âhiret ve mahşer” manasında kullanılmaktadır. “Kalkmak, kalkış günü” manasına gelen “Kıyamet” kavramı meşhur bir kullanım olarak böyle yaygınlaşmış olsa da, Kur’ân’da bu anlamda tercih edilen kelime bu âyette iki kez zikredilmiş olan السَّاعَة es-sâ‘ah sözcüğüdür.

Müşriklerin veya kâfirlerin “Son Saat”i yalanlamaları elbette bu olayla başlayacak olan kıyâmet-âhiret sürecini de inkâr etmeleri manasına gelmektedir. “Son Saat”i inkâr etmek, bu hayattan başka bir hayata inanmamak anlamını beraberinde getirmektedir.

اَعْتَدْنَا a‘tednâ fiili “hazırlamak” manasındadır ve geçmiş zaman kalıbında getirilmiştir. Bunun ve devam eden âyetlerdeki fiillerin “mâzî kalıp”ta getirilmesinin muhtemel sebebi, “kıyamet-âhiret süreci”nde gerçekleşeceği haber verilen olayların kesin olarak meydana geleceğinin ifade edilmesidir. Yoksa bu ve benzer ifadeler kıyâmet-âhiret sürecinde yaşanacakların şimdiden hazırlanmış olduğunu beyan etmek değildir. Bu tür ifadeler bir Kur’ân üslubu olarak bu şekilde getirilmektedir.

Tekrar belirtelim ki, Kur’ân’da geçen اَعَدَّ e‘adde(3) veya اَعْتَدْنَا a‘detnâ(4) etken (ma‘lûm) veya اُعِدَّتْ u‘ıddet(5) edilgen (meçhul) fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin sebebi, azabın veya ödülün hazırlanmış olduğunu değil, hazırlanacağını gösteren bir mana vermektedir ki böyle gelecekte mutlak surette yaşanacak olaylar için Kur’ân’da bazen geçmiş zaman kalıbı kullanılmaktadır ki bu bir Kur’ân üslubudur.

Bu âyette de zikredilen سَع۪ير se‘îr kelimesi Kur’ân’da 16 kez(6) geçmektedir ve “çılgın ateş, kışkırtılmış ateş, yüksek alev, şiddetli ateş” gibi anlamlar vermektedir. Hasan el-Basrî’den gelen bir görüşe göre سَع۪ير se‘îr kelimesi cehennemin isimlerinden biridir(7) ve cehennem azabının şiddetini ortaya koyan bir mana içermektedir.

2. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin vahye ve Hz. Peygamber’e karşı takındığı olumsuz ve düşmanca tavrın asıl sebebini ortaya koymakta ve onların Son Saat’e inanmadıklarını beyan etmektedir. Müddessir 74/53’te de dile getirildiği üzere, onların sorunu âhirete ve hesap vermeye inanmamaktan, dolayısıyla bir âhiret korkusuna sahip olmamaktan kaynaklanıyordu.

Mekkelilerin büyük çoğunluğu âhirete inanmıyor,(8) “bize Son Saat gelmez” diyorlardı.(9) Bu doğrultuda zaman zaman, “Eğer iddianızda doğru iseniz o (azap) vaadi ne zamanmış!” diyerek alay ediyorlardı.(10) İçlerinde dehr denen “zaman”a inanıp, başka herhangi bir üstün güce itibar etmeyen önemli bir grup da vardı.(11)

Sayıları az olsa da belli belirsiz bir âhiret inancı taşıyanların da bulunduğu ifade edilmektedir.(12) Hatta şefaat beklentilerinin(13) sebebinin bu olduğunu belirtmeye gerek bile yoktur. Bunların yersiz ve delilsiz bir şekilde mahşerde kendilerine daha iyi şeyler verileceğine inandıklarını Kur’ân bize haber vermektedir.(14)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen husus, Son Saat’i yalanlayan Mekkeli müşrikleri ve bütün zamanların inkârcılarını korkunç bir azabın beklediğinin hatırlatılmasıdır. Hakikate karşı “şiddetli bir muhalefet” içerisinde olanları benzer şekilde “şiddetli bir azab”ın beklediği beyan edilmektedir.

ıı. Cehennemin Uğultusunu Duymak

اِذَا رَاَتْهُمْ مِنْ مَكَانٍ بَع۪يدٍ سَمِعُوا لَهَا تَغَيُّظًا وَزَف۪يرًا “(O ateş) uzak bir yerden onları görünce (cehennemlikler) onun kükremesini ve uğultusunu duyacaklardır.”

Âyetteki اِذَا رَاَتْهُمْ izâ raethum fiili “onları gördüğü zaman”; مِنْ مَكَانٍ بَع۪يدٍ min mekânin ba‘îdin tamlaması “uzak bir yerden”; سَمِعُوا semi‘û fiili “işittiler, işitirler, duyarlar, duyacaklar”; لَهَاlehâ ifadesi “onun için, ona (cehenneme ait)”; تَغَيُّظًا teğayyuzan kelimesi “homurtu, öfkeli kükreme”; وَزَف۪يرًا ve zefîran sözcüğü ise “ve uğultu” demektir.

Bu âyette cehennemin konumu ve cehennemliklerin yaşayacağı korkunç akıbetlerden bir tanesi daha gündeme getirilmektedir.

1. اِذَا رَاَتْهُمْ مِنْ مَكَانٍ بَع۪يدٍ “(O ateş, cehennem) uzak bir yerden kendilerini gördüğünde.” Âyetin bu cümlesinde iki hususa dikkat çekilmektedir:

a) اِذَا رَاَتْهُمْ “Onları gördüğünde.” Cehennemin dile geleceğinden söz edilen Kâf 50/30 ve Me‘âric 70/17 ile mahşerde yeryüzünün konuşmasından bahseden Zilzâl 99/4 gibi âyetlerde de görüldüğü üzere, konuşmalar bilinen şeklinden ibaret sayılmamalıdır. Konuşma organlarıyla gerçekleştirilenler gibi mecaz olanlar da vardır.

Mahiyeti bizce meçhul olmak üzere, cansız varlıkların kendi şartlarında dile getirilmiş olacaklarına veya konuşturulacaklarına dair çeşitli örneklere sahibiz. Bu bağlamda yerin ve göklerin konuşması(15) ile mahşerde yeryüzünün haberlerini anlatmasını(16) zikredebiliriz. Dahası, mahşerde insanların bazı organlarının konuşturulacağı(17) ve işitme, görme ve gönül yani beyin gibi bilgi edinilen organların sorgulanacağı Kur’ân’da beyan edilmektedir.(18)

Haşr 59/21’de de benzer bir kullanım söz konusudur. Orada Kur’ân’ın cansız bir dağın üzerine indirilmesi durumunda Yüce Allah’a duyacağı derin saygı nedeniyle sanki canlı ve akıllı bir varlık gibi boyun bükeceği ve paramparça olacağı beyan edilmektedir. Bu tür bilgilerin aslında birer örnek olduğu, darb-ı mesel olarak insanlara sunulduğu ve düşünüp tefekkür etmelerinin sağlanmasının amaçlandığı Haşr 59/21’de bildirilmektedir.

İşte bu tür mecaz diyebileceğimiz konuşmalar gibi, yine mecaz türünden bir başka olay da cehennemin tıpkı canlı bir varlık gibi “görmesi”dir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen اِذَا رَاَتْهُمْ izâ raethüm ifadesi, gramer kuralları gereği “semâ‘î müennes” olan en-nâr kelimesinin yerinde kullanılan se‘îr kelimesini nitelemektedir. رَاَتْ raet fiilinin müennes, yani “dişil” getirilmesinin sebebi de budur.

Gören şey cehennemdir ve bu durum, mahiyetini bizim bilemeyeceğimiz mecazî bir görüş biçimidir. Nitekim cehennemle ilgili olarak Kâf 50/30’da “konuşması”ndan, Me‘âric 70/17’de “çağırması”ndan, Furkân 25/12’de ise “görmesi”nden söz edilmektedir.

Hz. Peygamber’den “cehennemin görmesi veya gözleri”yle ilişkilendirebileceğimiz bir rivayet nakledilmektedir. Buna göre, “Nebî (as), ‘Her kim benim demediğim bir şeyi bana nispet ederse, cehennemin iki gözü arasındaki oturağına hazırlansın’ buyurmuştu da sahâbîler, ‘Yâ Resülallâh, cehennemin gözleri var mı ki!’ diye sormuşlardı. Bunun üzerine Hz. Peygamber, ‘cehennem onları uzak bir yerden gördüğünde’ âyetini duymadınız mı?’ cevabını vermiştir.”(19)

Bazı İslâm âlimleri bu âyette sözü edilen görmenin cehenneme değil, cehennem zebanilerine ait olduğunu beyan etmişlerdir. Onlar, “Şehre sor”(20) âyetinde kast edilenin “şehir halkına sormak” manasına geldiğinden delil getirmişlerdir.(21) Bu yaklaşıma da saygı duyduğumuzu belirterek, maksadın “mecazi bir konuşma” olduğu görüşünü benimsediğimizi ifadeyle yetinelim.

b) مِنْ مَكَانٍ بَع۪يدٍ “Uzak bir yerden.” Âyette dikkat çeken hususlardan bir diğeri ise cehennemin cehennemlikleri “uzak bir mekândan” görmesi ifadesidir. Kur’ân’da iki sûrede cehennemin “ortaya çıkartılması”ndan söz edilmektedir. Nâzi‘ât 79/36’da “onu görenler” için, Şu‘arâ’ 26/91’de ise “azgınlar” için cehennemin görüş alanına getirileceği beyan edilmektedir.

Bu kullanımlardan anlaşılıyor ki, cehennem mahşerdeki yargılama esnasında suçlulara gösterilecek, bu durum onu gören suçlular için bir azap çeşidi olabilecektir. Ateşi görerek yargılanmak derin bir üzüntü sebebidir. Bu durum, orada yaşanacakların dehşetini ortaya koymaktadır. Esasında yargılama esnasında cehennemin görüleceği Tekâsür 102/7’de açıkça belirtilmektedir.

Buradan hareketle, geleneksel algıda dile getirilen “cehennem sırat köprüsünün altındadır” türünden aktarımların yeniden gözden geçirilmesi gerektiği kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Cehennem yargılama mekânına göre uzaktadır; çünkü oraya atılmayı hak edenler çeşitli sıkıntılar ve demir prangalarla uzun zincirlere bağlı olarak oraya sürükleneceklerdir. Bu arada söz konusu uzaklığı 500 yıl gibi rakamlaştıranlar olmuşsa da,(22) biz bu tür bilgilendirmelerin delilden yoksun olduğu kanaatindeyiz.

2. سَمِعُوا لَهَا تَغَيُّظًا وَزَف۪يرًا “(Cehennemlikler) onun kükremesini ve uğultusunu işitecekler.” Yüce Allah, cehennemliklerin çekeceği sıkıntıların oraya atılmadan önce başlamış olacağını beyan etmektedir. Buna göre, cehennemlikler ateşin korkunçluğunu, uğultusunu ve kükremesini işiteceklerdir.

Mülk 67/7’de, “Onlar oraya atıldıklarında (cehennemin) korkunç sesini duyacaklardır” buyrulmaktadır. Cehennemin bu yapısı için Enbiyâ’ 21/102’de hasîs, Furkân 25/12’de teğayyuz ve zefîr, Mülk 67/7’de ise şehîk kelimeleri kullanılmaktadır. Bu kelimeler cehennemin çıkardığı uğultunun korkunçluğunu belirtmek için tercih edilmiştir.

Cehennemin bu yapısının sonucu olarak, cehennemlikler de orada çok büyük bir sıkıntılı halde bulunacaklar, âh u fîgân edeceklerdir. Hûd 11/106’da da belirtildiği gibi, onların orada şehîk ve zefîr’i, yani “homurtulu bir nefes alış verişleri” olacaktır.

Öfke, uğultu ve homurtu Furkân 25/12’de cehenneme nispet edilerek, sanki canlı bir varlıkmış gibi bir sunum gerçekleştirilmiştir. Bu nedenle, cehennemin uğultusu ile cehennemliklerin iniltileri birbirine karışacak ve korkunç bir manzara oluşacaktır. Çünkü hem “cehennemin uğultusu”, hem de “cehennemliklerin nefesleri” için kullanılan kelimeler aynıdır. Verilmek istenen mesaj açıktır: Cehennemin fokurtusu, uğultusu ve homurtusu ile oraya gideceklerin feryadı ürkütücü bir mahiyet arz edecek, birbirine karışacaktır.

Bu âyetin izahında mesajı ölüm anıyla ilişkilendirenler olmuşsa da,(23) bizce bu zorlama bir yorumdur. Çünkü Furkân 25/11. âyetten itibaren konu kıyamet-âhiret süreciyle ilişkilendirilmekte, orada yaşanacaklar hakkında bilgiler verilmektedir. Meselenin ölüm anıyla ilişkilendirilmesini gerektirecek herhangi bir zorunluluk olmadığı kanaatindeyiz.

ııı. Cehennemin Dar Bir Yerine Atılmak

وَاِذَآ اُلْقُوا مِنْهَا مَكَانًا ضَيِّقًا مُقَرَّن۪ينَ دَعَوْا هُنَالِكَ ثُبُورًا “Bağlı olarak oradan (cehennemin) dar bir yerine atıldıkları zaman oracıkta yok olmayı isteyeceklerfit.”

Âyetteki وَاِذَآ اُلْقُوا ve izâ ulkû ifadesi “ve atıldıkları zaman”; مِنْهَا minhâ ifadesi “oradan”;مَكَانًا ضَيِّقًا mekânen dayyıkan tamlaması “dar bir yere”; مُقَرَّن۪ين mukarranîne kelimesi “bağlı, kelepçeli bir şekilde”; دَعَوْا de‘avv fiili “istemiş (olacaklar)dır, çağıracaklar(dır)”; هُنَالِكَ hünâlike sözcüğü “orada”; ثُبُورًا sübûran kelimesi ise “ölüm, yok olmak” demektir.

Burada, suçluların cehenneme atılırken sahip kılınacakları felaket halleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, mahşeri inkâr edenlerin akıbeti hakkında bir detay vermekte ve yaşanacak büyük pişmanlığı gözler önüne sermektedir.

1.وَاِذَآ اُلْقُوا مِنْهَا مَكَانًا ضَيِّقًا مُقَرَّن۪ينَ “Bağlı olarak oradan (cehennemin) dar bir yerine atıldıkları zaman oracıkta yok olmayı isteyeceklerdir.” Bu ifade şöyle de anlaşılabilir: “(Elleri boyunlarına veya birbirlerine) bağlı olarak oradan (cehennemin) dar bir yerine atıldıkları zaman.” Bu cümledeki mesajı doğru anlayabilmek için bazı kelimeler hakkında bilgi vermemiz gerekmektedir.

a) Âyetteki اُلْقُوا ulkû edilgen fiili, cehennemin çukurda olduğunu, suçluların oraya yukarıdan atılacağını göstermektedir. Buradaki مِنْهَا minhâ ifadesinin ف۪يهَا fîhâ manasında olduğu ve suçluların cehennemin dar bir yerine atılmalarının kast edildiği beyan edilmiştir.(24)

b) Kur’ân “cennetin gökler ve yer kadar geniş olduğunu” haber vermektedir.(25) Hz. Peygamber de “Müminin, nitelikleri şöyle şöyle olan köşkleri ve bahçeleri olacaktır” buyurarak, cennetin genişliğine vurgu yapmaktadır.(26) Buna karşılık, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği gibi, cehennem ise alabildiğine dardır ve suçlular işte oraya atılacaklardır.

Cehennemin “dar bir mekân” olarak tanıtılması, hem fiziksel olarak darlığını, hem de şiddetli bir sıkıntılı ortam olduğunu beyan etmek içindir. İnsân 76/4’te “kâfirler için zincirler, tasmalar ve alevli bir ateş hazırlandığı” beyan edilmekte, buna karşılık İnsân 76/12’de cennetlikler için “cennet ve alabildiğine hürriyet” bahşedileceği belirtilmektedir.

c) Âyette geçen مُقَرَّن۪ين mukarranîne kelimesi, cehennemliklerin bir taraftan demir prangalara, diğer taraftan da birbirlerine veya şeytanlarına bağlanmış olacakları manasına gelmektedir. İbrâhim 14/49’da da aynı kelime kullanılmakta ve “suçluların zincirlere bağlanmış olacağı” beyan edilmektedir. Çeşitli âyetlerde cehennemliklerin zincirlere vurulacağı haber verilmektedir.(27) Âlimlerimiz bu ifadenin “zincirlerin kâfirlerin ellerine, boyunlarına veya ayaklarına bağlanması” manasına geldiğini beyan etmişlerdir.(28)

2. دَعَوْا هُنَالِكَ ثُبُورًا “(Henüz ateşe girmeden, hemen) oracıkta yok olmayı isteyeceklerdir.” Konuyla ilgili olarak Zuhruf 43/77’de şöyle buyrulmaktadır: “(Cehennemlikler:) ‘Ey Mâlik! Rabbin bizim işimizi bitirsin!’ diye seslenmiş, o (Mâlik) de ‘Siz böyle kalacaksınız!’ demiş (olacak)tır.” İnşikâk 84/11’de de geçen ثُبُور subûr kelimesi mevt kelimesinden farklıdır ve “zerre kalmayacak şekilde tamamen yok olmak” demektir. Mevt kelimesinin yeniden diriltilmeye yönelik bir boyutu varken ثُبُور sübûr kelimesinde böyle bir anlam yoktur.

Âyetin bu cümlesi “Ey subûr, ey helak (yok oluş), neredesin! Şimdi senin zamanın; gel de bizi kurtar” şeklinde de yorumlanmaktadır.(29) Bu yorumdan da anlaşılabileceği gibi, cehennemlikler oradaki azabı gördüklerinde korkunç bir perişanlık yaşayacaklar ve “yok olmak” isteyeceklerdir.

Fecr 89/24 gibi çeşitli âyetlerde zikredildiği üzere, Kur’ân’da cehennemliklerin pişmanlık veya sonuçsuz istekleri bağlamında çeşitli hatırlatmalar yer almaktadır. Burada bunların bir bölümünü hatırlatmak istiyoruz.

a) Pişmanlıklar henüz ölmeden başlayacaktır. İbrâhim 14/44, Mü’min 40/11 ve Münâfikûn 63/10’da “ölümün veya azabın biraz daha geciktirilmesi isteği” bunun delilidir.

b) Pişmanlıklar ölümden hemen sonra devam edecektir. En‘âm 6/27, Mü’minûn 23/99-100 ve Secde 32/12’de yer alan “dünyaya geri dönüş isteği” bunun delilidir.

c) Fecr 89/24’e göre, âhiretteki ilk pişmanlık muhtemelen “âhiret hayatı için dünyadayken çeşitli iyilikler yapmayı” dile getirmekten oluşacaktır.

d) Mülk 67/10-11’de “dünyadayken gerçeğe kulak verip onu akledebilme itirafı” âhiretteki pişmanlıklardan birisidir.

e) Bakara 2/167’de âhirette gerçekleşecek şu itiraf yer almaktadır: “Kötülere uyanlar şöyle derler: Keşke, bir daha dünyaya geri gitmemiz mümkün olsaydı da, şimdi onlar bizden uzaklaştıkları gibi, biz de onlardan uzaklaşsaydık.” Bu âyette derin bir pişmanlık ve insanları saptıranlara karşı büyük bir öfke dile getirilmektedir.

f) Şu‘arâ’ 26/102’de “Keşke, bizim için dünyaya bir dönüş daha olsa da müminlerden olsaydık” şeklinde bir başka itiraf yer almaktadır.

i) Furkân 25/13, Zuhruf 43/77 ve İnşikâk 84/11’de ise bu inkârcı insan tipinin pişmanlığı ve arzusu “yok olmak” isteği şeklinde dile getirilmektedir.

g) Furkân 25/27-28’de şu ifadelere yer verilmektedir: “O gün, zâlim kimse (pişmanlıktan) ellerini ısırıp şöyle der: Âh, keşke o peygamberle birlikte bir yol tutsaydım! Yazık bana! Âh, keşke falancayı (bâtıl yolcusunu) dost edinmeseydim!”

h) Hâkka 69/25-29’da amel defterinin alınıp sonrasıyla ilgili şu yakınmaların ve pişmanlıkların yaşanacağı bildirilmektedir: “Kitabı sol tarafından verilene gelince, der ki: ‘Âh, keşke, bana kitabım verilmeseydi! Şu hesabımın ne olduğunu da bilmeseydim! Âh, keşke, onunla (ölümle) her iş olup bitseydi! Malım bana hiç fayda sağlamadı; saltanatım da benden (koptu), yok olup gitti.”

j) Nebe’ 78/40’ta da şöyle bir istekleri yer almaktadır: “O gün, kişi önceden yaptıklarına bakacak ve inkârcı kişi, ‘Âh, keşke, toprak olsaydım!’ diyecektir.” Bu âyete göre, kâfir kişi, kendi durumunun nasıl olacağını bildiği ve sonucu gördüğü için toprak olmayı arzu edecektir.

Bu ve benzer âyetlere göre, cehennemlikler sorgulanmalarının ardından çeşitli itiraflarda bulunacaklar, ancak bu itiraflar onların âkıbetini değiştirmeyecektir.(30)

ıv. Defalarca Yok Olmayı İstemek

لَا تَدْعُوا الْيَوْمَ ثُبُورًا وَاحِدًا وَادْعُوا ثُبُورًا كَث۪يرًا “(Kendilerine) ‘Bugün (yalnız) bir kez değil, defalarca yok olmayı isteyin!’ (denecektir).”

Âyetteki لَا تَدْعُوا lâ ted‘û emri “sakın istemeyin, yalvarmayın, çağırmayın”; الْيَوْم el-yevme kelimesi “bugün”;ثُبُورًا sübûran sözcüğü “ölümü, yok olmayı”; وَاحِدًا vâhıden kelimesi “bir, tek, bir defa”; وَادْعُوا ved‘û emri “ve isteyin, çağırın”; ثُبُورًا كَث۪يرًا sübûran kesîran tamlaması ise “çok kez yok olmayı” demektir.

Burada cehennemliklerin feryadının boyutu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, bir önceki âyette “kâfirlerin yok olma” isteklerine bu âyette karşılık vermekte, “bir defa yok olma isteği”nin yeterli olmayacağını, bunun defalarca yapılması gerektiğini beyan etmektedir. Bu tür ifadeler, ateş azabının ne kadar korkunç bir mahiyet arz edeceğini, “oradan kurtulup nimete ulaştırılma arzusu” bir yana, yok olup gitmenin büyük bir özlem halini alacağı bildirilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet, cehennemliklerin “yok olmak” isteklerini ne kadar dile getirseler de sonucun değişmeyeceğini göstermektedir. Çünkü Kur’ân’da azabın “ebedi olduğu” çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.(31) Konuyla doğrudan irtibatlı olması itibariyle “cehennemin ebediliği” konusunu Nebe’ 78/23’te ele alacağımız için burada detaya girmeyeceğiz.

“Kâfirlere her taraftan ölüm gelmesine rağmen, onların ölmeyeceği, arkalarından büyük bir azap geleceği, bir anlamda azabın şiddetlenerek devam edeceği”(32) belirtilmektedir. Ayrıca “cehennemde tam ölümün de tam hayatın da olmayacağı”(33) ifade edilmektedir. Bu noktada Zuhruf 43/77’de cehennemin bekçisi olan Mâlik adlı meleğin onlara “Siz orada kalıcılarsınız” diyeceği bildirilmektedir.

“Sekar cehennemi”nden söz eden bir pasajda, ateşin vücudun hiçbir yerini yanmamış olarak geride bırakmayacağı, cehennemliklerin azaptan hiç uzak tutulmayacağı ifade edilmektedir.(34) Dahası, cehenneme atılanların derilerinin parçalanıp döküleceği, azabın şiddetini hissetmeleri için derilerin yeniden yaratılacağı haber verilmektedir.(35)

Konuyla doğrudan ilgili olması itibariyle Nebe’ 78/23’te geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, Kur’ân bize “kâfirlerin cehennemden çıkartılma isteklerinin adeta havada uçuşacağını, ancak bunun hiçbir şekilde gerçekleşmeyeceğini” de haber vermektedir.(36)

b) Muttakilerin Ödülleri

Yüce Allah, sûrenin 15-16. âyetlerinde, “mesânî”lik üslubu gereği, sözü cennetliklere ve onların oradaki mutluluk vesilelerine getirmekte, azabın ebediliğinin karşılığında cennetin ebedîliğine ve bunun Allah’ın kesin vaadi olduğuna dikkat çekmekte ve şu mukayeseye yer vermektedir: “(Şimdi onlara) de ki: Bu mu mutlak hayırlı, yoksa duyarlı davrananlara vaadedilen, kendileri için bir ödül ve dönüş yeri olan ebedî cennet mi?”

ı. Cennette Ebedî Kalmak

قُلْ اَذٰلِكَ خَيْرٌ اَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّت۪ي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ كَانَتْ لَهُمْ جَزَآءً وَمَص۪يرًا “(Onlara) de ki: Bu mu hayırlı olan yoksa muttakîlere (duyarlı olanlara) vadedilen, kendileri için bir ödül ve varış yeri olan ebedî cennet mi?”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اَذٰلِكَ e zâlike sorusu “bu mudur”; خَيْر hayrun kelimesi “iyi, hayırlı olan”; اَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ em cennetü’l-huldi tamlaması “yoksa ebedilik yurdu cennet mi”; الَّت۪ي وُعِدَ elletî vu‘ıde edilgen fiili “vadedilmiş olan, vaadedilen”; الْمُتَّقُون el-muttekûne kelimesi “muttakilere, duyarlı davrananlara”; كَانَتْkânet fiili “(şöyle) oldu, olacak”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; جَزَآء cezâen sözcüğü “karşılık, ödül olarak”; وَمَص۪يرًا ve masîran kelimesi ise “ve dönüş yeri olarak” demektir.

Burada müşriklerin inkârcı tutumlarının karşılığında kendilerine verilecek ateş azabı ile muttakilere vaadedilen ebedi cennetin karşılaştırması gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ اَذٰلِكَ خَيْرٌ اَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّت۪ي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ “(Onlara) de ki: Bu mu hayırlı olan yoksa muttakîlere (duyarlı olanlara) vadedilen ebedî cennet mi?” Cehennemin korkunç yapısı zikredildikten sonra gelen, “şimdi söyleyin bakalım, bu mu daha iyi, yoksa muttakilere vadedilen ebedilik yurdu cennet mi?” ifadesi, kâfirlerin kendilerine çeki düzen vermelerini sağlamalarını amaçlamaktadır.

a) Âyette geçen خَيْر hayr kelimesinin asıl anlamı “hayırlı” olsa da, burada maksat elbette “ateş ile cennetin hayırda mukayesesi” olamaz. Bu nedenle biz de tercümede “daha hayırlı” yerine, “mutlak hayırlı” ifadesini tercih ettik.

b) Kur’ân’da cennet-cehennem, hayır-şer, iyi-kötü, cennetlik-cehennemlik gibi çeşitli mukayeseler yapılmaktadır.(37) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda da böyle bir durum söz konusudur.

c) Âyette جَنَّة cenneh kelimesi خُلْد huld kelimesine bağlanarak, cennetin çok uzun süreli, yani ebedilik yurdu olduğu vurgulanmaktadır. Burada ebed kelimesi olmasa da cennetin ebedi oluşu Kur’ân’da pek çok âyette(38) zikredilmektedir.

d) Bu arada unutulmaması gereken çok önemli bir nokta ise “cennetin kimlere vadedildiği”dir. İşte âyette cennetin “muttakîler”e vadedildiği beyan edilerek, takvanın öncelikle “korunmuş olma” manası hatırlatılmaktadır. Bağlam gereği burada sözü edilen korunma “şirk ve küfür”le ilgilidir. Ancak kavramın bütüncül olarak vermek istediği mana ise, Yüce Allah’ın bütün emirlerine ve yasaklarına karşı “duyarlı olmak” şeklindedir.

Cehenneme gitmek nasıl ki “küfür, şirk ve inkâr”ın karşılığında bir “sonuç” ise, cennet de “takvâ sahibi olma”nın bir “sonuc”udur. Cehennem nasıl ki lüzumsuz değilse, cennet de ucuz ve garanti değildir; âyette verilmek istenen mesaj budur.

2. كَانَتْ لَهُمْ جَزَآءً وَمَص۪يرًا “(Cennet) kendileri için bir ödül ve dönüş yeri olarak (hazırlanmış olacaktır).” Burada cennetin müminler için bir “karşılık” ve “dönüş mekânı” olduğu beyan edilerek, oraya gitmek için mutlak surette fedâkarlık yapılmasının gerekli olduğu tekrar vurgulanmış olmaktadır. Cehennem kötülerin, cennet de iyilerin son durağıdır; âyetteki مَص۪ير mesîr kelimesinin verdiği anlam budur.

Âyette geçen الْمَص۪ير el-mesîr/mesîr kelimesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçmekte(39) ve “varış,” “dönüş yeri”, “dönüş” gibi anlamlar içermektedir. Ayrıca burada ve bir sonraki âyette لَهُمْ lehüm ifadesinin kullanılması, cennetin cennetlikler için lehte bir mekan olduğunun da dolaylı bir destekçisidir.

Bu arada cümlede “idi, olmak” manasında mâdî, yani geçmiş zaman kalıbındaكَانَتْ kânet fiilinin kullanılması, cennetin şu anda hazır olduğunu göstermez. Çünkü bu tür ifadeler bir Kur’ân üslubu olarak, “Son Saat, kıyâmet, âhiret” gibi konularda “gerçekleşmesi kesin olan hakikatler” için tercih edilir; buradaki durum da bundan ibarettir.

ıı. Dilediği Her Şeyle Buluşmak

لَهُمْ ف۪يهَا مَا يَشَآؤُ۫نَ خَالِد۪ينَ كَانَ عَلٰى رَبِّكَ وَعْدًا مَسْؤُ۫لًا “Onların (muttakilerin), cennette ebedî kalmak üzere diledikleri her şeyleri olacaktır. İşte bu, Rabbinin arzu edilen bir vaadidir.”

Âyetteki لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, olacaktır, gerçekleşecektir”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”;مَا يَشَآؤُ۫نَ mâ yeşâûne ifadesi “dileyecekleri, isteyecekleri her şey”; خَالِد۪ين hâlidîne kelimesi “uzun süre, ebedi kalıcılar olarak”;كَانَ kâne fiili “(bu durum şöyle) oldu, (şöyle(dir)”; عَلٰى رَبِّكَ ‘alâ rabbike ifadesi “senin Rabbinin üzerinedir”; وَعْدًا مَسْؤُ۫لًا va‘den mes’ûlen tamlaması ise “istenen, arzu edilen bir vaad, söz olarak” demektir.

Burada cennetin ödül çeşitliliği, ebediliği ve ilahi bir vaad oluşu gündeme getirlmektedir.

1.لَهُمْ ف۪يهَا مَا يَشَآؤُ۫نَ خَالِد۪ينَ “Onların (muttakilerin), cennette ebedî kalmak üzere diledikleri her şeyleri olacaktır.” Bu âyette “cennetliklerin orada ebedî kalacakları ve orada diledikleri her şeyin onlara ikrâm edileceği” müjdelenmektedir.

Bu konuda çeşitli âyetlerde çeşitli açıklamalar yer almaktadır. Cennetin “nimetleri de gölgeleri de devamlı”dır;(40) orada herhangi bir “kesinti ve engelleme” söz konusu olmayacaktır.(41) Ayrıca cennet nimetleri hiçbir şekilde cennetliklerin “başına kakılmayacak”tır.(42) Cennette canların istediği ve gözlerin görmek istediği her şey bulunacaktır.(43) Sayılan nimetlerden öte, orada cennetlikler için hazırlanan sürprizleri hiçbir insanın bilemeyeceği de beyan edilmektedir.(44)

Kâf 50/35’te de yer aldığı üzere, Yüce Allah muttakilerin gireceği Adn cennetlerinin altlarından ırmaklar akacağını ve orada cennetliklerin istedikleri her ne varsa kendilerine verileceğini müjdelemektedir. Konuyla ilgili olarak Zuhruf 43/71’de şöyle buyrulmaktadır: “Orada canların çektiği, gözlerin hoşlandığı her şey vardır.”

Benzer şekilde Yâsîn 36/57’de de “Onların orada istedikleri her ne varsa verileceği” müjdelenmektedir. Cehennemliklerin alabildiğine sıkıntı ve azap ortamının zıddına, cennetliklerin de alabildiğine hürriyet ve ödüller içinde olacağı beyan edilerek müminlere moral, kâfirlere ise gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

Cennet nimetleri konusunda Hz. Peygamber’den bize gelen çok önemli bilgiler vardır. Konuyu özetleyecek mahiyette olan bir örneği hatırlatmak istiyoruz:

إِنَّ أَدْنَى مَقْعَدِ أَحَدِكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ أَنْ يَقُولَ لَهُ تَمَنَّ . فَيَتَمَنَّى وَيَتَمَنَّى فَيَقُولُ لَهُ هَلْ تَمَنَّيْتَ فَيَقُولُ نَعَمْ . فَيَقُولُ لَهُ فَإِنَّ لَكَ مَا تَمَنَّيْتَ وَمِثْلَهُ مَعَهُ Hz. Peygamber‘in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Şüphesiz ki sizden birinizin cennette en aşağı makamı, ona Allah’ın ‘Dile (ne dilersen)’ demesidir. O da dilediğini dileyecek. Sonra kendisine, ‘Diledin mi?’ diyecek; o da ‘Evet’ cevabını verecektir. Bunun üzerine kendisine, ‘Dilediklerinin hepsi, bir misli de (fazla olmak üzere) senindir’ diyecektir.”(45)

Cennet nimetleri burada zikrettiğimiz âyetlerdekilerden ibaret değildir. Meselenin ne kadar muhteşem bir gizem içerdiğini belirtmek üzere Secde 32/17’yi hatırlatmakla yetineceğiz: “Hiçbir can kendisi için (cennette) ne tür gözaydınlıklarının gizlendiğini bilemez.” İşte bu âyet, cennette müminler için akla hayale gelmeyecek sayısız nimetlerin bulunduğunu beyan etmekte, daha fazla kafa yormaya gerek olmadığını ortaya koymaktadır.

Bu noktada söz konusu âyeti tefsir mahiyetinde çok önemli bir başka hadiste cennette مَا لاَ عَيْنٌ رَأَتْ ، وَلاَ أُذُنٌ سَمِعَتْ ، وَلاَ خَطَرَ عَلَى قَلْبِ بَشَرٍ “hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir beşer kalbine gelmeyen birtakım nimetler hazırlandığı”(46) ifade edilmektedir.

2. كَانَ عَلٰى رَبِّكَ وَعْدًا مَسْؤُ۫لًا “İşte bu, Rabbinin arzu edilen bir vaadidir.” Yüce Allah bir önceki âyette de dile getirdiği gibi, vaadini çeşitli âyetlerde bizlere haber vermektedir. Meselâ ulu’l-elbâb denen ve meselenin özüyle ilgilenip tefekkür sahibi olan kulların “peygamberlere vaadedilenlerin bizlere de verilmesi”(47) şeklindeki duası bunun bir örneğidir. Ayrıca meleklerin “Yüce Allah’ın bizzat müminlere vaadettiği cennete girmemiz”(48) için yaptığı dua da ayrı bir misaldir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede verilmek istenen mesaj, “Yüce Allah’ın müminlere yönelik onları cennete alması şeklindeki vaadi”dir; âyette dikkat çekilen husus budur.

Bu arada âyette yer alan كَانَ kâne fiili, bunun ilâhî sistemde Rabbimizin bir vaadi olduğunu ve en başından itibaren Yüce Allah’ın muttakiler için böyle bir sözünün olduğunu göstermektedir. Bu ödülü elde edenlerden olabilmek için muttaki olmaya çalışmak kullardan istenen sorumluluk ve duyarlılıklarıdır.

c) Mahşerdeki Buluşma ve Yaşanacak Mahcubiyet

Yüce Allah, sûrenin 17-19. âyetlerinde Allah’tan başkasına tapanların mahşerde karşılaşacağı feci durum üzerinde durmakta, dünyada peşlerinden gidilenlerin onları mahşerde yalnız bırakacağını, bu nedenle kullukta sahte unsurları takip etmemek gerektiğini Mekkeli müşrikler özelinde bütün muhataplara şu şekilde aktarmaktadır:

“O (Allah), cehennemlikleri ve Allah’ın peşi sıra taptıkları varlıkları bir araya getirdiği gün, ‘Şu kullarımı siz mi saptırdınız, yoksa kendileri mi yolu şaşırdılar (yoldan saptılar)?’ diye soracaktır.”

Ardından, meleklerin putperestlerle ilgili şu ifadelerine yer verilmektedir: “Onlar da şöyle cevap verecektir: Seni tenzih ederiz. Seni bırakıp da başka dostlar edinmek bize yaraşmazdı. Fakat sen onlara ve atalarına bol nimet verince zikri unuttular ve helâki hak eden bir kavim oldular.”

Daha sonra, Yüce Allah’ın müşriklere mahşerdeki hitabı şu şekilde aktarılmaktadır: “(Bunun üzerine Allah, müşriklere şöyle diyecektir:) İşte (taptıklarınız), söylediklerinizi yalanladılar. Artık (azabı) geri çevirmeye de yardıma da gücünüz yetmez. İçinizden zulmedenlere büyük bir azap tattıracağız!”

ı. Mahşerdeki Sorgulama

وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ فَيَقُولُ ءَاَنْتُمْ اَضْلَلْتُمْ عِبَاد۪ي هٰٓؤُ۬لَآءِ اَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّب۪يلَ “Onları (cehennemlikleri) ve Allah’ın peşi sıra taptıkları varlıkları bir araya getirdiği gün, (Allah) ‘Şu kullarımı siz mi saptırdınız, yoksa kendileri mi yolu şaşırdılar (yoldan saptılar)?’ diye soracaktır.”

Âyetteki وَيَوْمَ ve yevme kelimesi “o gün”;يَحْشُرُهُمْ yahşuruhum ifadesi “onları bir araya getirecek”;وَمَا يَعْبُدُونَ ve mâ ya‘büdûne ifadesi “ve taptıkları, kulluk ettikleri şeyleri de”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi tamlaması “Allah’ın peşi sıra, O’nun dışında”; فَيَقُولُ fe yekûlu fiili “der ki, diyecek ki”; ءَاَنْتُمْ e entüm sorusu “siz mi”; اَضْلَلْتُمْ adleltüm fiili “saptırdınız, şaşırttınız”; عِبَاد۪ي هٰٓؤُ۬لَآءِ ‘ıbâdî hâülâi tamlaması “benim şu kullarımı”; اَمْ هُمْ em hum sorusu “yoksa onlar mı”; ضَلُّوا dallû fiili “(kendileri mi) saptılar”; السَّب۪يل es-sebîle kelimesi ise “yoldan, hakikat yolundan” demektir.

Burada putperestlerin mahşerde mahcup edilmeleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette başta Mekkeli müşrikler olmak üzere, bütün zamanların putperestlerine hitap etmekte ve şirk içerikli tapınmalarını aracıların da bulunduğu bir ortamda, yani mahşerde sorgulayacağını beyan etmektedir.

1.وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ “Onları (cehennemlikleri) ve Allah’ın peşi sıra taptıkları varlıkları bir araya getirdiği gün.” Burada sözü edilen “toplanma günü” hiç şüphe yok ki mahşer günüdür. Orada elbette bütün insanlar toplanacaktır. Ancak bu âyette özellikle inancını yanlış bir temele oturan “müşrikler” ilk muhataplar olarak belirlenmiş olmalıdır.

a) Toplanacakların bir tarafı “müşrikler”dir; bunda şüphe yoktur. Ancak “Allah’ın peşi sıra taptıkları” varlıklar kimlerdir veya nelerdir? Âyette kullanılan مَا mâ edatı, bu noktada farklı kanaatlerin ortaya çıkmasına vesile olmaktadır. Bu bağlamda iki temel görüş söz konusudur:

ı. Genel kullanımda مَا mâ edatı, öncelikle “cansız ve akılsız varlıklar” için tercih edilmektedir. Bu noktada âyetteki maksadın, kendilerine tapınılan “cansız putlar” olduğu ve konuşmalarının ise mecaz olarak kabul edilmesi gerektiği ileri sürülmektedir.(49) Bu yaklaşım hatalı değildir. Nitekim Furkân sûresinin 12. âyetinin tefsirinde geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, cansız varlıkların konuşturulması bağlamında Kur’ân’da çeşitli örnekler vardır.

ıı. Âyetteki مَا mâ edatının canlı-cansız, akıllı-akılsız bütün varlıklar için kullanım örnekleri olduğu gibi, meselâ Yüce Allah için de مَا mâ edatının geçtiği âyetler vardır.(50) Buradan hareketle, مَا mâ edatının ille de cansız varlıklar için kullanılması gibi bir kuralın olmadığını söylemek ve âyetteki maksadın canlı ve akıllı varlıklara da nispet edilebileceğini ifade etmek istiyoruz.

Bu durum gereği, âyetteki مَا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ “Allah’ın peşi sıra taptıkları varlıklar” ifadesinin “canlı ve akıllı varlıklar” anlamına gelebileceği kanaatindeyiz. Bazı müfessirlerimiz buradaki maksadı “melekler, insanlar ve cinler”,(51) bazıları ise “melekler, Hz. İsa ve Hz. Üzeyr” şeklinde beyan etmişlerdir.(52) Bu nedenle, sorgulanacak müşriklerin “cansız putlar”la değil de, “tanrılaştırılan akıl sahibi varlıklarla, yani peygamberler, azizler ve veliler”le bir araya getirileceği kabul edilmektedir.(53)

b) Aşağıda örneklerini sıralamaya çalışacağımız bu konu, meselenin doğru anlaşılmasında çok önemli katkılar sunmaktadır. Müşriklerin birlikte sorgulanacağı varlıkların bir anlamda “akıllı varlıklar” olduğunu ispatlamak için çok önemli bir başka âyet grubunu hatırlatmak istiyoruz:

Ahkâf 46/4-6: “De ki: Söylesenize! Allah’ı bırakıp yalvardığınız şeyler yeryüzünde ne yaratmışlar; göstersenize bana! Yoksa onların göklerin (yaratılmasında) ortaklıkları mı vardır? Eğer doğru söyleyenlerden iseniz, bundan evvel (size indirilmiş) bir kitap yahut bir bilgi kalıntısı varsa onu bana getirin. Allah’ı bırakıp da kıyamet gününe kadar kendisine cevap veremeyecek kişilere yalvarandan daha sapkın kim olabilir? (Oysa) onlar, bunların yalvarmalarından habersizdirler. İnsanlar bir araya toplandıkları zaman (müşrikler) onlara (tapındıklarına) düşman kesilirler ve onlara kulluk ettiklerini inkâr ederler.”

Ahkâf 46/4-6’da, önce مَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ ifadesi kullanılırken مَا mâ edatı tercih edilmiştir. Bunun aslında akıllı varlıkları içermekte olduğu, aynı âyet ve devamındaki kullanımlardan anlaşılmaktadır. Buna göre خَلَقُوا “Yarattılar”, لَهُمْ “Onlar için”, مَنْ لَا يَسْتَج۪يبُ “Cevap veremeyecek kişi”, وَهُمْ عَنْ دُعَآئِهِمْ غَافِلُونَ “(Kendileri ölmüş oldukları için) onların yalvarmalarından habersizler”, كَانُوا “Onlar idiler” ve كَافِر۪ينَ “İnkâr edenler, üzerini örtenler” ifadeleri, hep akıllı varlıklar için kullanılan zamirler ve kalıplardır. Özellikle مَنْ لَا يَسْتَج۪يبُ ifadesindeki مَنْ men edatı, maksadı bütünüyle akıllı varlıklar şeklinde anlamamız gerektiğini açıkça göstermektedir. Çünkü bu edat Nûr 24/45’teki kullanım hariç sadece akıllı varlıklar için kullanılan bir ism-i mevsûldür.

Bu âyetlerin mesajına benzer bir içerik Fâtır 35/13-14’te de zikredilmektedir. İlgili ayetler mealen şöyledir: “(Allah) geceyi gündüzün içine koyuyor, gündüzü de gecenin içine koyuyor. Güneşi ve ayı emri altına almıştır. (Bunların) her biri belirlenmiş bir süreye kadar akıp gitmektedir. İşte otorite sadece kendisine ait olan Rabbiniz Allah’tır. O’nun peşi sıra yalvardıklarınız ise bir çekirdek zarına bile sahip değillerdir. Onlara (putlara) yalvarsanız (bile) çağrınızı duyamazlar. Sizi duysalardı da isteklerinize cevap veremezlerdi. Kıyamet günü (onları) ortak koştuğunuzu da inkâr edeceklerdir. (Her şeyden) haberdar olan (Allah) gibi (gerçeği kimse) sana bildiremez.”

Bu bağlamda yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ikinci cümlesinde yer alan ءَاَنْتُمْ اَضْلَلْتُمْ “Siz mi saptırdınız” ifadesindeki zamirler de akıllı varlıklar için kullanılmakta, ayrıca Furkân 25/18. âyette yer alanقَالُوا kâlû fiili ve devam eden cümledeki zamirler de onların konuştuğunu, yani akıllı varlıklar olduğunu açıkça göstermektedir.

c) Peygamberlerin ve meleklerin sorgulanacağı noktasında çeşitli âyetleri delil olarak sıralamamız mümkündür. Ancak sözün burasında özellikle belirtmeliyiz ki meleklerin ve peygamberlerin sorgulanması onların suçlu olduklarını veya cezalandırılacaklarını hiçbir şekilde göstermez. Maksat, onları aracı edinenlerin yanlış yaptığını ve meleklerin de peygamberlerin de insanlardan böyle şeyleri asla istemediklerini mahşerde kendilerine söylettirip, müşriklerin yalancı ve iftiracı olduklarını ortaya koymaktır.

Mahşerdeki sorgulanmayla ilgili olarak şu hususları hatırlatmalıyız:

ı. Genel olarak bütün peygamberler ve ümmetleri sorgulanacaktır:

- “Elbette kendilerine peygamber gönderilenleri de, peygamberleri de sorgulayacağız.”(54)

- “Allah’ın peygamberleri toplayıp da ‘Size ne cevap verildi?’ dediği gün, ‘Bizim hiçbir bilgimiz yok, şüphesiz gizlilikleri hakkıyla bilen ancak sensin’ diyeceklerdir.”(55)

ıı. Hıristiyanlar kendisini “teslis”in parçası yaptıkları için özel olarak Hz. İsa sorgulanacaktır:

“Allah, ‘Ey Meryem oğlu İsa! İnsanlara, Beni ve anamı, Allah’tan başka iki tanrı bilin, diye sen mi dedin?’ buyurduğu zaman, o şu cevabı vermiş olacaktır: Hâşâ! Seni tenzih ederim; hakkım olmayan şeyi söylemek bana yakışmaz. Hem ben söyleseydim Sen onu şüphesiz bilirdin. Sen benim içimdekini bilirsin; hâlbuki ben Senin zatında olanı bilmem. Gizlilikleri eksiksiz bilen yalnızca sensin. Ben onlara, ancak bana emrettiğin şu gerçeği söyledim: Benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan Allah’a kulluk edin. İçlerinde bulunduğum müddetçe onlar üzerine kontrolcü idim. Beni vefat ettirince artık onlar üzerine gözetleyici yalnız sen oldun. Sen her şeyi hakkıyla görensin. Eğer kendilerine azap edersen şüphesiz onlar senin kullarındır (dilediğini yaparsın). Eğer onları bağışlarsan şüphesiz sen izzet ve hikmet sahibisin.”(56)

ııı. Melekler de sorgulanacaktır:

“O gün Allah, onların hepsini toplayacak; sonra meleklere, ‘Size tapanlar bunlar mıydı?’ diyecek. (Melekler de,) ‘Sen yücesin; bizim dostumuz onlar değil, Sensin. Aksine onlar cinlere tapıyorlardı. Çoğu onlara inanmıştı’ diyeceklerdir.”(57)

Örneklerini bu şekilde sıraladığımız bu âyetlerden de anlaşılacağı üzere, mahşerde melekler de peygamberler de sorgulanacaktır. İşte bu cümleden olarak, yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda da benzer bir sorgulama işlemi gündeme getirilmekte ve müşrikler işledikleri korkunç hata ile orada yüzleştirilmiş olacaklardır. Yüce Allah, müşriklerin taptığı insanlara veya meleklere şu soruyu soracaktır:

2. فَيَقُولُ ءَاَنْتُمْ اَضْلَلْتُمْ عِبَاد۪ي هٰٓؤُ۬لَآءِ اَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّب۪يلَ “(Allah), ‘şu kullarımı siz mi saptırdınız, yoksa kendileri mi yolu şaşırdılar (yoldan saptılar)’ diye soracaktır.” Âyetin bu cümlesi Yüce Allah’ın sorusunu içermektedir. Bu soruda çok önemli bazı noktalar göze çarpmaktadır:

a) Yüce Allah dünyada “sapan insanlar” için عِبَاد۪ي هٰٓؤُ۬لَآء “Şu kullarım” diyerek onları adeta tamamen silmediğini, bir anlamda kendilerini sahiplenmek istediğini hissettirmektedir. Hz. İbrâhim ve Hz. İsa’nın inkârcı insanlar için dualarında dile getirdikleri cümlelerle(58) عِبَاد۪ي هٰٓؤُ۬لَآء “Şu kullarım” ifadesi birbiriyle örtüşmektedir.

İşaret isimleri eğer tek kelimeyi değil de çift kelime yapısını nitelendirirse, nitelendirdikleri isimlerden sonra kullanılırlar; bu Arapçada bir kuraldır. Bu nedenle, burada هٰٓؤُ۬لَآء ism-i işareti عِبَاد۪ي tamlamasından sonra getirilmiştir. Bu konuda Yûsuf 12/93’te çeşitli örnekler verdiğimiz için burada aynı konuları tekrarlamak istemiyoruz.

b) Âyetteki السَّب۪يل es-sebîl kelimesi, başındaki eliflâm sebebiyle “bilinen, tanınan veya tanıtılan özel bir yol” anlamıyla “hakikat yolu olan vahyin yolunu, yani hidayet olarak gönderilen Kur’ân”ı ifade etmektedir. İnsân 76/3’teki kullanım bunun bir örneğidir. Yüce Allah’ın söylemek istediğinin şu olduğu kanaatindeyiz: “Ben onlara hakikat yolunu göndermiş ve göstermiş olmama rağmen, onlar bunu görmezlikten gelip kendileri mi saptılar? Öyleyse hak ettiklerini bulsunlar.”

c) Bu âyetteki iki seçenek hem insanları birilerinin saptırabileceğini, hem de kendilerinin sapabileceğini göstermektedir. Aslında ikinci cümlenin vurgulanması için ilkine yer verildiğini söylemek mümkündür. “Şöyle mi, yoksa böyle mi?” ifadesinde daha çok ikinci seçenek öne çıkartılır. Ancak her iki cümleyi eşit seçenekler olarak da kabul edebiliriz.

Yukarıda aktardığımız âyetlerde de başka âyetlerde de yer aldığı üzere, saptırılanlar mahşerde suçu kendilerini saptıranlara atarak kurtulamayacaklardır. İbrâhim 14/21-22’de hem kibir gösteren insanların zayıfları saptırması, hem de şeytanın insanları saptırması aktarılmakta, ancak saptırmakla suçlananlar muhatapların kendilerinin saptığını, bahane aradıklarını, bulunca da hemen oraya daldıklarını ifade edeceklerdir. Demek ki suçu başkasına ihale veya fatura edip kenara çekilmek ve azaptan kurtulmak mümkün değildir; zira devam eden Furkân 25/19. âyette de olduğu gibi bu konuda pek çok âyet vardır.

d) Âyetteki اَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّب۪يلَ “Yoksa onlar kendileri mi saptılar?” ifadesi, aslında sapma eyleminde kararın insana ait olduğunu, başkasını suçlamanın doğru olmadığını göstermektedir. Bu arada “Allah dilediğini saptırır” şeklinde tercüme edilen âyetlerin bu şekilde tercümesinde sorun olduğunun bir delili de bu cümledir. Çünkü sapan “kişinin kendisi”dir; Yüce Allah sadece onun sapma kararını onaylamakta, imtihan gereği ona izin vermekte ve sapma tercihini yaratmaktadır.

Buna göre, söz konusu âyetleri “Allah dilediğini saptırır” şeklinde değil de, “Allah dileyeni saptırır”, “sapmasına izin verir”, “onu sapkın olma tercihinde bırakır”, “layık gördüğünü saptırır” şeklinde tercüme etmek ve yorumlamak gerekmektedir.

e) Yorumunu yapmakta olduğumuz cümleden ve bütünüyle âyet grubundan elde ettiğimiz bir başka sonuç, “Yüce Allah’ın insanları sorgulamadan cezalandırmayacağı”dır. Bir anlamda “yargısız infaz yapılmaması” hem insanlara öğretilmekte, hem de Yüce Allah’ın bunu bizzat kendisinin uygulayacağı, yani herkesi yargılayarak cezalandıracağı haber verilmektedir.

ıı. Putperestlerin Yalanlanması

قَالُوا سُبْحَانَكَ مَا كَانَ يَنْبَغ۪ي لَنَآ اَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِكَ مِنْ اَوْلِيَآءَ وَلٰكِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَاٰبَآءَهُمْ حَتّٰى نَسُوا الذِّكْرَ وَكَانُوا قَوْمًا بُورًا “Onlar (melekler) de şöyle demiş (olacaklar)dır: Sen yücesin. Senin peşin sıra dostlar edinmek bize yakışmazdı. Fakat sen onlara ve atalarına bol nimet verince (Allah’ı) hatırlamayı unuttular ve helaki hak eden bir toplum oldular.”

Âyettekiقَالُوا kâlû fiili “(şöyle) cevap vermişlerdi, vereceklerdir, demiş olacaklardır”; سُبْحَانَكَ sübhâneke kelimesi “seni eksikliklerden tenzih ederiz”; مَا كَانَ mâ kâne fiili “(doğru) olmazdı, uygun olmazdı, yakışmazdı”; يَنْبَغ۪ي yenbeğî fiili “gerekmez”; لَنَا lenâ ifadesi “bize, bizim için”; اَنْ نَتَّخِذَ en nettehıze ifadesi “edinmemiz”; مِنْ دُونِكَ min dûnike ifadesi “senin dışında, senin peşin sıra”;مِنْ اَوْلِيَآءَ min evliyâe kelimesi “dostlar”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ancak, ve lakin”;مَتَّعْتَهُمْ mette‘tehum fiili “sen onları da yaşattın”;وَاٰبَآءَهُمْ ve âbâehum tamlaması “ve onların atalarını da, babalarını da”;حَتّٰى نَسُوا hattâ nesû fiili “sonunda unuttular”; الذِّكْر ez-zikra sözcüğü “hatırla(t)mayı, vahyi”; وَكَانُوا ve kânû fiili “(şöyle) idiler, oldular”;قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir kavim”; بُورًا bûran sözcüğü ise “yok olan, helak olan” demektir.

Burada putperestlerin tavrıyla ilgili olarak meleklerin vereceği cevap gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette putperestlerin, taptıkları varlıklarla bir araya getirildiğinde taptıklarına yönelttiği “Şu kullarımı siz mi saptırdınız, yoksa kendileri mi yolu şaşırdı?” sorusuna verecekleri cevabı dile getirmektedir.

1.قَالُوا سُبْحَانَكَ مَا كَانَ يَنْبَغ۪ي لَنَآ اَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِكَ مِنْ اَوْلِيَآءَ “Onlar (melekler) de şöyle demiş (olacaklar)dır: Sen yücesin. Senin peşin sıra dostlar edinmek bize yakışmazdı.” Âyetteki قَالُوا kâlû fiili geçmiş zaman kalıbında gelmiş olsa da, olay mahşerde yaşanacağı için tercümede gelecek zaman anlamını tercih ettik.

Kur’ân’da 41 kez(59) geçen سُبْحَان sübhâne kelimesi genel kabul olarak, “tenzih ederiz”, “şanı ne yücedir!” veya “varlığın kendisi adına hareket ettiği Rabbimizin şanı ne yücedir”(60) ya da “yüceler yücesi”(61) şeklinde tercüme edilebilir.

a) Önceki âyette de belirttiğimiz üzere, bu ifade “kendilerine tapınılan akıllı varlıklar” anlamında “insanları, cinleri veya melekleri” içermektedir. Konu bağlamı Mekkeli müşriklerle ilgili olduğu için, maksadın “Allah’ın kızları kabul ettikleri melekler” olma fikri daha doğru gelmektedir. Nitekim daha önce aktardığımız Sebe’ 34/40-41’deki ifadeler de bunu desteklemektedir.

Meleklerin sembollüğünde yaptıkları ve kendilerine dişi/kız ismi verdikleri putlar onlar için melekleri temsil ediyordu ve kendilerini Allah’a yaklaştıracaklarını zannediyorlardı. Bu zan Kur’ân’da çeşitli âyetlerde reddedilmektedir. Ayrıca yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda bu durum açıkça ortaya konulmaktadır.(62)

Mâide 5/116’daki ifadelerden destek alarak, sorgulamada kendisini ilah edinenlere karşı cevap veren kişiler arasında Hz. İsa’nın bulunduğu da söylenebilir. Çünkü bu âyetteki ifadelerle yorumunu yapmakta olduğumuz Furkân 25/18’deki ifadeler arasında birbirini destekleyen ve tamamlayan kuvvetli bir anlam bağı bulunmaktadır.

Âyetin mesajını evrensel anlamda düşündüğümüzde, inkârcıların veya müşriklerin kendileriyle Allah arasına koydukları her şeyin burada kast edildiğini söylemek durumundayız. İster melek, ister cin, ister insan, ister maddî nesneler, isterse soyut kavramlar, akla ne gelirse gelsin, bütün bunlar mahşer sabahı kendilerini dünyada aracı edinenleri yalanlayacak ve onların şirk unsuru yapılmış olmalarını şiddetle reddedeceklerdir. Normal olarak ve bilinen şekliyle konuşamayan cansız varlıkların konuşmasının da lisan-i halleriyle, yani mecazi olacağını önceki âyetin izahında belirtmiştik.

b) Âyetin bu ilk cümlesinde, kendilerine tapınılan varlıklar, Yüce Allah’ı eksikliklerden tenzih ettiklerini, O’nu tesbih ettiklerini, bir anlamda sadece O’nu yücelttiklerini beyan ederek, O’na karşı ve O’nun peşi sıra başka dostlar edinmelerinin mümkün olmadığını beyan edeceklerdir.

Dost olmak, içini dinî değerlerin doldurduğu bir kardeşliktir, birliktir. Bu nedenle, müminler birbirinin dostudurlar.(63) Bu dostluğu iyice yaşayanlar aynı zamanda Yüce Allah’ın dostu olacaklardır;(64) esasında dost olarak da Allah yeterlidir.(65) Dostluk, yaratana yönelik bir değerdir; mahlûka yönelik olanının geçerli olması da merkezinde Allah’ın bulunması şartına bağlıdır.

c) Yorumunu yapmakta olduğumuz bu ifade, kendilerine tapınılan varlıkların bir taraftan “Allah’tan başka dostlar edinmediklerini” ortaya koyarken, diğer taraftan da “başkaları tarafından kendilerinin Allah’ın peşi sıra dost edinilmelerini kabul etmediklerini” göstermektedir. Hasan ve Ebû Ca‘fer’in kıraatine göre âyetteki nettehıze fiili edilgen olarak nüttehaze şeklinde okunmakta, böylece mana “bizim, Allah’ın peşi sıra ma‘bûd anlamında dostlar edinilmemiz ve bize tapınılması bize yakışmaz, hiçbir şekilde uygun olmaz” şeklini almaktadır.(66)

Sonuç olarak şu hususu tekrar hatırlatalım: Yûnus 10/28-29, İbrâhim 14/22, Nahl 16/86, Meryem 19/82, Furkân 25/18-19, Kasas 28/63, ‘Ankebût 29/25, Rûm 30/13, Sebe’ 34/41, Fâtır 35/14 ve Ahkâf 46/6’da geçen ifadeler dünyada ortak koşulan varlıkların mahşerde bunu reddedecekleri, muhataplarını “Ey Rabbimiz, bunlar bize değil, tam aksine kendi yanlış ve fasit hevâ ve heveslerine tapmışlardı” diyerek yalancı ilan edecekleri anlaşılmaktadır.

Demek ki mahşer şartlarında yaşanacak sıkıntılı duruşmalarda dünyada tapınılan varlıkların bunu inkâr edecekleri, kendilerine tapınmış olanların iddialarını reddedecekleri pek çok âyette beyan edilmekte, bu hayattayken yani her şey imkânlar dâhilindeyken böyle bir yanlışa düşülmemesi gerektiğiyle ilgili uyarılarda bulunulmaktadır ki bu konuda pek çok âyette bilgiler verilmektedir.

2. وَلٰكِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَاٰبَآءَهُمْ حَتّٰى نَسُوا الذِّكْرَ “Fakat sen onlara ve atalarına bol nimet verince (Allah’ı) hatırlamayı unuttular.” Bu cümle, kendilerine tapınılan varlıkların ikinci ifadesini oluşturmaktadır.

a) وَلٰكِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَاٰبَآءَهُمْ “Fakat sen onlara ve atalarına bol nimet vermiştin.” Anlaşılan o ki söz konusu varlıklar, Yüce Allah’ın bu “azgın kişileri” ve “onlar gibi olan atalarını” bol nimetlerle beslediğini ve sonuçta onların da Allah’ı hatırlamayı unuttuğunu beyan edeceklerdir. Nimet, karşılığında şükrü gerektirirken, müşrikler nimetlendirildikleri oranda Allah’ı unutmayı tercih etmişlerdi. Aslında “bir nimete bin şükür gerekirken”, onlar da bütün zamanların nankörleri de “bin nimete bir şükür bile etmemektedir”ler.

Bu cümlede Yüce Allah’ın fazla nimetlendirmesi nedeniyle onların saptığı gibi bir anlam görülmemelidir. Yüce Allah mümin veya kâfir herkese nimet verir;(67) ancak insanlar bunun veriliş nedenini anlamak istemez de nimeti verene karşı bir nankörlüğü tercih ederlerse sorun onlardan kaynaklanıyor demektir. Rezzâk-ı âlem Yüce Allah’tır; yarattığı her varlığın rızkını da yaratmıştır. Hûd 11/6’da ve daha başka âyetlerde vurgulanan husus budur.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette kendilerine ilahlık isnad edilen varlıklar Yüce Allah’ın bu kanununu dile getirmektedirler. Yani söylemek istedikleri şey muhtemelen şudur: “Ey Rabbimiz, sen isteseydin bunlara rızık vermez, hemen helak ederdin.” Bu doğrudur; ancak o zaman da “hayatın gayesi” ve “insanoğlunun yaratılışının imtihana bağlı kılınması” anlamını yitirmiş olacaktı.

b) حَتّٰى نَسُوا الذِّكْرَ “Sonunda zikri unuttular.” Âyette dikkat çekilen diğer bir husus ise, “müşriklerin veya bütünüyle nankörlerin zikri unutması”dır. Burada sözü edilen الذِّكْر ez-zikr kelimesi, “(Allah’ı) hatırlamak” anlamına gelebileceği gibi, “vahiy, Kur’ân” manasına da gelebilir. Özellikle Furkân sûresinin 29. âyetinde geçen الذِّكْر ez-zikr kelimesinden hareketle, maksadın “vahiy” olduğunu söylemek son derece doğru bir yorumdur. Bazı müfessirlerimiz buradaki maksadın “tevhidi ve Kur’ân’a imanı terk etmek” olduğunu beyan etmektedirler ki,(68) bu da ilk muhataplar Mekkeli müşrikler olması nedeniyle doğru bir yaklaşımdır.

Âyetteki “Sonunda zikri unuttular” ifadesi, nankör insanların, suçu başkalarına atamayacağını göstermektedir. Çünkü âyette “unutmak”tan söz edilmekte, “unutturulmak” ifadesi kullanılmamaktadır. Furkân sûresinin 29. âyetinde dile getirildiği gibi, “Kendilerine geldikten sonra o zikri, yani vahyi unuttukları” beyan edilerek, bütün sorumluluğun onlara ait olduğu ortaya çıkmaktadır.

“Zikri unutmak” ifadesine bir başka açıdan daha bakabiliriz. Buna göre, ذِكْر zikr kelimesi “hatırlamak” demektir. “Hatırlamak” için bir şeyin “önceden bildirilmesi veya öğretilmiş olması” gerekmektedir. Öğretilmeyen veya önceden bilinmeyen şey sonradan hatırlanmaz, hatırlatılmış olmaz. Bu nedenle, âyette sözü edilen “zikri unuttular” ifadesi, nankör insanlar da dahil herkesin fıtratına yazılan ve yaratılışta ilâhî bir program gereği kendilerine öğretilen hakikatleri unutmaları demektir; bir anlamda fıtratlarını örtmeleri veya fıtratlarına yabancılaşmaları söz konusu ediliyor demektir.

Zikri, yani “vahyi” unutmanın, ona uzak durmanın veya ondan uzakta yaşamanın nasıl sıkıntılara yol açtığı ve ne tür problemlerin çıkmasına sebebi olduğu çeşitli âyetlerde gündeme getirilmekte, muhataplar bu noktada uyarılmaktadır.(69) İşte “zikri unutma”nın nasıl bir akıbete neden olacağı, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin son cümlesinde şu şekilde özellikle hatırlatılmaktadır:

3. وَكَانُوا قَوْمًا بُورًا“(Sonuçta) helâki hak eden bir kavim oldular.” Bu ifadenin bir benzeri Feth 48/12’de de geçmektedir. Demek ki zikri unutmanın sonu “helak olmak” veya “yok olmak”tır.

a) Dünyadayken “yok olmak”, bir anlamda “helak edilmek” manasına gelmektedir; çünkü “yok olmak” bu tür insanlar için mahşer şartlarında büyük bir arzu halini alacaktır. Furkân sûresinin 13. âyetinde dile getirildiği gibi, cehennemin dar bir yerine atıldıklarında hemen oracıkta yok olmak isteyecekler, ancak bu istek hiçbir şekilde kabul edilmeyecek, işlem görmeyecektir. Bu gerçekten hareketle, âyetteki “yok olmak” ifadesini dünya hayatında “helak edilmek” şeklinde anlamak durumundayız.

b) Bu cümleyi “zikri unutmanın sonucu” olarak görmemek de mümkündür. Çeşitli nimetler içerisinde bulunan nankör kişilerin “zikri unutmaları”nın yanında, “her türlü iyilikten yoksun olmaları”(70) da burada kast ediliyor olabilir. Bu durumda, âyetin son cümlesi bir “sonuç” değil, bir “atıf cümlesi” olarak yorumlanmış olur.

c) Üçüncü bir ihtimal ise İbn Abbâs kaynaklı bir görüştür. Ona göre bu cümlede kast edilen husus, kâfirlerin amellerinin iptal edilmesidir. Çünkü onlar, yaptıklarını Allah rızası için gerçekleştirmemişlerdi.(71) Bu yüzden, onların amelleri iptal edilmiş, kendileri de büyük bir ziyana uğramış olacaklardır.(72)

ııı. Korkunç Azapla Cezalandırılma

فَقَدْ كَذَّبُوكُمْ بِمَا تَقُولُونَ فَمَا تَسْتَط۪يعُونَ صَرْفًا وَلَا نَصْرًا وَمَنْ يَظْلِمْ مِنْكُمْ نُذِقْهُ عَذَابًا كَب۪يرًا “(Allah şöyle diyecektir:) İşte (taptıklarınız) sizin söylediklerinizi yalanladılar. Artık (azabı) geri çevirmeye de yardıma da gücünüz yetmez. İçinizden haksızlık edenlere büyük bir azap tattıracağız!”

Âyettekiفَقَدْ كَذَّبُوكُمْ fe kad kezzebûküm fiili “şüphesiz ki sizi yalanladılar, yalanlamış olacaklar”;بِمَا تَقُولُونَ bimâ tekûlûne ifadesi “sizin söylediklerinizi”;فَمَا تَسْتَط۪يعُونَ fe mâ testeî‘ûne fiili “güç yetiremeyeceksiniz, sizin gücünüz yetmez”;صَرْفًا sarfen kelimesi “ne savuşturmaya, atlatmaya”;وَلَا نَصْرًا ve lâ nasran sözcüğü “ne de yardım etmeye, yardım almaya”;وَمَنْ يَظْلِمْ ve men yazlim ifadesi “ve her kim zulmederse”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; نُذِقْهُ nüzıkhu ifadesi “ona tattıracağız”; عَذَابًا كَب۪ير ‘azâben kebîran tamlaması ise “büyük azabı” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mahşerde müşriklere yönlendireceği hitabı gündeme getirilmektedir.

Önceki iki âyette yer alan ğâib yani “onlar” şeklindeki üçüncü şahıs kullanımlar bu âyette terk edilmekte ve muhatab, yani ikinci şahıslara dönülmektedir. Bu tür hitap değişikliklerine “iltifat sanatı” denir. Maksat, muhatabın muhtemelen dağılmış olan dikkatini çekmek, daha duyarlı bir hale gelmesini sağlamaktır.

Yüce Allah, bu âyette mahşerde nankörlere sesleneceğini bildirmekte ve taptıkları varlıkların kendilerini yalanladığını, bu nedenle azaptan kurtulamayacaklarını beyan etmektedir. Bu âyette üç önemli nokta üzerinde durulmaktadır:

1.فَقَدْ كَذَّبُوكُمْ بِمَا تَقُولُونَ “(Allah şöyle diyecektir:) İşte (taptıklarınız) sizin söylediklerinizi yalanladılar.” Kur’ân’da pek çok âyette(73) bu husus gündeme getirilmekte ve inkârcıların mahşerde çeşitli insanları ve özellikle de şeytanı suçlayacakları haber verilmektedir. Bu tür suçlamaların sonuca hiçbir etkisinin olmayacağı yine aynı âyet gruplarında hatırlatılmakta, dolayısıyla böyle bir bahane arayışının, suçu başkasına ihale ve fatura etmenin hiçbir yarar sağlamayacağı bildirilmektedir. Sözün özü şudur: Dünyada hakkı ve hakikati yalanlayanlar mahşerde yalanlanacaklardır.

2. فَمَا تَسْتَط۪يعُونَ صَرْفًا وَلَا نَصْرًا “Artık (azabı) geri çevirmeye de yardıma da gücünüz yetmez.” Yâsîn 36/75’te de geçtiği gibi, mahşerde putlar putperestlere, putperestler de putlara hiçbir şekilde yardım edemeyecek, insanların da birbirine yardım etmeleri kesinlikle söz konusu olmayacaktır. Şeytanın mahşer yargılamasında söyleyeceği “Ne ben sizin feryadınıza yetişebilirim; ne de siz benim” ifadesi,(74) bu gerçeğin bir başka ifadesidir. Zira Yüce Allah’tan başka hiçbir güç insanları azaptan kurtaramayacaktır.(75)

Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen صَرْف sarf kelimesi “çevirmek, savuşturmak, döndürmek” gibi anlamlara gelmektedir. Ayrıca pek çok âyette geçen نَصْر nasr sözcüğü ise “yardım” manasını içermektedir.

Yardım sadece ve sadece Yüce Allah’tan gelir.(76) Allah’tan başkasından yardım beklentisi bir hayaldir ve Kur’ân’da pek çok âyette(77) bu beklenti reddedilmektedir. Cehennemlikler birbirlerine yardım edemeyeceklerdir.(78) Cehennemlikler azaptan kurtulmak için aileleri ve çocukları dâhil herkes fidye olarak vermek isteyeceklerdir.(79)

Hatta zâlimler yeryüzü ve bir o kadarı daha onların olsaydı azaptan kurtulmak için onu vermek isteyeceklerdir.(80) Ancak bu durum onlardan kesinlikle kabul edilmeyecektir.(81) Dahası, insanların birbirinden kaçacakları, dolayısıyla Allah’tan başka birinin yardımının da söz konusu olmayacağı bu konuda Kur’ân’da verilen haberlerden sadece bir kısmıdır.(82)

İnkârcılar veya müşrikler mahşer şartlarında artık azabı ne başka tarafa savuşturabilecek veya onu geri çevirebilecekler, ne de herhangi bir varlıktan yardım talep edip alabileceklerdir. Onların yardım almaya da yardım yapmaya da güçleri yetmeyecektir. Âyetteki sarf ve nasr kelimelerinin nekra, yani “belirteç edatsız” kullanılmış olmaları, azabı geri çevirmenin bir başkasından yardım alabilmenin hiçbir şekilde mümkün olmayacağını ortaya koymaktadır.

3. وَمَنْ يَظْلِمْ مِنْكُمْ نُذِقْهُ عَذَابًا كَب۪يرًا “İçinizden haksızlık edenlere büyük bir azap tattıracağız!” Yüce Allah âyetin bu son cümlesinde zalimlere büyük bir azap tattıracağını haber vermektedir. Burada sözü edilen zulüm, “inançta adalet demek olan tevhid”in tersi bir “inanç bozukluğu”dur. Kur’ân’da “tevhidin zıddı şirktir” ve yine Kur’ân’ın beyanına göre “şirk büyük bir zulüm”dür.(83) “İmanına zulüm karıştırmayanların hidayete erdirilmiş olacağı”ndan söz eden âyette de(84) üzerinde durulan husus aynıdır.

Âyette zikredilen يَظْلِمْ yazlim “zulüm yapmak” fiili insanlara nispet edilmekte ve “içinizden her kim zulüm yaparsa” ifadesi kullanılmaktadır. Buradan anlaşılan şudur: Allah hiç kimseye haksızlık yapmaz; zulmetmez. Zulüm kulların kendi kendilerine yaptığı bir haksızlıktır ve ödenecek faturanın sahibi de bizzat kulun kendisidir.

“Büyük bir azaptan tattırılmak” ifadesi de, zulmün sonucu olarak verilmektedir. وَمَنْ يَظْلِمْ مِنْكُمْ “İçinizden her kim zulmederse” ifadesi “şart cümlesi”, نُذِقْهُ عَذَابًا كَب۪يرًا “ona büyük bir azap tattıracağız!” ifadesi ise “cevap cümlesi”dir. Her kim zulmederse sonuçta azaba çarptırılır. Buna göre, zulüm “sebep”, azap ise “sonuç”tur.

Furkân sûresinin 11-19. âyetleri arasında muhataplar için son derece net ve çarpıcı ifadelerle bir âhiret bilinci oluşturulması amaçlanmakta, buna itibar etmeyenlerin akıbetlerinin korkunç olacağı haber verilmekte ve muhatapların buna karşı hazırlıklı olması kendilerinden istenmektedir.

Dipnotlar

• 1 - En‘âm 6/31, 40; A‘râf 7/187; Yûsuf 12/107; Hıcr 15/85; Nahl 16/77; Kehf 18/21, 36; Meryem 19/75; Tâhâ 20/15; Enbiyâ’ 21/49; Hacc 22/1, 7, 55; Furkân 25/11; Rûm 30/12, 14, 55; Lokmân 31/34; Ahzâb 33/63; Sebe’ 34/3; Mü’min 40/46, 59; Fussılet 41/47, 50; Şûrâ 42/17, 18; Zuhruf 43/61, 66, 85; Câsiye 45/27, 32; Muhammed 47/18; Kamer 54/1, 46; Nâzi‘ât 79/42. 2 - A‘râf 7/34; Tevbe 9/117; Yûnus 10/45, 49; Nahl 16/61; Rûm 30/55; Sebe’ 34/30; Ahkâf 46/35.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/40 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Hicr 15/85 Nahl 16/77 Kehf 18/21 Kehf 18/36 Meryem 19/75 Tâhâ 20/15 Enbiyâ 21/49 Hacc 22/1 Hacc 22/7 Hacc 22/55 Furkân 25/11 Rûm 30/12 Rûm 30/14 Rûm 30/55 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/63 Sebe' 34/3 Mü'min 40/46 Mü'min 40/59 Fussilet 41/47 Fussilet 41/50 Şûrâ 42/17 Şûrâ 42/18 Zuhruf 43/61 Zuhruf 43/66 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Câsiye 45/32 Muhammed 47/18 Kamer 54/1 Kamer 54/46 Nâzi‘ât 79/42 A‘râf 7/34 Tevbe 9/117 Yûnus 10/45 Yûnus 10/49 Nahl 16/61 Rûm 30/55 Sebe' 34/30 Ahkâf 46/35
• 3 - Nisâ’ 4/93, 102; Tevbe 9/100; Ahzâb 33/8, 29, 35, 44, 57, 64; Feth 48/6; Mücâdele 58/15; Talâk 65/10; İnsân 76/31. 4 - Nisâ’ 4/18, 37, 151, 161; İsrâ’ 17/10; Kehf 18/29, 102; Furkân 25/11, 37; Ahzâb 33/31; Feth 48/13; Mülk 67/5; İnsân 76/4. 5 - Bakara 2/24; Âl-i İmrân 3/131, 133; Hadîd 57/21.
  • Nisâ 4/93 Nisâ 4/102 Tevbe 9/100 Ahzâb 33/8 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/35 Ahzâb 33/44 Ahzâb 33/57 Ahzâb 33/64 Fetih 48/6 Mücâdele 58/15 Talâk 65/10 İnsân 76/31 Nisâ 4/18 Nisâ 4/37 Nisâ 4/151 Nisâ 4/161 İsrâ 17/10 Kehf 18/29 Kehf 18/102 Furkân 25/11 Furkân 25/37 Ahzâb 33/31 Fetih 48/13 Mülk 67/5 İnsân 76/4 Bakara 2/24 Âl-i İmrân 3/131 Âl-i İmrân 3/133 Hadîd 57/21
• 6 - Nisâ’ 4/10, 55; İsrâ’ 17/97; Hacc 22/4; Furkân 25/11; Lokmân 31/21; Ahzâb 33/64; Sebe’ 34/12; Fâtır 35/6; Şûrâ 42/7; Feth 48/13; Mülk 67/5, 10, 11; İnsân 76/4; İnşikâk 84/12. 7 - Zemahşerî, age., III, 259. 8 - Necm 53/27. 9 - Sebe’ 34/3. 10 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25. 11 - Câsiye 45/24.
  • Nisâ 4/10 Nisâ 4/55 İsrâ 17/97 Hacc 22/4 Furkân 25/11 Lokmân 31/21 Ahzâb 33/64 Sebe' 34/12 Fâtır 35/6 Şûrâ 42/7 Fetih 48/13 Mülk 67/5 Mülk 67/10 Mülk 67/11 İnsân 76/4 İnşikâk 84/12 Necm 53/27 Sebe' 34/3 Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25 Câsiye 45/24
• 12 - Yûnus 10/18; Kehf 18/36; Zümer 39/3; Fussılet 41/50; Şûrâ 42/18; Câsiye 45/32. 13 - Yûnus 10/18; Zümer 39/3; Necm 53/26; Müddessir 74/48. 14 - Kehf 18/36; Fussılet 41/50.
  • Yûnus 10/18 Kehf 18/36 Zümer 39/3 Fussilet 41/50 Şûrâ 42/18 Câsiye 45/32 Yûnus 10/18 Zümer 39/3 Necm 53/26 Müddessir 74/48 Kehf 18/36 Fussilet 41/50
• 15 - Fussılet 41/11. 16 - Zilzâl 99/4-5; Neml 27/82. 17 - Nûr 24/24; Yâsîn 36/65; Fussılet 41/20-21. 18 - İsrâ’ 17/36.
  • Fussilet 41/11 Zilzâl 99/5 Neml 27/82 Nûr 24/24 Yâsîn 36/65 Fussilet 41/21 İsrâ 17/36
• 19 - Taberî, age., XVIII, 187.
• 20 - Yûsuf 12/82. 21 - Zemahşerî, age., III, 260.
  • Yûsuf 12/82
• 22 - Semerkandî, age., II, 555.
• 23 - Esed, age., s. 729’da 9. not.
• 24 - Semerkandî, age., II, 555; Zemahşerî, age., III, 260.
• 25 - Âl-i İmrân 3/133. 26 - Buhârî, Rikâk, 51. Ahmed b. Hanbel, III, 210, 215. 27 - Ra‘d 13/5; Hacc 22/21; Yâsîn 36/8; Mü’min 40/71-72; Hâkka 69/32. 28 - Taberî, age., XVIII, 187; Zemahşerî, age., III, 260.
  • Âl-i İmrân 3/133 Ra‘d 13/5 Hacc 22/21 Yâsîn 36/8 Mü'min 40/72 Hâkka 69/32
• 29 - Zemahşerî, age., III, 260; Yazır, age., VI, 59.
• 30 - Bu konuda benzer âyetler için ayrıca bk. En‘âm 6/27; Enbiyâ’ 21/14, 97; Mü’minûn 23/106; Şu‘arâ 26/97; Ahzâb 33/66; Sâffât 37/20; Zuhruf 43/38; Müddessir 74/45-47.
  • En‘âm 6/27 Enbiyâ 21/14 Enbiyâ 21/97 Mü'minûn 23/106 Şu‘arâ 26/97 Ahzâb 33/66 Sâffât 37/20 Zuhruf 43/38 Müddessir 74/47
• 31 - Nisâ’ 4/169; Ahzâb 33/65; Cinn 72/23; Nebe’ 78/23. 32 - İbrâhim 14/17. 33 - Tâhâ 20/74; A‘lâ 87/13.
  • Nisâ 4/169 Ahzâb 33/65 Cinn 72/23 Nebe' 78/23 İbrâhîm 14/17 Tâhâ 20/74 A‘lâ 87/13
• 34 - Müddessir 74/28. 35 - Nisâ’ 4/56. 36 - Bakara 2/167; Mâide 5/37; Hacc 22/22; Mü’minûn 23/107; Secde 32/20; Fâtır 35/37; Mü’min 40/11; Câsiye 45/35.
  • Müddessir 74/28 Nisâ 4/56 Bakara 2/167 Mâide 5/37 Hacc 22/22 Mü'minûn 23/107 Secde 32/20 Fâtır 35/37 Mü'min 40/11 Câsiye 45/35
• 37 - Kehf 18/102-108; Secde 32/18-20; Muhammed 47/12-15. 38 - Bakara 2/25, 82; Âl-i İmrân 3/15, 107, 136, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/85, 119; A‘râf 7/42; Tevbe 9/22, 72, 89, 100; Yûnus 10/26; Hûd 11/23, 108; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Kehf 18/108; Tâhâ 20/76; Enbiyâ’ 21/102; Mü’minûn 23/11; Furkân 25/15, 16, 76; ‘Ankebût 29/58; Lomân 31/9; Zümer 39/73; Zuhruf 43/71; Ahkâf 46/14; Feth 48/5; Kâf 50/34; Hadîd 57/12; Mücâdile 58/22; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Beyyine 98/8.
  • Kehf 18/108 Secde 32/20 Muhammed 47/15 Bakara 2/25 Bakara 2/82 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/107 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/42 Tevbe 9/22 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/26 Hûd 11/23 Hûd 11/108 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Kehf 18/108 Tâhâ 20/76 Enbiyâ 21/102 Mü'minûn 23/11 Furkân 25/15 Furkân 25/16 Furkân 25/76 ‘Ankebût 29/58 Lokmân 31/9 Zümer 39/73 Zuhruf 43/71 Ahkâf 46/14 Fetih 48/5 Kâf 50/34 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Beyyine 98/8
• 39 - Bakara 2/126, 285; Âl-i İmrân 3/28, 162; Nisâ’ 4/97, 115; Mâide 5/18; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; İbrâhim 14/30; Hacc 22/48, 72; Nûr 24/42, 57; Furkân 25/15; Lokmân 31/14; Fâtır 35/18; Mü’min 40/3; Şûrâ 42/15; Feth 48/6; Kâf 50/43; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/3, 10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • Bakara 2/126 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/28 Âl-i İmrân 3/162 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/18 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 İbrâhîm 14/30 Hacc 22/48 Hacc 22/72 Nûr 24/42 Nûr 24/57 Furkân 25/15 Lokmân 31/14 Fâtır 35/18 Mü'min 40/3 Şûrâ 42/15 Fetih 48/6 Kâf 50/43 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/3 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6
• 40 - Ra‘d 13/35. 41 - Vâkı‘a 56/33. 42 - İnşikâk 84/25; Tîn 95/6. 43 - Yâsîn 36/57; Fussılet 41/31-32; Zuhruf 43/71; Rahmân 55/46-76; Vâkı‘a 56/15-37; Muhammed 47/12-15. 44 - Secde 32/17.
  • Ra‘d 13/35 Vâkı‘a 56/33 İnşikâk 84/25 Tîn 95/6 Yâsîn 36/57 Fussilet 41/32 Zuhruf 43/71 Rahmân 55/76 Vâkı‘a 56/37 Muhammed 47/15 Secde 32/17
• 45 - Müslim, İmân, 301.
• 46 - Buhârî, Tevhîd, 35; Bed’ü’l-Halk, 8; Tefsir, (Secde) 1; Müslim, cennet ve Sıfatü Na‘îmihâ ve Ehlihâ, 5; Tirmizî, Tefsîru’l-Kur’ân, 32; İbn Mâce, Zühd, 39. 47 - Âl-i İmrân 3/194. 48 - Mü’min 40/8.
  • Âl-i İmrân 3/194 Mü'min 40/8
• 49 - Semerkandî, age., II, 556.
• 50 - Şems 91/5-6; Leyl 92/3. 51 - Taberî, age., XVIII, 189. 52 - Zemahşerî, age., III, 261. 53 - Esed, age., s. 730’da 13. not.
  • Şems 91/6 Leyl 92/3
• 54 - A‘râf 7/6. 55 - Mâide 5/109.
  • A‘râf 7/6 Mâide 5/109
• 56 - Mâide 5/116-118.
  • Mâide 5/118
• 57 - Sebe’ 34/40-41.
  • Sebe' 34/41
• 58 - Mâide 5/118; İbrâhim 14/36.
  • Mâide 5/118 İbrâhîm 14/36
• 59 - Bakara 2/32, 116; Âl-i İmrân 3/191; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/116; En‘âm 6/100; A‘râf 7/143; Tevbe 9/31; Yûnus 10/10, 18, 68; Yûsuf 12/108; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/1, 43, 93, 108; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/22, 26, 87; Mü’minûn 23/91; Nûr 24/16; Furkân 25/18; Neml 27/8; Kasas 28/68; Rûm 30/17, 40; Sebe’ 34/41; Yâsîn 36/36, 83; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/13, 82; Tûr 52/43; Haşr 59/23; Kalem 68/29. 60 - Bu tercüme için bk. İslâmoğlu, age., s. 1158. 61 - Mustafa Öztürk, age., s. 792.
  • Bakara 2/32 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/171 Mâide 5/116 En‘âm 6/100 A‘râf 7/143 Tevbe 9/31 Yûnus 10/10 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Yûsuf 12/108 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/1 İsrâ 17/43 İsrâ 17/93 İsrâ 17/108 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/26 Enbiyâ 21/87 Mü'minûn 23/91 Nûr 24/16 Furkân 25/18 Neml 27/8 Kasas 28/68 Rûm 30/17 Rûm 30/40 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/83 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/13 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Kalem 68/29
• 62 - Bu görüş için bk. Taberî, age., XVIII, 191.
• 63 - Tevbe 9/71. 64 - Bakara 2/257; Mâide 5/55; Yûnus 10/62. 65 - Nisâ’ 4/46. 66 - Semerkandî, age., II, 556; Zemahşerî, age., III, 263.
  • Tevbe 9/71 Bakara 2/257 Mâide 5/55 Yûnus 10/62 Nisâ 4/46
• 67 - Bakara 2/126.
  • Bakara 2/126
• 68 - Semerkandî, age., II, 557; Zemahşerî, age., III, 263..
• 69 - Tâhâ 20/99-100, 124-127; Furkân 25/27-29; Zuhruf 43/36-44; Cinn 72/17.
  • Tâhâ 20/100 Tâhâ 20/127 Furkân 25/29 Zuhruf 43/44 Cinn 72/17
• 70 - Esed, age., s. 729.
• 71 - Taberî, age., XVIII, 191. 72 - Kehf 18/103-105; Muhammed 47/1.
  • Kehf 18/105 Muhammed 47/1
• 73 - Mâide 5/116-118; A‘râf 7/38-39; İbrâhim 14/21-22; Kasas 28/63; Ahzâb 33/67-68; Sebe’ 34/31-33, 41; Fâtır 35/14; Sâffât 37/28-33; Sâd 38/61; Fussılet 41/29; Zuhruf 43/38-39; Ahkâf 46/6.
  • Mâide 5/118 A‘râf 7/39 İbrâhîm 14/22 Kasas 28/63 Ahzâb 33/68 Sebe' 34/33 Sebe' 34/41 Fâtır 35/14 Sâffât 37/33 Sâd 38/61 Fussilet 41/29 Zuhruf 43/39 Ahkâf 46/6
• 74 - İbrâhim 14/22. 75 - Yâsîn 36/23. 76 - Bakara 2/214; Âl-i İmrân 3/13, 126; Nisâ’ 4/45; En‘âm 6/34; Enfâl 8/10, 40; Yûsuf 12/110; Hacc 22/39; Furkân 25/31; Rûm 30/5, 47; Sâffât 37/172; Muhammed 47/13; Feth 48/3; Saff 61/13; Târık 86/10; Nasr 110/1. 77 - Bakara 2/48, 86, 107, 120, 123, 270; Âl-i İmrân 3/22, 56, 91, 192; Nisâ’ 4/52, 89, 123, 145, 173; A‘râf 7/192, 197; Tevbe 9/74, 116; Hûd 11/113; Nahl 16/37; Kehf 18/43; İsrâ’ 17/75; Enbiyâ’ 21/39, 43; Hacc 22/78; Mü’minûn 23/65; Kasas 28/41, 81; ‘Ankebût 29/22, 25; Rûm 30/29; Ahzâb 33/17, 65; Fâtır 35/37; Zümer 39/54; Fussılet 41/16; Şûrâ 42/8, 31, 46; Dühân 44/41; Câsiye 45/34; Feth 48/22; Zâriyât 51/45; Tûr 52/46; Haşr 59/12; Nûh 71/25. 78 - Şu‘arâ 26/93; Sâffât 37/25. 79 - Me‘âric 70/11-14.
  • İbrâhîm 14/22 Yâsîn 36/23 Bakara 2/214 Âl-i İmrân 3/13 Âl-i İmrân 3/126 Nisâ 4/45 En‘âm 6/34 Enfâl 8/10 Enfâl 8/40 Yûsuf 12/110 Hacc 22/39 Furkân 25/31 Rûm 30/5 Rûm 30/47 Sâffât 37/172 Muhammed 47/13 Fetih 48/3 Saff 61/13 Târık 86/10 Nasr 110/1 Bakara 2/48 Bakara 2/86 Bakara 2/107 Bakara 2/120 Bakara 2/123 Bakara 2/270 Âl-i İmrân 3/22 Âl-i İmrân 3/56 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/192 Nisâ 4/52 Nisâ 4/89 Nisâ 4/123 Nisâ 4/145 Nisâ 4/173 A‘râf 7/192 A‘râf 7/197 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Hûd 11/113 Nahl 16/37 Kehf 18/43 İsrâ 17/75 Enbiyâ 21/39 Enbiyâ 21/43 Hacc 22/78 Mü'minûn 23/65 Kasas 28/41 Kasas 28/81 ‘Ankebût 29/22 ‘Ankebût 29/25 Rûm 30/29 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Fâtır 35/37 Zümer 39/54 Fussilet 41/16 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/46 Duhân 44/41 Câsiye 45/34 Fetih 48/22 Zâriyât 51/45 Tûr 52/46 Haşr 59/12 Nûh 71/25 Şu‘arâ 26/93 Sâffât 37/25 Me‘âric 70/14
• 80 - Ra‘d 13/18; Zümer 39/47. 81 - Âl-i İmrân 3/91. 82 - ‘Abese 80/34-37.
  • Ra‘d 13/18 Zümer 39/47 Âl-i İmrân 3/91 ‘Abese 80/37
• 83 - Lokmân 31/13. 84 - En‘âm 6/82.
  • Lokmân 31/13 En‘âm 6/82