Nâzi‘ât Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 3 veya 4. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 46 âyetten oluşan ve adını “söküp çıkaranlar” anlamındaki النَّازِعَات en-nâzi‘ât kelimesinden alan Nâzi‘ât sûresi, nüzûl sırasına göre 48, resmi sıralamada ise 79. sûredir.

Nâzi‘ât sûresi ile Nebe’ sûresi, hem iniş sırasına göre, hem de resmî sıralamaya göre peş peşe geldikleri için adeta birbirlerinin devamı gibi bir görüntü vermekte, içerikleri büyük bir benzerlik arz etmektedir. Bu çerçevede her iki surede de Son Saat, kıyamet-âhiret, iyilere ödüller, kötülere azap vs. konular ele alınmakta, muhataplara doğru bir ahiret bilinci kazandırılmak istenmektedir. Sûrenin ilk âyetlerinde, neyi ifade ettikleri hususunda tartışmaların yaşandığı “Söküp çıkaranlara, yavaşça şenlendirenlere, yüzdürdükçe yüzdürenlere, yarıştıkça yarışanlara (yarışta önde olanlara) ve işleri düzenleyenlere yemin olsun!” şeklinde beş sıfata yemin edilmektedir.

6. âyetten itibaren, Son Saat/kıyâmet ve o esnada yaşanacak korkunç manzaralardan bir demet sunulmakta ve inkârcıların diriltilmeyle ilgili alaycı sözlerine değinilerek, Son Saat’in ansızın geleceği bilgisine yer verilmektedir.

15. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ’nın Firavun ile olan mücadelesinden, Hz. Musa’nın ona yönelik tebliğ teklifinden, buna karşılık olarak Firavun’un karşı çıkışlarından ve yaşadığı feci sondan söz edilerek, bu kıssanın derin saygı duymak isteyenler için nice ibretler içerdiği beyan edilmektedir.

27. âyetten itibaren, ibretler kâinat kitabından da verilmeye devam edilerek, konu yeniden Son Saat’e getirilmekte ve mahşerde yaşanacak sınıflandırmanın sonuçları hakkında bilgi verilmektedir. Sûrenin sonunda ise, Son Saat’in/kıyâmetin vaktinin Hz. Peygamber dâhil hiç kimse tarafından bilinemeyeceği ilân edilerek, o konuda bilginin sadece Yüce Allah’a ait olduğu şu şekilde beyan edilmektedir:

“Sana o (Son) Saat’in demir atma zamanından soruyorlar. Onu bilme konusunda sen nerede olabilirsin ki! Onun sonuyla ilgili bilgi sadece Rabbine aittir. Sen sadece ondan (Son Saat’ten) saygı ile korkanları uyarıcısın. Mahşeri gördükleri gün, (dünyada) sanki bir yatsı vakti veya (gündüzün) kuşluğu kadar kalmış gibi olacaklar.”

Yüce Allah, önceki âyet grubunda kâinatın yaratıcısı ve sahibi olduğunu beyan ederek, erişilmez gücünü tanıtmakta, bu dünyanın geçiciliğini unutmamayı öğütlemekte ve mahşerde insanların oluşturacağı iki ana gruba değinmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 34-46. âyetlerinde, sözü yeniden asıl konuya getirmekte ve Son Saat hakkında ileri geri konuşmaları bitirmek için son noktayı koymaktadır. Yüce Allah, alaycı ifadelerle meseleyi hafife alanlara yönelik susturucu cümlelerin yer aldığı bu pasajda, Son Saat’le ilgili bilgileri hiç kimseyle paylaşmadığını beyan ederek konunun hassasiyetini ortaya koymaktadır.

a) Büyük Olay ve Yaşanacaklar

Yüce Allah sûrenin 34-41. âyetlerinde kıyamet-âhiret sürecine dikkat çekerek nankör insanların o gün gerçeği farkedeceklerini, ancak bunun faydasının olmayacağını şu şekilde dile getirmektedir: “O büyük olay gerçekleştiğinde, işte o gün insanoğlu (dünyada) neler yaptığını hatırlayacaktır. Gör(mesi gerek)enler için cehennem ortaya çıkartılacaktır.”

Ardından, mahşerde iki gruba ayrılacak olanların ilkiyle ilgili olarak onların yaşayacağı felaket bağlamında şu bildirimde bulunulmaktadır: “Kim azgınlık yapmışsa ve dünya hayatını tercih etmişse cehennem (onların) sığınağıdır.”

Daha sonra ise söz iyilere getirilmekte ve onların ödülleriyle ilgili olarak şu bilgilere yer verilmektedir: “Rabbinin makamından korkan ve kendisini arzulara (uymaktan) alıkoyanlara gelince, işte böylelerinin sığınağı da cennettir.”

ı. Tâmme-i Kübrâ ve Sonrasında Yaşanacaklar

فَاِذَا جَآءَتِ الطَّآمَّةُ الْكُبْرٰى يَوْمَ يَتَذَكَّرُ الْاِنْسَانُ مَا سَعٰى وَبُرِّزَتِ الْجَح۪يمُ لِمَنْ يَرٰى “O büyük olay gerçekleştiğinde, işte o gün insan (dünyada) neler yaptığını hatırlayacaktır. Gör(mesi gerek)enler için cehennem ortaya çıkartılmış (olacak)tır.”

Buradaki فَاِذَا جَآءَتِ fe izâ câet ifadesi “geldiği zaman”; الطَّآمَّةُ el-tâmmetü kelimesi “o olay, o ses, güç yetirilemeyen o büyük bela, baskın gelen şey”; الْكُبْرٰى el-kübrâ sözcüğü “en büyük, büyük”; يَوْمَ yevme “o gün”; يَتَذَكَّرُ yetezekkeru fiili “hatırlayacaktır”; الْاِنْسَانُ el-insânu kelimesi “insan, insanoğlu”;مَا سَعٰى mâ se‘â ifadesi “yaptıklarını, izlediklerini, peşinden koştuklarını”; وَبُرِّزَتِ ve burrizet edilgen fiili “ve ortaya çıkartılmış (olacaktır)”; الْجَح۪يمُ el-cahîmu kelimesi “cehennem”,لِمَنْ يَرٰى limen yerâ ifadesi ise “görebilen kişi için” demektir.

Burada Son Saat ve sonrasına dair yaşanacakların bir kısmı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah dünya ve nimetlerinin insanlar ve hayvanlar için önemini ve geçiciliğini ifade etmekte, âhiret hayatının gerçekleşeceğini, orada yaşanacakların bir kısmını hatırlatmaktadır. Daha sonra, “azap görme” veya “ödül alma” anlamında genel olarak insanların iki gruba ayrılacağı ifade edilmekte, söze önce olumsuzlardan başlanmakta, ardından Yüce Allah’a saygı duyanların akıbeti hakkında bilgi verilmektedir.

Nâzi‘ât sûresinin 6. âyetinden itibaren dikkat çekilen Son Saat/kıyâmet ve mahşer olgusu, bu sûrenin temel konusudur. Bu nedenle, arada başka bazı konulara değinilmiş olsa da, asıl konuya dönülmekte ve Son Saat’in, ardından mahşer duruşmasının mutlaka yaşanacağı bu şekilde beyan edilmektedir.

1. فَاِذَا جَآءَتِ الطَّآمَّةُ الْكُبْرٰى “O büyük olay gerçekleştiğinde.” Âyette geçen الطَّآمَّةُ et-tâmmetü kelimesi “her şeyi kaplayıp her şeye galip gelen şey” manasında mahşerdeki Sûr’a üflenme yani ikinci üfleme olmalıdır.

“En büyük olay”, bazı âlimlerimiz tarafından Son Saat anlamında “kıyâmet” olarak anlamlandırılmışsa da,(1) maksat tıpkı Nebe’ 78/1’de olduğu gibi, insanların daima bilinçli davranmak ve hazırlıklı olmak zorunda oldukları “âhiret süreci”dir. Nitekim İbn Abbâs ve Hasan el-Basrî gibi bazı âlimler, bunun Sûr’a ikinci kez üfürülüş, yani mahşer için çağrı olduğunu beyan etmektedirler.(2)

Demek ki “en büyük olay”, insanların yargılanmak üzere diriltilecekleri mahşer duruşmasının habercisi olan sestir, çağrıdır. Çağrı yaptıran Yüce Allah olduğu için, bu olay hayatı anlamına uygun yaşamayı öğretecek, kişinin kendisine, canlı-cansız çevresine ve Allah’a karşı görev bilincine sahip olmasını ve duyarlı davranmasını sağlayacaktır.

Bazı âlimlerimiz de “en büyük olay”ın, insanların cennete veya cehenneme sevk edilecekleri an olduğunu beyan etmektedirler ki, bu kanaat de konuyu âhiretle ilişkilendirdiği için isabetlidir. Bir sonraki âyette konu, diriltilmeden sonra yaşanacak pişmanlıklarla ilgili olduğu için, “en büyük olay”ı mahşerle ilişkilendirmek bir anlamda kaçınılmaz olmaktadır.

Bu âyetin öncesiyle ilişkisi, tıpkı ‘Abese sûresindeki gibidir ve dünya nimetlerinin var ediliş gayesini ve geçiciliğini anlamayanlar, mahşer duruşması hakkında uyarılmaktadır. Dünyayı ve nimetlerini, hak ettikleri kadar ve âhireti kazanma gayesi doğrultusunda değerlendirmek gerekir. Bu asıl hedefi kaçıranlar başta olmak üzere, diğer bütün insanlar da âhiret konusunda duyarlı olmaya davet edilmektedir.

2. يَوْمَ يَتَذَكَّرُ الْاِنْسَانُ مَا سَعٰى “İşte o gün insan (dünyada) neler yaptığını hatırlayacaktır.” Bir önceki âyette “en büyük olay”ın gerçekleşmesinden söz edilince, bunun mahşer yargılaması için insanların diriltilmesi ve duruşmaya çağırılması olduğu bu âyetten anlaşılmaktadır.

a) Âyetteki الْاِنْسَان el-insân kelimesini genel olarak “insanoğlu” diye anlarsak, maksadın herkesi içeren bir mesaj vermek olduğunu söyleyebiliriz. Mahşerde herkes dünyada yaptığını hatırlayacak ve yaptıklarını görecektir.(3)

b) الْاِنْسَان el-insân kelimesini dar anlamda “nankör insan” olarak anlamak da mümkündür. Çünkü Nâzi‘ât sûresinin 10-12. âyetlerinde bu tip inkârcılardan söz edilmektedir. Dolayısıyla buradaki hatırlamayı onlara yönelik bir pişmanlık olarak yorumlamak daha doğrudur.

Esasında bir sonraki âyette “cehennemin ortaya çıkartılması”ndan söz edilmesi, bu hatırlamanın nankör insanlara ait olacağını ortaya koymaktadır. Fecr 89/24’te ifade edildiğine göre, inkârcı insan o gün gerçeği hatırlayacak, ancak bunun ona hiçbir faydası olmayacaktır.

c) Nankör insanlar, dünyada yaptıklarını unutmuş olsalar da, Yüce Allah onları kayıt altına aldırdığı için yapılanlar tek tek sayılıp dökülecek, bütün yaptıkları kendilerine haber verilecektir.(4) İnsanlar âhirette hatırlamayı istemeyecekleri şeyleri dünyada yapmamalıdırlar. Aksi takdirde, bilinmelidir ki yapılan her şey kayıt altına alınmaktadır ve zamanı gelince ve Yüce Allah dilerse sahibinin önüne getirilecektir.

d) Gerçeği fark edip hatadan dönmenin yeri bu dünya hayatıdır. Ölürken veya diriltilirken yaşanacak hatırlama ya da pişmanlıklar hiçbir anlam ifade etmeyecektir, çünkü bunlar dikkate alınmayacaklardır.

Âyetteki مَا mâ edatı, kişinin dünyada yapıp ettiği, hatta düşündüğü bütün fiilî veya zihnî çalışmaları içermektedir. Bu nedenle, akla ve zihne hâkim olmadan organlara hâkim olunamayacağı bilinmeli, ona göre davranılmalıdır; çünkü son pişmanlık fayda vermez.

3. وَبُرِّزَتِ الْجَح۪يمُ لِمَنْ يَرٰى “Gör(mesi gerek)enler için cehennem ortaya çıkartılmış (olacak)tır.” “En büyük olay” gerçekleşip, nankör insanlar da dünyada yapıp ettiklerini hatırlayınca, işte o esnada bir tehdit unsuru olarak cehennem devreye sokulacak ve görüntüye getirilecektir.

a) Cehennemin ortaya çıkartılışı veya görünür hale getirilmesi, onun o zamana kadar içinin boş olduğunu, faaliyete geçmediğini ve tehdit için muhataplarına gösterildiğini ifade eder. Nitekim Tekvîr 81/12’de cehennemin, yargılama esnasında tutuşturulacağı açıkça belirtilmektedir.

b) Cehennemin gösterilmesi de esasında bir çeşit azaptır. Yargılanacak kişinin atılacağı yeri görerek çekeceği bu derin mahcubiyet, orada yaşanacakların dehşetini ortaya koymaktadır. Yargılama esnasında cehennemin görüleceği Tekâsür 102/7’de açıkça belirtilmektedir.

ı. Tâhâ 20/124-125’te ifade edildiği üzere, Yüce Allah’ın öğüdünden yüz çevirenlerin hayatı dar olacak ve kıyâmet günü “kör” olarak toplanacaklardır. İsrâ’ 17/72’de de ifade edildiği gibi, bu dünyada hakikate karşı kör davrananlar, âhirette de kör, hatta daha da yolunu şaşırmış olacaklardır.

Bu âyetlerin de işaretiyle, onların mahşerdeki körlüğünü, “nimet ve huzur görememek” anlamında bir körlük olarak anlamaktayız. Bu durum, cehennemi görmelerine engel olmayacaktır. Çünkü onların cehennemi görmesi de cezanın bir parçası olacaktır.

ıı. Enbiyâ’ 21/101-102. âyet gereği, ödülle buluşturulacak insanlar cehennemden uzak tutulacak, onun uğultusunu bile duymayacaklardır. Bu nedenle, cehennemi görecek kişilerin aynı zamanda cehennemlik olduğunu söylemek durumundayız. Şu‘arâ’ 26/90-91. âyetler bu hususu açıkça ortaya koymaktadır: “Cennet muttakîlere yaklaştırılacak, cehennem ise azgınlar için ortaya çıkarılacaktır.” İşte burada, cehennemin kimler için ortaya çıkartılacağı açıkça beyan edilmektedir.

c) Eğer bir önceki âyetteki el-insan kelimesinden maksadı, “bütün insanlar” olarak kabul edersek, bu defa da herkesin cehennemi göreceği ifade ediliyor demektir. Ancak muhtemelen müminler çok uzaktan görecek ve ondan etkilenmeyeceklerdir.(5) Semerkandî gibi bizim de tercihimiz ilk görüşten yanadır.(6)

d) Âyetteki يَرٰى yerâ fiilini, ترٰى terâ şeklinde okuyanlar da vardır. Buna göre anlam farklılaşmakta ve çok anlamlı açılımlar söz konusu olmaktadır.

ı. Eğer bu fiil terâ şeklinde okunursa, gören varlık “cehennem” olur. Bu durumda âyetin anlamı, “cehennem, gördüğü cehennemliklere yaklaştırılır” şeklinde olur. Bu tercihte de muhatapların cehennemlikler olduğu anlaşılır. Bu anlamın delili ise Furkân 25/12. âyettir. Yüce Allah söz konusu âyette şöyle buyurmaktadır: “Cehennem cehennemlikleri uzaktan gördüğünde onun öfkeli kükremesini ve uğultusunu işiteceklerdir.”

ıı. Fiilin terâ şeklindeki okunuşuna göre, gören kişi Hz. Peygamber de olabilir. Bu durumda anlam “Ey Peygamber, senin gördüğün kimselere cehennem gösterildiğinde” şeklini alır. Hz. Peygamber’in gördüğü kimseler ise elbette onu bunaltan azgın kâfirler ve müşriklerdir.(7)

Bütün bu anlam çeşitlilikleri Kur’ân’ın üslup zenginliğinin sonucudur. Okunuş farklılıkları bazı anlam değişikliklerinin oluşmasına vesile olabilir; böylece ilâhî mesajın daha çok insan tarafından ve daha değişik boyutlarda kavranmasının da yolu açılmış olur.

ıı. Dünya Hayatını Tercih ve Sonucu

فَاَمَّا مَنْ طَغٰى وَاٰثَرَ الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا فَاِنَّ الْجَح۪يمَ هِيَ الْمَاْوٰى “Kim azgınlık yapmış ve dünya hayatını tercih etmişse şüphesiz ki cehennem (onların) barınağıdır.”

Buradaki فَاَمَّا مَنْ طَغٰى fe emmâ men tağâ ifadesi “azgınlık yapana gelince”; وَاٰثَرَ ve âsera fiili “ve tercih etmiş (olana)”; الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا el-hayâte’d-dünyâ tamlaması “yakın, yaşanmakta olan hayatı, dünya hayatını”; فَاِنَّ الْجَح۪يمَ fe inne’l-cahîme kelimesi “muhakkak ki cehennem”; هِيَ hiye zamiri “işte sadece ve sadece o”; الْمَاْوٰى el-me’vâ sözcüğü ise “sığınak(tır), barınak(tır), korunak(tır), son durak(tır)” demektir.

Burada olumsuz insan tipinin mahşerdeki sığınağı ve burayı hak ediş gerekçesi gündeme getirilmektedir.

Ödül alma veya azap görme anlamında genel olarak insanların iki gruba ayrılacağı ifade edilince, Yüce Allah söze önce olumsuzlardan başlamaktadır. Böylece bir anlamda, önceki âyet grubunda dile getirilen “cehennemin ortaya çıkartılmasının” da bunlarla ilgili olduğu hissi verilmektedir.

1.فَاَمَّا مَنْ طَغٰى “Kim azgınlık yapmışsa.” Bu cümle “Azgınlık yapmış olana gelince” şeklinde de anlamlandırılabilir. Yüce Allah, insanların, dünyada yaptıklarını mahşerde hatırlayacaklarını ve cehennemin ortaya çıkartılacağını beyan ettikten sonra, sözü azgınlık yapanlara getirmektedir. Şems 91/11’de de Semûd kavminin Hz. Sâlih’i yalanlamasının nedeni aynı şekilde azgınlık olarak belirlenmektedir.

Nebe’ 78/21-26’da bu tiplerin yaşayacakları son hakkında geniş bir şekilde bilgi vermiştik; sözü uzatmamak ve tekrara düşmemek için aynı şeyleri burada ifade etmeyeceğiz. Oradakinden farklı olarak, Yüce Allah bu âyetlerde azgın insanların azgınlıklarının birinci derecedeki sonucuna ve azgınlığın dünya hayatını tercihe neden olduğuna özellikle dikkat çekmektedir.

2. وَاٰثَرَ الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا “Dünya hayatını tercih etmişse.” ‘Alak 96/6-7’de, nankör ve inkârcı insan tipinin, özellikle kendini yeterli görünce azgınlaşacağı beyan edilerek, azgınlığın “sonuç”, kendini yeterli ve ihtiyaçsız görmenin ise “sebep” olduğu ortaya konulmuştu. Burada ise, konunun farklı bir boyutu ele alınmaktadır: İlâhî öğretilere ihtiyaç hissetmeyen ve sonuçta azgınlaşan kişinin, dünyanın geçiciliğine aldırmadan bu hayatı tercih edişi gündeme getirilmektedir.

Azgınlıkla iç içe geçmiş çeşitli faaliyetler Kur’ân’da kınayıcı bir üslupla zikredilmekte, burada ise özellikle dünya hayatını tercih hatasına parmak basılmaktadır. A‘lâ 87/16-17’de, “âhiret hayatının daha hayırlı ve kalıcı olmasına rağmen dünya hayatını tercih edenler, kurtuluşa eremeyecek kişiler” olarak zikredilmektedir. Kıyâmet 75/20-21’de de “dünyayı aşırı sevip âhireti gözardı edenler kınanmakta ve âhirette ziyana uğrayacak kişiler” olarak tanıtılmaktadır.(8)

Dünya hayatını tercih, insanın dünyaya adeta tapması ve âhireti hiç hesaba katmaması, hatta âhirete inanmaması şeklinde olursa bu tehditler söz konusudur. Yoksa insanın bu hayatı dışlaması veya onu aşağılaması gibi bir anlayış Kur’ân’dan referans bulamaz. Âhiret hayatı ebedîdir ve o hayatın kazanılma yeri de dünyadır. Hiç ciddiye alınmayan ve sürekli hor ve hakir görülen bir hayat ile, ebedî ödül mekânı olan cennet de kazanılmaz.

Dünya bir sürgün yeri değil, âhiretin kazanılması için imar edilmesi istenen bir mekândır. Bu nedenle, ölçüyü kaçırmamak ve âhireti öteleyip inkâra düşmemek kaydıyla, dünyayı sevmenin ve ona değer vermenin herhangi bir sakıncası yoktur. Bu konuyu A‘lâ 87/16-17. âyetlerinin tefsirinde geniş bir şekilde açıklamaya çalışacağımız için burada bu kadarıyla yetinmek istiyoruz.

3. فَاِنَّ الْجَح۪يمَ هِيَ الْمَاْوٰى “Şüphesiz ki cehennem (onların) barınağıdır.” Bu âyette, önceki iki âyette söylenen bozuklukların sahiplerinin dikkatleri özellikle çekilmekte ve varacakları yerin cehennem olacağı kendilerine bildirilmektedir.

a) Cümledeki هِيَ hiye zamiri, bu buluşmanın mutlaka gerçekleşeceğini gösteren bir konumda “fasl zamiri” olarak anlamı “vurgulu” hale getirmektedir. Ayrıca ifadenin isim cümlesi şeklinde getirilmesi de bu amacı desteklemektedir.

b) Bu âyette bir taraftan söz konusu azgın kişiler uyarılmakta, diğer taraftan da kendilerine gözdağı verilmektedir. Aslında geçiciliği Nâzi‘ât 79/23. âyette metâ‘ kelimesiyle hatırlatılan bu dünya ve onun nimetlerini bu şekilde kabul etmeyenler, üstelik bir de dünyaya taparcasına bir tercihin sahipleri olunca, cehennem ile buluşmaları artık kaçınılmaz olmaktadır.

c) Âyetin mesajını evrensele taşımak ve hitabın herkesi ilgilendirdiğini de söylemek durumundayız. Söylenmek istenen şudur: “Ey insanlar, iyi biliniz ki azgınlık yapıp dünyayı tercih eder, âhirete de inanmaz veya onu önemsemezseniz, sizi bekleyen sığınak da cehennem olacaktır.” Bu gerçeği unutmadan hayatı yaşamak gerekir.

ııı. Yüce Allah’a Saygı ve Sonucu

وَاَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّه۪ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوٰى فَاِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَاْوٰى “Rabbinin makamından korkan ve kendisini arzulara (uymaktan) alıkoyanlara gelince, şüphesiz ki böylelerinin barınağı da cennettir.”

Buradaki وَاَمَّا مَنْ خَافَ ve emmâ men hâfe fiili “korkan kişiye gelince”; مَقَامَ makâme kelimesi “makamından, huzurunda”; رَبِّه۪ rabbihî ifadesi “onun Rabbinin”;وَنَهَى ve nehâ fiili “ve alıkoymuş (olan), engellemiş (olan)”; النَّفْسَ en-nefse kelimesi “nefsini, öz benliğini, kendisini”; عَنِ الْهَوٰى ‘ani’l-hevâ sözcüğü “arzu(ları)ndan, istek(ler)inden”; فَاِنَّ الْجَنَّةَ fe inne’l-cennete kelimesi “muhakkak ki cennet”; هِيَ hiye zamiri “işte o, sadece ve sadece orası”; الْمَاْوٰىel-me’vâ sözcüğü ise “sığınak(tır), barınak(tır), korunak(tır), son durak(tır)” demektir.

Burada iyi insan tipinin mahşerdeki sığınağı ve burayı hak ediş gerekçesi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, azgınlık yapıp dünyayı tercih edenlerin cehenneme sığınmak zorunda kalacaklarını beyan ettikten sonra, Kur’ân’ın “mesânî” oluşu gereği, şimdi de sırayı ödülü hak edenlere getirmektedir.

1. وَاَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّه۪ “Rabbinin makamından korkan kişiye gelince.” Bu ifade ile ilgili bazı açıklamalar yapmak gerekmektedir.

a) Azgın kişilerden söz eden Nâzi‘ât 79/37. âyetin Ebû Cehil veya ‘Âmir b. Umeyr, bu âyetin ise Mus‘ab b. Umeyr veya Hz. Ebû Bekir hakkında nâzil olduğu beyan edilmektedir. İbn Abbâs kaynaklı başka bir rivayette ise, bu âyetin bir kötülüğe yönelip tek başına onu yapabilecek durumdayken Allah korkusundan dolayı onu terk eden kişiler hakkında indirildiği rivayet edilmektedir.(9)

Bu yaklaşımlar doğru olabilir; ancak Yüce Allah’ın isim zikretmemesi, mesajın bütün bu özellikte olan kişileri kapsadığını göstermektedir. Her kim böyle davranırsa hak ettiği âkıbetle buluşturulacaktır.

b) “Rabbinin makamından korkmak” ifadesi, bir önceki âyet grubunda yer alan “azgın insan tipi”nin karşıtıdır. Sonu cehennem olan azgınlığın zıddına, sonu cennet olacak davranış ve bilinç “Allah’ın makamından korkmak” şeklinde belirlenmektedir.

Rahmân 55/46’da da izah ettiğimiz üzere, “Rabbinin makamından korkmak”, “O’nun huzurunda bulunup hesap vermekten” veya “O’nun mutlak otoritesinden korkmak” demektir. مَقَام makâm kelimesi, hem “durma yeri” hem “durma zamanı” hem de “durmak” anlamlarına gelmektedir.

Bu durumda ilgili cümleyi “Allah’ın huzurundaki duruş yerinden, duruş zamanından veya duruşmadan korkmak” şeklinde anlamak gerekmektedir. Taberî’nin de dediği gibi, bu ifade “kıyâmet, yani mahşer günü Allah’ın huzurunda gerçekleşecek sorgulamadan korkanlar” anlamına gelmektedir.(10)

c) Yüce Allah, Rahmân 55/46’da “makamından, huzurunda yargılanmaktan, yani mutlak otoritesinden korkup sakınanlara iki cennet vereceğini” beyan etmektedir. Her iki âyet, sonu cennet nimetleriyle buluşmak anlamında buluşmaktadır.

d) Yüce Huzur’da verilecek hesaptan ve yaşanacak duruşmadan çekinenler, bunun gereklerini dünyadayken yerine getirmeye gayret ederler. Orada hüzün vereceği bilinen davranışlardan burada uzak durmaya çalışırlar. Yüce Allah’ın farz olan emirlerini yerine getirerek, yasaklarından da mümkün mertebe kaçınarak bunu gerçekleştirme uğraşısı içerisinde olurlar. Âyette yer alan ikinci cümle, bunun nasıl başarılabileceği noktasında çok önemli bir bilgi sunmaktadır.

2. وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوٰى “Kendisini arzulara (uymaktan) alıkoyanlara (gelince).” Bu ifade, bir önceki âyet grubunda yer alan “dünyayı tercih etme”nin karşıtıdır. Azgınlık yapıp dünyayı tercih edenlerin sonu cehennem olacaktır; aynı şekilde, bunun zıddı olarak Yüce Allah’ın makamından korkarak, kendisini puta tapmaktan veya şeytanın vesveselerine uyup Allah’ın yasaklarına kapılmaktan alıkoyanların sonu ise elbette ödül yeri olacaktır.

Yüce Allah’a saygı duymak, hayatını O’nun ilkelerine uydurmayı gerektirir. Saygı duyacağı makamı iyi ve doğru belirleyenler, azgınlıktan ve dünyayı tercihten uzaklaşır, sonuçta cehenneme sığınmaktan da kurtulur.

Yüce Allah’ın huzurunda sorgulanmaktan korkmak için elbette öncelikle o makam hakkında bilgi sahibi olmak gerekir. Âlim kulların gerçek anlamda Allah’a saygı duyacağı gerçeğinden hareketle, ilâhî makamda yargılanmadan korkmak için de bilinç gereklidir.

Demek ki, bu insanlar aynı zamanda söz konusu mesele hakkında yeterli bilgiye sahiplerdir. Bilenler korkarlar; bilmeyenler neden korksunlar ki! Bilmek ve korkmak, kişinin kendisini putlara tapmaktan uzaklaştırmasını getirir. İşte âyette vurgulanan husus budur. Bilmeyenleri ve sonuçta korkmayanları da âhirette derin ayrılıklar ve hasretlikler beklemektedir.

Nefsini veya hevesini ilâh edenlerin ya da ilâh anlayışını hevesine dönüştürüp kurban edenlerin(11) şiddetle kınandığı gerçeği düşünüldüğünde, buradaki uyarının önemi daha net olarak anlaşılmaktadır.

3. فَاِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَاْوٰى “Şüphesiz ki böylelerinin barınağı da cennettir.” Nâzi‘ât sûresinin 39. âyetindeki üslup gereği bu âyette de iyi ve saygılı davranarak nefsini hevâ ve heveslerine tapmaktan engelleyenlerin varacağı yer cennet olarak ilan edilmektedir. Nâzi‘ât 79/39 ve 41. âyetlerdeki هِيَ hiye fasl zamiri bu buluşmaların mutlaka gerçekleşeceğini gösteren hasr/kasr denilen “vurgulu” bir anlam katkısı sunmaktadır.

Nâzi‘ât sûresinin 37-41. âyetlerinde iki zıt anlayış, iki zıt davranış ve iki zıt sonuçtan söz edilmektedir. Azgınlık yapıp dünyayı tercih edenlerin sonu “cehennem”, Yüce Allah’ın makamındaki sorgulamadan korkarak kendisini puta tapmaktan alıkoyanların sonu ise Allah’ın izniyle “cennet” olacaktır. Kişiler tercihleri doğrultusunda işleme tâbi tutulacaklardır; cennetlik veya cehennemlik olmayı bir anlamda kendi çabaları belirleyecektir. Cenneti kazananlardan olmayı Yüce Rabbimizden niyaz ediyoruz.

Âyetlerdeki ifadelere dikkatle bakıldığında, bu anlayış ve davranışların insanlar tarafından tercih edildiği, herhangi bir dayatmanın veya zorlamanın söz konusu olmadığı rahatlıkla görülecektir. Pek çok âyette Yüce Allah, insan iradesinin önemine ve sonucu şekillendirmedeki katkısına dikkat çekmektedir.(12) İşte yorumunu yaptığımız bu âyetler de bu gerçeğin değişik birer örneğidir.

b) Son Saat

Yüce Allah sûrenin 42-46. âyetlerinde Son Saat’in bilinemezliğiyle ilgili olarak önce “Sana Son Saat’in demir atma zamanından soruyorlar” buyurmakta, onu Hz. Peygamber’in hiçbir şekilde bilemeyeceğini ise “Onu bilme konusunda sen nerede olabilirsin ki! Onun sonuyla ilgili bilgi sadece Rabbine aittir” ifadelerle dile getirmektedir.

Ardından, Hz. Peygamber’in göreviyle ilgili olarak “Sen sadece ondan (Son Saat’ten) saygı ile korkanları uyarıcısın” buyrulmakta, son âyette ise şu bilgilere yer verilmektedir: “Mahşeri gördükleri gün, (dünyada) sanki bir yatsı vakti veya (gündüzün) kuşluğu kadar kalmış gibi olacaklar.”

ı. Son Saat’in Demir Atması

يَسْـَٔلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ اَيَّانَ مُرْسٰيهَا “Sana o (Son) Saat’in demir atma zamanından soruyorlar.

Âyetteki يَسْـَٔلُونَكَ yes’elûneke fiili “sana soruyorlar”; عَنِ السَّاعَةِ ‘ani’s-sâ‘ati kelimesi “o (Son) Saat’ten”; اَيَّانَ eyyâne kelimesi “ne zamanmış”; مُرْسٰيهَا mürsâhâ sözcüğü ise “onun demir atması, çakması ve boşaltması” demektir.

Bu âyette müşriklerin Son Saat’in demir atma zamanıyla ilgili alaycı soruları hatırlatılmaktadır.

Mekke müşriklerinin büyük çoğunluğu kıyâmet konusunda derin şüphe içerisindeydiler. Bu grubun içinden bir bölümü ise konuyu alaya alıp, müminleri bunaltıyor ve onlarla dalga geçiyorlardı. Kıyâmetin kopma vaktinin bilinemeyeceği uyarısından sonra, Yüce Allah Hz. Peygamber’e asıl görevini hatırlatmakta ve gerisiyle ilgilenmemesi gerektiğini zımnen kendisine bildirmektedir.

1. Son Saat’in kopma vaktinin sorulduğu çeşitli alaycı ifadeler Kur’ân’da zikredilmektedir.(13) İşte Nâzi‘ât 79/42 ve diğer bazı âyetlerde “kıyâmet” anlamı verilen kelime es-sâ‘ah sözcüğüdür. “Son Saat” demek olan bu kelimeyle kastedilen anlam, “kıyâmet”tir; yani bu sistemin sona erdirilmesi ve yeni bir oluşumun meydana getirilme sürecidir.

السَّاعَة es-sâ‘a, olayın başlama zamanını ifade ederken, kıyâmeh kelimesi, yeni sistemin yaratılış sürecini ortaya koymaktadır. Kıyâm veya kıyâmeh, esasında bir çeşit “ayağa kalkış, oluşum, meydana geliş ve kurulum” olduğu için Kur’ân’da âhiret için kullanılan ifadelerden birisi de yevmü’l-kıyâmeh, yani “kıyâmet günü” ifadesidir.

Kur’ân’da kâinat sisteminin yıkılışı el-kıyâmeh kelimesiyle ifade edilmez. Bizim dilimizde “kıyâmet” dediğimiz şey Kur’ân’da الساعة es-sâ‘ah kelimesiyle karşılanmaktadır. “Son Saat, kıyâmet saati, kıyâmet vakti” anlamındaki الساعة es-sâ‘ah sözcüğü s-v-‘a kökünden gelmektedir. Kur’ân’da 48 kez geçen bu kelime “Son Saat” anlamında eliflâmlı olarak السَّاعَة es-sâ‘ah şeklinde 40 kez(14) kullanılmaktadır.

Bu kelime sekiz kez(15) eliflâmsız olarak zikredildiği سَاعَة sâ‘ah şeklinde ise “bir saat, bir an” anlamına gelmektedir. السَّاعَة es-sâ‘ah kelimesi bu sistemin sona erdirilmesi ve yeni bir oluşumun meydana getirilme sürecinin başlama anıdır. السَّاعَة es-sâ‘ah, olayın başlama zamanını ifade ederken, el-kıyâmeh kelimesi ise yeni sistemin yaratılış sürecini ortaya koymakta ve Kur’ân’da devamlı olarak yevmu’l-kıyâmeti “kıyâmet günü” tamlaması şeklinde geçmektedir.

2. Ersâ/mürsâ kelimesi, gemi ve dağ gibi varlıklar için kullanılır. Kur’ân’daki “ağırlıklar” anlamına gelen revâsî kelimesi de aynı köktendir ve benzer bir anlam verir. Ayrıca söz konusu kelime, Nâzi‘ât 79/32. âyetinde “dağların yere çakılması” anlamında yer almaktadır. Bu fiilin Son Saat’le/kıyâmetle ilişkilendirilmesinin nedeni, kıyâmetin gemiye benzetilmesidir.

Gemiler, hareketlerinden veya yolculuklarından sonra nasıl ki demir atar ve dururlarsa, Son Saat da böyle bir şeydir. Son Saat’in demir atması kâinattaki bu sistemin bitmesi demektir.

3. Nâzi‘ât sûresinin 6-12. âyetlerinde de geçtiği üzere, inkârcı insanların Son Saat’in gerçekleşme şekli ve zamanı hakkında alay içeren kanaatleri vardı. Bu kanaatlerini dile getirdikleri alaycı cümlelerinden biri de şudur: “Son Saat/kıyâmetin kopması ne zamanmış!”(16) Benzer bir alaycı soru Zâriyât 51/12’de de söz konusudur.

Onlar âhirete inanmadıkları için dirilmeyi, bunun öncesinde de Son Saat’i inkâr ediyorlardı. Ayrıca, “Eğer doğru söylüyorsanız o vaad ne zamanmış!”(17) şeklindeki ifadeler de onların alay cümlelerindendir. Müminlerin kıyâmet hususunda yürekleri titrerken, müşriklerden kıyâmete inanmayanlar onu acele istiyor, alaycılıklarını adeta zirveye çıkartıyorlardı. Oysa Son Saat hakkında şüphe yayanlar derin bir yanılgıya gömülmüşlerdir.(18)

Durum böyle olunca, yorumunu yaptığımız âyetten kasıt, bu kâinat sisteminin biteceği “Son Saat”in vaktinin sorulmasıdır. Son Saat’in demir atması bu sistemin artık durması ve bitmesi anlamına gelmektedir.

ıı. Vaktinin Bilinememesi

ف۪يمَ اَنْتَ مِنْ ذِكْرٰيهَا اِلٰى رَبِّكَ مُنْتَهٰيهَا “Sen onu nerden hatırlayabilirsin ki! Sonu(nun nihai bilgisi) yalnızca Rabbine aittir.”

Buradaki ف۪يمَ fîme ifadesi “nerede”; اَنْتَ ente zamiri “sen”; مِنْ ذِكْرٰيهَا min zikrâhâ kelimesi “onu hatırlamak, bilmek (nerede), onu bilmek ve hatırlamakla ilgili”; اِلٰى رَبِّكَ ilâ rabbike ifadesi “sadece senin Rabbine(dir), sadece O’na aittir”; مُنْتَهٰيهَا müntehâhâ kelimesi ise “onun sonu, nihayeti” demektir.

Burada Son Saat’in hiç kimse tarafından bilinemeyeceğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Hz. Ayşe’den gelen bir rivayete göre, Rasûlüllâh (sav) Son Saat (kıyâmet) konusunda çok düşünür, merak eder ve konuşurmuş. Çünkü çevresindekiler onu bu noktada sorularıyla meşgul ederlermiş; o da bu konuda çok düşünürmüş. İşte âyet bu bağlamda, konunun yani sorulan sorunun asıl muhatabının Hz. Peygamber olmadığını beyan etmek üzere indirilmiştir.(19)

1. ف۪يمَ اَنْتَ مِنْ ذِكْرٰيهَا “Sen onu nerden hatırlayabilirsin ki!” Nebe’ 78/1’de de açıkladığımız üzere, Arapçada mâ soru edatının başına cer harflerinden biri gelirse, bu harf me şeklinde fetha (üstün) hareke ile yazılır ve öyle okunur. Kur’ân’daki عَمَّ ‘amme,(20)فيم fîme,(21) مِمَّ mimme,(22) لِمَ lime(23) ve بم bime(24) örnekleri bu kuralın sonucu kullanımlardır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ف۪يمَ اَنْتَ fîme ente ifadesi, özellikle birinin bir başkasına, aslında ona sorulmaması gereken bir soruyu sorması durumunda söylenir. Bir anlamda “bunun seni ilgilendiren tarafı ne?” veya “bu seni ilgilendirmez!” demektir.(25)

Bu âyete, “Sen nerede, onun vaktini bilmek nerede!” veya “Sen nerede, onu anlatmak nerede!” veya “Sen onun vaktini nereden bileceksin ki!” ya da “Sen onu nasıl ifade edebilirsin ki!” şeklinde de anlam verilebilir. Elmalılı’nın da dediği gibi, bu âyet “Onu anlatmak senin görevin değildir” veya “O, senden uzaktır” anlamlarına gelir. “Muhataplar bu konuda soru sorunca sorularıyla meşgul olma, onları kendi hallerine bırak” anlamı âyetteki kullanımdan hissedilmektedir.

Sonuç olarak şunu söylemek gerekir: Bu âyet, Son Saat’in gerçekleşme vaktini Hz. Peygamber’in de bilemeyeceğini açıkça ortaya koymaktadır. Zaten bir sonraki âyet bu anlamı zorunlu kılmaktadır.

2. اِلٰى رَبِّكَ مُنْتَهٰيهَا “Sonu(nun nihai bilgisi) yalnızca Rabbine aittir.” Bir önceki âyette Son Saat’in vaktiyle ilgili Hz. Peygamber’in hiçbir şekilde bilgi sahibi olmadığı ifade edilince, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bilginin adresi verilmekte ve bu konuda başka arayışların önü kesilmek istenmektedir. Son Saat’in nihâî bilgisi sadece Yüce Allah’a aittir ve O bunu yaratıklarından hiç kimseye bildirmemiştir.

- Gaybın Bilinememesi

Son Saat’le ilgili olarak Kur’ân’da oldukça fazla âyet vardır. Bunlardan bir kısmı konuyu gaybla ilişkilendirerek sunulmaktadır. Gayb konusunda Bakara 2/3’te geniş bilgilendirmelerde bulunmuştuk. Burada ise bazı hususları hatırlatmakla yetineceğiz.

a) Kalem 68/47’de ele aldığımız gibi, Yüce Allah, Son Saat’le ilgili olan A‘râf 7/187. âyetten sonra A‘râf 7/188’de Hz. Peygamber’den şunu söylemesini istemektedir: “De ki: Allah dilemedikçe ben (dahi) kendime ne yarar sağlayabilirim, ne de zararı önleyebilirim. Zira eğer gaybı bilseydim, kendime tüm güzelliklerden daha çok pay ayrılmasını sağlardım; üstelik bana hiçbir kötülük de erişemezdi. Ben, inanan insanlar için yalnızca bir uyarıcı ve müjdeleyiciyim.”

b) Konu gaybla ilgili olunca, bu artık yaratıklar için bilgi alanının dışındadır, demektir. Çünkü Yüce Allah Neml 27/65’te şunu beyan etmektedir: “De ki: Göklerde ve yerde Allah’tan başka hiç kimse gaybı bilemez. Dolayısıyla onlar ne zaman diriltileceklerini de bilemezler.”

c) Kur’ân’da diğer peygamberlerin olduğu gibi,(26) Hz. Peygamber’in de gaybı bilemeyeceği beyan edilmektedir. Hz. Peygamber ve gayb konusunda son derece önemli mesaj veren âyetlerden birisi de şudur: “De ki: Ben size, Allah’ın hazineleri yanımdadır demiyorum. Gaybı da bilmem; size melek olduğumu da söylemiyorum. Ben sadece bana vahyolunana uyuyorum.”(27) Yüce Allah, Kur’ân’da Hz. Peygamber’e gaybı bilemeyeceğini bu şekilde açıkça itiraf ettirmesine rağmen, gaybla ilgili onlarca veya yüzlerce sözü ona isnat etmek anlaşılabilir bir durum değildir.

d) Yüce Allah, Kur’ân’da Hz. Peygamber’e yönelik olarak bazen mâ edrâke, bazen de mâ yüdrîke kalıplarında sorular sorar. Hâkka 69/3 ve Müddessir 74/27’de de ifade ettiğimiz üzere, bunlardan mâ edrâke şeklinde olanların cevabını bizzat Yüce Allah vermekte, konuyla ilgili farklı anlamların söz konusu olduğunu öğretmekte, bir anlamda Kur’ân’ın Rabb’ca bir anlam dünyasının olduğunu ortaya koymaktadır.

Yüce Allah mâ yüdrîke şeklindeki sorularının cevabını ise vermemektedir. Kur’ân’da bunun üç tane örneğinden iki tanesi Son Saat’le ilgilidir: “Sen nereden bileceksin, belki de o (Son) Saat çok yakındır.”(28) Bir tanesi ise gaybla ilgidir.(29) Son Saat de gaybın konusu olduğuna göre, bunun bilinemeyeceği açıkça ortadadır.

- Son Saat’in/Kıyâmetin Bilinememesi

Son Saat/kıyâmet-gayb ilişkisi konusunu kısaca bu şekilde ifade ettikten sonra, şimdi de Son Saat’in vaktinin bilinemeyeceğiyle ilgili bazı âyetleri hatırlatmak istiyoruz.

a) A‘râf 7/187’de Son Saat’le ilgili soruya ve ona yönelik cevaba şu şekilde yer verilmektedir: “Sana, Son Saat’in demir atma zamanından soruyorlar. De ki: Kıyâmetin bilgisi sadece Rabbimin katındadır. Onun vaktini O’ndan başkası ortaya koyamaz. O, bütün ağırlığını göklerde ve yerde hissettirecektir; size ansızın gelecektir. Sanki sen onu bilebilirmişsin gibi sana soruyorlar. De ki: Onun bilgisi sadece Allah katındadır; fakat insanların çoğu bu gerçeği bilmezler.”

Bu âyete rağmen Son Saat/kıyâmet hakkında fikir beyan etmek gerçekten büyük cesaret ister. Çünkü Son Saat’in gerçekleşme vakti gaybın konusudur. Gaybı da Yüce Allah’tan başka hiçbir varlık bilemez. Dahası, Son Saat’in gelişi “aniden” gerçekleşecektir. A‘râf 7/187. âyetteki بَغْتَة bağteten kelimesi bu anlamı vermektedir. Konunun işlendiği pek çok âyette(30) de geçtiği üzere A‘râf 7/187’de de بَغْتَة beğteten kelimesi geçmekte ve Son Saat’in aniden gerçekleşeceği beyan edilmektedir. Aniden gelecek veya gerçekleşecek bir olayın bilinmesi de gelecek alametlerinin olması da mümkün değildir. Çünkü alamet varsa anilik ortadan kalkar.

b) Son Saat ve kıyamet-âhiret sürecinin çok yakın olduğuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/51’de şu bilgiler yer almaktadır: “(Müşrikler) ‘Bizi tekrar (hayata) döndürecek kimmiş!” deyince (onlara) de ki: ‘Sizi ilk kez yaratan (kudret diriltecektir).’ (Bunun üzerine) onlar sana (alaylı bir tarzda) başlarını (yukarı aşağı) sallayarak ve ‘Ne zamanmış o (diriltilme işi)!’ diyecekler. De ki: Belki de çok yakındır.”

c) Enbiyâ’ 21/109’da şöyle buyrulmaktadır: “Eğer yüz çevirirlerse de ki: (Bana emrolunanı) hepinize açıkladım. Artık size vaadolunan şey (mahşerde toplanma zamanınız) yakın mı uzak mı, bilmiyorum.”

d) Benzer bir ifade de Cinn 72/25’te şöyledir: “De ki: Tehdit edildiğiniz (azap veya kıyamet) yakın mıdır, yoksa Rabbim onun için uzun bir süre mi koyar onu ben bilemem.”

e) Bu üç âyete ilave olarak Me‘âric 70/6-7 ve Nebe’ 78/40’ta geçen bilgiler mahşer hayatının aslında yakın olduğunu ortaya koymaktadır. Bütün bu âyetler söz konusu bilginin insanlarla paylaşılmadığını göstermektedir.

f) Tâhâ 20/15’te bu konuda çok çarpıcı başka bir ifade yer almaktadır: “Son Saat mutlaka gerçekleşecektir. Onun bilgisini nerdeyse kendimden bile gizleyeceğim.” Bu ifadesiyle Yüce Allah bu bilgiyi hiç kimseyle paylaşmadığını açıkça ve hiçbir tartışmaya yer bırakmayacak şekilde ortaya koymaktadır.

g) Lokmân 31/34’te Yüce Allah, gaybına dair üç konuyu gündeme getirmekte ve onları kendisinden başka hiçbir varlığın bilemeyeceğini ifade etmektedir. Âyet şöyledir: “Son Saat’in bilgisi sadece Allah katındadır. Yağmuru O yağdırır. Rahimlerdekini de O bilir. Hiçbir can yarın ne kazanacağını bilemez. Hiçbir can ne zaman öleceğini bilemez. Allah her şeyi hakkıyla bilendir; her şeyden hakkıyla haberdar olandır.”

Burada sözü edilen “bilinemeyenler” üç tane olarak belirlenmekte ve ilki Son Saat denilen kıyâmet olarak ifade edilmektedir. Bu âyetteki ‘ındehû kelimesinin ‘ılmu’s-sâ‘ati tamlamasından önce gelmesi de vurgu içindir ve bu bilgiye başka hiç kimsenin ulaşamayacağı beyan edilmek istenmektedir. Son Saat’in bilgisinin sadece ve sadece Yüce Allah’a havale edilmesiyle ilgili bir başka ifade de Fussılet 41/47’de yer almaktadır.

h) Ahzâb 33/63’te şu ifade yer almaktadır: “İnsanlar sana Son Saat’i soruyorlar. De ki: Onun bilgisi sadece Allah katındadır. Sana bildiren ne olabilir ki; kim bilir belki de o saat çok yakındır.” Âyetteki innemâ edatı, bu bilginin sadece Yüce Allah’a ait olduğunu, bu konuda başkasının hiçbir şekilde bilgi sahibi olamayacağını göstermektedir.

i) Şûrâ 42/17’de şu bilgiler zikredilmektedir: “Kitâb’ı ve mîzânı bir amaç ile indiren Allah’tır. Sana bildiren ne olabilir ki; kim bilir belki de o saat çok yakındır!”

j) Muhammed 47/18’de ise, diğer âyetlerde bulunmayan çok önemli başka bir detay vardır. Âyet şöyledir: “Şimdi onlar Son Saat’in ansızın gelmesinden başka bir şey mi bekliyorlar? Doğrusu, işte onun bütün alametleri de gelmiştir.” Bu âyette kıyâmetin ansızın kopacağı beyan edilerek, bunu hiçbir mahlûkun bilemeyeceği ifade edilmiş olmaktadır. Kıyâmetin bütün alâmetlerinin de geldiği belirtilerek, artık alâmet arayıp beklemenin de anlamsız olduğu ortaya konulmaktadır.

Peygamber olarak öncelikle Hz. İsa’nın,(31) daha sonra Hz. Muhammed’in gönderilmesi ve kaynak olarak da Kur’ân’ın indirilişi Son Saat’in son alametleridir. Bunlardan sonra artık kıyâmetin ansızın kopuşu söz konusudur. Başka alametler beklemek, bu âyetler ışığında desteğini ve anlamını yitirmektedir. Elbette aniden (bağteten) gelecek şeyin alâmetinin olamayacağı da herkesin mâlumudur.

İşte, Son Saat’in bilinememesiyle ilgili olarak, başta Hz. Peygamber olmak üzere, bütün yaratılmışların durumu bu âyetlerde açıkça ortaya konulmaktadır. Konuyla ilgili rivayetlerin bu âyetler çerçevesinde yeniden değerlendirilmesi ve anlaşılmaya çalışılması gerekmektedir.

Unutulmamalıdır ki Hz. Peygamber Kur’ân’a aykırı şeyler söylemez; Kur’ân’a aykırı konuşan bir insan da peygamber olamaz. Bu nedenle, ilgili âyetleri esas alıp, söz konusu rivayetleri mümkünse yorumlamak gerekir. Yorumu mümkün değilse, bu tür rivayetlerin Hz. Peygamber’e ait olmadığını kabul ederek, konuyu Kur’ân’da sunulan bilgilerle anlamaya çalışmak en isabetli yol olsa gerektir.

Hz. Ayşe’den gelen bir rivayete göre, Rasûlüllâh (as) Son Saat konusunda çok düşünür, bu konuyu merak eder ve kıyâmetle ilgili konuşurmuş. Çünkü çevresindekiler onu bu noktada sorularıyla meşgul ederlermiş; o da bu konuda çok düşünürmüş. Hz. Peygamber’in iki parmağını yan yana getirerek “Ben ve Son Saat yan yana iki parmak gibiyiz”(32) buyurmasındaki mana da budur.

İşte Nâzi‘ât 79/43. âyet ilgili bağlamda, konunun muhatabının Hz. Peygamber olmadığını beyan etmek üzere indirilmiştir.(33) Nâzi‘ât 79/42-44’te de daha pek çok âyette de belirtildiği üzere, Son Saat’in nihâî bilgisi sadece Yüce Allah’a aittir ve O bunu yaratıklarından hiç kimseye bildirmemiştir. Yüce Allah her konuda olduğu gibi bu konuda da en doğruyu sadece kendisi bilmektedir.

ııı. Hz. Peygamber’in Görevi

اِنَّمَآ اَنْتَ مُنْذِرُ مَنْ يَخْشٰيهَا “Sen sadece ondan (Son Saat’ten) saygı ile korkanları uyarıcısın.”

Âyetteki اِنَّمَآ اَنْتَ innemâ ente ifadesi “sen sadece ve sadece (şusun), görevin sadece şudur”; مُنْذِرُ münziru kelimesi “uyarıcı(sın)”; مَنْ يَخْشٰيهَا men yahşâhâ ifadesi ise “saygı ile ondan (o Son Sat’ten) korkan(lar)ı” demektir.

Yüce Allah, Son Saat’in vaktini Hz. Peygamber dâhil, kendisinden başka kimsenin bilemeyeceğini beyan ettikten sonra, bu defa uyarıların kimlere yarar sağlayacağını gündeme getirmektedir.

1. Son Saat ve Kıyâmetle alay edenlerin durumuna üzüldüğü anlaşılan Hz. Peygamber, Yüce Allah tarafından motive edilmekte ve alaycılar uyarıdan yararlanmasa da saygılı müminlerin ve kıyâmet-âhiret sürecinden korkanların bundan istifade edeceği beyan edilmektedir. Böylece Hz. Peygamber’in tebliğe ve uyarıya devam etmesi gerektiği ortaya konulmuş olmakta, Son Saat’in gerçekleşmesiyle ilgili bilginin sadece Yüce Allah’a ait olduğu vurgulanmaktadır.

2. Nezîr/nüzür kelimesi “uyarıcı” demektir; bu özellik, bütün peygamberlerin sıfatıdır. İşte yorumunu yaptığımız âyette de, Hz. Peygamber’in sadece uyarıcı olduğu dile getirilerek, onun görevini yapmasının dışında başka bir tercihinin olmayacağı da ortaya konulmaktadır. Hz. Peygamber’in bu konudaki görevi, kıyâmet ve sonrası hakkında muhatapları uyarmaktır, yoksa kıyâmetin vaktini bildirmek değildir.

3. Cümlenin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı, Hz. Peygamber’in görevini açıkladığı gibi bu konuda kınanamayacağını da belirtebilir. Bu işlem, bir peygamberin peygamberliğinin gereğidir.

4. Âyetin sonundaki يَخْشٰيٰ yahşâ fiili, saygılı olmayı ve ilgili meseleden ders çıkartıp gereken hassasiyeti gösterebilmeyi ifade eder. Dolayısıyla, uyarıların bir anlamda saygı duymayı da beraberinde getirebileceği anlaşılmaktadır. Elbette her uyarı bunu sağlayamayabilir; ama eğer saygılı bir tavır bekleniyorsa, uyarının edebe uygun şekilde yapılması gereklidir. Uyarı “sebep”, haşyet denen saygı ise “sonuç”tur.

ıv. Dünya Hayatının Kısalığı

كَاَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَهَا لَمْ يَلْبَثُوٓا اِلَّا عَشِيَّةً اَوْ ضُحٰيهَا “Onu (mahşeri) gördükleri gün, (dünyada sanki) bir yatsı vakti veya (gündüzün) kuşluğu kadar kalmış gibi olacaklar.”

Âyetteki كَاَنَّهُمْ keennehüm ifadesi “sanki onlar”; يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; يَرَوْنَهَا yeravnehâ ifadesi “onu görürler”; لَمْ يَلْبَثُوا lem yelbesû fiili “kalmadılar (gibi)”; اِلَّا عَشِيَّةًillâ ‘aşiyyeten istisnası “geceden, yatsı vaktinden başka”; اَوْ ضُحٰيهَا ev duhâhâ sözcüğü ise “veya onun gündüzünden başka, onun kuşluk vaktinden başka” demektir.

Son Saat’i ve dolayısıyla mahşeri inkâr edenler için kıyâmetle ilgili çok çarpıcı bir cümle ve ilginç bir mukayese ile sûre sona erdirilmektedir.

Nâzi‘ât sûresinin son tamlaması olan ضُحٰيهَا duhâhâ ifadesindeki هَا hâ zamirinin,عَشِيَّة ‘aşiyyeh kelimesine aidiyeti çok anlamlıdır. Buradaki maksat, kuşluk vaktinin ikinci bir güne değil de, yatsının bulunduğu güne ait olduğunu göstermektir. Böylece, dünyada kalış süresi, iki günün iki vakti, yani iki farklı gün değil de, aynı günün çok kısa iki vaktinden biri olarak belirlenmiş olur.

1. Âyette “görüleceği” belirtilen gün, “mahşer günü” olabilir ki bizim tercihimiz de bu şekildedir. Bu durumda Yüce Allah, mahşerde kâfirlerin durumu hakkında bilgi vermekte ve yaşayacakları psikolojiyi ortaya koymaktadır. “Onların göreceği gün” ifadesi, mahşerdeki hayatı ifade eden bir anlam verir. Çünkü herkes, o günü âhiret şartlarına göre hissedecektir. O gün herkes için fiilen yaşanacaktır.

a) “Yatsı”, “gece”, “kuşluk”, “gündüz” ve “saat” gibi ifadeler, âhirete göre dünya hayatının ne kadar kısa olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Dünyada kalış sürelerinin “on gün” olduğunu sananların dile getirildiği Tâhâ 20/103’te de ifade ettiğimiz gibi Yûnus 10/45 ve Ahkâf 46/35’te bu konu gündeme getirilmekte, “kâfirlerin, kendilerine vaadedilen günü gördüklerinde, sanki dünyada günün bir saati kadar kalmış olduklarını sanacakları” belirtilmektedir.

Aynı şekilde, Mü’minûn 23/112-114. âyetler de bunu desteklemektedir: Yüce Allah azaptakilere dünyada ne kadar kaldıklarını soracak; “Bir gün veya daha az bir süre” cevabını vereceklerdir. Yüce Allah da “Çok kısa bir süre kaldıklarını” kendilerine söyleyecektir. Bu konudaki cevap farklılıklarının muhtemel başka bir nedeni de farklı azaplarda bulunanların farklı zaman hissetmeleri de olabilir. Azap standart olmadığı için hatırlanan zamanlar da farklılık arz edebilir.

b) Âhirete göre dünya hayatı son derece kısadır; bunu nankörler açık bir şekilde fark edeceklerdir. Gerçekten de zaman göreceli bir kavramdır; onu göreceli yapan ise tâbi olduğu şartların farklılığıdır. Ancak bundan daha da önemlisi o zamanın nasıl geçirildiğidir. Eğer doğru ve içi dolu bir hayat yaşanmışsa bu görecelilik tersine bile dönebilir. Çünkü Kadr sûresinde, vahyin şenlendirdiği bir gecenin 83 yıla, yani bir ömre bedel olduğu beyan edilmekte, böylece vahiy ile bezenmiş bir hayatın dünyalardan ya da bütün zamanlardan daha hayırlı olduğu ortaya konulmuş olmaktadır.

c) Âyetlerde konusu edilen durum, âhireti inkâr edip dünya hayatını ebedi sananlarla ilgilidir. Boşa geçirilen bir ömür, âhirete göre çok kısadır; çünkü içi boştur ve anlamsızdır. Anlamsızlığın değer taşımadığı ve herhangi bir fiyatının olmadığı, herkesin malumudur. Dolayısıyla, boşa geçirilmiş bir ömür, geriye değer diye bir şey bırakmadığı için, zamanın en küçük kavramlarıyla ifade edilmektedir.

Buradan hareketle “yatsı, kuşluk, bir saat, günün bir kısmı” gibi ifadeler, hiç olmazsa bu kadarının dolu geçtiğini dahi göstermez. Maksat, o ömrün tamamen boşa geçirildiğini beyandır. Çünkü âhirette dünya için kullanılan zaman kavramları yorumlanarak anlaşılmak durumundadır. Meryem 19/62’deki “sabah-akşam” ifadeleri nasıl ki “süreklilik” anlamına geliyorsa, buradaki “yatsı, kuşluk” gibi zaman kavramları da “çok kısalık” anlamını verir.

d) Aslında bu karşılaştırmada zımnen âhiretten dünyaya geri gönderilme arzusu da hissedilebilir; ancak bu tür taleplerin ciddiye alınmayacağı da Kur’ân’da dile getirilmektedir.(34)

2. Âyette görüleceği belirtilen gün, “Son Saat” de olabilir. Bu durumda Yüce Allah, bir taraftan Son Saat esnasında yaşamakta olan inkârcıları, diğer taraftan da Mekkeli inkârcıları muhatap almaktadır. Son Saat esnasında yaşamakta olanların, dünya hayatını o esnada çok kısa olarak tanıtmaları anlaşılabilirdir. Gerçekten de o gün inkârcı insanlar, Son Saat’in dehşeti ve kendi hayatlarının boş ve anlamsızlığı nedeniyle bu kanaate sahip olabileceklerdir.

Ancak, âyetlerin indirildiği dönem inkârcıları için durum nasıl olacaktır? Buna, Nâzi‘ât sûresinin 13. âyetinde de ifadeye çalıştığımız üzere, birkaç yönden cevap verilebilir:

a) Kâfirler, ölümleri esnasında çok derin sıkıntılar çekeceklerdir. “Görseydin o inkâr edenleri: Melekler onların canlarını alırken yüzlerine ve arkalarına vuruyorlar.”(35) Burada Yüce Allah, Müslümanlarla savaşan kâfirlerin hem savaş esnasında çarpışırlarken, hem de arkalarını dönüp kaçarlarken, ölüm meleklerinin onları darbelerle öldürdüğünü beyan etmektedir. Durum böyle olunca, bu tipteki inkârcıların savaş dışında da, ölürken Son Saat’in dehşetine benzeyen oranda sıkıntı çekiyor olmaları muhtemeldir. Böylece, ölürken yaşadıkları ve ileride yaşayacakları sıkıntılar nedeniyle, dünya hayatının çok kısa olduğunu söylemeleri âyetin maksadına uygundur.

b) Zâlimlerin ölümleri esnasında yaşayacakları sıkıntılar hakkında bilgi veren diğer bir âyet de şudur: “O zâlimler, ölüm dalgaları içinde melekler ellerini uzatmış, ‘Haydi, çıkarın canlarınızı, Allah’a iftiranızdan ve O’nun âyetlerine karşı kibirli davranışınızdan dolayı, bugün alçaklık azabıyla cezalandırılacaksınız’ derken onların hallerini bir görsen!”(36)

İşte bu âyette de, hayatını Yüce Allah’a iftiraya bağlayan ve yalandan beslenen zâlimlerin, ölümleri esnasında yaşadıkları büyük sıkıntı dile getirilmektedir. Allah’ın onlara ölümleri esnasında Son Saat’in dehşetine benzer sıkıntı çektiriyor olması ile âyeti anlama arasında bir problem yoktur.

c) Son Saat esnasında göklerdekilerin ve yerdekilerin, olayın şiddeti ve dehşetinden dolayı düşüp bayılacakları beyan edilmektedir.(37) Buradan hareketle, daha önce bedeni ölmüş kişilerin de Son Saat’in dehşetini ruhlarıyla duyup hissedecekleri anlaşılmaktadır.

3. Eğer “görülecek gün” ifadesini kıyâmetle ilişkilendirirsek, “yatsı, kuşluk, bir saat, günün bir kısmı” gibi ifadelerin farklılığını da şu gerekçeye bağlayabiliriz: Bu kavramlar, sahiplerinin hiç olmazsa hayatlarında bu kadarlık bir zamanı kendilerince dolu geçirdiklerini gösterebilir. Bunun için bazılarına dünya hayatının bir kuşluk kadar, bazılarına yatsı kadar, bazılarına günün bir bölümü kadar, bazılarına da bir saat kadar gelmesi mümkündür.

Böylece söz konusu kavramları kendi asıl anlamlarında kabul etmiş oluruz. Çünkü henüz bu insanlar bu dünyadadır ve onlar için âhiret şartları başlamamıştır. Fakat sonuçta amel tartılarında sevapları ağır gelmeyenler kaybedeceklerdir. Onlar, amacına uygun hayat sürmedikleri, verimsiz, hedefsiz, anlamsız ve amaçsız bir ömür tükettiklerinden dolayı, dünya hayatı onlar için tam bir kayıp zaman olarak hüsranın adı olacaktır.

Rabbimiz, bizi bu ziyanı yaşayacaklardan değil, rahmetiyle buluşturulacaklardan eylesin. Âmîn.

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., XXX, 47; Ferrâ, age., III, 234; Semerkandî, age., III, 544. 2 - Râzî, age., XXXI, 50; Kurtubî, age., XIX, 134.
• 3 - Kehf 18/49; Lokmân 31/16; Necm 53/39-40; Kamer 54/54; Zilzâl 99/7-8.
  • Kehf 18/49 Lokmân 31/16 Necm 53/40 Kamer 54/54 Zilzâl 99/8
• 4 - Mücâdele 58/5-7.
  • Mücâdele 58/7
• 5 - Taberî, age., XXX, 48; Zemahşerî, age., IV, 684. 6 - Semerkandî, age., III, 544.
• 7 - Zemahşerî, age., IV, 684; Râzî, age., XXXI, 50.
• 8 - “Dünya sevgisi her hatanın başıdır” anlamındaki rivayetin sihhati tartışmalıdır. Bunu kabul edenler de rivayeti “dünyayı aşırı sevmek ve âhireti hiç hesaba katmamak” şeklinde yorumlamalıdırlar. (Rivayet için bk. İsmail b. Muhammed el-‘Aclûnû, Keşfu’l-Hafâ ve Müzîlü’l-İlbâs, Beyrut, 1988, I, 344-345).
• 9 - Rivayetler ve detayları için bk. Kurtubî, age., XIX, 135.
• 10 - Taberî, age., XXX, 48.
• 11 - Furkân 25/43; Câsiye 45/23.
  • Furkân 25/43 Câsiye 45/23
• 12 - A‘lâ 87/10-12; Şems 91/9-10; Leyl 92/5-10; ‘Alak 96/6-7.
  • A‘lâ 87/12 Şems 91/10 Leyl 92/10 ‘Alak 96/7
• 13 - A‘râf 7/187; Ahzâb 33/63. 14 - En‘âm 6/31, 40; A‘râf 7/187; Yûsuf 12/107; Hıcr 15/85; Nahl 16/77; Kehf 18/21, 36; Meryem 19/75; Tâhâ 20/15; Enbiyâ’ 21/49; Hacc 22/1, 7, 55; Furkân 25/11; Rûm 30/12, 14, 55; Lokmân 31/34; Ahzâb 33/63; Sebe’ 34/3; Mü’min 40/46, 59; Fussılet 41/47, 50; Şûrâ 42/17, 18; Zuhruf 43/61, 66, 85; Câsiye 45/27, 32; Muhammed 47/18; Kamer 54/1, 46; Nâzi‘ât 79/42.
  • A‘râf 7/187 Ahzâb 33/63 En‘âm 6/31 En‘âm 6/40 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Hicr 15/85 Nahl 16/77 Kehf 18/21 Kehf 18/36 Meryem 19/75 Tâhâ 20/15 Enbiyâ 21/49 Hacc 22/1 Hacc 22/7 Hacc 22/55 Furkân 25/11 Rûm 30/12 Rûm 30/14 Rûm 30/55 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/63 Sebe' 34/3 Mü'min 40/46 Mü'min 40/59 Fussilet 41/47 Fussilet 41/50 Şûrâ 42/17 Şûrâ 42/18 Zuhruf 43/61 Zuhruf 43/66 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Câsiye 45/32 Muhammed 47/18 Kamer 54/1 Kamer 54/46 Nâzi‘ât 79/42
• 15 - A‘râf 7/34; Tevbe 9/117; Yûnus 10/45, 49; Nahl 16/61; Rûm 30/55; Sebe’ 34/30; Ahkâf 46/35.
  • A‘râf 7/34 Tevbe 9/117 Yûnus 10/45 Yûnus 10/49 Nahl 16/61 Rûm 30/55 Sebe' 34/30 Ahkâf 46/35
• 16 - Kıyâmet 75/6. 17 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25. 18 - Şûrâ 42/18.
  • Kıyâmet 75/6 Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25 Şûrâ 42/18
• 19 - Rivayet için bk. Semerkandî, age., III, 545; Taberî, age., XXX, 49; Zemahşerî, age., IV, 685. 20 - Nebe’ 78/1. 21 - Nisâ’ 4/97; Nâzi‘ât 79/43. 22 - Târık 86/5. 23 - Bakara 2/91; Âl-i İmrân 3/65, 66, 70, 71, 98, 99, 183; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/18; A‘râf 7/164; Tevbe 9/43; Meryem 19/42; Tâhâ 20/125; Neml 27/46; Fussılet 41/21; Saff 61/2, 5; Tahrîm 66/1. 24 - Hıcr 15/54; Neml 27/35. 25 - Râzî, age., XXXI, 52.
  • Nebe' 78/1 Nisâ 4/97 Nâzi‘ât 79/43 Târık 86/5 Bakara 2/91 Âl-i İmrân 3/65 Âl-i İmrân 3/66 Âl-i İmrân 3/70 Âl-i İmrân 3/71 Âl-i İmrân 3/98 Âl-i İmrân 3/99 Âl-i İmrân 3/183 Nisâ 4/77 Mâide 5/18 A‘râf 7/164 Tevbe 9/43 Meryem 19/42 Tâhâ 20/125 Neml 27/46 Fussilet 41/21 Saff 61/2 Saff 61/5 Tahrîm 66/1 Hicr 15/54 Neml 27/35
• 26 - Hûd 11/31. 27 - En‘âm 6/50.
  • Hûd 11/31 En‘âm 6/50
• 28 - Ahzâb 33/63; Şûrâ 42/17. 29 - ‘Abese 80/3.
  • Ahzâb 33/63 Şûrâ 42/17 ‘Abese 80/3
• 30 - En‘âm 6/31, 47; A‘râf 7/95, 187; Yûsuf 12/107; Enbiyâ’ 21/40; Hacc 22/55; Şu‘arâ’ 26/202; ‘Ankebût 29/53; Zümer 39/55; Zuhruf 43/66; Muhammed 47/18.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/47 A‘râf 7/95 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Enbiyâ 21/40 Hacc 22/55 Şu‘arâ 26/202 ‘Ankebût 29/53 Zümer 39/55 Zuhruf 43/66 Muhammed 47/18
• 31 - Zuhruf 43/61.
  • Zuhruf 43/61
• 32 - Buhârî, Rikâk, 39; Tefsir, Nâzi‘ât 1; Talâk 25; Müslim, Fiten, 132, 135; Cum‘a, 43; İbn Mâce, Mukaddime, 7; Fiten, 25; Dârimî, Rikâk, 46; Ahmed b. Hanbel, IV, 309; V, 92, 103, 108. 33 - Rivayet için bk. Semerkandî, age., III, 545; Taberî, age., XXX, 49; Zemahşerî, age., IV, 685.
• 34 - En‘âm 6/27; Mü’minûn 23/99-100; Secde 32/12; Fâtır 35/37.
  • En‘âm 6/27 Mü'minûn 23/100 Secde 32/12 Fâtır 35/37
• 35 - Enfâl 8/50. Benzer bir âyet için de ayrıca bk. Muhammed 74/27.
  • Enfâl 8/50 Müddessir 74/27
• 36 - En‘âm 6/93. 37 - Neml 27/87; Zümer 39/68.
  • En‘âm 6/93 Neml 27/87 Zümer 39/68