Fâtır Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 45 âyetten oluşan, adını ilk âyetindeki “yoktan var eden” anlamında فَاطِر fâtır kelimesinden alan ve bir adı da melâikeh olan Fâtır sûresi, inişe göre 42, resmî sıralamada ise 35. sûredir.

Fâtır sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Sebe’ sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûrenin Yüce Allah’a hamd ile başlaması, risalet öğretilerinin amacının belirlenmesi, Yüce Allah’ın eşsiz bilgisinin vurgulanması gibi konular iki sûrenin konu ve anlam ilişkisini ortaya koyan konulardan sadece bir bölümüdür.

Fâtır sûresi, 1-8. âyetlerinde Yüce Allah’ın mutlak yaratıcı olduğu, meleklerin yaratılış özellikleri, rahmeti, merhameti ve rızık vericiliği noktasında yegâne iradenin sahibi olduğu hatırlatmalarıyla başlamaktadır. Daha sonra yalanlandığı için morali bozulan Hz. Peygamber teselli edilmekte, şeytanın insanoğluna düşman olduğu beyan edilmekte, hidayetin insan iradesine bağlı olarak tecelli edeceği bildirilmektedir.

Sûrenin 9-10. âyetlerinde çok önemli bir başka husus gündeme getirilmekte, yağmurun nasıl ve niçin yağdırıldığı, bunun öldükten sonra diriltilmeyle ilişkisi ifade edilmekte, ayrıca izzet, şeref ve onurun bütünüyle Yüce Allah’ın katında olduğu beyan edilerek, sâlih amellerin güzel sözleri Allah’a yükselteceği ve hakikate karşı tuzak kuranların bu çabalarının yok edileceği hatırlatılmaktadır. 11. âyetten itibaren, insanın yaratılış aşamalarının bir kısmı, ömrün kısalabilmesinin bir kurala bağlandığı, iki denizin muhteşem yapısı, gece ve gündüz dengesinin kanunu, bu arada putperestliğin nasıl bir aldanış olduğu beyan edilmektedir.

15. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın insanlara değil, bütün insanların Allah’a muhtaç olduğu, insanoğlunun Allah için vazgeçilmez olmadığı, sorumlulukların şahsîliği, arınmak için Allah’a saygı duyup namaza devamın önemli olduğu beyan edilmektedir. Daha sonra çeşitli mukayeseler yapılmakta, hakikati duymak isteyenlerin bundan yararlanabileceği, kabirlerdekilere hiçbir şey duyurmanın mümkün olmadığı ve Hz. Peygamber’in risalet görevinin amacı hatırlatılmaktadır.

27. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli âyetler, vahyi takip etmenin ve bu doğrultuda ibadetlere devamın gerekliliği üzerinde durulmakta, insanlar içerisinde vahye karşı tutum noktasında çeşitliliklerin yaşandığı beyan edilmektedir.

33. âyetten itibaren, ‘adn cennetlerine gidenlerin sözlerine yer verilmekte, ardından cehennemliklerin orada yaşayacağı korkunç akıbet hatırlatılmaktadır. 39. âyetten itibaren, insanoğlunun halife olarak yükümlü tutulduğu, putların güçsüzlüğü, kâinatın Yüce Allah’ın kontrolünde oluşu, inkârcıların kibirliliği ve geçmişte yaşananlardan ders çıkarmamaları eleştirilmektedir.

Sûrenin son âyetinde ise Yüce Allah’ın insanları yaptıkları nedeniyle hemen cezalandırmadığı, böyle olsaydı hiç kimsenin bundan kurtulamayacağı hatırlatılarak, bu tür insanların ecellerine tehir edildikleri, vakti gelince sorumluluk sahiplerinin yargılanacağı haber verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-8. âyetlerinde mutlak yaratıcılığını, kuvvetini ve kudretini hatırlatmakta ve rızık verenin de kendisi olduğunu beyan etmekte, bütün peygamberlerin yalanlandığını haber vererek Hz. Peygamber’i rahatlatmakta, bu arada Allah’ın vaadinin gerçek olduğunu ifade ederek, dünya hayatının ve şeytanın insanları aldatmaması için dikkatli olunması gerektiğini hatırlatmaktadır. Şeytanın düşman olduğunu, onu düşman bilmenin önemini vurguladıktan sonra, kâfirlere elem verici bir azabın, müminlere ise büyük bir ödülün verileceği bildirilmektedir.

a) Yüce Allah’ın Eşsiz ve Erişilmez Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 1-4. âyetlerinde kâinatı O’nun yoktan var ettiğini, melekleri ikişer, üçer, dörder olmak üzere çeşitli kanat sayılarında O’nun şekillendirdiğini, dilemesi halinde yaratmada arttırım yapabileceğini, her şeye gücünün yettiğini bildirmektedir.

Ardından, insanlara bir rahmet dilemesi halinde onu kimsenin engelleyemeyeceği, tutup engellediğini de kimsenin salamayacağı, güçlü ve hikmet sahibi oluşu ifade edilmekte, mutlak kudretiyle ilgili şu bilgilere yer verilmektedir: “Ey insanlar! Allah’ın size olan nimetini hatırlayın! Allah’tan başka size gökten ve yerden rızık verecek herhangi bir yaratıcı mı var?! O’ndan (Allah’tan) başka hiçbir ilah yoktur. (Hayret!) Nasıl oluyor da (gerçeklerden) çevriliyorsunuz!”

Daha sonra, bütün peygamberlerin yalanlandığı haber verilerek Hz. Peygamber’in rahatlatılması istenmekte, bu davada yalnız olmadığını ifadeyle bütün işlerin Yüce Allah’a döndürüleceği bildirilmektedir.

ı. Yoktan Var Ediciliği ve Yeniden Yaratıcılığı

اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ فَاطِرِ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ جَاعِلِ الْمَلٰٓئِكَةِ رُسُلًا اُو۬ل۪يٓ اَجْنِحَةٍ مَثْنٰى وَثُلٰثَ وَرُبَاعَ يَز۪يدُ فِي الْخَلْقِ مَا يَشَآءُ اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Hamd (övgü), gökleri ve yeri yoktan yaratan, melekleri ikişer, üçer, dörder kanatlı elçiler yapan, yaratmada dilediğini(n sayısını) artıran Allah içindir. Şüphesiz ki Allah her şeye gücü yetendir.”

Âyetteki اَلْحَمْد el-hamdü kelimesi “hamd, övgü”; لِلّٰه lillâhi ifadesi “Allah için(dir), Allah’adır”; فَاطِرِ السَّمٰوَاتِ fâtırı’s-semâvâti tamlaması “göklerin yoktan yaratıcısı (olan)”; وَالْاَرْض ve’l-ardı ifadesi “ve yerin, yeryüzünün (yoktan yaratıcısı olan)”; جَاعِل câ‘ıli kelimesi “yapan, kılan, yaratan, yaratıcı”; الْمَلٰٓئِكَة el-melâiketi sözcüğü “melekleri”; رُسُلًا rusülen kelimesi “elçiler olarak”; اُو۬ل۪يٓ اَجْنِحَة ulî ecnihatin tamlaması “kanatlar sahibi”; مَثْنٰى mesnâ kelimesi “ikişer”; وَثُلٰثَ ve sülâse kelimesi “ve üçer”; وَرُبَاعَ ve rubâ‘a kelimesi “ve dörder”; يَز۪يدُ yezîdü fiili “arttırmaktadır, arttırır”; فِي الْخَلْقِ fi’l-halkı kelimesi “yaratmada, yaratılışta”;مَا يَشَآءُ mâ yeşâü ifadesi “dilediğini, istediğini”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَلٰى كُلِّ شَيْء ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪ير kadîrun sözcüğü ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada hamdin sadece Yüce Allah’a ait oluşu, O’nun yoktan var ediciliği ile meleklerin yaratılış özellikleriyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ فَاطِرِ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Hamd (övgü), gökleri ve yeri yoktan yaratan Allah içindir.” Bu cümlede Yüce Allah’ın gökleri ve yeri yokluktan varlık âlemine çıkardığı ifade edilmekte, hamdin sadece böyle bir gücün sahibine yönelik yapılabileceğine dikkat çekilmektedir.

a) Kur’ân’da toplam 43 kez geçen اَلْحَمْد/ حَمْدel-hamd/hamd kelimesiyle başlayan beş sûreden(1) birisi de yorumunu yapmakta olduğumuz Fâtır sûresidir. Fâtiha 1/2’de izah ettiğimiz üzere, حَمْد hamd “övgü” manasına gelmektedir.

Bu ayette de geçtiği üzere حَمْد Hamd, Yüce Allah’ın hakkıdır; gerçek hamd sadece O’na layıktır ve Yüce Allah’a layık olan hamdi de sadece O bilir ve gerçekleştirebilir. Sûrenin bu ilk âyetinde aslında “ne yaparsa yapsın, kulun bir acziyeti ve tam anlamıyla hamd görevini yerine getirememekten kaynaklanan dolaylı veya gizli bir itirafı” vardır. Adeta “ben kimim ki O’na layıkıyla hamd edeyim; O bütün hamd edenlerin hamdiyle övülmektedir” demek istenmektedir.(2)

b) Yüce Allah, bu cümlede kendisini فَاطِر fâtır sıfatıyla tanıtmaktadır. F-t-r kökünden gelen bu kelime, “bir şeye fıtrat kazandıran güç”, “çekirdeği yarıp içini gün yüzüne çıkaran irade”, “yoktan var eden kudret” gibi anlamlara gelmektedir. Kur’ân’da sekiz kez(3) geçen fetara fiili ile altı âyette(4) geçen fâtır sıfatı Yüce Allah’a nispet edilmekte ve “yoktan yaratmak anlamında” kullanılmaktadır.

c) Âyette geçen السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْض es-semâvâti ve’l-ardı kelimeleri “gökler ve yer” anlamına gelse de, asıl maksat bütün mahlûkattır. “Parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği, “gökler ve yer” anılmakta, ancak bütünüyle yaratılmışlar âlemi manada var kabul edilmektedir. Bu anlamda Kur’ân’da “Allah her şeyin yaratıcısıdır”(5) ifadeleri yer almaktadır ki, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki maksadın “bütünüyle evren” olduğu aşikârdır. Böylece Yüce Allah’ın mutlak yaratıcı olduğu beyan edilmiş olmaktadır.

Yüce Allah gökleri, yeryüzünü ve ikisinin arasındakileri yaratanın kendisi olduğunu bildirmektedir. Esasında bazı âyetlerde السَّمٰوَات es-semavât “gökler” ve الْاَرْض el-ard “yeryüzü” kelimelerinden sonra bir de مَا بَيْنَهُمَا mâ beynehumâ ifadesi(6) yer almaktadır ki bu da söz konusu âyetlerde yaratılmışların tamamının kast edildiğini, bütün mahlukatın söz konusu edildiğini ortaya koymak için zikredilmiştir.

d) Göklerin ve yerin fıtrata kavuşturulması meselesinde maksadın ne olduğu önemlidir. Buna göre iki temel yaklaşım söz konusudur:

ı. Kur’ân’da fetara, fıtrat, infitâr, münfetır gibi aynı kökten gelen kelimeler 20 yerde geçmekte ve bu kelimeler “fıtrat”,(7) “yoktan var etmek”(8) ve “çatlamak”, “çatlak”, “yırtık”(9) anlamlarına gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de “yoktan var etmek” anlamına gelen فَاطِر fâtır kelimesi Yüce Allah’ın bir sıfatıdır.

Burada فَاطِر fâtır kelimesini fetara kalıbında mâdî “geçmiş zaman” kalıbında fiil kabul ederek, maksadın “kâinatın yoktan var edilmesi” olduğu ifade edilmekte, buna göre mahlûkatın yaratılmaya başlamasından söz edildiği anlaşılmaktadır. Nitekim bu doğrultuda İbn Abbâs’tan bir de rivayet nakledilmektedir.(10) Bu durumda “meleklerin elçiler oluşu”nu, kâinatın yaratılışı ve sistemin işletilmesindeki rollerini ortaya koymakla ilişkilendirebiliriz.

ıı. Çeşitli âyetlerden(11) de destek alarak, âyetteki فَاطِر fâtır kelimesinin mudârı‘, yani “gelecek zaman” anlamında değerlendirilmesi de elbette mümkündür. Buna göre maksat, “mahşerde göklerin ve yerin yeniden bir fıtrata kavuşturulması” olabilir. Bu yaklaşımı destekler mahiyette çeşitli deliller ileri sürülebilir:

- Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin hemen peşinden gelen cümlede “meleklerin elçiler olarak görevlendirilmesi”nden söz edilmesi, bu yaratılışın mahşer şartlarında ve yargılama öncesinde gerçekleşeceğini göstermektedir.(12) Dahası Fâtır sûresinin hemen ikinci âyetinde ele alınan “rahmetin açılması veya tutulması” meselesi de olayın mahşerle ilişkisini ortaya koymaktadır.

- Yargılanmayı inkâr edenlerin aksine, ona gönülden ve şeksiz şüphesiz inananlara meleklerin rahmet kanatlarını açarak geleceklerini söyleyebiliriz. Enbiyâ’ 21/103’te de beyan edildiği gibi, meleklerin “onları karşılamaları” burada kast ediliyor olmalıdır. Çünkü 103. âyetin başlangıcında “en büyük korkunun cennetlikleri hüzünlendiremeyeceği” beyan edilmektedir ki, meleklerin bu kişileri karşılaması tam da bir rahmet ve müjdenin kendilerine iletilmesi manasına gelmektedir. “İkişer, üçer ve dörder kanatlı meleklerin elçiler kılınması” bu müjdenin ve rahmet muştusunun onlara iletilmesi manasına alınmalıdır.

- Furkân 25/25-26’da “göğün bulutlar halinde yarılmasından ve meleklerin indirilmesinden” bahisle, “mülkün ve kontrolün o gün bütünüyle Yüce Allah’ta olacağı, kâfirler için o günün çok zor yaşanacağı” haber verilmektedir.

- Nebe’ 78/28 ve Fecr 89/22-23’te de yer aldığı üzere, “meleklerin gelişi yargılamanın başlaması”nı ifade etmektedir.

- Bu sûrenin öncesinde yer alan Sebe’ 34/3’te “Son Saat’in kendilerine gelmeyeceği”ni söyleyen kâfirlere, mahşer şartlarında sistemin yeniden kurulacağının hatırlatılması da elbette muhtemeldir.

- Ayrıca yine Sebe’/52’de kâfirlerin mahşerde söyleyeceği şu söz de dikkate alınmayacak, sonuç değişmeyecektir: “İman ettik, dediler; ancak çok uzak bir yerden zahmetsizce ona ulaşmak nasıl mümkün olacak ki!” Bu ifadeden iki âyet sonra “göklerin ve yerin fâtırı” ifadesi maksadın mahşer olduğunun bir delili olarak görülebilir.

Bütün bu delillerden anlaşılan o ki, bu cümleden maksat âhiretin şekillendirilmesi ve oradaki yargılamanın gerçekleşeceğine dair şüphelerin giderilmesidir. Gökleri ve yeri yaratanın Yüce Allah olduğunu kabul eden Mekkeli müşriklere bu kabulleri de hatırlatılarak, aynı gücün mahşer şartlarını yaratmaya da elbette gücünün yeteceğini beyan eden bir kullanımın tercih edilmesi oldukça sanatsal bir inceliğe sahiptir. Hem yaratma ile ilgili seçilen fetara fiili, hem de onun geçmiş zaman kalıbında değil de ism-i fâil olarak getirilmesi bizim bu kanaati edinmemize vesile olmuştur.

2. جَاعِلِ الْمَلٰٓئِكَةِ رُسُلًا اُو۬ل۪يٓ اَجْنِحَةٍ مَثْنٰى وَثُلٰثَ وَرُبَاعَ “Melekleri ikişer, üçer, dörder kanatlı elçiler yapan (O’dur).” Yüce Allah melekleri “elçiler” yaptığını beyan etmektedir.

a) Meleklerin elçilik görevleri elbette ilk etapta insanlara yönelik olarak anlaşılmalıdır: Peygamberlere vahiy getirme, diğer salih insanlara ilham etme, akıllara doğru düşünme fikrini getiren araçlar vs. bu noktada hatırlanabilir.(13) Ancak meleklerin elçilikleri sadece insanlara yönelik olmak zorunda da değildir. Kâinatta yaratılmış olan her türlü canlı, cansız mahlûkatın bizim bildiğimiz veya bilemediğimiz şekillerde meleklerle bir türlü iletişimi vardır.

Her yaratılmışın özüne yerleştirilen özellikleri o varlıklarda hayatiyet sahibi kılan manevi güçler birer melek vazifesi icra etmektedir. Öyleyse meleklerin elçiliklerini kâinatı ve hayatı kuşatan bir kapsamda anlamak gerektiği açıktır. Çünkü âyetteki رُسُلًا rusülen kelimesinin belirteç edatı olmadan nekra getirilmesinin muhtemel sebebi de bu olsa gerektir.

Bu çerçevede meleklerin elçilik görevlerinin hangi âlemle ilgili olduğu konusunda iki yaklaşım ortaya koyabiliriz:

ı. Meleklerin elçilikleri “dünya” ve dolayısıyla “bu kâinat”la ilgili olabilir. Bu durumda, meleklerin hem kâinatın yaratılışındaki işlevi, hem de sistemin devam ettirilmesinde görevlendirilmiş olmaları söz konusu edilebilir. Vahiy getiren melek, ölüm melekleri, azap melekleri, yazıcı melekler, tabiat olaylarını idareyle görevli melekler bu noktada hatırlanabilir.

ıı. Meleklerin elçilikleri “mahşer” şartlarıyla ilgili olarak da anlaşılabilir. Bu durumda, meleklerin elçiliklerini bir rahmet vesilesi, selamlama motifi veya şefaatin ilgililere ulaştırılmasındaki müjdecilikleri, aracılıkları veya elçilikleri şeklinde anlayabiliriz. Ayrıca mahşerdeki diriltilme, yargılanmak için kulların ilâhî huzura sunulması, insanlarla ilgili şahitlik, onlara yönelik ilahi kararın bildirilmesi, arşın taşınması, genel sorgulama esnasında meleklerin konumları gibi hususlar bu manada hatırlanabilir.

b) Meleklerin “ikişer, üçer ve dörder kanatlı” oluşlarına gelince, bunun nasıl anlaşılması gerektiği noktasında da bazı kanaatler ileri sürülebilir. İhtimalleri sıralamadan önce belirtelim ki, maksadımız meleklerin kanatlarının mahiyetini irdelemek değil, sayıların muhtemel mesajlarını anlamaya çalışmaktır. Burada bilinmesi gereken ilk husus meleklerin en az “iki kanadı”nın bulunduğudur.

ı. Meleklerin çeşitli sayıda kanatlı oluşu, vahyin peygamberlere ulaştırılmasındaki hızını ve gücünü ortaya koyabilir. Sayının fazla oluşu ilâhî buyrukların sayısız bir şekilde gerçekleşme yolunu gösterebilir.(14)

ıı. Kanatların sayısı hakkındaki ifadeler rakamsal değerlerden ziyade, Müzzemmil 73/5’te dile getirildiği gibi, meleklerin taşıdığı vahyin ağırlığını sembolize edebilir. Bu durumda sayılar sembolik birer ifade olarak kabul edilebilir.

ııı. Cinn 72/27’de sözü edilen “Allah’ın razı olduğu rasûl” ifadesini eğer “melek” olarak kabul edersek, vahiy meleğinin önünde ve arkasında gözetleyen başkaca meleklerin olduğu anlaşılmış olur. Böylece vahyin indirilişinin seramonik/tören havasında birden çok meleğin eşliğinde gerçekleştirildiği ortaya çıkar. Nitekim Kadr sûresinde beraberlerinde vahiy bulunduğu halde meleklerin inmekte olduğu ifadesi de bu manayı ve yaklaşımı desteklemektedir.

ıv. Bu sayısal ifadeler rakamsal değer vermeyip çokluk manasına da gelebilirler. Nitekim Hz. Peygamber’in Cebrâîl (as)’ı 600 kanatlı olarak gördüğü beyan edilmektedir ki,(15) burada da maksat kanat sayısının çokluğudur. Bu bağlamda meleklerin standart olmadığı, çeşitlilik arz ettikleri ve mahiyetlerinin tam olarak kavranamayacağı gibi yaklaşımlar ortaya konulabilir.

Esasında burada en son “dörder” denmesi, kanat sayısının en çok dört olduğunu göstermez. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu ifadeden sonra gelen cümlede Yüce Allah’ın daha fazlasını yaratmaya gücünün yeteceği beyan edilerek bu manaya işaret edilmektedir.

3. يَز۪يدُ فِي الْخَلْقِ مَا يَشَآءُ “(Allah), yaratmada dilediğini (dilediği kadar) arttırabilir.” Bu ifadede Yüce Allah’ın yaratmada dilediği şekli ve miktarı arttırabileceği beyan edilmektedir. İlk etapta ve önceki cümlelere uygun olarak maksadı her ne kadar meleklerle ilişkilendirdiysek de mesajı evrensele taşımamız da mümkündür. Nitekim Hz. Peygamber’den rivayet edildiğine göre Nebî (as) bu cümledeki maksadı insanın yaratılışıyla ilişkilendirmiş ve bunun “yüz, ses, saç ve hat güzelliği” olduğunu beyan etmiştir.(16)

Bu bağlamda Yüce Allah’ın her şeyi dilediği şekilde, boyutta ve sayıda yaratabileceği, bu noktada herhangi bir kısıtlamaya tabi tutulamayacağı beyan edilmiş olmaktadır. Yaratma da emir de sadece O’nun kontrolündedir;(17) çünkü dilediğini yapabilen(18) ve yaptığından sorumlu tutulamayacak olan kudret sadece Rabbimizdir.(19)

4. اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Şüphesiz ki, Allah her şeye gücü yetendir.” Kur’ân’da “O her bir şeye gücü yetendir” anlamında pek çok ifade(20) vardır. Kur’ân’da sûrelerin, âyetlerin, hatta âyetteki konuların birbiriyle yakın anlam ilişkisi vardır; buna siyâk-sibâk, yani öncesi ve sonrasının birbiriyle konu ilişkisi anlamında “bağlam” denmektedir. Bu mantıktan hareketle, yeminlerin kendilerinden sonra gelen konuyla ve birden çok şeye yemin ediliyorsa yemin edilen varlıkların da birbiriyle anlam birlikteliği söz konusudur.

İniş sırasına göre sûreler arasında yoğun konu irtibatının bulunduğu bilinmektedir; dahası resmî sıralamada bazen Mekkî-Medenî karışımı yaşansa da yine de çok net konu birlikteliği görünmekte, hatta bazen sûrelerin nerdeyse birbirinin devamı olduğu gibi bir izlenim dahi edinilmektedir. Bu özellik âyetler arasında da görülmekte, bu durum âyet sonlarında da gözlemlenmektedir.

Bir âyette veya bir âyet grubunda verilmek istenen mesaj her ne ise, âyetin sonu, özellikle Allah’ın sıfatlarıyla bitiyorsa bu muhteşem sıfat seçimleri sayesinde mesajlar çok daha net bir şekilde anlaşılmaktadır. Özetle söyleyelim ki, âyet sonlarının âyetlerin muhtevasıyla yakın anlam ilişkisi vardır.

Bu genel kural gereği, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda yer alan “Allah her bir şeye kadirdir” ifadesi, âyetteki maksadı evrensele taşımamız gerektiğini açıkça göstermektedir. Hem kâinatın yoktan yaratılması, hem bu âlemin mahşer şartlarında yeni bir sisteme dönüştürülmesi, hem meleklerin çeşitli sayılarda kanatlarının olması, hem de Yüce Allah’ın yaratmada dilediği şekilde artırım yapabilmesi O’nun kudretiyle ilgilidir. O dilerse fazla, dilerse az yaratır.

Âyetin قَد۪ير kadîr sıfatıyla bitmesinin sebebi, bu anlamda Rabbimizin yaratmaya dair kudretine dikkat çekmesidir. Dahası, bu kudretin devamı olarak bir sonraki âyetin başındaki مَا mâ edatı da Yüce Allah’ın dilemesi halinde O’nun iradesine hiç kimsenin engel olamayacağını ortaya koymayı amaçlamaktadır.

ıı. Rahmetinin Engellenemezliği

مَا يَفْتَحِ اللّٰهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلَا مُمْسِكَ لَهَا وَمَا يُمْسِكْ فَلَا مُرْسِلَ لَهُ مِنْ بَعْدِه۪ وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Allah insanlara herhangi bir merhamet açarsa onu tutabilecek kimse yoktur. O’nun tuttuğunu da kendisinden sonra gönderebilecek kimse yoktur. O, el-‘azîz’dir (çok güçlüdür); el-hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

Âyetteki مَا يَفْتَحِ mâ yeftah ifadesi “açtığı şeyleri”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah’ın”; لِلنَّاس li’n-nâsi ifadesi “insanlar için, insanlara”; مِنْ رَحْمَةٍ min rahmetin kelimesi “herhangi bir rahmet, merhamet türünden”; فَلَا مُمْسِكَ fe lâ mümsike ifadesi “tutan, engelleyen, engelleyebilecek olan yoktur, olamaz”; لَهَا lehâ ifadesi “onu”; وَمَا يُمْسِكْ ve mâ yümsik ifadesi “ve (O’nun) tuttuğu şeyi de”; فَلَا مُرْسِلَ fe lâ mursile ifadesi “gönderici, gönderebilecek hiç kimse yoktur”; لَهُ lehû ifadesi “onu”; مِنْ بَعْدِه min ba‘dihî ifadesi “O’ndan sonra, O’na rağmen”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الْعَز۪يزُ el-‘azîzü sıfatı “yüce(dir), güçlü(dür)”; الْحَك۪يم el-hakîmu sıfatı ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Bu âyette bir öncekinde olduğu gibi Yüce Allah’ın kudretine dair bir başka gerçeklik gündeme getirilmektedir.

İçerik itibariyle bu âyet Âl-i İmrân 3/26-27’yi çağrıştırmaktadır. Bu âyetin mesaj içerikleri En‘âm 6/17, Yûnus 10/107 ve Zümer 39/38 ile de son derece uyumludur.

1.مَا يَفْتَحِ اللّٰهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلَا مُمْسِكَ لَهَا “Allah insanlara herhangi bir merhamet açarsa onu tutabilecek kimse yoktur.” Bu cümle ilahi iradenin erişilmezliğine dikkat çekmektedir.

a) Âyetin mesajına geçmeden önce “feth kavramı” hakkında kısa bir bilgi vermek istiyoruz.

- Feth Kavramı

F-t-h kökünden kelimeler Kur’ân’da 38 yerde geçmektedir. Kullanıldığı bağlam itibariyle bu kökten gelen kelimeler farklı anlamlar vermekten ziyade, birer tefsir örneği olarak “hüküm”, “yargı”, “karar”, “yardım etmek”, “azap göndermek”, “açmak”, “zafer”, “bilgilendirmek”, “öğretmek”, “açıklığa kavuşturmak” gibi anlamlarda yorumlanmaktadır. 3 âyette geçen مَفَاتِح mefâtih(21) kelimeleri ise “anahtarlar” manasına gelmektedir.

Kur’ân’daki ifadelere göre, insanların âhirette sorgulanma aşamasından sonra gerçekleştirilecek “değerlendirme” türlerinden biri de يفتح feth/yeftehu kelimesi kullanılarak dile getirilmektedir. “Bir kapalılığı, zorluğu, müşkilatı ve karışıklığı gidermek” anlamına gelen feth fiilindeki “açmak” manası, “kapının açılması” gibi bazen gözle idrak edilebilir türden olur; bazen de “gam, keder veya üzüntünün giderilmesi” gibi basiretle idrak edilebilir türden olur. Bu fiil, bazen “Yüce Allah’ın, mesela Hz. Peygamber’i veya insanları bilgilendirmesi” anlamında da Kur’ân’da kullanılmaktadır.(22)

Bu tabir, fetihle ilgili olması itibariyle “açmak” anlamını ifade ettiği için, Yüce Allah mahşerde insanların durumlarını değerlendirirken, onlarla ilgili hükmü ortaya çıkaracak, kapalılıkların açılmasını sağlayacak ve insanlar hakkındaki değerlendirme, tüm açıklığıyla ve herkesin önünde açıklanmış olacaktır.

Konuyla ilgili olarak şu iki âyeti hatırlatmak istiyoruz: “De ki: Rabbimiz hepimizi bir araya toplayacak, sonra aramızda hak ile hükmedecektir. O, açıkça hüküm verendir; (her şeyi) hakkıyla bilendir.”(23) “Eğer doğru söylüyorsanız, bu fetih (ve hüküm) günü hani ne zaman? derler. De ki: Fetih (ve hüküm) gününde inkârcılara (o gün ettikleri) imanları fayda vermeyecek ve kendilerine zaman da tanınmayacaktır!”(24) Bu iki âyette âhiret sürecinin aslında bir fetih ifade ettiği ortaya konulmakta, kıyâmete de “fetih günü” ismi verilmektedir. O fetih, her şeyin açılacağı ve ortaya konacağı günün adı olmaktadır.(25)

b) Bu açıklamalarımızın ardından, âyetin mesajına değinelim. Bu cümle bir şart-cevap cümlesidir. “Allah dilerse yapar” manası kapsamında Yüce Allah’ın insanlara yönelik gerçekleştireceği herhangi bir rahmet ve merhamet vesilesini başkasının hiçbir şekilde engelleyemeyeceği, buna hiç kimsenin gücünün yetmeyeceği beyan edilmektedir.

Önceki âyetle birlikte düşündüğümüzde, buradaki maksadı hem bu hayattaki nimet ve ihsanlarla buluşturabiliriz; hem de mahşer şartlarında sunulacak ilâhî rahmetle ilişkilendirebiliriz.

ı. Rabbimiz bu dünya hayatında insanların yaşayabilmesi için nimetler ikrâm etmekte, bu noktada Bakara 2/126’da yer aldığı üzere inanan-inanmayan ayırımı yapmamaktadır. Hûd 11/6’da dile getirildiği gibi, yeryüzünde adım atabilen, debelenen her bir canlının rızkının sadece Yüce Allah’a ait olduğu vurgulanmaktadır.

Buradaki رَحْمَة rahmeh kelimesine bazı âlimlerimiz dünyevi içerikli olmak üzere “yağmur” manası vererek, maksadı “yağmurun yağdırılması”yla ilişkilendirmektedirler.(26) Yaşatmak ve rızık vermek elbette bir rahmettir. Dolayısıyla buradaki النَّاس en-nâs kelimesini “bütün insanlar” şeklinde anlamak durumundayız. رَحْمَة rahmeh kelimesinin nekra gelmesi ise Rabbimizden gelecek her bir rahmet tecellisinin burada kast edildiğini göstermektedir. Bu yaklaşım, “Allah’ın insanlara yönelik nimetleri”nin hatırlatıldığı bir sonraki âyetle uyumludur.

ıı. Âyetin mahşer yargılamasında müminlere yönelik âhiret nimetleriyle de ilişkisi vardır. Esasında sûrenin ilk âyetindeki mesajı mahşer şartlarıyla ilgili anladığımız için bu âyeti de âhiretle ilişkilendirebiliriz. Yüce Allah mahşerde müminlere her türlü nimeti bahşedecektir. Başta yeni bir hayat ve bu dünyada yapılan iyiliklerin zayi edilmediğini görmek başlı başına bir rahmettir.

Dahası, yapılan fedakârlıkların çok daha fazlasının ödüle dönüştürüldüğünü görmek ve cennette akla hayale gelmeyecek ikrâmlara mazhar kılınmak Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinin bir sonucudur. Bu yoruma göre, âyetteki النَّاس en-nâs kelimesinden maksat “cennetlikler”dir; رَحْمَة rahmeh kelimesi ise diriltemeden itibaren cennete sevke kadar yaşanacak her türlü güzellikleri kapsamaktadır.

Âyeti her iki durumda da Rabbimizin insanoğluna yönelik gerçekleştireceği bütün ikrâm ve ihsanını hiçbir gücün hiçbir şekilde engelleyemeyeceği de cümlenin cevap kısmında beyan edilmektedir.

2. وَمَا يُمْسِكْ فَلَا مُرْسِلَ لَهُ مِنْ بَعْدِه۪ “O’nun tuttuğunu da kendisinden sonra gönderebilecek kimse yoktur.” Bu cümle de şart-cevap cümlesidir ve öncesindekinin mesajıyla uyumlu bir içerik arz etmektedir. Allah’ın açıp ikrâm edeceği herhangi bir rahmeti tutup engelleyebilecek hiç kimse olmadığı gibi, O’nun tutup engellediğini, yani vermediğini de O’nun peşinden hiç kimse verip göndermez.

İşte bu iki ifade de Yüce Allah’ın mülkünde yegâne hükümran olduğunu ve hiçbir varlığın O’nun hiçbir tasarrufunu engelleyemeyeceğini ortaya koymaktadır. Buradaki مِنْ بَعْدِه۪ min ba‘dihî ifadesi hem “Allah’tan sonra”, yani “O’na rağmen” manasına gelebilir;(27) hem de “O’nun tutmasından sonra” anlamını verebilir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan iki zamire dair kısa bir hatırlatma yapmakta yarar vardır:لَا مُمْسِكَ لَهَا lâ mümsike lehâ ifadesindeki هَا hâ zamirinin müennes “dişil” gelmesinin sebebi, öncesindeki رَحْمَة rahmet kelimesini görmesidir. لَا مُرْسِلَ لَهُ lâ mursile lehû ifadesindeki هُ hû zamirinin müzekker “erkek” getirilme sebebi ise “tutup engellenen şey” anlamında مَا mâ edatına gitmesidir. Bu izahımıza ilave olarak, ilgili kelimeler hakiki müennes yani dişi olmadığı için her iki zamirin de hem müzekker hem de müennes olarak getirilebileceğini hatırlatmış olalım.(28)

3. وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “O, el-‘azîz’dir (çok güçlüdür); el-hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Burada zikredilen iki sıfatın da âyetin mesajıyla yakın bir anlam ilişkisi vardır. Bu ilişkiye değinmeden önce bu iki sıfat hakkında kısa bilgiler vermek istiyoruz.

a) الْعَز۪يزِ el-‘azîz kelimesi çeşitli vesilelerle dile getirdiğimiz üzere, “güçlü, üstün” anlamlarına gelmekte ve pek çok âyette “Yüce Allah’ın sıfatı” olarak kullanılmaktadır.(29) الْعَز۪يزِ el-‘azîz kelimesi Kur’ân’da, “şeref”,(30) “üstünlük”,(31) “gurur, taassup”,(32) “katı, şiddetli, onurlu olmak”,(33) “ağır”,(34) “yüce”,(35) “galip gelmek”,(36) “desteklemek”,(37) “yüceltmek”(38) ve “bir put adı”(39) gibi anlamlarda kullanılmaktadır.

b) الْحَك۪يمُ el-hakîm kelimesi ise Yâsîn 36/2’de ele alacağımız üzere Kur’ân’da 97 yerde geçmekte ve “hüküm koyan, hükmünde hikmet sahibi olan” anlamında Yüce Allah’ın, bazı âyetlerde Kur’ân’ın,(40) bir âyette(41) ise emr kelimesinin sıfatı olarak kullanılmaktadır. الْحَك۪يم el-hakîm, “hikmetli, hikmet söyleyen,(42) hikmet sahibi, çok hakîm, çok sağlam” gibi manalara gelmektedir.

Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda önce الْعَز۪يزِ el-‘azîz sıfatını kullanarak rahmet vermede veya rızkı engellemede kendisini hiç kimsenin engelleyemeyeceğini, her konuda olduğu gibi bu konuda da en üstün olanın zatı olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Aynı şekilde الْحَك۪يم el-hakîm sıfatını zikrederek de, hikmetsiz iş yapmayacağını ve rahmetini açmasının da rızkı tutup engellemesinin de hikmetinin tecellisi olduğunu ortaya koymaktadır.

Âyette rahmetin açılmasının önce zikredilmesi, Yüce Allah’ın zatına rahmetini yazdığının,(43) rahmetinin her şeyi kuşattığının(44) ve rahmetinin gazabına galip geleceğinin de bir delili olarak görülebilir.

ııı. Yegâne Rızık Verici Oluşu

يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَيْرُ اللّٰهِ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمَآءِ وَالْاَرْضِ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَۘ فَاَنّٰى تُؤْفَكُونَ “Ey insanlar! Allah’ın size olan nimet(ler)ini hatırlayın! Allah’tan başka size gökten ve yerden rızık verecek herhangi bir yaratıcı mı varmış! O’ndan başka ilah yoktur. Nasıl oluyor da (gerçeklerden) döndürülüyorsunuz!”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا النَّاس yâ eyyühennâs hitabı “ey insanlar”; اذْكُرُوا üzkürû emri “anın, hatırlayın”; نِعْمَتَ اللّٰه nı‘metellâhi tamlaması “Allah’ın nimet(ler)ini”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size olan”; هَلْ مِنْ خَالِق hel min hâlıkın sorusu “(başka) herhangi bir yaratıcı mı var!”; غَيْرُ اللّٰه ğayrullâhi tamlaması “Allah’tan başka”; يَرْزُقُكُمْ yerzükuküm ifadesi “size rızık verebilecek”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gök(ler)den, yukarıdan”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yeryüzünden”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilah yoktur”; اِلَّا هُوَۘ illâ huve cümlesi “O’ndan başka”; فَاَنّٰى fe ennâ edatı “nasıl da”; تُؤْفَكُونَ tü’fekûne edilgen fiili ise “(haktan ve hakikattan) döndürülmektesiniz, çevriliyorsunuz” demektir.

Bu âyette Yüce Allah’ın insanoğluna yönelik nimetleri hatırlatılmakta, başka hiçbir varlığın rızık veremeyeceğine dikkat çekilmektedir.

1.يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ “Ey insanlar! Allah’ın size olan nimet(ler)ini hatırlayın!” Önceki âyette geçen “Allah’ın insanlara açacağı rahmet” ifadesindeki maksadın Yüce Allah’ın insanlara “dünyada ikrâm ettiği nimetler” olduğunun bir delili de işte bu cümledir. Rabbimiz bütün insanlara seslenerek, kendilerine verdiği nimetleri hatırlamalarını istemektedir.

Nimetlerin hatırlanması, aslında onları veren kudreti hatırlamak demektir. Nimete bakarak onu vereni görmek gerekir. İşaret parmağına değil, işaret ettiği yere, cama değil, camdan, gözlüğe değil, gözlükten bakmak vs. doğru eylemlerdir. Şüphe yok ki burada sözü edilen hatırlama işlemi sadece dil ile yapılandan ibaret değildir; kalb ile nankörlükten uzaklaşarak, sahibini itiraf edip ona teşekkür ederek, itaat edici bir tutum sergileyerek bunu gerçekleştirmek gerekir.

Kur’ân’da “nimet” anlamına gelen kullanımlara bakıldığında, bunların çoğul olarak na‘mâ’(45) ve nı‘am(46) kalıplarında “birer”, en‘um(47) kalıbında “iki kez”, tekil anlamda nı‘met kalıbında ise 47 kez geçmektedir.

Lokmân 31/20’de de beyan edildiği gibi, Yüce Allah’ın insanoğluna verdiği nimetler başlıca iki kısımdır: Bunların açık ve gizli, bilinen ve bilinmeyen, maddî ve manevî, huzur verme ve sıkıntıdan kurtarma vs. çeşitleri vardır. “Siz Allah’ın nimetlerini saymaya kalkarsanız da onları sayamazsınız.”(48) Öyleyse bütününü teker teker görmek ve saymak mümkün olmadığı için, genel manada bir şükür ve teşekkür duyarlılığının istendiğini ifade edebiliriz.

2. هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَيْرُ اللّٰهِ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمَآءِ وَالْاَرْضِ “Allah’tan başka size gökten ve yerden rızık verecek herhangi bir yaratıcı mı varmış!” Bu ifadenin mesajına yakın bir kullanım Rûm 30/40’ta söz konusudur. Yüce Allah bu cümlede zâtından başka hiçbir varlığın insanları gökten ve yerden rızıklandırmadığını vurgulu bir ifadeyle beyan etmektedir.

Cümlenin başındaki هَلْ hel edatı ile devam eden kısımdaki غَيْر ğayr kelimesi vurgulu bir mana elde etme yollarından sayılır. Dahası هَلْ hel edatından sonra gelen bir nekra kelimenin başındaki مِنْ min edatı, “hiçbir şekilde, asla ve asla” gibi anlamlar vermekte, özellikle bu âyette Allah’tan başka hiçbir rızık vericinin olamayacağı beyan edilmiş olmaktadır.

a) هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَيْرُ اللّٰهِ “Allah’tan başka herhangi bir yaratıcı mı varmış!” Bütün rızıkları yaratan sadece ve sadece Yüce Allah’tır. “Allah’tan başka yaratıcı mı varmış!”, “Allah’ın dışında yaratıcı ha!” manalarına gelen bu ifade, mutlak yaratıcının Yüce Allah olduğunun bir başka ifade biçimidir.

ı. Bu cümlede هَلْ hel edatıyla birlikte manayı olumluya dönüştüren illâ manasında غَيْر ğayr kelimesi kullanıldığı için burada bir “vurgu” manası vardır. Maksat, “Allah’ın dışında hiçbir şekilde başka bir ilâh kesinlikle yoktur” manasını elde etmektir.

ıı. Buradaki soru ifadesi, inkârî bir sorudur ve soruya konu edilen şeyin tersinin doğru olduğunu ifade etmeyi amaçlamaktadır. “Allah’tan başka herhangi bir yaratıcı var mı!” demek, “Allah’tan başka hiçbir yaratıcı yoktur” demektir. Bu nedenle, ifadenin sonuna soru (?) işaretiyle birlikte ünlem (!) işareti koymamızın sebebi de budur.

ııı. Buradaki غَيْر ğayr kelimesinin harekesi, مِنْ خَالِقٍ min hâlıkın ifadesinin cümledeki konumuyla ilişkilendirildiği için mübtedâ’nın sıfatı olarak “ötre” okunmuştur. Ancak bu kelime, خَالِق hâlık kelimesinden bedel olarak “esra” da okunabilir.(49) Her iki durumda da verilmek istenen mesaj aynıdır ve Yüce Allah’tan başka herhangi bir yaratıcının olmadığı beyan edilmek istenmektedir.

ıv. Bu arada bir cümlede olumsuzluk manası veren bir edattan sonra مِنْ min veya bâ/bi cer harfi kullanılır da sonraki kelime de nekra getirilirse, burada “hiç bir şekilde, kesinlikle, aksini düşünmek akla ziyandır” şeklinde bir mana söz konusu olur.

b) يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمَاءِ وَالْاَرْضِ “Gökten ve yerden size rızık vermekte olan.” Bu ifade, rızkın hem verilmekte olduğunu, yani sürecin dünya hayatı boyunca devamlılığını, hem de bu noktada göğün ve yeryüzünün birlikteliğini ortaya koymaktadır. Kur’ân’da rızkın göğe ve yeryüzüne nispet edildiği başka âyetler de vardır.(50) “Gökten gelen rızık” ifadesi oradan gelen “yağmuru”, “yerden olan” ise “bitkileri ve toprak ürünlerini” içermektedir. Buna göre Rabbimizin insanoğluna sunduğu sayısız nimetlerin burada kast edildiğini ifade edebiliriz.

Vâkı‘a 56/82’deki kullanım gereği, rızk kelimesine “vahiy” manası da verebiliriz. Böylece “gökten gelen rızık” için ilâhî bildirimler de diyebiliriz. Bu bir ihtimal olarak görülebilirse de, asıl maksadın bilinen anlamda dünyevî nimetler olduğunda şüphemiz yoktur.

3. لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَۘ “O’ndan (Allah’tan) başka hiçbir ilâh yoktur.” Bu ifade Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh ve üstün güç olmadığını ortaya koymaktadır.

Kur’ân’da 111 kez geçen ilâh kelimesi لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ lâ ilâhe illâ hüve cümlesinde 26 kez geçmektedir. Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok ifade yer almaktadır.(51) Benzer anlamları veren değişik kullanımların da bulunduğunu ifade ederek, Yüce Allah’ın mutlak kudret ve kararlarında yegâne otorite olduğunu belirtmek istemektedir. İfadedeki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları vurgu manası içermekte, اِلٰه ilâh kelimesi de nekra olduğu için bu anlamda Yüce Allah’tan başka hiçbir üstün gücün bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

Bu cümle özellikle bu bağlamda “yoktan var etmek, melekleri çeşitli özelliklerde yaratmak, yaratmada dilediğini yapabilmek, rahmeti açınca engellenememek, vermeyince aksinin yapılamaması, rızık ve nimet verebilmek” için ilâh olmak gerekir. Bu nedenle, “Allah’tan başka ilâh olmadığına göre alternatif rızık vericiler de kesinlikle aranmamalıdır.”

4. فَاَنّٰى تُؤْفَكُونَ “Nasıl oluyor da (gerçeklerden) çevriliyorsunuz!?” Buradaki اَنّٰى ennâ edatı “nasıl da”, “hangi sebepten dolayı” gibi anlamlar vermektedir. Bu edatın “hayret” manası da elbette vardır ve burada o mana da hesaba katılmalıdır: “(Hayret!) Nasıl oluyor da (gerçeklerden) çevriliyorsunuz!”

“Yalanlamak” anlamına gelen e-f-k/ifk kökünden türetilen bu fiil, “yalanlamak” manasında yorumlanmaktadır. Buna göre cümlenin manası, “Allah’tan başkasının hiçbir şey yaratamadığını bilmenize rağmen neden yalanlıyorsunuz?”(52) şeklini almaktadır. Âyette geçen bu kınama ifadesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçmekte,(53) muhatapların inkarcılar, müşrikler, yanlış inanç sahipleri ve münafıklar olduğu görülmektedir.

Bu kelimenin “döndürülmek” manası da vardır.(54) Bu durumda cümleye, “nasıl oluyor da tevhidden şirke döndürülüyorsunuz!” manası verilebilir. Buradaki تُؤْفَكُونَ tü’fekûne edilgen fiili “iftira atmak” şeklindeki asıl manasına uygun olarak, “nasıl da iftiraya uğratılıyor, iftiraya kurban ediliyorsunuz” şeklinde de anlaşılabilir.

Yûnus 10/31’de “gökten ve yerden size kim rızık veriyor” diye onlara sorulduğunda “Allah rızıklandırıyor” cevabını verecekleri beyan edilmektedir. Bu itirafa rağmen, nasıl oluyor da hakikati kabulden döndürüldükleri, gerçeklerden savruldukları ve Allah’a kulluktan ayrılıp şirke bulaştıkları soruya konu edinilmekte, “hayret ki ne hayret” manası kast edilmektedir.

Mekke müşrikleri yaratma ve rızıklandırma konularında çeşitli itiraflarına rağmen ısrarla şirke devam etmekte, tek Allah’a ibadete yanaşmamaktadırlar.

Gökleri ve yeri yoktan yaratan, melekleri kanatlarıyla insanlara nimet vermekle hizmete sunan, dilediği şekilde yaratmada arttırım yapabilen, her şeye gücü yeten, insanlara açtığı herhangi bir rahmeti başkasının engelleyemeyeceği, en üstün ve her işinde hikmet sahibi olan, bütün rızıkların kaynağı ve kendisinden başka rızık verici de ilâh da bulunmayan Allah’a kulluk etmek, yaratılışın hem gayesidir; hem de sayısız nimetler için bir teşekkür vesilesidir.

ıv. Yalanlanmaya Karşılık Moral

وَاِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ وَاِلَى اللّٰهِ تُرْجَعُ الْاُمُورُ “Seni yalanlarlarsa (üzülme); elbette senden önceki elçiler de yalanlanmıştı. Bütün işler yalnızca Allah’a döndürülecektir.”

Âyetteki وَاِنْ يُكَذِّبُوكَ ve in yükezzibûke fiili “ve eğer seni yalanlarlarsa”; فَقَدْ كُذِّبَتْ fe kad küzzibet edilgen fiili “muhakkak ki yalanlanmıştı”; رُسُل rusülün kelimesi “elçiler, resüller, peygamberler”; مِنْ قَبْلِكَ min kablike ifadesi “senden önce”; وَاِلَى اللّٰهِ ve ilellâhi ifadesi “sadece Allah’a”; تُرْجَعُ turce‘u edilgen fiili “döndürülecektir”; الْاُمُور el-umûru sözcüğü ise “işler, eylemler” demektir.

Burada peygamberlerin yalanlandığıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَاِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ “Seni yalanlarlarsa (üzülme); elbette senden önceki elçiler de yalanlanmıştı.” Bu âyette kendisinden önceki peygamberlerin yalanlandığı hatırlatılarak Hz. Peygamber’in moralini bozmaması ve rahatlatılması amaçlanmaktadır. Bu ifadede Mekkelilerin Hz. Peygamber’i yalanlamakta oldukları, ilerde de bunun devam edeceği ortaya konulmakta, Hz. Peygamber’in buna hazırlıklı olması kendisinden istenmektedir.

Yâsîn 36/14’te de açıkladığımız üzere, bütün peygamberler muhatapları tarafından yalanlanmıştı. Kur’ân’da bu anlamda peygamberler tarihinden çeşitli hatırlatmalar yer almaktadır. Bu bağlamda özellikle İblis’in Hz. Âdem’in hilafetini kabul etmemesi, onu yalanlaması ilk örnektir. Bunun dışındaki bütün örneklerde İblis’in izinden gidildiği anlaşılmaktadır. Pek çok âyette geçtiği üzere, bütün peygamberler gibi Hz. Peygamber de muhatapları tarafından yalanlanmıştı.(55)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu konu ele alınmakta ve Hz. Peygamber’in moral bakımından olumsuz bir şekilde etkilenmemesi sağlanmak istenmektedir. Kur’ân’da peygamberlerin kıssası anlatılırken, onlara uygulanan çeşitli sıkıntıların hatırlatılma sebebi de zaten budur. Hem peygamber hem de ümmet olarak bu tür kıssalarda anlatılanlar, en acı yönleriyle sunulduğu için, kıssalardaki ibretler ve dersler son ümmete öğütlenmektedir.

Bu arada eskilere uygulananların çok daha yoğun ve şiddetli olduğu öğretilerek, evrensel anlamda daha dayanıklı, sabırlı ve ısrarcı olmaları kendilerinden istenmektedir. Bakara 2/286’da yer alan “Ey Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yükleme” duamızda dile getirdiğimiz isteğimiz bundan ibarettir.

Bu noktada birkaç âyeti hatırlatmakta yarar vardır:

a) Bakara 2/214: “(Ey müminler!) Yoksa siz, sizden önce gelip geçenlerin başına gelenler size de gelmeden cennete gireceğinizi mi sandınız? Yoksulluk ve sıkıntı onlara öylesine dokunmuş ve öyle sarsılmışlardı ki, nihâyet Peygamber ve beraberindeki müminler, ‘Allah’ın yardımı ne zaman!’ dediler. Bilesiniz ki Allah’ın yardımı yakındır.”

b) En‘âm 6/33-34: “Onların söylediklerinin hakikaten seni üzmekte olduğunu biliyoruz. Aslında onlar seni yalanlamıyorlar, fakat o zalimler açıkça Allah’ın âyetlerini inkâr ediyorlar. Andolsun ki, senden önceki peygamberler de yalanlanmıştı. Onlar, yalanlanmalarına ve eziyet edilmelerine rağmen sabrettiler, sonunda yardımımız onlara yetişti. Allah’ın kelimelerini (kanunlarını) değiştirebilecek hiçbir kimse yoktur. Muhakkak ki peygamberlerin haberlerinden bazısı sana da geldi.”

c) Yûsuf 12/109-110: “Senden önce de, şehirler halkından kendilerine vahyettiğimiz erkeklerden başkasını peygamber göndermedik. (Kâfirler) yeryüzünde hiç gezmediler mi ki, kendilerinden öncekilerin sonunun nasıl olduğunu görsünler! Sakınanlar için ahiret yurdu elbette daha iyidir. Hâlâ aklınızı kullanmıyor musunuz? Nihâyet peygamberler ümitlerini yitirip de kendilerinin yalana çıkarıldıklarını sandıkları sırada onlara yardımımız gelir ve dilediğimiz kimse kurtuluşa erdirilir. (Fakat) suçlular topluluğundan azabımız asla geri çevrilmez.”

İşte bu ve benzer âyetlerde anlatılanlar muhataplar için bir moral, göreve ve inançlara daha bir sadakat vesilesi oluşturmayı amaçlamaktadır. Çünkü eski peygamberlerde ve elbette onların mümin olan ümmetlerinde sonrakiler için en güzel örneklik vardır;(56) bize düşen görev onların örnek hayatlarını kendi hayatımıza taşımamızdır.

2. وَاِلَى اللّٰهِ تُرْجَعُ الْاُمُورُ “Bütün işler yalnızca Allah’a döndürülecektir.” Bu cümle benzer mesaj içerikleriyle bazen aynı cümle halinde(57) bazen de benzer içeriklerde başka bazı âyetlerde de geçmektedir.(58) Bu cümle de öncekindeki mesajı desteklemekte ve başta yalanlayanlar olmak üzere bütün insanların bütün eylemlerinin Yüce Allah’a sunulacağı beyan edilmektedir. Davranışlar Yüce Allah’a döndürüleceğine göre, geriye sadece davada sabır ve kararlılık kalmaktadır.

Muhatapların önce ciddiye almamaları ve alay etmeleri, ardından tehdit edip boykot uygulamaları, nihayet müminleri hicrete mecbur bırakıp onları öldürmek üzere savaş meydanlarına çıkmaları bu olumsuz tavrın türlerini ve derecelerini ortaya koymaktadır. İşte bütün olumsuzluklara rağmen, onların yaptığı her bir kötülük ve ortaya koyduğu her türlü tuzak veya entrika Yüce Allah’ın sınırsız bilgisinden kaçamayacak, ilâhî huzurda sorgulanarak hak ettikleri cezaya çarptırılacaklardır.

Âyette اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesinin öne alınması ve تُرْجَعُ turca‘u edilgen fiilinin sona bırakılması sayesinde devrik cümle yapısı vardır ki bunun amacı dönüşün sadece ve sadece Yüce Allah’a olacağını beyandır. Kötülük yapanların kötülükleri yanlarına kar kalmayacaktır; iyilikler de elbette zayi olmayacaktır.

Âyetin Güne Mesajı:

Bu âyet öncelikle Hz. Peygamber’i motive etmeyi amaçlamış olsa da, maksadı evrensele taşımakta da herhangi bir sakınca yoktur. Buna göre risalet öğretileri adına tebliğde bulunan, muhataplara vahyin prensiplerini anlatan, Kur’ân’ı gündeme getirip onu hayata taşımayı hedefleyen ve peygamberî bir görevi yaşatmaya çalışanlar da aynen peygamberler gibi yalanlanacaklarını bilmeli, buna göre hazırlıklı olmalıdırlar.

Eğer eleştirilmiyor ve herkes tarafından benimseniyorlarsa, o zaman duruşlarını yeniden sorgulamalıdırlar. Çünkü herkesi memnun etmek mümkün değildir. Hak adına çıkılan yolda memnun olmayanlar daima çoğunlukta olacaklardır. Buna göre Yüce Allah’ın davasını yürütenler, ilgiyi ve onuru O’nun katında beklemelidirler. Başkalarının ne dediği veya nasıl tepki verdiği hiç de önemli değildir. Yüce Allah memnun olsun; O’nun rızası kazanılsın; gerisi çok da mühim değildir.

b) Aldatıcılara Karşı Dikkat

Yüce Allah sûrenin 5-8. âyetlerinde Allah’ın vaadinin gerçek olduğunu bildirerek, dünya hayatının ve şeytanın aldatmaması noktasında insanoğlunu uyarmakta, özellikle şeytanın düşmanlığına ve insanı ateşe davet etmekte olduğuna şu şekilde dikkat çekmektedir: “Muhakkak ki, şeytan sizin düşmanınızdır; (öyleyse) siz de onu düşman edinin. Zira o, kendi taraftarlarını sadece ve sadece cehennemlik olmaları için davet eder.”

Ardından, kâfirlere elem verici azabın, müminlere ise bağışlama ve büyük bir ödülün hazırlandığı beyan edilmekte, kötülüklerin süslü gösterildiği ve kişilerin onları güzel gördüğü ifade edilerek bunlara aldanmamak gerektiği üzerinde durulmaktadır. Sonuçta Yüce Allah’ın bu tür bilgilerle dileyeni/layık gördüğünü sapıklıkta bırakacağı, dileyeni/layık gördüğünü ise hidayete erdireceği bildirilmekte ve Allah’ın her yapılanı bildiği belirtilmektedir.

ı. Dünya Hayatının ve Şeytanın Aldatması

يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ فَلَا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا وَلَا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللّٰهِ الْغَرُورُ “Ey insanlar! Şüphesiz ki Allah’ın vaadi gerçektir. Dünya hayatı sakın sizi aldatmasın ve o çok aldatıcı (şeytan) sakın sizi Allah ile aldatmasın!”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا النَّاسُ yâ eyyühennâsü hitabı “ey insanlar”; اِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ inne va‘dellâhi tamlaması “muhakkak ki Allah’ın vaadi”; حَقّ hakkun kelimesi “hak(tır), gerçek(tir)”; فَلَا تَغُرَّنَّكُمُ fe lâ teğurranneküm emri “sakın sizi aldatmasın”; الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا el-hayâtu’d-dünyâ tamlaması “yakın hayat, dünya hayatı”; وَلَا يَغُرَّنَّكُمْ ve lâ yeğurranneküm emri “ve yine sakın siz aldatmasın”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah ile”; الْغَرُور el-ğarûru kelimesi ise “o çok aldatan, şeytan” demektir.

Burada Yüce Allah’ın her vaadinin gerçek olduğu ve dünya hayatı ile çok aldatıcı şeytanın insanları aldatmaması gerektiğine dair uyarılar gündeme getirilmektedir.

Bir benzeri de Lokmân 31/33’te yer alan bu âyette insanoğlunun aldandığı iki önemli aldatıcıya dikkat çekilmekte, bu noktada bütün insanlar uyarılmaktadır.

1.يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ “Ey insanlar! Şüphesiz ki Allah’ın vaadi gerçektir.” “Ey insanlar” hitabında öncelikli muhatap elbette “Mekkeli müşrikler”dir. Ancak bu kelime ve hitap evrensel olarak “bütün insanlar”a yöneliktir.

Yüce Allah’ın vaadinin gerçek oluşu, onun mutlaka gerçekleşeceği manasına gelmektedir. Burada sözü edilen vaad, elbette Yüce Allah’ın geleceğe dair bütün söyledikleridir; ancak bağlam ve sûrenin indiriliş zamanı dikkate alındığında buradaki öncelikli maksadın Son Saat ve kıyâmet-âhiret süreciyle ilgili bilgiler olduğunu söylemeliyiz.

Muhataplar mahşerdeki diriltilmeye inanmadıkları için Yüce Allah diriltilmeyle ilgili vaadini öncelemiş olabilir. Dahası, Mekkelilerin önemli bir bölümü âhirete inanmadıkları, bazıları zamana taptıkları için, özellikle dünya hayatını tek hayat kabul ediyor, âhirete inanmıyorlardı. İşte Yüce Allah bu inançsızlığı reddetmek üzere diriltmeye ve mahşerde yaşanacaklara dair vaadinin gerçek olduğunu böylece ifade etmektedir.

2. فَلَا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا۠ “Dünya hayatı sakın sizi aldatmasın!” Burada kullanılan تَغُرَّنَّ teğurrenne fiili “aldatmak” veya “ayartmak” manasına gelmektedir. İnsanların uyarıldığı ilk konu “dünya hayatı”dır. Yaşamakta olduğumuz hayata bu ismin verilme sebebi, âhirete göre yakın oluşudur.

Kur’ân dünya hayatını çeşitli örneklerle anlatmakta ve onun aldatıcı unsurlarını saymaktadır. Bu noktada birkaç örnek âyeti zikretmek istiyoruz:

- Âl-i İmrân 3/14: “Nefsanî arzulara, (özellikle) kadınlara, oğullara, yığın yığın biriktirilmiş altın ve gümüşe, salma atlara, sağmal hayvanlara ve ekinlere karşı düşkünlük insanlara çekici kılındı. Bunlar, dünya hayatının geçici menfaatleridir. Halbuki varılacak güzel yer, Allah’ın katındadır.”

- Yûnus 10/24: “Dünya hayatının durumu, gökten indirdiğimiz bir su gibidir ki, insanların ve hayvanların yiyeceklerinden olan yeryüzü bitkileri o su sayesinde gürleşip birbirine girer. Nihâyet yeryüzü zinetini takınıp, (rengârenk) süslendiği ve sahipleri de onun üzerinde kudret sahibi olduklarını sandıkları bir sırada, bir gece veya gündüz ona emrimiz (âfetimiz) gelir de onu sanki dün yerinde yokmuş gibi kökünden koparılarak biçilmiş bir hale getiririz. İşte iyi düşünecek kavimler için âyetlerimizi böyle açıklıyoruz.”

- Kehf 18/45: “Onlara şunu da misal göster: Dünya hayatı, gökten indirdiğimiz bir su gibidir ki, bu su sayesinde yeryüzünün bitkisi (önce gelişip) birbirine karışmış; arkasından rüzgârın savurduğu çerçöp haline gelmiştir. Allah, her şey üzerinde iktidar sahibidir.”

- Hadîd 57/20: “Bilin ki dünya hayatı ancak bir oyun, eğlence, bir süs, aranızda bir övünme ve daha çok mal ve evlât sahibi olma isteğinden ibarettir. Tıpkı bir yağmur gibidir ki, bitirdiği ziraatçilerin hoşuna gider. Sonra kurur da sen onun sapsarı olduğunu görürsün; sonra da çer çöp olur. Ahirette ise çetin bir azap vardır. Yine orada Allah’ın mağfireti ve rızası vardır. Dünya hayatı aldatıcı bir geçimlikten başka bir şey değildir.”

Bu âyetlerde de beyan edildiği gibi, dünya hayatının kendisi geçici olduğu için bütün unusurları da geçicidir; âhirete göre dünya hayatı ve nimetleri azdır ve kısadır.(59) Burada sahip olduklarımız geçici, Allah’ın katındakiler ise kalıcıdır.(60) Hiç kimse “bugün keyfimize bakalım, yarın ne olursa olsun” dememelidir. Dünyaya dalıp âhirete dair görevlerimizi ihmal etmemeliyiz. Dünya için âhiretimizi feda etmemeliyiz. Çünkü çocukluk geçip gençlik, gençlik de bitip ihtiyarlık gelmektedir.

Buna göre dünya bitecek ve âhiret mutlak surette yaşanacaktır. Âhirete göre dünya hayatı sanki bir rüya mesabesindedir(61) ve elbette âhirete göre dünya hayatının süresi de oldukça kısadır. Öyleyse ebedî olan hayata dair dikkatli ve samimi bir duruş ortaya koymaya davet etmeliyiz.

3.وَلَا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللّٰهِ الْغَرُورُ “O çok aldatıcı (şeytan) sakın sizi Allah ile aldatmasın!” Bu cümleyi “O aldatıcı (şeytan) sizi Allah hakkında sakın kandırmasın” şeklinde de tercüme edebiliriz. Burada verilmek istenen mesaj, önceki cümlenin de açılımını oluşturmaktadır. Her iki cümlede de fiilin sonunda te’kid nûn’u olacak şekilde لَا يَغُرَّنَّ lâ yeğurrenne ifadesi kullanılmakta, bu aldatmanın ne kadar etkili ve ona karşı dikkatli davranmanın da ne kadar önemli olduğuna dikkat çekilmek istenmektedir.

a) Burada sözü edilen “çok aldatıcı”nın kim olduğu çok önemlidir. Genelde müfessirlerimizin kanaati bunun “bâtılın temsilcisi olan şeytan” olduğu yönündedir.(62) Esasında bir sonraki âyette açıkça şeytandan söz edilmesi bu görüşün doğruluğunun delilidir. Buna ilave olarak, maksadın sadece cin şeytanı değil de “insan şeytanlarının” da, insanda şeytanın şubesi olarak bulunan “nefsin” de bu noktada hatırlanması gerektiğini söylemeliyiz.

b) “Allah ile aldatma”nın ne olduğu konusu da özellikle bilinmelidir. İfade eğer “Allah hakkında aldanma” ile ilgili ise, bu durumda mesaj Allah’ın yanlış tanıtılmasıyla ilgili olur. Eğer “Allah ile aldatma” ile ilgili ise bu durumda da maksat “her ne türlü günah işlense de Allah’ın affeciliği”nin öne sürülmesiyle ilgili olur.

Şeytan, insana şunu demiş sayılır: “İstediğinizi yapın; Allah her türlü büyük günahı affeder; her türlü hatayı geçer, bağışlar; çünkü merhametlidir.” Gerçi Yüce Allah elbette dilediği kulları için böyledir; ancak Kur’ân’da günahlara ve özellikle de büyük günahlara karşı çok şiddetli azap tehditleri vardır ve insanlar bunlardan kaçınmaları gerektiği noktasında uyarılmaktadır.

Farzları yapmak ve haramlardan kaçınmak üzere programlanan İslâm dininin hayattan çekilmesine neden olacak ve istenen her yanlışın fütursuzca yapılmasının önünü açacak yanlışlıklardan uzak kalmak gerekmektedir. İşte bunun tersine davranışlar ve bu tür ifadeler tam aldanmadır; şeytan da elbette bunu ustaca kullanmaktadır. Nitekim Hadîd 57/14’te bu şekilde aldananlara durumun mahşerde ifade edileceği beyan edilmektedir.

Âyette önce dünya hayatının söylenmesi dikkat çekmektedir. Esasında insanlar dünyanın süsüne karşı kolayca aldanabilir; ancak biraz daha düşünürse aldatmanın arka planında şeytanın olduğunu anlar; dolayısıyla aslında şeytana karşı dikkatli olmanın çok daha önemli olduğu anlaşılmış olacaktır. Dünyaya aldanmanın arkasında da şeytan olduğu için asıl düşmanın o olduğu fark edilmelidir.

ıı. Şeytanın Düşman Edinilmesi

اِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا اِنَّمَا يَدْعُوا حِزْبَهُ لِيَكُونُوا مِنْ اَصْحَابِ السَّع۪يرِ “Şüphesiz ki şeytan sizin için düşmandır; siz de onu düşman edinin! Zira o, kendi tarafında olanları alevli ateş halkı olmaları için davet eder.”

Âyetteki اِنَّ الشَّيْطَانَ inne’ş-şeytâne kelimesi “muhakkak ki şeytan”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için, size”; عَدُوّ ‘adüvvün sözcüğü “düşman”; فَاتَّخِذُوهُ fettehızûhu emri “onu edinin”; عَدُوًّا ‘adüvven kelimesi “düşman”; اِنَّمَا يَدْعُوا innemâ yed‘û fiili “ancak ve ancak çağırmaktadır, davet etmektedir”; حِزْبَهُ hızbehû tamlaması “onun kendi taraftar(lar)ını”; لِيَكُونُوا liyekûnû ifadesi “(şöyle) olsunlar diye”; مِنْ اَصْحَابِ السَّع۪يرِ min ashâbi’s-se‘îri tamlaması ise “cehennem halkından, cehennemliklerden” demektir.

Burada önceki âyette sözü edilen “aldatıcı”nın kim olduğu beyan ve onunla ilgili çok önemli bir uyarı gündeme getirlimektedir.

1.اِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا “Şüphesiz ki şeytan sizin için düşmandır; siz de onu düşman edinin!” Bu ifade “şeytan düşmanınızdır; onu düşman bilin ve öyle davranın” manasına gelmektedir; zımnen “şeytan düşmanınız olsun, dostunuz da Allah” mesajı verilmek istenmektedir.

Yâsîn 36/60’ta da ele alacağımız üzere, şeytanın düşman oluşu, Yüce Allah’ın insanoğlu için şeytanın düşmanlığını onaylaması demektir. Zannedildiği gibi, şeytan, insana düşman olsun diye yaratılmamıştır; düşmanlığı tercih ettiği için şeytanın bu kararı onaylanmıştır.(63)

Şeytanın insana düşman olduğuyla ilgili Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(64) Burada da söz konusu “düşmanlık” hatırlatılmakta ve insanların da şeytanı düşman edinmeleri istenmektedir. İnançsızlık veya yanlış inançların arkasında şeytanı davet ve onun icabeti veya şeytanın daveti insanın icabeti bulunduğu için, Yüce Allah insanları bu davetin ve icabetin içerisinde bulunmamaları noktasında uyarmaktadır.

Şeytan insanlara küfrü, nankörlüğü, nifakı ve mutlak inkârı öğütler; bu noktada davette bulunur.(65) İnsanlara çirkinlikleri yapmalarını emreder.(66) Cennetten kovulurken de ifade ettiği gibi, Allah’ın has kulları hariç herkesi saptırmak için uğraşacağı bilinmektedir.(67) Bu durumda ona düşman olmak demek, Allah’a kulluk yapmak demektir. Allah’a kul ve dost olanlar şeytana düşman olurlar. Düşman olan şeytana karşı gerçekten düşman olmak için ona düşmanca davranmak gerekir.

Bir insanın şeytana düşman olduğunu söylemesi yetmez; çünkü bu düşmanlığın samimi olması şeytanı üzecek işler yapmaya bağlıdır. Bu noktadaki davranışlarımızın “Allah’ın yapılmasını emrettiği farzları uygulamak ve kaçınılmasını istediği haramlarından uzaklaşmak” şeklinde gerçekleşmesi gerekmektedir. Nahl 16/63’te verilen bilgilere göre şeytan inkarcılara dünyada yapıp ettiklerini süslü göstermiş, böylece kendilerinin dünyada dostu olmuş, ancak mahşerde azabın içerisinde birlikte olacakları için bunun sahte ve aldatıcı bir dosluk olduğu ortaya konulmuştur.

Bu cümlede verilmek istenen şöyle bir mesajın da bulunduğu kanaatindeyiz: İnsanoğlu düşmansız yapamaz. Onun bu noktadaki halini karşılamak için insanlara veya canlı ya da cansız çevreye düşman olmasının önü kapatılmalıdır. İşte kendisine şöyle denmek istenmektedir: “Düşman arıyorsan, insanlara değil, şeytana düşman ol; şeytan düşman olarak sana fazlasıyla yeter.”

Bu arada şeytanlaşmış insanlar veya şeytanın dümenine mahküm olan insan suretinde şeytanlar da vardır ki onların kendilerine değil, şeytanlıklarına düşman olmak gerekir. Şeytanlığını terk eden insanın dost olması mümkündür ve böyle bir kapının daima açık tutulması gerektiği herkesin kabul etmesi gereken bir gerçekliktir.

2. اِنَّمَا يَدْعُوا حِزْبَهُ لِيَكُونُوا مِنْ اَصْحَابِ السَّع۪يرِ “Zira o, kendi tarafında olanları alevli ateş halkı olmaları için davet eder.” Bu ifade şeytanın neden düşman edinilmesi gerektiğini açıklamaktadır. Demek ki, şeytan, taraftarlarına ateş vaadetmekte, onları azaba davet etmektedir. Âyetin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı vurgulu bir mana vermekte ve şeytanın çağrısının sadece bu olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

a) Burada gözden kaçırılmaması gereken noktalardan birisi, şeytanın bu işi “davet” şeklinde gerçekleştirmesidir. Zira İbrâhim 14/22’de açıkça bildirildiği gibi, şeytanın insan üzerinde herhangi bir “zorlama gücü ve otoritesi” yoktur. Şeytan muhataplarını davet eder, çağırır; onlar da o çağrıya cevap verip onunla olurlar. Zuhruf 43/36’da şeytanın birlikteliğinden söz edilirken gerekçe “Kur’ân’dan yüz çevirmek” şeklinde beyan edilmektedir. Vahiyden uzak duranlar şeytanın arkadaşlığına davetiye çıkaranlardır. Benzer bir başka ifade de Meryem 19/83’te şeytanların zaten kâfir olanların üzerine gönderileceği şeklinde yer almaktadır.

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette kullanılan حِزْبَهُ hızbehû ifadesi, bu kişilerin şeytanın tarafına geçtiklerini göstermektedir; kendileri o tarafa geçmiş ve onun taraftarı olmayı bizzat kendileri tercih etmiştir. Mücâdele 58/14-19’da “Allah’ın gazabını hak edenleri dost edinenlerle ilgili çeşitli bilgiler verildikten sonra, bu kişilerin şeytanın dostları olduğu ve mahşerde kaybedenlerden olacakları” beyan edilmektedir.

İnsanlar ya şeytanın tarafında olurlar ve onun taraftarlığını yaparlar; ya da Allah’ın yanında olur ve O’nun emirlerine ve yasaklarına riayet ederek yaşarlar. Allah’ın yanında olmayı tercih edenlere hızbullâh, şeytanın yanında yer alanlara ise hızbuşşeytân denmektedir. İşte şeytanın yanında bulunanlar ateşe daveti kabul ettikleri için mahşerde ateş azabına atılacaklardır. Allah’ın dostu olanlar ise cennetlerle ödüllendirileceklerdir. Rabbimiz bizi de dostluğuna kabul buyursun.

c) Âyetin sonunda yer alan لِيَكُونُوا مِنْ اَصْحَابِ السَّع۪يرِ “Cehennemlik olmaları için” ifadesi de mahşerde hiç kimsenin suçu şeytana atamayacağını göstermesi bakımından dikkat çekmektedir. Zira âyette لِيَكُونُوا li yekûnû “olsunlar diye” kelimesi kullanılmakta, dolayısıyla cehennemlik olmak insanlara nispet edilmektedir. Şeytan hiç kimseyi cehenneme götüremez; o sadece davet eder. Sonuçta kendisine icabet edenlerle birlikte o da ateşi boylayacaktır.

ııı. Küfür ve İman Karşıtlığı

اَلَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَهُمْ عَذَابٌ شَد۪يدٌ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَاَجْرٌ كَب۪يرٌ “Kâfir olanlar için şiddetli bir azap vardır; iman edip iyi işler yapanlara gelince, onlar için de bağışlanma ve büyük bir ödül vardır.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfir olanlar, inkar etmiş kişiler (var ya)”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”;عَذَاب شَد۪يد ‘azâbün şedîdün tamlaması “şiddetli bir azap”;وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş kişilere, iman edenlere (gelince)”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve yapmış, işlemiş (olanlar)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “iyilikler, faydalı işler”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için de vardır, onlar için de olacaktır”; مَغْفِرَة mağfiratün sözcüğü “bağışlama”; وَاَجْرٌ كَب۪يرٌ ve ecrun kebîrun tamlaması ise “büyük bir ödül” demektir.

Bu âyette mel‘ûn şeytandan yana olanlarla Yüce Allah’tan yana olanların nasıl bir akıbetle karşılaşacakları gündeme getirilmektedir.

1.اَلَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَهُمْ عَذَابٌ شَد۪يدٌ “Kâfir olanlar için şiddetli bir azap vardır.” Bu cümle, şeytandan yana olanları çok şiddetli bir ateş azabının beklediğini ortaya koymaktadır. Burada dikkat çekilen noktalardan birisi, kâfirliği kişinin kendisinin tercih ettiğidir. Yani hiç kimse kâfir yapılmaz, yapılamaz; ancak kişiler kendileri kâfir olurlar ve elbette sonuçlarına da katlanırlar.

Kâfir olmak, Yüce Allah’ın fıtrata yazdığı tevhidin üzerini örtmek demektir. Aslında hakikati bilmelerine rağmen ona karşı bir duruş ortaya koymaktır. Cümlenin isim cümlesi olarak getirilmesinin muhtemel sebebi, küfrü tercihin devamlı oluşu ve kâfirliğin bu kişilerde adeta kalıcı olduğunun ortaya konulmasıdır. Bu kişiler kâfirlikle anılmayı hak edenlerdir.

2. وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَاَجْرٌ كَب۪يرٌ “İman edip iyi işler yapanlara gelince, onlar için de bağışlanma ve büyük bir ödül vardır.” Âyetin son kısmı ise, tercihini haktan yana belirleyenlerin akıbetinin bağışlanma ve büyük bir ödül olduğunu müjdelemektedir. Âyette dikkat çeken noktalardan birisi, “bağışlanma” ve “ödülü elde edebilmek” için “iman ve sâlih amel sahibi olmak”tır. Bir anlamda bağışlanma da ödül sahibi olma da “sonuç”tur; “sebep” ise “iman etmek ve sâlih ameller işlemek”tir.

“İman ve sâlih amel” konusunu geniş bir şekilde Bakara 2/25’te ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

Kur’ân’da 28 kez(68) geçen ve “bağışlanma” manasına gelen مَغْفِرَة mağfırah kelimesi “muhatabın rahmete erişmesi için yapılan bir dua”, “hoşgörülü bir davranış”, “kusur örten bir tavır”, “başkasının eksiğini gizlemek” demektir.(69) Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(70) zikredilen اَجْرٌ كَب۪يرٌ ecrun kebîrun tamlaması ise “bağışlanma”nın sonucunda mahşerde Yüce Allah’ın ihsan ve ikram edeceği “cennet” manasında “büyük ödül” demektir.

Kâfirlik nasıl ki kişilerin kendi tercihi ise, iman ve sâlih amel işlemek de elbette kişilerin kendi tercihleridir. İnsanlar irade sahibi kılındıkları için tercihlerinde de serbest bırakılmışlardır. Kim neyi istemişse onun sonucunu elde eder. Dinde şans da piyango da yoktur. Akıl ve iradeyle hareket edip kitaba itibar etmek ve peygamberleri takip etmek kurtuluş için şarttır. Bunu yapmayanlar doğrudan şeytandan yana tavır koymuş sayılacakları için, onların akıbeti azap olacaktır. İman ve sâlih amel sahiplerinin mahşerdeki karşılıkları ise günahlardan bağışlanma ve sonuçta cennetle buluşmadır.

ıv. Dilemenin İnsana Nispeti

اَفَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوٓءُ عَمَلِه۪ فَرَاٰهُ حَسَنًا فَاِنَّ اللّٰهَ يُضِلُّ مَنْ يَشَآءُ وَيَهْد۪ي مَنْ يَشَآءُۘ فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَرَاتٍ اِنَّ اللّٰهَ عَل۪يمٌ بِمَا يَصْنَعُونَ “İşinin kötülüğü kendisine süslü gösterilip onu güzel gören kişi (diğerleri gibi olur mu)! Şüphesiz ki Allah dileyeni (layık gördüğünü) saptırır (sapkınlığını onaylar), dileyeni (layık gördüğünü) de doğru yola ulaştırır. Onlar için üzülerek kendini perişan etme! Şüphesiz ki Allah onların yaptıklarını bilendir.”

Âyetteki اَفَمَنْ زُيِّنَ efemen züyyine sorusu “süslü gösterilen kişi (şunun gibi) midir”; لَهُ lehû ifadesi “kendisi için”; سُوء عَمَلِه sû’u ‘amelihî tamlaması “davranışının kötülüğü”; فَرَاٰهُ fe raâhu fiili “ve onu görmekte (olan)”; حَسَنًا hasenen kelimesi “güzel”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يُضِلُّ yudıllü fiili “şaşkınlıkta bırakır, saptırır”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâü ifadesi “dilediğini, dileyeni, layık gördüğünü”;وَيَهْد۪ي ve yehdî fiili “ve hidayet eder, yol gösterir”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâü ifadesi “dilediğine, dileyene, layık gördüğüne”; فَلَا تَذْهَبْ fe lâ tezheb ifadesi “gitmesin”; نَفْسُك nefsüke tamlaması “senin nefsin”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlarla ilgili olarak, onların üzerinde”; حَسَرَات haserâtin kelimesi “hasretler, sıkıntılar (içine)”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَل۪يم ‘alîmun sıfatı “bilen(dir)”; بِمَا يَصْنَعُونَ bimâ yasne‘ûne ifadesi ise “yapmakta oldukları, işledikleri şeyleri” demektir.

Bu âyette kötülüklerini iyi gören kişi ile iyi insanın mukayesesi yapılmakta, dalalet ve hidayetin insan iradesi ile ilişkisi gündeme getirilmektedir.

Âyette inanmayanlarla ilgili olarak Hz. Peygamber’in üzülmemesi gerektiği özellikle beyan edilmektedir.

1.اَفَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوٓءُ عَمَلِه۪ فَرَاٰهُ حَسَنًا “İşinin kötülüğü kendisine süslü gösterilip onu güzel gören kişi (diğerleri gibi olur mu)!” Âyetin bu kısmı, cevabı gizli bir cümledir ve mukayeseye konu edilen şeyin tersinin doğru olduğunu ortaya koymaktadır.

a) Âyetin tefsirine geçmeden önce, kişilerin davranışlarını kendilerine kimin süslü gösterdiğiyle ilgili olarak bazı âyetleri hatırlatmakta yarar vardır.

- Amellerin Süslü Gösterilmesi

“Davranışın süsüne aldanan kişi”nin bu durumundan önce, o kişiye söz konusu davranışı “kimin süslü gösterdiği” çok önemlidir. Buradaki failin, yani insanlara bunları güzel gösterenin Yüce Allah olduğu ifade edilerek, insanların aslında ilâhî kadere boyun eğdirildiği yorumu yapılmaktadırlar ki bu doğru değildir. Konunun açıklığa kavuşması için Kur’ân’da bu fiilin kullanıldığı âyetleri incelemek gerekmektedir.

Kur’ân’da amellerin süslü gösterilmesinden söz eden âyetlerde yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi züyyine fiilinin meçhul, yani “edilgen kalıpta” kullanıldığı âyetler vardır; ancak amelleri kendilerine süslü gösterilenler kâfirler,(71) haddini aşanlar,(72) Firavun(73) ve münafıklardır.(74) Dolayısıyla burada sorumluluğu kadere terk etmek kesinlikle doğru değildir; sorumlular vardır ve onlar da söz konusu kişilerdir.

Bu arada bazı âyetlerde süslü göstermek fiilinin zeyyene şeklinde ma‘lûm, yani “etken kalıpta” geldiği de görülmektedir. Bu noktada fail büyük çoğunlukla şeytan,(75) şeytanlaşmış kişiler,(76) bir âyette ise putlardır.(77)

Aynı şekilde zeyyennâ “biz süslü gösterdik” fiilinin kullanıldığı En‘âm 6/108. âyette “her ümmete amellerinin böyle süslü gösterildiği” beyan edilmekte, ancak orada da söz konusu kişilerin küfür ehli insanlar olduğu anlaşılmaktadır. Benzer bir kullanım “âhirete inanmayanlar”la ilgili olarak da söz konusudur.(78)

Bu arada söz konusu fiilin hep olumsuz manada kullanıldığı da sanılmamalıdır. Nitekim zeyyennâ fiili “yakın göğün kandillerle süslenmesi”,(79) zeyyene fiili “imanın kalplerde süslenmesi” için de kullanılmaktadır.(80)

Bütün bu ifadelerden anlaşıldığına göre, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin öncesinde yani Fâtır 35/5 ve 6. âyetlerde bu tür aldatmaların şeytan tarafından yapıldığı ve muhataplarını ateş azabına davet ettiği beyan edilmektedir. Anlaşılıyor ki, “amelleri kendisine süslü gösterilen ve onu güzel gören” kişi zaten şeytanın güdümündeki kâfir bir insan tipidir.

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede bir mukayesenin yapıldığı anlaşılmaktadır. Zira bu ifadenin hemen öncesinde Fâtır 35/7. âyette yer alan “kafirler ve iman edenler”, daha sonra Fâtır 35/19-22. âyetlerde ise “gerçeği görmeyen ve gerçeği gören”, “karanlıklar ve aydınlık”, “gölge ve aşırı sıcaklık”, “diriler ve ölüler” ikilileri bu âyette de bir mukayesenin yapıldığının açık delilidir. Dahası, bu cümlenin devamında gelen “dalalet ve hidayet karşılaştırması” da en güçlü delil durumundadır.

Bu hatırlatmaların ardından söz konusu cümleyi değişik şekillerde yorumlamanın mümkün olduğunu beyanla birtakım ihtimalleri sıralayalım:

ı. Âyette bir mukayese vardır; dolayısıyla bu cümleyi önceki âyetin son cümlesiyle birlikte düşünmek gereklidir. Yani “iman edip sâlih ameller işleyenlere bağışlanma ve büyük bir ödül verilecek diye, onlar gibi olmayan, yani davranışının süsüne aldanıp onu güzel sanan kafirler de aynı ödülü mü alacaklar?”(81) Elbette aynı durumda olmayacaklardır.

ıı. “Davranışı kendisine süslü gösterilen ve onu güzel gören kişi, davranışı süslenmeyen kişi gibi olur mu?”(82) Süse aldananlar ona aldanmayanlar gibi olmayacaktır.

ııı. Çok aldatıcı şeytan tarafından “Allah’ın her türlü günahı bağışlayacağı”na inandırılan, bir anlamda “Allah ile aldatılan” kişi, bu türden aldanmalara kanmayanlarla bir tutulmayacaktır.

ıv. Bir sonraki cümle ile bağlantılı olarak şunu da söyleyebiliriz: Şaşkınlığını Yüce Allah’ın onayladığı veya şaşkınlıkta terk ettiği kişiler, hidayete erdirilenler gibi olmayacaklardır.

v. Yüce Allah şunu söylemek istemiş de olabilir: Ey Peygamber, Allah’a isyan ve küfürden oluşan kötü davranışlarını şeytanın güzel gösterdiği, böylece çirkinlikleri güzel sanan kişilerle ilgili olarak nefsin hasretler içerisinde olacaktır. Burada Hz. Peygamber’in inançsız kişilerin bu durumlarından duyduğu üzüntüye gönderme yapılmakta ve acınacak hallerine işaret edilmektedir.(83)

A‘râf 7/40’te de açıkladığımız üzere, Yüce Allah mücrimlerle müslümanları mahşerde bir tutmayacaktır. Câsiye 45/21’de de geçtiği gibi, dünya hayatında sürekli günah işleyen, isyan içerisinde olan, Allah’ın emir ve yasaklarına riayet etmeyen suçlu ve günahkâr kişilerin, sadece Yüce Allah’a boyun eğen, sadece O’na kulluk eden, O’nun emir ve yasaklarına riayet eden kişilerle hiçbir şekilde bir tutulmayacağı “inkârî soru” olarak gündeme getirilmektedir. Esasında bu tür sorular cevabı bünyesinde bulunduran ifadelerdir. Anlaşılan o ki, Yüce Allah mahşerde Müslümanlar ile suçluları hiçbir şekilde bir veya eşit tutmayacaktır.

“Müslüman”, günah işlememek ve günahtan kaçınmak için Allah’a iman edip sâlih ameller işleyerek O’na teslim olan insandır; mücrim ise kâfirliği tercih edip “günah işlemek için Allah’a teslim olmaktan kaçan kişi”dir. Dahası, müslüman Yüce Allah’a teslim olan, mücrim ise Allah’ın buyruklarına itibar etmeyen, onlara karşı meydan okuyan kişidir. Böyleleri Kalem 68/35’te de belirtildiği gibi bir ve eşit olmayacaklardır. Öyleyse Müslüman olmak, Müslüman kalmak ve Müslüman olarak ölmeye çalışmak, yaratılışın gayesini gerçekleştirmektir.

Amellerin süslü gösterilmesi sonucunda mahşerde yaşanacak acı verici akıbetlerle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/21-22, Kehf 18/103-106, Nûr 24/39, Furkân 25/23 ve Muhammed 47/1, 8 ve 9. âyetlerde verilen bilgilerin de mutlak surette hatırlanması gerekmektedir. Dünyada kendilerince yapıp ettikleri güzel şeylerin yok olduğunu görenlere mahşerde ateşe sunulduklarında söylenecek söz de Ahkâf 46/20’de “siz güzellikleri dünyada giderdiniz; onlarla orada geçindiniz (bitirdiniz her şeyi)” şeklinde beyan edilmektedir.

2. فَاِنَّ اللّٰهَ يُضِلُّ مَنْ يَشَآءُ وَيَهْد۪ي مَنْ يَشَآءُۘ “Şüphesiz ki Allah dileyeni (layık gördüğünü) saptırır (sapkınlığını onaylar), dileyeni (layık gördüğünü) de doğru yola ulaştırır.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “Muhakkak ki Allah dilediğini/layık olanı saptırır, dilediğine/layık olana ise hidayet eder.” “Muhakkak ki Allah (azabı tercih edip) dileyeni/layık gördüğünü saptırır, (bağışlanmayı) dileyene/layık gördüğüne ise hidayet eder.” Konuyla ilgili diğer âyetlerde de durum aynıdır.(84)

Bu cümlenin mesaj bakımından benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yer almakta,(85) hepsinden de aynı vurgu söz konusu edilmektedir. Bu cümle, önceki cümlelerin bir anlamda açıklaması durumundadır. Dünya hayatının ve şeytanı düşman kabul etmeyip onun ayartmalarına kapılan, küfürden yana olup ateş azabını hak edenlerin içerisinde yer alan kişiler bu halleriyle elbette dalaleti tercih etmişlerdir.

Bunun tersini yapanlar, yani aldatmalara pirim vermeyip tercihini Allah’tan yana belirleyen, iman edip sâlih amel işleyenler de elbette hidayetten yana olmuşlardır. Bunlar davranışları kendisine süslü gösterilip onlara kanan ve amellerini güzel sanan kişilerle zıt kutupları temsil etmektedirler.

Bu cümleye anlam verirken يَشَاءُ yeşâü “dileme” fiilini mutlak surette insana nispet etmek gerekmektedir. Çünkü yukarıdan beri sıralanan âyetlerde kötülük tercihinin insana ait olduğu üzerinde durulmaktadır. Öyleyse âyet, “Allah dilediğini saptırır; dilediğine hidayet verir” şeklinde tercüme edilmemelidir. Aksine âyeti şöyle anlamak gerekmektedir: “Allah sapmak isteyeni saptırır, sapıklıkta kalma tercihini onaylar, ona izin verir; hidayet üzere olmak isteyene de hidayet eder, ona yol gösterip hidayet isteğini onaylar.”

Bu şekildeki yorumlarımızla insan iradesini, aklını, risalet kurumunu ve kitap gönderilmesini göz önünde tutarak, hayatın imtihan alanı oluşu keyfiyetini kolayca kavramış oluruz. Aksi takdirde, imtihanın da iradenin de emir ve yasaklara riayet veya riayetsizliğin de bir anlamı olmayacaktır. Elmalılı’nın da isabetle vurguladığı gibi, Yüce Allah, peygamberlerine ve onlara uyanlara hidayet eder; şeytanlara ve onlara uyanlara da sapıklık verir.(86)

Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, hidayet ve dalalet konusunda iki farklı yaklaşım vardır. Birisi bizim de tercih ettiğimiz “insanın iradesini”, diğeri ise çoğunluğun “Allah’ın iradesini” öne alan görüştür. Bazı âlimler bu tür âyetlerdeki “dileme” fiilini Allah’a nispet ederek, dalalet ve hidayet konusunda tercih edenin de belirleyici olanın da Yüce Allah olduğunu beyan etmektedirler.

Elbette Rabbimizin iradesi ve onayı olmadan hidayetin de dalaletin de gerçekleşme imkanı yoktur. Ancak Yüce Allah’ın hidayet ve dalalet konusunda dileği “kullarının hidayetten yana olmaları”dır; ancak hayatın imtihan oluşu gerçeği bu durumun kulların tercihine bırakılmasına neden olmuştur.

Kişi dilerse iman eder; dilerse inkâr eder.(87) Yüce Allah hiç kimseyi hiçbir şeye zorlamamaktadır. İnsanlar tercihlerinin sonuçlarıyla buluşturulacaklarını bilmeli, sorumluluklarını başkalarına havale etmemelidirler. Bu arada Allah’ın dilediğini hidayete erdirmeye, dilediğini de saptırmaya elbette gücü yeter. Allah’a güçsüzlük isnat etmek doğru değildir; ancak sorumluluk sahibi kılınma noktasında irade hürriyetinin bulunduğu da unutulmamalıdır.

3. فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَرَاتٍ “Onlar için üzülerek kendini perişan etme!” Bu cümleye şöyle de anlam verilebilir: “O halde nefsin onlara karşı hasretlerle (tükenip) gitmesin.” Hz. Peygamber, çevresindeki Mekkeli müşriklerin Kur’ân’a ve dolayısıyla onun risaletine inanmamalarına çok üzülüyor, adeta kendini perişan ediyordu. Kehf 18/6 ve Şu‘arâ’ 26/3’te de benzerleri yer alan bu ifade, Hz. Peygamber’i teselli etmeyi amaçlamakta, inanma veya inanmamanın onun elinde olmadığını kendisine bildirmektedir.

Bakara 2/272 ve Kasas 28/56’da Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’in istediklerine değil, isteyenlere hidayet edeceği bildirilmekte, ‘Abese 80/7’de ise tebliğe rağmen başkalarının inanıp arınmamasının sorumlusunun Hz. Peygamber olmadığı beyan edilmektedir. İsteyen inanır, istemeyen inanmaz.(88) Çünkü hidayet de dalalet de insan iradesinin sonucudur.(89) Bu durumda inanmak istemeyenler için kendini helak etmeye gerek yoktur.

Peygamberimize, “Sen onlara üzülme ve görevine devam etmene bak” denmek istenmektedir. Sonuçta Hz. Peygamber de bir insandır ve onun da insani bazı tepkiler vermesi normaldir. Çünkü çevresindekilerin inanmamasından dolayı son derece üzüldüğü bilinmektedir. Bu konuda Mâide 5/68, Yûnus 10/65, Nahl 16/127, Kehf 18/6, Şu‘arâ’ 26/3, Neml 27/70, Lokmân 31/23, Fâtır 35/8 ve Yâsîn 36/76 gibi âyetlerde açık bilgiler yer almaktadır.

İnananlar kendi lehine inanmış olur; inkâr edenler de kendi zararlarına inkâr etmiş olurlar. Onlar için kendine zarar verecek ve kendini helak edecek düzeyde aşırı derecede üzülmeye değmez. Ancak Hz. Peygamber bir anne şefkatiyle bütün muhataplarının inanmasını istediği için, müşriklerin sonuçta korkunç bir akıbetle karşılaşacaklarını bildiğinden çok üzülüyordu.

Daha önce de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah çeşitli âyetlerde onu teselli etmekte, “onun, istediği ve sevdiği kişileri hidayete erdiremeyeceğini, ancak Allah’ın isteyenlere hidayet edeceğini” haber vermektedir.(90) Kâfirlikten yana olmayı tercih edenlerden Hz. Peygamber’in sorumlu olmadığı beyan edilerek,(91) yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bu noktada kendisine zarar vermemesi gerektiği ifade edilmektedir.

4. اِنَّ اللّٰهَ عَل۪يمٌ بِمَا يَصْنَعُونَ “Şüphesiz ki Allah onların yaptıklarını bilendir.” Bu ifade de öncekiler gibi Hz. Peygamber’i teselli etmekte ve ona moral vermektedir. Çünkü Yüce Allah vahye ve risalete inanmayan, davranışlarını şeytanın süslü gösterdiği, kendisiyle alay edip karşıtlığını düşmanlığa dönüştürenlerin neler yapmakta olduğunu gayet iyi bilmektedir. Rabbimiz bir taraftan Hz. Peygamber’i teselli ederken, diğer taraftan da müşriklere ve bütün zamanların inkarcılarına gözdağı vermektedir. Müslümanlar elbette sahipsiz değillerdir; kâfirlerin de yaptıkları yanlarına kâr kalmayacaktır.

Dipnotlar

• 1 - Hamd ile başlayan sûreler için bk. Fâtiha 1/2; En‘âm 6/1; Kehf 18/1; Sebe’ 34/1; Fâtır 35/1. 2 - Hamd hakkında geniş açıklamalar için bk. Râzî, age., I, 218-222.
  • Fâtiha 1/2 En‘âm 6/1 Kehf 18/1 Sebe' 34/1 Fâtır 35/1
• 3 - En‘âm 6/79; Hûd 11/51; İsrâ’ 17/51; Tâhâ 20/72; Enbiyâ’ 21/56; Rûm 30/30; Yâsîn 36/22; Zuhruf 43/27. 4 - En‘âm 6/14; Yûsuf 12/101; İbrâhim 14/10; Fâtır 35/1; Zümer 39/46; Şûrâ 42/11. 5 - En‘âm 6/102; Ra‘d 13/16; Zümer 39/62.
  • En‘âm 6/79 Hûd 11/51 İsrâ 17/51 Tâhâ 20/72 Enbiyâ 21/56 Rûm 30/30 Yâsîn 36/22 Zuhruf 43/27 En‘âm 6/14 Yûsuf 12/101 İbrâhîm 14/10 Fâtır 35/1 Zümer 39/46 Şûrâ 42/11 En‘âm 6/102 Ra‘d 13/16 Zümer 39/62
• 6 - Mâide 5/17, 18; Hıcr 15/85; Meryem 19/65; Tâhâ 20/6; Enbiyâ’ 21/16; Furkân 25/59; Şu‘arâ’ 26/24, 28; Rûm 30/8; Secde 32/4; Sâffât 37/5; Sâd 38/10, 27, 66; Zuhruf 43/85; Dühân 44/7, 38; Ahkâf 42/3; Kâf 50/38; Nebe’ 78/37. 7 - Rûm 30/30; Müzzemmil 73/18; İnfitâr 82/1. 8 - En‘âm 6/79; Hûd 11/51; Yûsuf 12/101; İbrâhîm 14/10; İsrâ’ 17/51; Tâhâ 20/72; Enbiyâ’ 21/56; Fâtır 35/1; Yâsîn 36/22; Zümer 39/46; Şûrâ 42/11; Zuhruf 43/27. 9 - Meryem 19/90; Şûrâ 42/5; Mülk 67/3.
  • Mâide 5/17 Mâide 5/18 Hicr 15/85 Meryem 19/65 Tâhâ 20/6 Enbiyâ 21/16 Furkân 25/59 Şu‘arâ 26/24 Şu‘arâ 26/28 Rûm 30/8 Secde 32/4 Sâffât 37/5 Sâd 38/10 Sâd 38/27 Sâd 38/66 Zuhruf 43/85 Duhân 44/7 Duhân 44/38 Şûrâ 42/3 Kâf 50/38 Nebe' 78/37 Rûm 30/30 Müzzemmil 73/18 İnfitâr 82/1 En‘âm 6/79 Hûd 11/51 Yûsuf 12/101 İbrâhîm 14/10 İsrâ 17/51 Tâhâ 20/72 Enbiyâ 21/56 Fâtır 35/1 Yâsîn 36/22 Zümer 39/46 Şûrâ 42/11 Zuhruf 43/27 Meryem 19/90 Şûrâ 42/5 Mülk 67/3
• 10 - Semerkandî, age., III, 98; Zemahşerî, age., III, 577. 11 - Müzzemmil 73/18; İnfitâr 82/1; İnşikâk 84/1.
  • Müzzemmil 73/18 İnfitâr 82/1 İnşikâk 84/1
• 12 - Râzî, age., XXVI, 2.
• 13 - Yazır, age., VI, 373.
• 14 - Esed, age., s. 886’da 1. not.
• 15 - Buhârî, Bed’ü’l-Halk, 7; Müslim, İman, 280; Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Necm, 3; Ahmed b. hanbel, I, 395, 398, 412, 460.
• 16 - Zemahşerî, age., III, 578.
• 17 - A‘râf 7/54. 18 - Hûd 11/107; Burûc 85/16. 19 - Enbiyâ’ 21/23. 20 - Bakara 2/20, 103, 109, 148, 259, 284; Âl-i İmrân 3/26, 29, 165, 189; Nisâ’ 4/133, 149; Mâide 5/17, 19, 40, 120; En‘âm 6/17; Enfâl 8/41; Tevbe 9/39; Hûd 11/4; Nahl 16/70, 77; Hacc 22/6, 39; Nûr 24/45; Furkân 25/54; ‘Ankebût 29/20; Rûm 30/50, 54; Ahzâb 33/27; Fâtır 35/1, 44; Fussılet 41/39; Şûrâ 42/9, 29, 50; Ahkâf 46/33; Feth 48/21; Hadîd 57/2; Haşr 59/6; Mümtehıne 60/7; Teğâbun 64/1; Talâk 65/12; Tahrîm 66/8; Mülk 67/1.
  • A‘râf 7/54 Hûd 11/107 Burûc 85/16 Enbiyâ 21/23 Bakara 2/20 Bakara 2/103 Bakara 2/109 Bakara 2/148 Bakara 2/259 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/26 Âl-i İmrân 3/29 Âl-i İmrân 3/165 Âl-i İmrân 3/189 Nisâ 4/133 Nisâ 4/149 Mâide 5/17 Mâide 5/19 Mâide 5/40 Mâide 5/120 En‘âm 6/17 Enfâl 8/41 Tevbe 9/39 Hûd 11/4 Nahl 16/70 Nahl 16/77 Hacc 22/6 Hacc 22/39 Nûr 24/45 Furkân 25/54 ‘Ankebût 29/20 Rûm 30/50 Rûm 30/54 Ahzâb 33/27 Fâtır 35/1 Fâtır 35/44 Fussilet 41/39 Şûrâ 42/9 Şûrâ 42/29 Şûrâ 42/50 Ahkâf 46/33 Fetih 48/21 Hadîd 57/2 Haşr 59/6 Mümtehine 60/7 Teğâbun 64/1 Talâk 65/12 Tahrîm 66/8 Mülk 67/1
• 21 - En‘âm 6/59; Nûr 24/61; Kasas 28/76.
  • En‘âm 6/59 Nûr 24/61 Kasas 28/76
• 22 - Bu kelimenin anlamı hakkında bk. Isfehânî, age., s. 621. Bu konudaki örnek kullanımlar için de ayrıca bk. Bakara 2/76; Fâtır 35/2.
  • Cum‘a 62/76 Fâtır 35/2
• 23 - Sebe’ 34/26. 24 - Secde 32/28-29. 25 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyâmet-Âhiret Süreci, s. 568-569.
  • Sebe' 34/26 Secde 32/29
• 26 - Semerkandî, age., III, 99.
• 27 - Benzer örnekler için bk. Yûnus 10/32; Fâtır 35/42; Câsiye 45/6, 23.
  • Yûnus 10/32 Fâtır 35/42 Câsiye 45/6 Câsiye 45/23
• 28 - Semerkandî, age., III, 99; Taberî, age., XXII, 115.
• 29 - Isfehânî, age., s. 563. 30 - Fâtır, 35/10. Benzer âyetler için bk. Nisâ’ 4/82; Münâfikûn 63/8. 31 - Sâd 38/82. 32 - Bakara 2/206. 33 - Mâide 5/54. 34 - İbrâhîm, 14/20. Benzer bir âyet için bk. Tevbe 9/128. 35 - Fussılet 41/41. 36 - Sâd 38/23. 37 - Yâsîn 36/14. Benzer bir âyet için bk. Meryem 19/81. 38 - Âl-i İmrân 3/26. ‘Azîz ve bu kökten gelen kelimelerin Kur’ân’daki kullanımları için ayrıca bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 449-451. 39 - Necm 53/19. 40 - Âl-i ‘Imrân 3/58; Yûnus 10/1; Lokmân 31/2; Yâsîn 36/2. 41 - Dühân 44/4. 42 - Zemahşerî, age., IV, 3.
  • Fâtır 35/10 Nisâ 4/82 Münâfikûn 63/8 Münâfikûn 63/8 Sâd 38/82 Bakara 2/206 Mâide 5/54 İbrâhîm 14/20 Tevbe 9/128 Fussilet 41/41 Sâd 38/23 Yâsîn 36/14 Meryem 19/81 Âl-i İmrân 3/26 Âl-i İmrân 3/51 Necm 53/19 Âl-i İmrân 3/58 Yûnus 10/1 Lokmân 31/2 Yâsîn 36/2 Duhân 44/4
• 43 - En‘âm 6/54. 44 - A‘râf 7/156.
  • En‘âm 6/54 A‘râf 7/156
• 45 - Hûd 11/10. 46 - Lokmân 31/20. 47 - Nahl 16/112, 121. 48 - İbrâhim 14/34; Nahl 16/18.
  • Hûd 11/10 Lokmân 31/20 Nahl 16/112 Nahl 16/121 İbrâhîm 14/34 Nahl 16/18
• 49 - Semerkandî, age., III, 100.
• 50 - Yûnus 10/31; Neml 27/64; Sebe’ 34/24; Zâriyât 51/22.
  • Yûnus 10/31 Neml 27/64 Sebe' 34/24 Zâriyât 51/22
• 51 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18, 62; Nisâ’ 4/87, 171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19, 46, 102, 106; A‘râf 7/59, 65, 73, 85, 140, 158; Tevbe 9/31, 129; Yûnus 10/90; Hûd 11/14, 50, 61, 84; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/52; Nahl 16/2, 22, 51; İsrâ’ 17/22, 39, 42; Kehf 18/14, 110; Tâhâ 20/8, 14, 98; Enbiyâ’ 21/21, 22, 24, 25, 43, 87, 99, 108; Hacc 22/34; Mü’minûn 23/23, 32, 116, 117; Furkân 25/25/68; Şu‘arâ’ 26/213; Neml 27/26, 60, 61, 62, 63, 64; Kasas 28/70, 71, 72, 88; ‘Ankebût 29/46; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Fussılet 41/6; Zuhruf 43/45, 84; Dühân 44/8; Ahkâf 46/28; Muhammed 47/19; Kâf 50/26; Zâriyât 51/51; Tûr 52/43; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Nisâ 4/87 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 En‘âm 6/46 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 A‘râf 7/140 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Yûnus 10/90 Hûd 11/14 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/2 Nahl 16/22 Nahl 16/51 İsrâ 17/22 İsrâ 17/39 İsrâ 17/42 Kehf 18/14 Kehf 18/110 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/14 Tâhâ 20/98 Enbiyâ 21/21 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/87 Enbiyâ 21/99 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Mü'minûn 23/116 Mü'minûn 23/117 Bakara 2/163 Âl-i İmrân 3/2 Nisâ 4/87 Şu‘arâ 26/213 Neml 27/26 Neml 27/60 Neml 27/61 Neml 27/62 Neml 27/63 Neml 27/64 Kasas 28/70 Kasas 28/71 Kasas 28/72 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/46 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/45 Zuhruf 43/84 Duhân 44/8 Ahkâf 46/28 Muhammed 47/19 Kâf 50/26 Zâriyât 51/51 Tûr 52/43 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9
• 52 - Semerkandî, age., III, 100. 53 - Mâide 5/75; En‘âm 6/95; Tevbe 9/30; Yûnus 10/34; ‘Ankebût 29/61; Rûm 30/55; Fâtır 35/3; Mü’min 40/62; Zuhruf 43/87; Münâfikûn 63/4. 54 - Râzî, age., XXVI, 4.
  • Mâide 5/75 En‘âm 6/95 Tevbe 9/30 Yûnus 10/34 ‘Ankebût 29/61 Rûm 30/55 Fâtır 35/3 Mü'min 40/62 Zuhruf 43/87 Münâfikûn 63/4
• 55 - Âl-i İmrân 3/184; En‘âm 6/33-34, 66, 147-148; A‘râf 7/64, 92, 96, 101; Yûnus 10/39, 41, 73, 74; Hûd 11/27; Yûsuf 12/110; Hıcr 15/80; Nahl 16/113; İsrâ’ 17/59; Hacc 22/42, 44; Mü’minûn 23/24-26, 33-39, 44, 48; Furkân 25/37; Şu‘arâ 26/105, 117, 123, 139, 141, 160, 176, 189; ‘Ankebût 29/18, 37; Sebe’ 34/45; Fâtır 35/4, 25, 45; Sâffât 37/127; Sâd 38/4, 12, 14; Zümer 39/25; Mü’min 40/5, 70; Kâf 50/12, 14; Kamer 54/3, 9, 18, 23, 25, 33; Mülk 67/9, 18; Hâkka 69/4; Şems 91/11, 14.
  • Âl-i İmrân 3/184 En‘âm 6/34 En‘âm 6/66 En‘âm 6/148 A‘râf 7/64 A‘râf 7/92 A‘râf 7/96 A‘râf 7/101 Yûnus 10/39 Yûnus 10/41 Yûnus 10/73 Yûnus 10/74 Hûd 11/27 Yûsuf 12/110 Hicr 15/80 Nahl 16/113 İsrâ 17/59 Hacc 22/42 Hacc 22/44 Mü'minûn 23/26 Mü'minûn 23/39 Mü'minûn 23/44 Mü'minûn 23/48 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/105 Şu‘arâ 26/117 Şu‘arâ 26/123 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/141 Şu‘arâ 26/160 Şu‘arâ 26/176 Şu‘arâ 26/189 ‘Ankebût 29/18 ‘Ankebût 29/37 Sebe' 34/45 Fâtır 35/4 Fâtır 35/25 Fâtır 35/45 Sâffât 37/127 Sâd 38/4 Sâd 38/12 Sâd 38/14 Zümer 39/25 Mü'min 40/5 Mü'min 40/70 Kâf 50/12 Kâf 50/14 Kamer 54/3 Kamer 54/9 Kamer 54/18 Kamer 54/23 Kamer 54/25 Kamer 54/33 Mülk 67/9 Mülk 67/18 Hâkka 69/4 Şems 91/11 Şems 91/14
• 56 - Mümtehıne 60/4, 6.
  • Mümtehine 60/4 Mümtehine 60/6
• 57 - Bakara 2/210; Âl-i İmrân 3/109; Enfâl 8/44; Hacc 22/76; Fâtır 35/4; Hadîd 57/5. 58 - En‘âm 6/159; Hûd 11/123; Hacc 22/41; Rûm 30/4; Lokmân 31/22; Şûrâ 42/43, 53.
  • Bakara 2/210 Âl-i İmrân 3/109 Enfâl 8/44 Hacc 22/76 Fâtır 35/4 Hadîd 57/5 En‘âm 6/159 Hûd 11/123 Hacc 22/41 Rûm 30/4 Lokmân 31/22 Şûrâ 42/43 Şûrâ 42/53
• 59 - Nisâ’ 4/77. 60 - Nahl 16/96; Kehf 18/46; Meryem 19/76.
  • Nisâ 4/77 Nahl 16/96 Kehf 18/46 Meryem 19/76
• 61 - Yazır, age., VI, 374.
• 62 - Semerkandî, age., III, 100; Taberî, age., XXII, 116-117; Zemahşerî, age., III, 581.
• 63 - Bakara 2/34; Hıcr 15/31; Tâhâ 20/116. 64 - Bakara 2/168, 208; Nisâ’ 4/101; En‘âm 6/142; A‘râf 7/22; Yûsuf 12/5; İsrâ’ 17/53; Kehf 18/50; Tâhâ 20/117; Kasas 28/19; Fâtır 35/6; Yâsîn 36/60; Zuhruf 43/62.
  • Bakara 2/34 Hicr 15/31 Tâhâ 20/116 Bakara 2/168 Bakara 2/208 Nisâ 4/101 En‘âm 6/142 A‘râf 7/22 Yûsuf 12/5 İsrâ 17/53 Kehf 18/50 Tâhâ 20/117 Kasas 28/19 Fâtır 35/6 Yâsîn 36/60 Zuhruf 43/62
• 65 - İbrâhim 14/22. 66 - Bakara 2/268. 67 - A‘râf 7/16-17; Hıcr 15/39-40; İsrâ’ 17/62-65; Sâd 38/82-83.
  • İbrâhîm 14/22 Bakara 2/268 A‘râf 7/17 Hicr 15/40 İsrâ 17/65 Sâd 38/83
• 68 - Bakara 2/175, 221, 263, 268; Âl-i İmrân 3/133, 136, 157; Nisâ’ 4/96; Mâide 5/9; Enfâl 8/4, 74; Hûd 11/11; Ra‘d 13/6; Hacc 22/50; Nûr 24/26; Ahzâb 33/35; Sebe’ 34/4; Fâtır 35/7; Yâsîn 36/11; Fussılet 41/43; Muhammed 47/15; Feth 48/29; Hucürât 49/3; Necm 53/32; Hadîd 57/20, 21; Mülk 67/12; Müddessir 74/56. 69 - Semerkandî, age., I, 175; Taberî, age., III, 64; Zemahşerî, age., I, 304; Râzî, age., VII, 48-49. 70 - Hûd 11/11; İsrâ’ 17/9; Fâtır 35/7; Hadîd 57/7; Mülk 67/12.
  • Bakara 2/175 Bakara 2/221 Bakara 2/263 Bakara 2/268 Âl-i İmrân 3/133 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/157 Nisâ 4/96 Mâide 5/9 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hûd 11/11 Ra‘d 13/6 Hacc 22/50 Nûr 24/26 Ahzâb 33/35 Sebe' 34/4 Fâtır 35/7 Yâsîn 36/11 Fussilet 41/43 Muhammed 47/15 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Necm 53/32 Hadîd 57/20 Hadîd 57/21 Mülk 67/12 Müddessir 74/56 Hûd 11/11 İsrâ 17/9 Fâtır 35/7 Hadîd 57/7 Mülk 67/12
• 71 - Bakara 2/212; Âl-i İmrân 3/14; En‘âm 6/122; Tevbe 9/37; Ra‘d 13/33; Muhammed 47/14. 72 - Yûnus 10/12; 73 - Mü’min 40/37. 74 - Feth 48/12. 75 - En‘âm 6/43; Enfâl 8/48; Hıcr 15/39; Nahl 16/63; Neml 27/24; ‘Ankebût 29/38. 76 - Fussılet 41/25. 77 - En‘âm 6/137. 78 - Neml 27/4.
  • Bakara 2/212 Âl-i İmrân 3/14 En‘âm 6/122 Tevbe 9/37 Ra‘d 13/33 Muhammed 47/14 Yûnus 10/12 Mü'min 40/37 Fetih 48/12 En‘âm 6/43 Enfâl 8/48 Hicr 15/39 Nahl 16/63 Neml 27/24 ‘Ankebût 29/38 Fussilet 41/25 En‘âm 6/137 Neml 27/4
• 79 - Hıcr 15/16; Sâffât 37/6; Fussılet 41/12; Kâf 50/6; Mülk 67/5. 80 - Hucürât 49/7.
  • Hicr 15/16 Sâffât 37/6 Fussilet 41/12 Kâf 50/6 Mülk 67/5 Hucurât 49/7
• 81 - Yazır, age., VI, 377. 82 - Semerkandî, age., III, 100.
• 83 - Taberî, age., XXII, 118.
• 84 - Benzer mesajlar için bk. Bakara 2/284; Âl-i İmrân 3/129; Mâide 5/18, 40; Ra‘d 13/27; İbrâhîm 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Fâtır 35/8; Feth 48/14; Müddessir 74/31. 85 - Bakara 2/142, 213, 272; Mâide 5/16; En‘âm 6/88; Yûnus 10/25; Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Nûr 24/35, 46; Kasas 28/56; Fâtır 35/8; Zümer 39/23; Şûrâ 42/13; Müddessir 74/31.
  • Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/129 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Fâtır 35/8 Fetih 48/14 Müddessir 74/31 Bakara 2/142 Bakara 2/213 Bakara 2/272 Mâide 5/16 En‘âm 6/88 Yûnus 10/25 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Nûr 24/35 Nûr 24/46 Kasas 28/56 Fâtır 35/8 Zümer 39/23 Şûrâ 42/13 Müddessir 74/31
• 86 - Yazır, age., VI, 377.
• 87 - Kehf 18/29; Teğâbun 64/2; İnsân 76/3.
  • Kehf 18/29 Teğâbun 64/2 İnsân 76/3
• 88 - Kehf 18/29; Teğâbun 64/2; Müzzemmil 73/19; Müddessir 74/37, 55; İnsân 76/3, 29; ‘Abese 80/12; Tekvîr 81/28. 89 - Meryem 19/76; Hacc 22/16; Muhammed 47/17; Teğâbun 64/11; Müddessir 74/31.
  • Kehf 18/29 Teğâbun 64/2 Müzzemmil 73/19 Müddessir 74/37 Müddessir 74/55 İnsân 76/3 İnsân 76/29 ‘Abese 80/12 Tekvîr 81/28 Meryem 19/76 Hacc 22/16 Muhammed 47/17 Teğâbun 64/11 Müddessir 74/31
• 90 - Bakara 2/272; Kasas 28/56. 91 - Bakara 2/272; ‘Abese 80/7.
  • Bakara 2/272 Kasas 28/56 Bakara 2/272 ‘Abese 80/7