Câsiye Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 37 âyetten oluşan, adını 28. âyette zikredilen ve “diz çöken” anlamındaki جَاثِيَة câsiyeh kelimesinden alan Câsiye sûresi, inişe göre 85, resmî sıralamada ise 45. sûredir.

Câsiye sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Dühân sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “başlangıç harflerinin hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Dühân 1; Câsiye 1); “vahyin kaynağı” (Dühân 3-8; Câsiye 2); “Yüce Allah’ın kâinata mutlak hükümranlığı” (Dühân 38-39; Câsiye 5, 12-13, 22); “inkârcıların mahşerdeki diriltilmeyi inkâr etmeleri” (Dühân 34-35; Câsiye 24); “Yüce Allah’ın dirilten, öldüren ve mahşerde herkesi toplayacak olan kudret oluşu” (Dühân 8, 40; Câsiye 26); “İsrailoğullarına yer verilmesi” (Dühân 30-33; Câsiye 16-17); “kâinatta her şeyin bir anlam ve amaç için yaratıldığı” (Dühân 38-39; Câsiye 22); “cennetliklere ve cehennemliklere yönelik bilgilendirmeler” (Dühân 43-57; Câsiye 30-31) gibi konularda ortak mesajlar içermektedir.

Câsiye sûresi, mukatta‘a harfleri, vahyin Yüce Allah’ın katından oluşu gerçeği ile başlamakta, ardından insanların yaratılışındaki ibretler, gece-gündüz ve kâinattaki mutlak ilahi kudret, inkârcıların vahye karşı olumsuz ve alaycı tavırları ile mahşerde kendilerini bekleyen korkunç azaba dair bilgiler dile getirilmektedir.

12. âyetten itibaren, gemilerin ve göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin insan hizmetine verilişi, sorumlulukların şahsi olduğu, İsrailoğullarına yönelik bildirimler, Hz. Peygamber’e verilen bu şeriata uymanın gerekliliği, inkârcıların onlara hiçbir zarar veremeyecekleri, birbirlerinin dostları olduğu, Yüce Allah’ın ise muttakilerin dostu olduğu, vahyin çeşitli özellikleri ile iyilerle kötülerin hayatlarının da ölümlerinin de bir olmayacağı gibi konular ele alınmaktadır.

22. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın her şeyi belli bir amaç için yarattığı, herkese dünyada yapıp ettiklerini karşılığının verileceği, heva ve arzularını ilah edinenlerin sapkınlığı, “dehr” denen zamana inananların bulunduğu, oysa Yüce Allah’ın bütün mahlûkata dair mutlak hükümranlığı ifade edilmektedir.

27. âyetten itibaren, mahşer şartlarında hak ve hakikatı iptal edenlerin ziyana uğrayacakları, her ümmetin diz çökmüş vaziyette duracakları, herkesin kendi kitabına çağrılacağı, iman edenlerin cennete girecekleri, diğerlerinin ise kibirlerinin ve suçlarının karşılığını görecekleri bildirilmektedir.

32. âyetten itibaren, Son Saat’le ilgili inkârı veya şüphesi bulunanların sözleri ele alınmakta, mahşeri unutanların o gün bu gerçekle yüzleşecekleri bildirilmekte, alaycılık edenlerin bunun hesabını verecekleri ifade edilmekte, göklerin, yerin, bütün âlemlerin Rabbi olan Yüce Allah’ın hamde layık olduğu, göklerde ve yerde büyüklenmenin sadece O’nun hakkı olduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 21-26. âyetlerinde kötülerle iyilerin ölümlerinde ve hayatlarında bir tutulmalayacağını, her şeyi bir amaç için yarattığını, herkese yaptığının karşılığının verileceğini, inkarcıların tutarsızlıklarını, kendi erişilmez ve eşsiz kudretini dile getirmektedir.

a) Bir Mukayese ve İnkarcıların Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 21-23. âyetlerinde bir mukayese yer vererek “Kötülük işleyenler ölümlerinde ve hayatlarında kendilerini, inanıp iyi ameller işleyenlerle bir mi tutacağımızı sandılar? Ne kötü hüküm veriyorlar!” buyurmakta, peşinden gökleri ve yeri bir amaç ile yarattığını, böylece herkese dünyada kazandığının karşılığının verileceğini, hiç kimsenin haksızlığa uğratılmayacağını ifade etmektedir.

Ardından, ilâhî bir güce ve bu hayattan sonrasına inanmayanlarla ilgili şöyle bir beyana yer verilmektedir: “İlâhını arzusu edineni ve Allah’ın (kendi katındaki) bir bilgiye göre saptırdığı, kulağını ve kalbini mühürlediği ve gözünün üstüne de perde çektiği kişiyi gördün mü! Şimdi onu Allah’a rağmen doğru yola kim eriştirebilir ki! Hâla (gerçeği) hatırlamayacak mısınız?”

ı. İyilerle Kötülerin Bir Tutulmaması

اَمْ حَسِبَ الَّذ۪ينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّـَٔاتِ اَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَوَآءً مَحْيَاهُمْ وَمَمَاتُهُمْ سَآءَ مَا يَحْكُمُونَ “Yoksa kötülük işleyenler ölümlerinde ve hayatlarında kendilerini, iman edip iyi işler yapanlarla bir mi tutacağımızı sandılar? Ne kötü hüküm veriyorlar!”

Âyetteki اَمْ حَسِبَ em hasibe fiili “yoksa sandı mı”; الَّذ۪ينَ اجْتَرَحُوا ellezîne’cterahû fiili “sürekli yapanlar, işleyenler”; السَّيِّـَٔات es-seyyiâti kelimesi “kötülükler”;اَنْ نَجْعَلَهُمْ en nec‘alehum ifadesi “onları kılacağımızı, yapacağımız”; كَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا kellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlar gibi”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş, yapmış (olanlar gibi)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “sâlih ameller işleyenler, iyi işler yapanlar gibi”; سَوَآء sevâen kelimesi “bir, eşit”; مَحْيَاهُمْ mahyâhum ifadesi “onların hayatlarını”;وَمَمَاتُهُمْ ve memâtühum ifadesi “ve onların ölümlerini”; سَآءَ sâe fiili “ne kadar da kötüdür, ne kadar kötü”;مَا يَحْكُمُونَ mâ yahkümûne ifadesi ise “hüküm verdikleri şey(ler)” demektir.

Burada inkarcıların bir kanaati reddedilerek onların hayat ve ölümlerinin müminlerle eşit tutulmayacağı bilgisi gündeme getirilmektedir.

1. اَمْ حَسِبَ الَّذ۪ينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّـَٔاتِ اَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَوَآءً مَحْيَاهُمْ وَمَمَاتُهُمْ “Yoksa kötülük işleyenler ölümlerinde ve hayatlarında kendilerini, iman edip iyi işler yapanlarla bir mi tutacağımızı sandılar? Ne kötü hüküm veriyorlar!” Yüce Allah kâfirlerin birbirleriyle ilişkilerini ve buna karşılık vahyin insanlara sunduğu hakikatleri ifade ettikten sonra, bu defa inkârcıların yanlış bir kanaatini dile getirmekte ve onların hayatlarını da ölümlerini de bir tutmayacağını haber vermektedir.

Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اجْتَرَحُوا icterahû fiili “sürekli yapmak”, “peşinden gitmek”, “ısrarla sürdürmek”, “kazanmak” gibi anlamlar çermekte, beraberinde kullanılan السَّيِّـَٔات es-seyyiât “kötülükler” kelimesi gereği bunların günaha battıklarını ifade etmektedir.

a) Bu âyetin müşriklerden Utbe, Şeybe ve Velîd b. Muğîra’nın müslümanlardan Hz. Ali, Hz. Hamza ve Ebû Ubeyde veya Uyeyne b. Hâris için söylediği şu söze cevap olarak indirildiği rivayet edilmektedir: “Allah’a yemin olsun ki siz hiçbir hak ve hakikat üzere değilsiniz. Sizin söylediğiniz hak olsa bile dünyada bizim durumumuz nasıl sizden üstün ve ileri ise âhirette de ileri olacaktır.”(1) Bu rivayet âyete uygun görünse de iniş sebebinin özel oluşu mesajın genel olmasına engel değildir. Zaten âyette isim verilmemesinin sebebi de mesajın evrensele taşınmasıdır.

Daha önce yorumladığımız Câsiye 45/14. âyette dile getirildiği üzere, müminlerin onları bağışlaması emri var diye Yüce Allah’ın da onları hem hayatlarında, hem de mahşerde müminlerle bir tutacağı beklentisinde olmalarının derin ve korkunç bir hata olduğu ifade edilmek istenmektedir.

Âyetteki اَمْ em edatı her ne kadar soru edatı olsa da burada maksat inkârî bir soru sormaktır ve meselenin onların düşündüğü gibi olmadığı ifade edilmek istenmektedir. Yüce Allah takva sahiplerini dost edindiği gibi inkarcıları kesinlikle dost edinmeyeceğini bu şekilde ilan etmiş olmaktadır.

Secde 32/18’de de ifade ettiğimiz üzere şöyle buyrulmaktadır: “Mümin olan kişi, yoldan çıkmış kimse gibi midir? (Elbette) bir olamazlar.” Önemine binaen ve bir müslüman duruşunun doğru anlaşılması amacıyla orada yaptığıız açıklamaları burada da hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

Yüce Allah mümin ile fasığın bir olamayacağını ilan ederek, dünyada ve âhirette aynı muameleye tâbi tutulmayacaklarını beyan etmektedir. Burada sözü edilen mü’min Yüce Allah’a ve O’nun bütün buyruklarına gönülden iman edip teslim olan kişi, fâsık ise bunun zıddına inkârı tercih eden kişidir.

b) Burada öncelikli olarak âhirette ödül veya ceza noktasında müminlerle fasıkların, iman edenlerle sürekli kötülük işleyenlerin bir tutulmayacakları mesajının verilmek istendiği anlaşılmaktadır. Burada konunun üç yönünün bulunduğunu söylemeliyiz:

ı. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette eşit olmayacağı ilk söylenen şey onların مَحْيَاهُمْ mahyâhum yani “hayatları”dır. Mahşerde güzel akıbetin yaşanmasında belirleyici olan en önemli unsurlardan birisi, mümin bir insanın dünya hayatında fasık biri gibi yaşamaması, onunla aynı görüntüyü vermemesi gerektiğini de öğretmesidir.

Âl-i İmrân 3/179, ‘Ankebût 29/2-3, Kıyâmet 75/36 gibi âyetlerde verilen mesajlarla yorumunu yapmakta olduğumuz Câsiye 45/21. âyette verilen mesajın bir bölümünü birlikte anlamak gerektiğinde şüphe yoktur. Mümin ve müslüman olan kişinin dünya hayatındaki duruşu, fasık birinden, sürekli kötülük işleyenlerden elbette ve elbette farklı olmalı, eşit bir görüntü vermemelidir.

ıı. Âyette geçen مَمَاتُهُمْ memâtühum “ölümleri” ifadesi gereği iki grubun bir ve aynı olmayacağı beyan edilen konu öncelikle “ölüm anları”yla ilgilidir. Bu mesele hakkında Nahl 16/28’de zalimlerin ölüm anı hakkında şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerine zulmederlerken canlarını meleklerin aldığı kimseler ‘Biz hiçbir kötülük yapmıyorduk ki’ diyerek teslim olurlar. (Melekler onlara şöyle diyeceklerdir:) Hayır, Allah, sizin yaptıklarınızı elbette çok iyi bilendir.”

Buna karşılık Nahl 16/32’de muttakilerin ölüm anı hakkında da şu bilgiler verilmektedir: “(Muttakiler) meleklerin, ‘Size selâm olsun. Yapmış olduğunuz (iyi) işlere karşılık cennete girin’ diyerek tertemiz olarak canlarını aldığı kimselerdir.” İşte bu iki âyet insanların ölüm anlarında iman durumlarına göre bir hal yaşayacakları ifade edilmektedir.

ııı. Âyetin dünya hayatı ve ölüm anıyla ilgili yorumuna böylece kısaca değindikten sonra şimdi de âyetin mahşerle ilgili mesajına dair bazı âyetleri hatırlatmak istiyoruz:

Kalem 68/35’te de açıkladığımız üzere, Yüce Allah bu âyette insanoğlunun mahşerde iki ana grup halinde değerlendirileceğini, bir grubun Müslüman, diğerinin ise mücrimlerden oluşacağını ifade etmektedir. Benzer bir mukayese Sâd 38/28’de de yapılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Câsiye 45/21’de de geçtiği gibi, dünya hayatında sürekli günah işleyen, isyan içerisinde olan, Allah’ın emir ve yasaklarına riayet etmeyen suçlu ve günahkâr kişilerin, sadece Yüce Allah’a boyun eğen, sadece O’na kulluk eden, O’nun emir ve yasaklarına riayet eden kişilerle bir tutulmayacağı bu âyette “inkârî soru” olarak gündeme getirilmektedir.

Esasında bu tür sorular cevabı bünyesinde bulunduran ifadelerdir. Anlaşılan o ki, Yüce Allah mahşerde Müslümanlar ile suçluları hiçbir şekilde bir veya eşit tutmayacaktır. Önceki âyet grubunda da dile getirildiği üzere, Müslüman ve muttakîler için nimet cennetleri vaadedilirken, kâfirlere en büyük azabın uygulanacağı beyan edilmektedir.

Kehf 18/36, Meryem 19/77 ve Fussılet 41/50’de de hatırlatıldığı üzere, müşrikler dünya hayatında Müslümanlardan daha iyi durumda olduklarını ifade ederek, mahşerde de çok daha iyi bir akıbetlerinin ve daha fazla nimetlerinin bulunacağını iddia ediyorlardı.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda dile getirilen ve cevaplanan husus budur; yani mesele hiçbir şekilde onların iddia ettiği gibi gerçekleşmeyecektir. Hayatları da ölümleri de diriltilmeleri de mahşer süreçleri de asla ve asla bir olmayacaktır. Mü’min 40/51-52’de verilen mesaj Câsiye suresindeki bu âyetle örtüşmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bu tür mukayeseler Âl-i İmrân 3/106-107, Yûnus 10/34-35, Hûd 11/16-17, Ra‘d 13/17, 19, Kasas 28/61, Secde 32/18-20, Fâtır 35/19-22, Zümer 39/8-9, Sâd 38/28, Câsiye 45/21, Muhammed 47/14, Mülk 67/22, Kalem 68/35-42, ‘Abese 80/38-42 gibi âyetlerde de gündeme getirilmekte ve muhatapların iyilerden olması istenmekte, kötülerden olmaması arzu edilmektedir. Çünkü iyilere sevap ve cennet vaadedilmişken kötülerin gideceği yer maalesef ateş azabının yeri olan cehennemdir.

Sonuçta verilmek istenen mesajı şu şekilde özetleyebiliriz: İnkarcıların yaşantıları nasılsa ölümleri ve âhiretleri de ona uygun gerçekleşir. Müminlerin de hayatları nasılsa ölüm anları ve sonrasında yaşayacakları akıbet de ona uygun olur. Nitekim bir rivayette mümin bir kişinin iman üzere diriltileceği, münafığın da münafıkça diriltileceği nakledilmektedir.(2)

İmâm Mücâhid’in de “Mümin dünyada da âhirette de mümindir; kâfir de hem dünada hem âhirette kafirdir” dediği aktarılmaktadır.(3) Rabbimiz bizleri de hayatı istikamet üzere olup âhiretleri hayır ve ödülle şekillendirilenlerden eylesin.

2. سَآءَ مَا يَحْكُمُونَ “Ne kötü hüküm veriyorlar!” Âyetin sonunda yer alan “Ne kötü hüküm veriyorlar!” ifadesinin benzerleri müşriklerin ve inkarcıların kanaatleri bağlamında çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(4) “Kötü hüküm vermek” ifadesi aslında verilen hükmün delilden yoksun olduğunu ortaya koymayı amaçlamakta, böyle yalan yanlış hüküm vermemeleri için müslümanlar özellikle uyarılmış olmaktadır.

ıı. Yaratılışta Bir Amacın Varlığı

وَخَلَقَ اللّٰهُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ بِالْحَقِّ وَلِتُجْزٰى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Allah gökleri ve yeri bir amaç ile yaratmıştır. Böylece herkese kazandığının karşılığı verilecektir. Onlara haksızlık edilmeyecektir.”

Âyetteki وَخَلَقَ ve haleka fiili “ve yaratmıştır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; السَّمٰوَاتِ es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda kelimesi “ve yeri, yeryüzünü”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile”; وَلِتُجْزٰى ve li tüczâ ifadesi “ve karşılık verilsin diye”; كُلُّ نَفْسٍ küllü nefsin tamlaması “herkese”; بِمَا كَسَبَتْ bimâ kesebet ifadesi “kazandıklarına karşılık”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar, onlara”; لَا يُظْلَمُونَ lâ yuzlemûne edilgen fiili ise “(kendilerine) zulüm, haksızlık edilmeyecektir” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mahlûkatı bir amaç için yarattığı ve herkese dünyada yapıp ettiklerinin karşılığının mahşerde verileceği gündeme getirilmektedir.

1.وَخَلَقَ اللّٰهُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ بِالْحَقِّ “Allah gökleri ve yeri bir amaç ile yaratmıştır.” Yüce Allah inkârcılarla müminleri hayatlarında da sonrasında da bir tutmayacağını beyan ettikten sonra, mahlukatı bir anlam ve amaç için yarattığını ifade etmektedir. Mahlûkatın bir anlam ve amaç için yaratıldığı gerçeğiyle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/191, En‘âm 6/73, Yûnus 10/5, İbrâhîm 14/19, Hıcr 15/85, Nahl 16/3, ‘Ankebût 29/44, Rûm 30/8, Sâd 38/27, Zümer 39/5, Dühân 44/39, Ahkâf 46/3 ve Teğâbun 64/3’te de ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

2. وَلِتُجْزٰى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Böylece herkese kazandığının karşılığı verilecektir. Onlara haksızlık edilmeyecektir.” Yüce Allah mahlukatı bir amaç için yarattığını beyan ettikten sonra, herkesin dünyada yapıp ettiği yani kazandığı her ne varsa onun karşılığının kendisine verileceğini ve hiçkimseye haksızlık edilmeyeceğini haber vermektedir. Kur’ân’da bu konuda pek çok âyet vardır(5) ve âhiret yurdunun haksızlık yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı bir adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.(6)

Konuyla ilgili olarak Nahl 16/111’de şöyle buyrulmaktadır: “Gün (gelecek), herkes kendi canını kurtarmak için uğraşmak üzere (huzura) gelecektir. Herkese yaptığının tam karşılığı eksiksiz ödenecektir; onlara asla zulmedilmeyecektir.” Yüce Allah insanların dünyada yapıp ettikleri her ne varsa onların tam karşılığının kendilerine verileceğini, hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık edilmeyeceğini bildirmektedir. Necm 53/39-41’de de geçtiği üzere, insanlar kendi yaptıklarını görecekleri için onlara yönelik herhangi bir haksızlıktan söz edilemez.

Yüce Allah âyetin وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Onlara haksızlık edilmeyecektir” cümlesinde hiç kimseye haksızlık yapılmayacağını ilan etmektedir. “Muhakkak ki Allah insanlara hiçbir şekilde zulmetmez; fakat insanlar kendilerine zulmederler” mealindeki Yûnus 10/44’te de açıkladığımız gibi, burada Yüce Allah’ın kullarına karşı tutumu ve insanların kendilerine karşı haksızlık etmeleri gündeme getirilmektedir. Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/40’ta şöyle buyrulmaktadır: “Allah (hiç kimseye veya hiçbir şeye) zerre kadar bile olsa haksızlık etmez.”

Burada ilk muhataplar müşrikler olduğu için hitabın da öncelikle onlara yönelik olarak anlaşılması gerekmektedir. Ancak mesajı bütün insanları içerecek şekilde evrensel manada anlamakta herhangi bir sakınca da yoktur. Yüce Allah’ın insanlara yapılmayacağını haber verdiği haksızlık elbette hem dünyada hem de âhirette hak ettiklerini kendilerine tastamam vereceğiyle ilgilidir. Hak ettikleri ödüller veya nimetler her ne ise Yüce Allah onu hak sahiplerine eksiksiz verir.

Başkalarının yaptığı kötülükleri diğerlerinin üzerine sorumluluk olarak yazmaz; birinin suçunun cezasını başkasına yüklemez. Yarattığı mahlûkata hak etmediklerini yapmaz; onları hak etmedikleriyle asla ve asla cezalandırmaz. İmanlarını ve amellerini eksiltip zayi etmez; uyguladığı birtakım imtihanlar hariç, hak etmedikleri sıkıntılarla da onları başbaşa bırakmaz.

ııı. Arzularını İlah Edinenleri Akıbeti

اَفَرَاَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ اِلٰهَهُ هَوٰيهُ وَاَضَلَّهُ اللّٰهُ عَلٰى عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلٰى سَمْعِه۪ وَقَلْبِه۪ وَجَعَلَ عَلٰى بَصَرِه۪ غِشَاوَةً فَمَنْ يَهْد۪يهِ مِنْ بَعْدِ اللّٰهِ اَفَلَا تَذَكَّرُونَ “Arzusunu ilahı edineni ve Allah’ın (kendi katındaki) bir bilgiye göre saptırdığı, işitme (duyu)sunu ve kalbini mühürlediği ve gözünün üstüne de perde çektiği kişiyi gördün mü? Şimdi onu, Allah’a rağmen kim doğru yola ulaştırabilir ki! (Gerçeği) hatırlamayacak mısınız?”

Âyetteki اَفَرَاَيْتَ eferayte ifadesi “gördün(üz) mü, düşündün(üz) mü”; مَنِ اتَّخَذَ men ittehaze ifadesi “edinen kişiyi”; اِلٰهَهُ ilâhehû tamlaması “onun ilahını, ilahı”; هَوٰيهُ hevâhu tamlaması “onun arzusu”; وَاَضَلَّهُ ve edallehû ifadesi “ve onu saptırmıştır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; عَلٰى عِلْمٍ ‘alâ ‘ılmin ifadesi “bir bilgiye göre”; وَخَتَمَ ve hateme fiili “ve mühürledi(ği kişiyi)”; عَلٰى سَمْعِه۪ ‘alâ sem‘ıhî ifadesi “onun kulaklarını”; وَقَلْبِه ve kalbihî ifadesi “ve onun kalbini”; وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve yaptı(ğı), kıldı(ğı), yarattı(ğı kişiyi)”; عَلٰى بَصَرِه۪ ‘alâ basadihî ifadesi “onun gözlerine”; غِشَاوَةً ğışâveten kelimesi “perde”; فَمَنْ يَهْد۪يهِ fe men yehdîhi ifadesi “kim onu hidayete erdirebilir ki”; مِنْ بَعْدِ اللّٰهِ min ba‘dillâhi ifadesi “Allah’ın sonrasında, Allah’a rağmen”; اَفَلَا تَذَكَّرُونَ efelâ tezekkerûne ifadesi ise “hâlâ (gerçeği) hatırlamayacak mısınız?” demektir.

Burada ilahını hevasına dönüştüren kişinin nasıl bir akıbeti hak ettiğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.اَفَرَاَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ اِلٰهَهُ هَوٰيهُ “Arzusunu ilahı edineni gördün mü?” Bu ifadenin bir benzerinin geçtiği Furkân 25/43’te gerekli açıklamaları yaptığımız için burada benzer şeyleri tekrarlamayacak, sadece kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Buradaki اَرَاَيْتَ eraeyte ifadesi “gördün(üz) mü?”, “bir düşün(ün) bakalım”, “düşünsen(iz)e bir”, “göz önüne getirsen(iz)e bir” gibi ifadelerle tercüme edilebilir. Burada muhatap ilk etapta Hz. Peygamber olsa da maksat evrensel manada herkestir. Bu yüzden tercümeyi çoğul yapmayı tercih ettik.

Âyetin ilk cümlesi hakkında iki temel yaklaşım söz konusudur:

a) Bu cümleyi farklı şekilde tercüme etmemizin sebebi, buradaki “muhatapların hiçbir şeye inanmayan kişiler olmaması”dır. Hem Furkân sûresi hem de Câsiye sûresi Mekke dönemi sûrelerinden olduğu için, genelde muhatapların “ateist” anlamda “inkârcı” değil, “müşrik” oldukları bilinmektedir.

Bu nedenle onların, “hevâsını ilâh edinmeleri”nden ziyade, “ilâhını hevâlarına dönüştürmeleri”nden söz edilebilir. Bunun anlamı, ilâha inanmalarına rağmen, onun dediğini ve kararlarını kabul etmek yerine, ona akıl vermeye kalkışmalarıdır. Hem peygamber gönderme sistemini, hem de risaletle gönderdiği esasları benimsemeyerek, hayatlarına adeta Yüce Allah’ı karıştırmak istememeleridir.

Günüzümdeki “deist”lere benzer şekilde müşrikler için de Allah mutlak yaratıcıdır; ancak kullarının işine de karışmamalıdır. Bu işler için başka aracı ilâhlar edinerek, onlara görevlerini, yetki alanlarını ve kararlarını öğreten bir hadsizlik içerisine girmişlerdi. “İlâhını hevâsı edinen kişi”, Allah’ın dediği gibi yaşayan değil, nasıl yaşaması gerektiğini Allah’a söyletmeye çalışan kişidir.

Bu tip bir insan için ilâh vardır; ancak hevâsı ilâhından öncedir ve önemlidir. Dahası bunlar Allah’a teslim olanlar değil, Allah’ı teslim almaya çalışanlardır. İlâhlık meselesinde tek ilâhla da yetinmeyip, şirketleşmeyi tercih edenlerdir. Bu nedenle kendilerine “müşrik” denilmiştir.

b) Bu cümle, büyük çoğunlukla “Hevâsını ilah edineni gördün mü?” şeklinde tercüme edilmektedir. Bu durumda maksat, arzuların tanrılaştırılmasının kınanmasıdır. Râzî’nin beyanına göre, اِلٰهَهُ ilâhehû kelimesinin هَوٰيهُ hevâhü ifadesinin önüne gelmesi bir takdîm-te’hîr’dir ve cümlenin manasına “vurgu” katmaktadır.(7) Söylenmek istenen şudur: “Bu tip insanlar kendi hevâlarından başka hiçbir şeye itibar etmezler.” Bağlama bağlı kalmaksızın, evrensel anlamda bütün muhataplar düşünüldüğünde bu tercüme de elbette doğrudur.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Câsiye 45/23-24’teki ifadelere bakıldığında bu yaklaşımın da çok önemli olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim orada Yüce Allah’ın bu insanı kendi tercihi doğrultusunda bir bilgiye dayalı olarak saptırdığı, kulağını ve kalbini mühürlediği, gözlerine perde çektiği beyan edildikten sonra, böylelerinin dünya hayatından başka bir şeye inanmadıkları, bilgisizce dehre taptıkları ifade edilmektedir. Durum böyle olunca, bu tip insanların hevâsını ilâh edindiklerini söylemek daha doğrudur; çünkü onlar zaten Yüce Allah’a değil, zamana inanmaktadırlar.

“Allah’ın dışında kendi keyfine ve bencil yargılarına uyan kişiden daha sapık hiç kimsenin olmayacağı”nın beyan edildiği âyetle,(8) yorumunu yapmakta olduğumuz âyet benzer mesajlar vermektedir. Yüce Allah’a teslim olmayanlar, arzularına teslim oluyorlar veya hevâları onları teslim alıyor demektir. Her iki durumda da “Allah kavramı” onların hayatında devre dışı kalmaktadır.

“Hevâya tâbi olmamak” çok önemli bir uyarıdır; çünkü Kur’ân’ın beyanına göre, hevâya uyanlar Allah yolundan saparlar; mahşer yargılamasını unuttukları için de onlar için şiddetli bir azap vardır.(9) Kur’ân’ın beyanına göre, kişinin kendi hevâsına uymaması gerektiği gibi, başka sapkın insanların hevâsına da tâbi olmaması gerekmektedir.(10)

2. وَاَضَلَّهُ اللّٰهُ عَلٰى عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلٰى سَمْعِه۪ وَقَلْبِه۪ وَجَعَلَ عَلٰى بَصَرِه۪ غِشَاوَةً “Allah’ın (kendi katındaki) bir bilgiye göre saptırdığı, işitme (duyu)sunu ve kalbini mühürlediği ve gözünün üstüne de perde çektiği kişiyi (gördün mü?)” Yüce Allah ilahını hevasına dönüştüren veya heva ve heveslerini ilah edinenlerden söz ettikten sonra, kendi erişilmez bilgisi gereği bu insanların sapma kararını onayladığını, kulaklarını ve kalplerini mühürlediğini, gözlerine de perde çektiğini haber vermektedir. Burada verilmek istenen mesaj Kehf 18/28’de verilmek istenenle benzeşmektedir.

a) وَاَضَلَّهُ اللّٰهُ عَلٰى عِلْمٍ “Allah (kendi katındaki) bir bilgiye göre onu saptırmıştır.” Burada “önce” mühürleme ve perdeleme, “sonra”sında saptırma yoktur; aksine hevasını ilah edinen kişinin bu tercihi onaylanmakta, kararına izin verilmekte ve onaylanmaktadır. Çünkü وَاَضَلَّهُ اللّٰهُ ve edallehüllâhu “Allah onu saptırdı” ifadesindeki hû zamiri önceki cümlede sözü edilen ve “ilahını hevasına dönüştüren ya da hevasını ilah edinin kişiyi” göstermektedir. Demek ki kişinin tercihi “sebep”, saptırılması veya sapıklıkta bırakılması ise “sonuç”tur.

Âyette geçen عَلٰى عِلْمٍ ‘alâ ‘ılmin ifadesi tıpkı A‘râf 7/52 ve Dühân 44/32’de olduğu gibi Yüce Allah’a nispet edilebilir ki öncelikli tercih de bu istikamettedir.(11) Ancak bu ifade diğerlerinden farklı olarak saptırılan veya sapıklığı onanan kişiye de nispet edilebilir.(12) Bu durumda hevasını ilah edinen bu kişilerin gerçeği bilmesine rağmen o sapkınlığı tercih ettiği beyan edilmiş olmaktadır.

b) وَخَتَمَ عَلٰى سَمْعِه۪ وَقَلْبِه۪ وَجَعَلَ عَلٰى بَصَرِه۪ غِشَاوَةً “Kulağını ve kalbini mühürlemiş ve gözünün üstüne de perde çekmiştir.” “Kalplerin Mühürlenmesi” meselesini Bakara 2/7 ve A‘râf 7/100’de geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim:

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde kalplerin mühürlenmesinden söz edilmektedir. Bu çok önemli bir konudur ve eğer doğru anlaşılmazsa Kur’ân’da bu meseleyle ilgili âyetler yanlış yorumlanacağı gibi çok önemli yanlış bakışların meydana gelmesine ve insan iradesinin anlamsızlaştırılmasına yol açan yorumlara varılmaktadır.

Yüce Allah’ın kalpleri mühürlemesiyle ilgili olarak hateme ve tabe‘a fiilleri kullanılmaktadır. Bu fiillerin geçtiği her yerde mühürleme işlemi sadece bir “sonuç”tur; Yüce Allah’ın muhataplara izin vermesini, sonrasında da o tercihi onaylamasını ifade etmektedir. Önceki cümlede de belirttiğimiz gibi inanmamak “sebep”, kalplerin mühürlenmesi veya kişilerin saptırılması ise “sonuç”tur.

Yorumunu yapmakta olduğumuz ifadenin bir benzeri Bakara 2/6-7’de şöyle geçmektedir: “Gerçek şu ki, kâfir olanları (azap ile) korkutsan da korkutmasan da onlar için birdir; iman etmezler. Yüce Allah onların kalplerini ve kulaklarını mühürlemiştir. Onların gözlerine de bir çeşit perde gerilmiştir ve onlar için (dünya ve ahirette) büyük bir azap vardır.” Bu âyette kalpleri mühürlenenler zaten kâfir olup kendilerine hiçbir şekilde uyarının fayda vermediği kişilerdir. Buna göre mühürlenme sonuçtur; sebebi ise onların kâfir olmalarıdır.

Benzer mesajların Yâsîn 36/8-11’de de söz konusu edildiğini hatırlatmak gerekmektedir. Yüce Allah En‘âm 6/46’da dilemesi halinde insanların kulaklarını ve gözlerini giderebileceğini, ayrıca kalplerini mühürleyebileceğini ifade etmekte, ancak bitmiş bir mühürlenmeye değinmemektedir.

3. فَمَنْ يَهْد۪يهِ مِنْ بَعْدِ اللّٰهِ اَفَلَا تَذَكَّرُونَ “Şimdi onu, Allah’a rağmen kim doğru yola ulaştırabilir ki! (Gerçeği) hatırlamayacak mısınız?” Yüce Allah muhataplarına hak ve hakikati bildirmiş olmasına rağmen, tercihini inkârdan ve sapkınlıktan yana belirlemiş olanlar için artık yapılabilecek bir şeyin kalmadığını, çünkü sapkınlıkları onaylanmış kişilerin hidayete erdirilmeyeceğini, dolayısıyla gerçeği hatırlayıp öğüt alamayacaklarını haber vermektedir.

Âyetin sonundaki تَذَكَّرُونَ tezekkerûne fiili aslında geniş zaman kalıbında ve tetezekkerûne şeklinde bir konumdadır; “gerçeği hatırlamak” demektir; bir yönüyle de sonuç itibariyle “öğüt almak” manasına gelmektedir.

Konuyla ilgili olarak Rûm 30/29’da şöyle buyrulmaktadır: “Gel gör ki haksızlık edenler, bilgisizce heva ve heveslerine uydular. Allah’ın saptırdığını kim doğru yola eriştirebilir ki! Onlar için hiçbir şekilde yardımcılar yoktur.” Aynı şekilde Yüce Allah A‘râf 7/184’te şöyle buyurmaktadır: “Sapkınlığını Allah’ın onayladığına hiç kimse yol gösteremez. (Allah artık) onları azgınlıkları içinde şaşkın olarak bırakır.”

Ayrıca Zümer 39/23’te de şu bilgiler yer almaktadır: “Allah kimi de saptırırsa (sapıklığını onaylarsa) artık ona hiçbir yol gösteren olamaz.” A‘râf 7/186, Ra‘d 13/33, Zümer 39/23, 36 ve Mü’min 40/33’te de geçtiği üzere, Yüce Allah hidayet rehberi olarak tanıttığı vahyinin aydınlığından istifade etmeyen kişilerin esasında sapkınlığı tercih ettiğini ve dolayısıyla sapkınlığını onayladığı kişiler için de hiçbir hidayet davetçisinin olmadığını ilan etmektedir. Yûnus 10/32’de de belirtildiği gibi “haktan geriye sapkınlıktan başka bir şey kalmaz” vesselâm.

Genel manada hidâyet ve sapkınlık konusunda kimlerin hidayete erdirildiği, kimlerin sapkınlıkta bırakıldığı konusunu Fâtiha 1/6, A‘râf 7/178 ve Kehf 18/17’de genişçe ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

b) İnkârcıların Tutumu ve Yüce Allah’ın Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 24-26. âyetlerinde inkarcıların “Hayat ancak ve ancak şu dünya hayatımızdan ibarettir. (Kimimiz) ölürüz, (kimimiz doğar ve) yaşarız. Bizi ancak ve ancak zaman helâk eder” dediklerini, bu hususta onların hiçbir bilgilerinin olmadığını, sadece zanna göre hüküm verdiklerini beyan etmekte, kendilerine açıkça âyetler tilavet edildiğinde yani okunup aktarıldığında “Doğru sözlü iseniz atalarımızı getirin (de görelim)” demelerinden başka delillerinin bulunmadığını ifade etmektedir.

Ardından, onlara cevap olsun diye şunu söylemesi Hz. Peygamber’e emredilmektedir: “De ki: Allah sizi diriltir, sonra öldürür. Sonra sizi şüphe götürmeyen kıyamet gününde biraraya toplayacaktır. Fakat insanların çoğu (bu gerçeği) bilmezler.”

ı. Dehre Tapanların İnancı

وَقَالُوا مَا هِيَ اِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا وَمَا يُهْلِكُنَآ اِلَّا الدَّهْرُ وَمَا لَهُمْ بِذٰلِكَ مِنْ عِلْمٍ اِنْ هُمْ اِلَّا يَظُنُّونَ “(İnkârcılar) dediler ki: ‘Hayat, sadece şu dünya hayatımızdan ibarettir. (Kimimiz) ölürüz, (kimimiz) yaşarız. Bizi, sadece zaman yok eder.’ Onların bu konuda hiçbir bilgisi yoktur. Onlar, sadece zanda bulunuyorlar.”

Âyetteki وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve (şöyle) dediler”; مَا هِيَ mâ hiye ifadesi “o (olup biten) değildir”; ِ اِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا illâ hâyâtüne’d-dünyâ tamlaması “yakın hayatımızdan başkası (değildir)”; نَمُوتُ nemûtü fiili “ölürüz”; وَنَحْيَا ve nahyâ fiili “ve yaşarız, diriliriz”; وَمَا يُهْلِكُنَآ ve mâ yühlikünâ fiili “ve bizi helak etmez, yok etmez”; اِلَّا الدَّهْرُ ille’d-dehru ifadesi “uzun zamandan başkası”; مَا لَهُمْ mâ lehum ifadesi “onlar için yoktur”; بِذٰلِكَ bizâlike ifadesi “bu konuda”; مِنْ عِلْمٍ min ‘ılmin ifadesi “herhangi bir bilgi”; اِنْ هُمْ in hum ifadesi “onlar değildir”; اِلَّا يَظُنُّونَ illâ yezunnûne istisnası ise “zanna uyuyor olanlardan başkası, onlar sadece ve sadece zanna uyuyorlar” demektir.

Burada müşriklerin hayat algısı ve zamana dair düşünceleriyle bunun ne kadar yanlış olduğuyla ilgili bilgiler gündme getirilmektedir.

1.وَقَالُوا مَا هِيَ اِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا وَمَا يُهْلِكُنَآ اِلَّا الدَّهْرُ “(İnkârcılar) dediler ki: Hayat, sadece şu dünya hayatımızdan ibarettir. (Kimimiz) ölürüz, (kimimiz) yaşarız. Bizi, sadece zaman yok eder.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin hayata ve sonrasına dair nasıl bir sapkınlık içinde olduklarını beyan etmektedir.

a)وَقَالُوا مَا هِيَ اِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا “(İnkârcılar) dediler ki: Hayat, sadece şu dünya hayatımızdan ibarettir. (Kimimiz) ölürüz, (kimimiz) yaşarız.” Mekkeli müşriklerin buna benzer bir sözü En‘âm 6/29’da şu şekilde zikredilmektedir: “Onlar, ‘hayat ancak bu dünyadaki hayatımızdan ibarettir; biz, bir daha da diriltilecek değiliz’ demişlerdi.”

Mü’minûn 23/37’de Mekkeli müşriklerin izini sürdüğü azgın kavimlerden birisi olan ‘Âd kavminin mahşerdek diriltilmeyle ilgili olarak şöyle bir beyanları yer almaktadır: “Hayat, ancak ve ancak şu dünya hayatımızdan ibarettir. (Kimimiz) ölürüz, (kimimiz) yaşarız; bir daha hiçbir şekilde diriltilecek de değiliz.” Hz. Hûd’un inkârcı kavmi âhiretle alay ettikten sonra kendi sapkın inanışlarını dile getirmiş ve ölümleri ve hayatları bağlamında olup biten her şeyin bu hayatta gerçekleştiğini, hiçbir şekilde diriltilmeyeceklerini belirtmişlerdir. Âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımları onların bu noktadaki kararlılıklarının da bir göstergesidir.

Âyette geçen نَمُوتُ وَنَحْيَا nemûtü ve nahyâ “Ölürüz ve yaşarız” ifadeleri onların reenkarnasyona değil, bu dünyada bir ölüm ve bir hayat olduğuna inandıklarını gösterir. Onlar bir kere öldüklerini, bu nedenle de bir kez yaşamış olduklarını ifade etmek istemişlerdir. Dahası, fiillerin geniş zaman kalıbında gelişi, maksatlarının nesillerinin de diğer insanların da aynı şekilde bir defa öldüklerini ve böylece bir defa yaşadıklarını kabul ettiklerini göstermeye dayalıdır.

b) وَمَا يُهْلِكُنَآ اِلَّا الدَّهْرُ “Bizi, sadece zaman yok eder.” Bu ifade şöyle de tercüme edilebilir: “Bizi ancak ve ancak zaman helâk eder.” “Bizi uzun zamandan başkası helak edemez, yok edemez.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin helak algısının “dehr” denen zamanla ilişkili olduğunu düşündüklerini, kendilerini yok edecek olan şeyin de sadece ve sadece zaman olduğunu kabul ettiklerini ifade etmektedir.

İnsân 76/1’de de açıklayacağımız üzere, “uzun zaman” anlamına gelen dehr kelimesi, İslâm kültüründe çeşitli şekillerde yer almış bir kavramdır. Âyette yer alan ح۪ين hîn kelimesi, “başı sonu belli olan süre, uzun zaman” demektir. الدَّهْر ed-dehr ise çok daha geniş bir kapsam ifade ederek, başı-sonu belirlenemeyen, herhangi bir ölçüyle izah edilemeyen, -bir anlamda- kavramlara sıkıştırılamayan bir süreyi ifade eder.

Buna göre dehr, âlemin yaratılışından son bulacağı zamana kadarki bütün süreyi kapsayan bir kavramdır.(13) Dehr kavramı hîn denilen “zaman”dan farklıdır; çünkü hîn kelimesi, zaman olarak “az veya çok her türlü süre” için kullanılmaktayken, dehr deyince “çok uzun bir süre” anlaşılır. Türkçedeki “felek” kelimesi dehrin karşılığı olarak kabul edilebilir.(14)

Hz. Peygamber’in “dehr” ile ilgili şöyle bir ifadesi rivayet edilmektedir: “Dehre sövmeyin; çünkü dehr Allah’tır.”(15) Bu hadisin anlamı şöyle yorumlanmıştır: Dehre nispet edilen hayır, şer, iyilik, kötülük vs. şeylerin yapıcısı veya yaratıcısı Allah’tır. Dolayısıyla dehre sövmek -hâşâ- Allah’a sövmek anlamına gelebilir.

Başka bir rivayette ise şu ifadeler yer almaktadır: “Yüce Allah buyurdu ki: Âdemoğlu dehre sövmekle beni incitir. Dehr Benim; işler Benim elimdedir. Geceyi gündüze çeviren Benim.”(16) Bu rivayet de diğeriyle yakın bir anlam vermektedir.

Bazı âlimler ise, bu kelimenin Yüce Allah’a nispetinin dâhir olarak, yani “zamanın yaratıcısı” anlamına geldiğini beyan etmektedirler.(17) Bu yaklaşım diğerine göre daha isabetli ve daha anlaşılabilir görünmektedir.

2. وَمَا لَهُمْ بِذٰلِكَ مِنْ عِلْمٍ اِنْ هُمْ اِلَّا يَظُنُّونَ “Onların bu konuda hiçbir bilgisi yoktur. Onlar, sadece zanda bulunuyorlar.” Yüce Allah hayatın yaşanmakta olandan ibaret olduğunu düşünen ve kendilerini sadece zamanın helak edeceğine inanıp âhireti inkâr edenlerin bu konuda hiçbir bilgisinin olmadığını, sadece zanna göre hareket ettiklerini haber vermekte, dolaylı olarak kendilerini eleştirmektedir.

Âyette olumsuzluk edatı olan مَا mâ ile nekre bir isim olan عِلْم ‘ılm kelimesinin başında gelen مِنْ min edatı, müşriklerin “herhangi bir şey” bilmediklerini değil, “hiçbir bilgi kırıntısına bile sahip olmadıklarını” göstermektedir. Ayrıca diğer cümledeki اِنْ in ve اِلَّا illâ edatları da onların zannın dışında hiçbir bilgilerinin olmadığını, sadece ve sadece zanna göre hareket ettiklerini gösteren “vurgulu” bir ifade oluşturmaktadır.

Zanna uymayla ilgili olarak Necm 53/28’de şöyle buyrulmaktadır: “Zanna uymanın dışında onların bu hususta hiçbir bilgisi yoktur. Muhakkak ki zan, hakikat bakımından bir şey ifade etmez.” Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette putperestlerin kesin bir bilgiye dayanmadan, atalarından kendilerine kalan zanlarla hareket ettiklerini belirtmekte, bunun yanlış bir yol olduğunu vurgulamaktadır.

En‘âm 6/116’da da dile getirildiği üzere, insanların çoğu zanlarına uyarak sahte ve aldatıcı olanın peşinden giderler. Onların bu durumu Bakara 2/78’de belirtildiği gibi Medine’de yaşayan bir grup kitap ehli kişinin el-Kitâb’ı bilmeyip zanna uymalarına benzemektedir.

Yûnus 10/36’da da Mekke müşriklerinin büyük çoğunluğunun zanna uydukları, oysa bu kabulün hiçbir şekilde hakikatin karşılığı olmadığı beyan edilmektedir. Necm sûresi 28. âyette zan, bilgisizlikle ilişkilendirilmekte ve zanna tâbi olmanın hakikatin karşısında yer almak olduğu bildirilmektedir.

Hucürât 49/12’de “zandan çok kaçınılması gerektiği, çünkü zannın bir bölümünün apaçık ve çok büyük bir günah olduğu” beyan edilmektedir. Ayrıca zanla ilgili Hz. Peygamber’in de çok önemli bir uyarısını paylaşmak istiyoruz: “Zandan çok sakının, muhakkak ki zan sözün en yalan olanıdır.”(18)

ıı. Âyetlere Karşı Olumsuz Tavırları

وَاِذَا تُتْلٰى عَلَيْهِمْ اٰيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ مَا كَانَ حُجَّتَهُمْ اِلَّآ اَنْ قَالُوا ائْتُوا بِاٰبَآئِنَآ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “Onlara ayetlerimiz açıkça tilâvet edildiğinde (okunup aktarıldığında) ‘Doğruysanız atalarımızı getirin (de görelim)!’ demelerinden başka delilleri yoktur.”

Âyetteki وَاِذَا تُتْلٰى ve izâ tütlâ ifadesi “ve tilavet edildiği, okunup aktaraıldığı zaman”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; اٰيَاتُنَا âyâtünâ tamlaması “bizim âyetlerimiz”; بَيِّنَاتٍ beyyinâtin kelimesi “apaçık”; مَا كَانَ mâ kâne fiili “(şundan başkası) olmamıştı”; حُجَّتَهُمْ huccetühüm ifadesi “onların delilleri”; اِلَّآ اَنْ قَالُوا illâ en kâlû ifadesi “(şunu) demelerinden başka”; ائْتُوا ٓ ü’tû isteği “getirin”; بِاٰبَآئِنَا bi âbâinâ tamlaması “bizim atalarımızı”; اِنْ كُنْتُمْ in küntün fiili “eğer (şöyle) iseniz”; صَادِق۪ينَ sâdikîne kelimesi ise “doğru söyleyenler, doğru söylüyorsanız” demektir.

Burada Mekkeli müşriklerin ne kadar taklit bataklığında oldukları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin taklit bataklığına nasıl saplanıklarını beyan etmek üzere her ne zaman kendilerine Allah’ın âyetleri tilavet edilse, yani okunup aktarılsa her zaman aynı tepkiyi verdiklerini, aynı saçma ve tutarsız delili ileri sürerek “eğer doğru sözlü iseniz atalarımızı getirin” dediklerini ifade etmektedir. Âyette yer alan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatları, onların taklitçilik dışında hiçbir delillerinin bulunmadığını gösteren vurgulu bir ifadedir.

Müşriklerin buna benzer bir sözü Dühân 44/34-36’da şöyle dile getirilmektedir: “Onlar (müşrikler) diyorlar ki: İlk ölümümüzden sonra bir şey yoktur. Biz hiçbir şekilde diriltilecek de değiliz. Doğru söylüyorsanız, atalarımızı getirin (de görelim).” Anlaşılıyor ki müşrikler Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği tevhid dininde insanların mahşerde diriltilecekleri öğretisinin yer aldığını görmezlikten gelmişler, reddettikleri şeyi yani mahşerdeki diriltilmeye imanı dünyadaki bir diriltilme olayına bağlamışlardı.

Buradaki mesaj bir taraftan diriltilmenin örneğini dünyada görmek istemeleriyle ilgilidir; diğer taraftan da herhangi bir şeye inanmaları için atalarından referans alma alışkanlıklarını sürdürmeyi hedeflemektedirler. Onların bu çarpık bakışı hakkında Zuhruf 43/22-24’te geniş bilgilendirmelerde bulunmuştuk.

Bu ikinci ihtimal, onların derin bir taklitçilik batağında debelendiklerinin de göstergesidir. Çünkü konu mahşerde diriltilme olmasına rağmen onların bunu atalarına sorma ihtiyacı hissetmeleri aslında konuyla ve muhataplarla alay ettiklerinin apaçık bir göstergesidir.

ııı. Yüce Allah’ın Erişilmez Kudreti

قُلِ اللّٰهُ يُحْي۪يكُمْ ثُمَّ يُم۪يتُكُمْ ثُمَّ يَجْمَعُكُمْ اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ لَا رَيْبَ ف۪يهِ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ “De ki: ‘Allah sizi diriltecektir (yaşatacaktır), sonra sizi öldürecektir. Sonra sizi kendisinde şüphe olmayan kıyamet günü bir araya toplayacaktır.’ Fakat insanların çoğu (bunu) bilmezler.”

Âyetteki قُلِ kul emri “de ki”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; يُحْي۪يكُمْ yuhyîküm ifadesi “sizi yaratır, sizi diriltecektir”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يُم۪يتُكُمْ yümîtüküm ifadesi “sizi öldürecektir”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يَجْمَعُكُمْ yecme‘uküm fiili “sizi toplayacaktır”; اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ ilâ yevmi’l-kıyâmeti ifadesi “kıyamet gününde”; لَا رَيْبَ lâ raybe ifadesi “ki hiçbir şüphe yoktur”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ancak, ve lakin”; اَكْثَرَ النَّاسِ eksera’n-nâsi tamlaması “insanların çoğu, çoğunluğu,”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “bilmiyorlar, bilmezler” demektir.

Burada inkârcıların istekleri cevaplandırılmakta ve Yüce Allah’ın mutlak kudretine dair bilgiler verilmektedir.

Yüce Allah müşriklerin mahşerdeki diriltilmeyle ilgili olarak atalarının dünyaya tekrar getirilmesi noktasındaki isteklerini cevaplamakta ve diriltenin de sonra öldürecek olanın da ardından gerçekleşeceğinde hiçbir şüphe bulunmayan Kıyamet gününde herkesi bir araya getirecek olanın da Yüce Allah olduğunu beyan etmekte, ancak insanların çoğunun bu gerçeği bilmediğini, aslında bilmek istemediğini ifade etmektedir.

1. قُلِ اللّٰهُ يُحْي۪يكُمْ ثُمَّ يُم۪يتُكُمْ “De ki: Allah sizi diriltecektir (yaşatacaktır), sonra sizi öldürecektir.” Dühân 44/8’de de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah’ın “dirilten ve öldüren” olduğuyla ilgili olarak başka âyetlerde de bilgiler yer almaktadır.(19) Yüce Allah mutlak anlamda bütün canlılara hayat verebilen ve bütün canlıları da öldürebilen olduğunu bildirmektedir.

Rabbimiz bu bağlamda gücünü ve kudretini “diriltme ve öldürme” sıfatlarıyla ilişkilendirerek beyan etmektedir. Buradaki يُحْي۪ yuhyî fiili Rabbimizin “yaratıcı, hayat verici” sıfatını içermekte, يُم۪يتُ yümîtü fiili ise “öldürmek” manasında muhataplara âhiret inancını hatırlatmak istemektedir.

2. ثُمَّ يَجْمَعُكُمْ اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ لَا رَيْبَ ف۪يهِ “Sonra sizi kendisinde şüphe olmayan kıyamet günü bir araya toplayacaktır.” Yüce Allah bütün canlıları olduğu gibi insanları da kendisinin yaşattığını ve sonunda onları öldüreceğini beyan ettikten sonra, gerçekleşmesi kesin olan mahşerde de onları bir araya toplayacağını haber vermektedir.

Âyette yer alan لَا رَيْبَ ف۪يهِ lâ raybe fîhi/fîhâ ifadesi Kur’ân’da “vahiy, kitap, Kur’ân”,(20) “ecel”,(21) “Son Saat”(22) ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi “Kıyâmet Günü”(23) için toplam 14 kez kullanılmaktadır.

Hayat aşamaları içermesi bakımından Bakara 2/28’de şöyle buyrulmaktadır: “Ey kâfirler! Siz ölü iken sizi dirilten (dünyaya getirip hayat veren) Allah’ı nasıl inkâr ediyorsunuz? Sonra sizi öldürecek, tekrar sizi diriltecek ve sonunda O’na döndürüleceksiniz.”

Yüce Allah’ın insanları mahşerde bir araya toplayacağıyla ilgili olarak birkaç âyetin meali şöyledir:

“Allah -ki ondan başka hiçbir ilâh yoktur- elbette sizi kıyâmet günü toplayacaktır, bunda asla şüphe yoktur. Söz bakımından Allah’tan daha doğru kim vardır!”(24)

“O gün (kıyâmet gününde bakarsın ki) biz onları, birbirine çarparak çalkalanır bir halde bırakmışızdır; Sûr’a da üfürülmüş, böylece onları bütünüyle bir araya getirmişizdir.”(25)

“Toplanma günü için sizi toplayacağı gün, işte o zarar (aldanma) günüdür.”(26)

Bu örneklerin dışında Kur’ân’da cem‘ ile yani insanların mahşerde toplanmasıyla ilgili daha pek çok örnek âyet bulunduğunu beyan etmek istiyoruz.(27)

3. وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ “Fakat insanların çoğu (bunu) bilmezler.” Yüce Allah bütün bu gerçekleri dile getirmesine, ayrıntılı olarak ortaya komasına rağmen, yine de insanarın çoğunun bu gerçekleri bilmediklerini, bilmek istemediklerini ifade etmektedir.

Çeşitli âyetlerde ve özellikle Dühân 44/39’da ele aldığımız üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, burada da olduğu gibi pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır. Durum böyle olunca, hak ve hakikatin taraftar kalabalıklığına ve kadimliğine yani eskilerden gelmesine göre değil, kaynağına, referansına göre değer kazanacağı bu şekilde bir kez daha dikkatlere sunulmuş olmaktadır.

Doğru olan değerler sâbık olandan değil, sâdık olandan beslenmeye bağlıdır; bu noktada sayı kalabalıklığının hiçbiri önemi yoktur. Çoğunluk genellikle gücün sözüne itibar ederler ve seslerini yükseltirler; oysa hakikatın taliplileri sözün gücüne itibar ederler ve seslerini değil, sözlerini yükseltirler. Çünkü gerçek güçlü olan sadece ve sadece Yüce Allah’tır; Tevbe 9/41’a göre de Allah’ın kelimesi en yüce olandır.

Şimdilerde de kalabalıkların hakikat ölçüsü olduğu sanılarak bilgi ve fikirlerin doğruluğu veya yanlışlığı üzerinden fikir yürütülmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyete göre çoğunluk hakikatin ölçüsü değildir. Çünkü genellikle çoğunluklar hevalarına uyarlar.(28)

Unutulmamalıdır ki peygamberler daima çoğunluğa karşı mücadele vermişler, hak davalarını savunmuşlardır. Esasında Nahl 16/120’de belirtildiği üzere Hz. İbrâhim’in “tek başına bir ümmet” olarak tanıtılması da gerçeklerin icabında tek başına bile savunulması, azınlık psikolojisiyle hareket edilmemesi gerektiğini öğretmektedir. Yûsuf 12/103 ve 106’da verilmek istenen mesaj bundan başka bir şey değildir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 279; Râzî, age., XXVII, 266.
• 2 - Semerkandî, age., III, 279.
• 3 - Taberî, age., XXV, 148. 4 - En‘âm 6/136; Yûnus 10/35; Nahl 16/59; ‘Ankebût 29/4; Sâffât 37/154; Kalem 68/36; Câsiye 45/21.
  • En‘âm 6/136 Yûnus 10/35 Nahl 16/59 ‘Ankebût 29/4 Sâffât 37/154 Kalem 68/36 Câsiye 45/21
• 5 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 161; Nisâ’ 4/49, 77, 124; En‘âm 6/160; Yûnus 10/47, 54; Enfâl 8/60; Nahl 16/111; İsrâ’ 17/71; Meryem 19/60; Enbiyâ’ 21/47; Mü’minûn 23/62; Zümer 39/69; Mü’min 40/17; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/19. 6 - Yûnus 10/4, 47, 54; Enbiyâ’ 21/47; Zümer 39/69.
  • Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 Nisâ 4/124 En‘âm 6/160 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enfâl 8/60 Nahl 16/111 İsrâ 17/71 Meryem 19/60 Enbiyâ 21/47 Mü'minûn 23/62 Zümer 39/69 Mü'min 40/17 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/19 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enbiyâ 21/47 Zümer 39/69
• 7 - Râzî, age., XXIV, 86.
• 8 - Kasas 28/50.
  • Kasas 28/50
• 9 - Sâd 38/26. 10 - Mâide 5/77.
  • Sâd 38/26 Mâide 5/77
• 11 - Semerkandî, age., III, 279; Taberî, age., XXV, 150-151; Zemahşerî, age., IV, 283. 12 - Mustafa Öztürk, Meâl, (Ebû Hayyân, el-Bahru’l-Muhît, IX, 422’den naklen).
• 13 - Râğıb el-Isfehânî, Müfredât, s. 319. 14 - Süleyman Ateş, Kur’ân Ansiklopedisi, V, 53. 15 - Ahmed b. Hanbel, III, 250, 268, 409, 437. Benzer bir rivayet için bk. Buhârî, Tefsîru Sûre-i Câsiye; Tevhîd, 35; Edeb, 101; Müslim, Elfâz, 1, 2, 5, 6; Ebû Dâvûd, Edeb, 169; Ahmed b. Hanbel, II, 238. 16 - Buhârî, Tefsîr Sûre 45; Edeb, 101; Tevhîd, 35; Müslim, Elfâz, 2-4; Ebû Dâvûd, Edeb, 169; İbn Hanbel, II, 238, 272.
• 17 - Râğıb el-Isfehânî, Müfredât, s. 319-320.
• 18 - Buhârî, Vesâyâ, 8; Nikâh, 45; Müslim, Birr, 28; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 245, 287.
• 19 - Bakara 2/28, 258; Âl-i İmrân 3/156; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Yûnus 10/56; Hacc 22/66; Mü’minûn 23/80; Mü’min 40/67; Dühân 44/8; Hadîd 57/2.
  • Bakara 2/28 Bakara 2/258 Âl-i İmrân 3/156 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Yûnus 10/56 Hacc 22/66 Mü'minûn 23/80 Mü'min 40/67 Duhân 44/8 Hadîd 57/2
• 20 - Bakara 2/2; Yûnus 10/37; Secde 32/2. 21 - İsrâ’ 17/99. 22 - Kehf 18/21; Hacc 22/7; Mü’min 40/59. 23 - Âl-i İmrân 3/9, 25; Nisâ’ 4/87; En‘âm 6/12; Şûrâ 42/7; Câsiye 45/26, 32.
  • Bakara 2/2 Yûnus 10/37 Secde 32/2 İsrâ 17/99 Kehf 18/21 Hacc 22/7 Mü'min 40/59 Âl-i İmrân 3/9 Âl-i İmrân 3/25 Nisâ 4/87 En‘âm 6/12 Şûrâ 42/7 Câsiye 45/26 Câsiye 45/32
• 24 - Nisâ 4/87. Ayrıca münafık ve kafirlerin toplanacağı yer olarak da cehennem belirlenmiştir. Âyet için bk. Nisâ 4/140. 25 - Kehf 18/99. 26 - Teğâbün 64/9.
  • Nisâ 4/87 Nisâ 4/140 Kehf 18/99 Teğâbun 64/9
• 27 - Cem‘ örnekleri için de bk. Mâide 5/109; En‘âm 6/12; Hûd 11/103; Sebe’ 34/26; Şûrâ 42/7; Câsiye 45/26; Murselât 77/38; ...
  • Mâide 5/109 En‘âm 6/12 Hûd 11/103 Sebe' 34/26 Şûrâ 42/7 Câsiye 45/26 Mürselât 77/38
• 28 - Zemahşerî, age., II, 57.