Hicr Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 99 âyetten oluşan, adını 80. âyette geçen ve Hz. Sâlih’ın kavminin adı olan الْحِجْر el-hıcr kelimesinden alan Hıcr sûresi, inişe göre 72, resmî sıralamada ise 15. sûredir.

Hıcr sûresi, resmî sıralamada öncesindeki İbrâhim sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de aynı mukatta‘a harfleriyle başlayıp ilahi mesaja dikkat çekilmesi (İbrâhim 1; Hıcr 1) ortak yanlardandır. Ayrıca her iki sûrede de peygamber kıssalarına (İbrâhim 5-17, 35-41; Hıcr 26-84), özellikle Hz. İbrâhim kıssasıyla ilgili bilgilere yer verilmesi (İbrâhim 35-41; Hıcr 51-60), kâinat kitabına yönelik ifadeler (İbrâhim 32-33; Hıcr 16-22), şeytanın insanoğlunu saptırmaya çalışmasıyla ilgili beyanları (İbrâhim 22; Hıcr 39-40) iki sûrenin ortak konuları arasında sayılabilir.

Hıcr sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, kâfirlerin pişmanlıklarına yer verilmekte, kâfirlerin bu hayatı anlamsız bir şekilde yaşamakta oldukları, her kavmin belli bir süresinin bulunduğuna dikkat çekilmektedir. Altıncı âyette müşriklerin Hz. Peygamber’e mecnun demeleri sonrasında melek beklentilerine cevap verilmekte, vahyi indiren kudretin onu korumaya da gücünün yeteceği bildirilmektedir.

10. âyetten itibaren, önceki milletlere de peygamberler gönderildiği, kendileriyle alay edildiği, ilâhî sünnetin onlara da uygulandığı, olağanüstülükler görseler de bunun büyü olduğunu söylemiş olacakları bildirilmektedir.

16. âyetten itibaren, göğün süslü yapısı, şeytanların bilgi çalma girişimlerine karşı korunaklılığı, yeryüzünün çeşitli özelliklerle şekillendirilmiş olması, orada insanoğlunun yaşaması için bütün düzenlemelerin yapılması, yağmurun, hazinelerin ve rüzgârların durumu vs. konularda bilgiler verilmekte, diriltenin de öldürenin de nihayet her şeyin sonuna vâris olacak kudretin de Yüce Allah olduğu beyan edilmektedir.

24. âyetten itibaren, insanoğlunun yaratılış süreciyle ilgili bilgiler verildikten sonra, meleklerin durumu ile İblis’in karşı çıkışı ele alınmakta, bu özellikte devam edenler için cehennemin ceza durağı olacağı haber verilmekte, 45. âyetten itibaren bu defa muttakilerin ödüllerine ve Yüce Allah’ın bağışlayıcılığına dair müjdeler verilmektedir.

51. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. İbrâhim, Hz. Lût, Eykeliler ve nihayet sûreye adını veren Hıcr ashabıyla ilgili kıssalara çeşitli boyutlarda yer verilmektedir. 85. âyetten itibaren de göklerin, yeryüzünün ve ikisi arasındakilerin bir anlam ve amaç için yaratıldığı, Hz. Peygamber’e “tekrarlanan yedili” yani bütün Kur’ân’ın vahyedildiği bildirilmektedir.

88. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in dünyalıklara özenmemesi, müminlere merhamet kanatlarını germesi gerektiği, onun apaçık bir uyarıcı olduğu, dinde ayrılıklar peşinde koşanların bunun hesabını verecekleri, müşriklerden yüz çevirmek gerektiği, alay edenlerin hesabını Yüce Allah’ın göreceği, Hz. Peygamber’in muhatapları nedeniyle yüreğinin daraldığı, tesbih ve secde emrinin devam ettiği ve ölüm gelinceye kadar ibadete devamın zorunlu olduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 78-84. âyetlerinde Hz. Şu‘ayb’ın ve Hz. Sâlih’ın kıssalarını oldukça kısa bir şekilde ele almaktadır.

a) Eykelilerin Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 78-79. âyetlerinde Eyke halkının inanç ve ekonomik hayattaki zalimliklerini hatırlatmakta, sonuçta onlardan intikam aldığını beyan ederek her iki kavmin izlerinin de açık bir yol üzerinde ibretlik bir şekilde bulunduğunu ifade etmektedir.

ı. Eykelilerin Zalimliği

وَاِنْ كَانَ اَصْحَابُ الْاَيْكَةِ لَظَالِم۪ينَ “Eyke halkı da zalimdi.”

Âyetteki وَاِنْ كَانَ ve in kâne ifadesi “ (şöyle) idi”; اَصْحَابُ الْاَيْكَةِ ashâbu’l-eyketi tamlaması “Eyke halkı, Eykeliler”; لَظَالِم۪ينَ lezâlimîne kelimesi ise “elbette zalimler, haksızlık edenler” demektir.

Burada Eyke halkının peygamberleri yalanlamak suretiyle açık bir zulüm işledikleri gündeme getirilmektedir.

Hıcr 15/78-79. âyetlerde Hz. Şu‘ayb’ın kavmiyle ilgili bilgi verilmekte, diğer sûrelerde yer alan kısımlara ilave olarak, kıssanın bu sûrede geçen iki âyetlik kısmına dikkat çekmektedir.

Hz. Şu‘ayb’ın kıssası hakkındaki genel bilgileri Şu‘arâ’ 26/176-191’de vereceğiz. Bu kıssayla ilgili olarak ayrıca A‘râf 7/85-93 ve Hûd 11/84-95’te de çeşitli açıklamalar yaptığımız için burada söz konusu bilgilere ayrıntılı olarak tekrar değinmeyeceğiz.

Şu‘arâ’ 26/176-191’de de zikredildiği gibi Ashâbu’l-Eykeh “Eykeliler” tamlaması Kur’ân’da 4 kez(1) geçmektedir. Eykeh, “birbirine girmiş yeşil ağaçların bulunduğu bölgenin (vadinin) adı”dır.(2) Bu bölgenin peygamberi Hz. Şu‘ayb idi. Bu iki âyette geçmese de Hz. Şu‘ayb’ın peygamber olarak görevlendirildiği şehri anlatan مَدْيَن medyen kelimesi Kur’ân’da 10 kez geçmekte, dört âyette Hz. Mûsa ve Hz. Şu’ayb ikilisiyle ilgili olarak,(3) diğer geçtiği âyetlerde Hz. Şu‘ayb’ın tebliği bağlamında yer almaktadır.(4) Hz. Şu‘ayb’ın nesebinin de Şu‘ayb b. Nüveyb b. Medyen b. İbrâhim Halîlullâh olduğu ifade edilmektedir.(5)

Buradan hareketle, Eyke ve Medyen’in aynı yerin veya birbirine çok yakın iki bölgenin ismi olduğu anlaşılmaktadır.(6) Hadis-i şerifte, “Medyenlilerin kardeşi Şu‘ayb, hem Medyenlilere hem de Ashab-ı Eyke’ye peygamber olarak gönderilmiştir” diye vârid olmuştur.(7) Eyke ve Medyen’e peygamber olarak gönderilen Hz. Şu‘ayb’ın adı da Kur’ân’da 11 kez(8) geçmektedir.

Âyetin başındaki اِنْ كَانَ in kâne ifadesi قَدْ كَانَ kad kâne manasındadır; yani “muhakkak ki idi” demektir.(9) اَصْحَابُ الْاَيْكَةِ ashâbu’l-eykeh yani Medyen’in ağaçlı vadilerinin sakinleri Hz. Şu‘ayb’ın tebliğine itibar etmemiş, özellikle alış veriş hukukuna riayet etmeyip ekonomik hayatta zalimlikler yapmışlardı. Bu insanlar için A‘râf 7/86 ve Hûd 11/85’te “müfsitler” yani bozguncular denmektedir. Nihayetinde bu kişiler hem inanç noktasında hem de uygulamada müminlere karşı çeşitli haksızlıklara daldıkları için kendilerine bu sıfatlar uygun görülmüştür.

ıı. Onların Feci Akıbeti ve İbretlik Kalıntıları

فَانْتَقَمْنَا مِنْهُمْ وَاِنَّهُمَا لَبِاِمَامٍ مُب۪ينٍ “Onlardan (da) intikam almıştık. İkisi de apaçık bir yol üzerindedir.”

Âyettekiفَانْتَقَمْنَا fentekamnâ fiili “cezalandırmıştık, intikam almıştık”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”;وَاِنَّهُمَا ve innehumâ ifadesi “ve muhakkak ki o ikisi”; لَبِاِمَامٍ مُب۪ينٍ lebiimâmin mübînin tamlaması ise “apaçık önder, açık yolda, anayolda(dırlar)” demektir.

Burada inkârcı ve sapkın insanlardan Yüce Allah’ın intikam aldığı ve onların geriye kalan ibretlik halleri gündeme getirilmektedir.

1. فَانْتَقَمْنَا مِنْهُمْ “Biz onlardan (da) intikam almıştık.” Yüce Allah Hz. Şu‘ayb’ın azgı kavmi olan Eykelilerden intikam aldığını, yani zalimliklerinin cezasını kendilerine verdiğini beyan etmektedir.

İnançtaki zulmü ekonomik hayata taşıyan bu insanlar, korkunç bir yer sarsıntısı veya volkanik bir patlamanın sonucu ortaya saçılan lav püskürtüleriyle helak edilmişlerdi. Bu kişilerin Hz. Şu‘ayb’a karşı suçlamaları ve yaşadıkları akıbet hakkında Şu‘arâ’ 26/185-189’da şu bilgiler verilmektedir:

“(Buna karşılık kavmi) şöyle cevap vermişti: ‘Sen, sadece büyülenmişlerdensin. (Sonuçta) sen de ancak bizim gibi bir insansın. Biz, seni muhakkak ki yalancılardan sayıyoruz. Eğer doğru sözlülerden isen, üzerimize gökten bir (azap) parçası indir.’ (Şu‘ayb da onlara), ‘Rabbim yaptıklarınızı çok iyi bilendir’ demişti. Sonunda onu (Şu‘ayb’ı) yalanlamışlar ve kendilerini o gölge gününün azabı yakalayıvermişti. Gerçekten o, büyük bir günün azabı idi.”

Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/91-92’de şu bilgiler yer almaktadır: “Bunun üzerine onları bir sarsıntı yakalamıştı da yurtlarında dizüstü (hareketsiz, cansız) kalmışlardı. Şu‘ayb’ı yalanlayanlar sanki yurtlarında hiç kalmamış gibiydiler; asıl ziyana uğrayanlar Şu‘ayb’ı yalanlayanlar olmuştu.” Benzer ifadeler Hûd 11/94-95’te de zikredilmektedir.

Kur’ân’da beş kez(10) geçen فَانْتَقَمْنَا fentekamnâ “intikam almak” fiili “bir nimeti azap ile çekip almak”, Dühân 43/16’de geçen muntekımûn kelimesi ise “intikam alanlar” demektir. Bu arada belirtelim ki Yüce Allah’a nispet edilen ve intikâm kelimesinin geçtiği bütün âyetlerde “zalimler”den, “haddini aşanlar”dan, “mücrim denen suçlular”dan, “suçtan beslenenler”den, “fasıklar”dan, kısaca “ilâhi azabı ve gazabı hak edenler”den söz edilmekte, işledikleri zulmün karşılığında Yüce Allah’ın onlardan intikam alacağı, hesap soracağı, bunların işlediği fiillerin karşılıksız bırakılmayacağı, fenalıklarının yanlarına kâr kalmayacağı ifade edilmek istenmektedir.

Yoksa Yüce Allah’a verilen bir eksiklik veya O’nun -hâşâ- herhangi bir mağduriyeti ya da haksızlığa uğratılması gibi bir durum söz konusu değildir. Çünkü hiç kimsenin Yüce Allah’a zarar vermeye gücü yetemez.(11) Benzer mesajlar A‘râf 7/136, Rûm 30/47, Zuhruf 43/25 ve 55’te de zikredilmektedir.

2. وَاِنَّهُمَا لَبِاِمَامٍ مُب۪ينٍ “İkisi de apaçık bir yol üzerindedir.” Burada geçen اِنَّهُمَا innehumâ “o ikisi” ifadesinden maksat hem önceki kıssada sözü edilen “Hz. Lût’un kavmi” ile “Eykeliler” olabilir;(12) hem de Eyke ve Medyen’i birbirine yakın iki şehir veya bölge kabul ederek Hz. Şu‘ayb’ın iki şehirde yaşayan kavmi olabilir.(13)

Bu iki şehrin apaçık yol kıyısında, yol üzerinde oldukları, bu iki millete ait kalıntıların vahyin indirildiği dönem itibariyle gözler önünde bulunduğu ifade edilmektedir. Âyette geçen اِمَامٍ مُب۪ينٍ imâm-ı mübîn tamlaması bağlam gereği insanların gidip görebileceği veya geçerken uğrayıp fark edebilecekleri ibretlik yerler olması itibariyle yol güzergâhında görülen yerler manasında “apaçık yol kıyısı”, “tâbi olunan apaçık yol, bilinen yol”,(14) “kullanılan yer”, “göz önünde apaçık yol”,(15) “anayol”(16) gibi anlamlar içermektedir. Bu iki şehirlilerin medeniyet ve dünyevi refah bakımından ileride oldukları da bu ifade ile ortaya konulmuş olabilir.(17)

Yüce Allah birbirine yakın bölgelerde yaşamış olan Hz. Lût’un Sodom ve Gomore’de yaşayan kavmi ile Hz. Şu‘ayb’ın Medyen’in yeşillik arazisinde yaşayan kavmini helak etmesi nedeniyle bu iki bölgenin de ibret için uygun mekânlar olduğunu bildirmektedir. Bu çerçevede her iki bölge de Ölü Deniz’in kıyısında Suriye’ye doğru uzanan Kuzey Hicaz’daki bir yolun üzerinde bulunduğu için,(18) oradan geçip giden kervanların onlardan ibret alması son derece kolaydı; işte âyette dikkat çekilen husus bu olsa gerektir.

b) Hıcr Halkının Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 80-84. âyetlerinde sûreye adını veren kıssayı ele almakta, bu çerçevede Hıcr halkının elçilerini yalanladıklarını, kendilerine çeşitli deliller verdiğini, fakat bu kavmin itibar etmeyip onlardan yüz çevirdiklerini, çünkü dağlardan, kayalardan kendilerince güven içinde yaşayacaklarını sandıkları evler yonttuklarını, sonuçta onları da sabaha çıkarlarken o korkunç sesin yakaladığını, kazanmış oldukları şeylerin kendilerinden hiçbir zararı savmadığını haber vermektedir.

ı. Hıcr Halkının Peygamberleri Yalanlaması

وَلَقَدْ كَذَّبَ اَصْحَابُ الْحِجْرِ الْمُرْسَل۪ينَ “Yemin olsun ki Hicr halkı da elçileri yalanlamıştı.”

Âyettekiوَلَقَدْ كَذَّبَ ve lekad kezzebe fiili “yemin olsun ki yalanlamıştı”; اَصْحَابُ الْحِجْرِ ashâbu’l-hıcri tamlaması “Semûd kavmi, Sâlih’in kavmi, Hicr halkı”; الْمُرْسَل۪ين el-murselîne kelimesi ise “elçileri, resülleri” demektir.

Burada Semûd kavminin kendilerine gelen elçileri yalanladıkları gündeme getirilmektedir.

Hıcr sûresinin 80-84. âyetlerinde ise Hz. Sâlih’in kavminin kıssası gündeme getirilmektedir. Hz. Sâlih ve Semûd kavmi hakkında genel bilgileri kıssanın nispeten geniş bir şekilde ele alındığı Şu‘arâ’ 26/141’de vereceğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz.

Şu hatırlatmalarla yetinelim: Semûd kavminin deveyi hunharca katletmeleriyle ilgili bilgileri Şems 91/13 ve Kamer 54/29’da, şehirdeki dokuzlu çetelerle mücadelesi hakkında Neml 27/45-53’te, Hz. Sâlih’le aday edişleri hakkındaki bilgileri Şu‘arâ’ 26/141-159’da, onların azgınlıkları ve feci akıbetleri hakkında ise Fecr 89/9’da bilgiler yer almaktadır. Bu nedenle burada sadece Hıcr sûresinde geçen ve oldukça kısaca yer verilen bölümler üzerinde duracağız.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan اَصْحَابُ الْحِجْرِ ashâbu’l-hıcri tamlaması Hz. Sâlih’in kavmi olup, Hıcr denen yerde yaşayan ve orada helak edilen Semûd kavmidir. Hıcr adıyla da anılan bir bölgede yaşayan ve Hz. Sâlih’in kavmi olan Semûd kavmi, suları az olduğu için su biriktirme amaçlı kaya yontmak ve sarnıç yapmakla meşguldüler.

Bu kavim, bugün Medine ile Tebük arasında bulunan, ayrıca da Teymâ vadisinin güneyinde Medâin-i Sâlih diye bilinen, Arabistan’ın kuzeyinde yer alan kaya kentlerinden oluşan bölgede yaşamışlardı.(19) Yorumunu yapmakta olduğumuz bu sûre adını işte اَصْحَابُ الْحِجْرِ tamlamasındaki الْحِجْر el-hıcr kelimesinden almıştır.

Yüce Allah ashâbu’l-hıcr’in yani “Semûd kavmi”nin, peygamberleri yalanlamış olduklarını haber vermekte ve Şu‘arâ’ 26/141’de olduğu gibi الْمُرْسَل۪ين el-murselîne kelimesini çoğul getirmektedir. Bu kavimler sadece kendilerine gönderilmiş olan bir peygamberi değil, o döneme kadarki bütün peygamberlerin öğretilerini yalanlamışlardı. Peygamberler aynı tevhid ilkelerini tebliğ ettiği için birini yalanlamak hepsini yalanlamayla eşdeğerdir.

Durum böyle olmasına rağmen, Semûd kavmi olan ashâbu’l-hıcrin yalanladığı özel peygamber Hz. Sâlih’tir. Bu kavim onun tebliğ ettiği bütün risalet öğretilerini yalanlamışlar, reddetmişlerdi. Âyetin başındaki وَلَقَدْ ve lekad ifadesi hem pekiştirici mana içermekte, hem de baştaki وَ vâv harfi nedeniyle cümleye yemin manası katmaktadır. Bu nedenle tercümeyi “andolsun ki” şeklinde vermeyi tercih ettik.

ıı. Güçlerine Güvenerek Âyetlerden Yüz Çevirmeleri

وَاٰتَيْنَاهُمْ اٰيَاتِنَا فَكَانُوا عَنْهَا مُعْرِض۪ينَ وَكَانُوا يَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا اٰمِن۪ينَ “Biz onlara delillerimizi vermiştik fakat onlardan yüz çevirmişlerdi. Onlar, dağlardan güven içinde kalacakları evler oyarlardı.”

Buradaki وَاٰتَيْنَاهُمْve âteynâhum fiili “ve onlara vermiştik”; اٰيَاتِنَا âyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi, delillerimizi”;فَكَانُوا fe kânû fiili “onlar (şöyle) idiler”; عَنْهَا ‘anhâ ifadesi “onlardan, o (gerçekler)den”; مُعْرِض۪ينَ mu‘ridîne kelimesi “yüz çevirenler, yüz çevirmişlerdi”;وَكَانُوا ve kânû fiili “onlar (şöyle) idiler”; يَنْحِتُونَ yenhıtûne fiili “yontuyor idiler”; مِنَ الْجِبَال mine’l-cibâli ifadesi “dağlardan, kayalardan”; بُيُوتًا buyûten kelimesi “evler”; اٰمِن۪ين âminîne sözcüğü ise “güven(!) içinde olarak” demektir.

Burada Semûd kavmine çeşitli deliller verildiği, onların olumsuz tavır ve evler yontmaları gündeme getirilmektedir.

1.وَاٰتَيْنَاهُمْ اٰيَاتِنَا فَكَانُوا عَنْهَا مُعْرِض۪ينَ “Biz onlara delillerimizi vermiştik fakat onlardan yüz çevirmişlerdi.” Yüce Allah ashâb-ı hıcr denilen Semûd kavmine çeşitli deliller verdiğini, ancak onların bu delillere itibar etmeyip yüz çevirdiklerini haber vermektedir. Bu kavme verildiği beyan edilen “âyetler”den kasıt, hem Hz. Sâlih’e verilen nâkatullâh, yani “Yüce Allah’ın sembol devesi”, hem de “bütün ilâhi öğretiler” olmalıdır.

Kaldı ki önceki âyette geçen الْمُرْسَل۪ين el-murselîne kelimesini “peygamberler” manasına aldığımıza göre, onlara gönderilen bütün ilâhî mesajları ve mucizevi delilleri de inkar ettikleri, onlardan yüz çevirdikleri, dikkate bile almadıkları, aldırış etmedikleri anlaşılmaktadır. İnkarcıların çeşitli konularda bu türden yüz çevirmeleri çeşitli âyetlerde dile getirilmekte ve bu durum kınanmaktadır.(20)

2. وَكَانُوا يَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا اٰمِن۪ينَ “Onlar, dağlardan güven içinde kalacakları evler oyarlardı.” Yüce Allah bu kavmin dağlardan, kayalardan güven içinde yaşayacakları evler yonttuklarını haber vermektedir. Şu‘arâ’ 26/146-152’de de zikredildiği gibi, Hz. Sâlih kavmine şu uyarılarda bulunmuştu:

“Siz burada, bahçelerde, su kaynaklarında, ekinlerin ve salkımları aşağıya sarkmış hurmalıkların içinde güvende bırakılacak mısınız? Şımarıklık yaparak dağlardan (kayalardan) evler yontuyorsunuz. Allah’a karşı duyarlı olun ve bana itaat edin. Yeryüzünde (ülkede) bozgunculuk yapıp ıslah edici olmayan haddi aşanların emrine itaat etmeyin.” İşte onların dünyaya ve kayalardan oydukları evlere sahip olmalarının kendileri için bir aldatmaca olduğu beyan edilmekte ve bu mekânlarda kalamayacakları özellikle ifade edilmektedir.

Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/74’te de şöyle buyrulmaktadır: “(Allah’ın) ‘Âd (kavminden) sonra sizi onların yerine hükümran kıldığını, ovalarında köşkler edinip ‘dağlarından (taşlarından) evler edinin’ diye sizi yeryüzüne (Hıcr bölgesine) yerleştirdiğini hatırlayın. Allah’ın (bu ve benzeri) nimetlerini hatırlayın da yeryüzünde taşkınlık yapmayın.” Kayalardan güvenli evler yapan bu kavim, bu özellikleriyle övündükleri için bunun yersiz bir kuruntu olduğu kendilerine hatırlatılmış olmaktadır.

Dünya ve dünyalıklarla övünen ve onlar içerisinde güvende olacaklarını sananlar aldanmışlar ve asıl güven kaynağının Yüce Allah’ın huzuru ve rızası olduğunu unutmuşlardı. İşte bu aldanışın sonucunda korkunç bir akıbet yaşamaya mecbur kaldıkları da devam eden âyetlerde zikredilmektedir.

ııı. Feci Akıbetleri ve Çaresizlikleri

فَاَخَذَتْهُمُ الصَّيْحَةُ مُصْبِح۪ينَ فَمَآ اَغْنٰى عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَكْسِبُونَ “Onları (da) sabaha çıkarlarken o korkunç ses yakalamıştı. Kazandıkları şeyler onlardan hiçbir şeyi savmamıştı.”

Buradakiفَاَخَذَتْهُمُ fe ehazethum fiili “onları hemen almıştı, yakalamıştı”; الصَّيْحَة es-sayhatü kelimesi “o şiddetli gürültü”; مُصْبِح۪ين musbihîne kelimesi “sabaha yakın, sabahlarken”; فَمَآ اَغْنٰىfe mâ ağnâ fiili “fayda vermemişti, gidermemişti”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlara, onlardan”; مَا كَانُوا يَكْسِبُونَ mâ kânû yeksibûne ifadesi ise “kazandıkları şey(ler), yapıp etmiş oldukları her ne varsa” demektir.

Burada Hıcr halkının akıbetiyle ilgili çaresizlikleri gündeme getirilmektedir.

1. فَاَخَذَتْهُمُ الصَّيْحَةُ مُصْبِح۪ينَ “Onları da sabaha çıkarlarken o korkunç ses yakalamıştı.” Burada geçen es-sayhah kelimesi hakkında Hıcr 15/73. âyette bilgi vermiştik. Yüce Allah ashâb-ı hıcri sabaha karşı korkunç bir gürültünün yakaladığını beyan etmektedir. Bu ifadenin bir benzeri de Hıcr 15/73’te Hz. Lût’un kavmiyle ilgili olarak zikredilmektedir. Oradaki مُشْرِق۪ين muşrıkîne kelimesiyle burada geçen مُصْبِح۪ين musbihîne kelimesi yakın mana vermekte ve “sabaha yakın, sabahlarken” anlamını içermektedir.

“Ardından o (korkunç) azap kendilerini yakalamıştı” mealindeki Şu‘arâ’ 26/158’de de yer aldığı üzere, Semûd kavmini azabın yakalaması, pişmanlıklarında samimi olmadıklarının bir göstergesi olarak kabul edilebilir. Zira onlar istedikleri ayete, delile rağmen, Hz. Sâlih’e iman etmemiş, ona meydan okumaya devam etmişlerdi. Aradan belli bir süre geçip azabı gördüklerinde pişmanlık ortaya koydukları için, bu geçerli bir tevbe değildi.

Yûnus 10/90-91’de Firavun’un kabul edilmeyen imanı gibi, Nisâ’ 4/18’de de zamanında yapılmayan tevbenin geçerli olmadığı beyan edilmektedir. Benzer mesajlar En‘âm 6/158, Secde 32/29 ve Mü’min 40/85’te de zikredilmektedir. İlahi prensiplerde birlik olduğu için, Semûd kavminin de zamanında tevbe etmediği anlaşılmaktadır. İşte bütün bunların sonucunda Semûd kavmi helak edilmiştir.

Semûd kavminin nasıl helak edildiğiyle ilgili olarak da bu pasajda herhangi bir bilgi yoktur. Diğer sûrelerde konuyla ilgili bilgilere bakıldığında bunların er-racfeh “şiddetli bir sarsıntı”,(21) es-sayhah “şiddetli bir gürültü”,(22) sayha-i vâhıdeh “tek bir gürültü”,(23) es-sâ‘ıkah “yıldırım”(24) ve et-tâğıyeh “azgın bir felaket”(25) ile perişan bir hale getirilip(26) yerle bir edildikleri(27) ifade edilmektedir.

A‘râf 7/78-79’da da geçtiği gibi, helâk edilen Semûd kavminin bu esnada yurtlarında dizüstü, hareketsiz ve cansız kaldıkları, yere serildikleri belirtilerek, nasıl bir çaresizlik yaşadıkları ortaya konulmuş olmaktadır. Hûd 11/67’de de geçen ve helak sonrası Semûd kavminin durumunu ortaya koyan “Yurtlarında dizüstü (hareketsiz, cansız) kalmışlardı” ifadesi,(28) Hz. Şu‘ayb’ın kavmi için de(29) söz konusu edilmekte, her iki azgın kavmin aynı akıbeti paylaştığı beyan edilmektedir.

Bu azgın toplulukların yaşadığı felaketin şiddetini beyan etmek üzere, hem A‘râf 7/92’de, hem de Hûd 11/68’de “Sanki orada hiç şenlik kurmamışlar gibi” ifadesi kullanılmaktadır. Her iki kavmin de volkanik patlamalarla helak edildikleri, şimdilerde o bölgenin kayalardan oluşan yapısıyla da gözler önüne serilmektedir.

2. فَمَآ اَغْنٰى عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَكْسِبُونَ “Kazanmış oldukları şeyler onlardan hiçbir zararı savmamıştı.” Yüce Allah dünyalıklara çok önem verip kendilerince içlerinde ebedi olarak kalacakları evlerin ve yurtların altını üstüne getirerek Semûd kavminin daha önce kazanmış oldukları mal ve servetin kendilerine hiçbir yarar sağlamadığını, başlarına gelen helak ve azabı kendilerinden savamadığı, dolayısıyla bütün bu elde ettikleri dünyalıkların boşuna olduğunu haber vermektedir.

Bu âyetle benzer mesaj içeren Şu‘arâ’ 26/205-207’de şöyle buyrulmaktadır: “Şimdi şunu bir düşün: Eğer biz onları yıllarca yaşatsak, sonra da vaad edilmiş olan (azap) başlarına gelse, faydalandırıldıkları nimetlerin kendilerine hiçbir yararı da olmayacaktır.”

Hıcr 15/84, Şu‘arâ’ 26/207, Zümer 39/50, Mü’min 40/82, Mesed 111/2 gibi âyetlerde geçen “Kazandıkları şeyler onlara fayda vermemişti” manasındaki cümlelerde, inkarcı kişilerin kazandıklarının onlara faydasının olmadığı ve olmayacağı bildirilmektedir.

Buradaki مَا mâ edatı nefy, yani “olumsuzluk” manasına gelebileceği gibi soru anlamı da verebilir. Olumsuzluk manasına göre tercüme zikrettiğimiz gibi olur. Soru anlamına göre ise anlam “kazanmış oldukları şeylerin kendilerinden hangi zararı savmış olabilir ki!” şeklini alır. Her iki tercümede de verilmek istenen mesaj aynı sayılır. İnkârda kararlı ve ısrarcı olan kişilere bütün dünya hayatı boyunca zaman tanınsa ve kendilerine dünyanın bütün nimetleri ihsan edilse de sonuç değişmeyecek, verilen nimetlerin kendilerine hiçbir fayda sağlamadığı görülecektir.

Dipnotlar

• 1 - Hıcr 15/78; Şu‘arâ’ 26/176; Sâd 38/13; Kâf 50/14. 2 - Taberî, age., XXIX, 107; Zemahşerî, age., III, 322. 3 - Tâhâ 20/40; Kasas 28/22, 23, 45. 4 - A‘râf 7/85; Tevbe 9/70; Hûd 11/84, 95; Hacc 22/44; ‘Ankebût 29/36. 5 - Râzî, age., XIV, 173.
  • Hicr 15/78 Şu‘arâ 26/176 Sâd 38/13 Kâf 50/14 Tâhâ 20/40 Kasas 28/22 Kasas 28/23 Kasas 28/45 A‘râf 7/85 Tevbe 9/70 Hûd 11/84 Hûd 11/95 Hacc 22/44 ‘Ankebût 29/36
• 6 - Semerkandî, age., II, 272, 591. 7 - Zemahşerî, age., III, 322. 8 - A‘râf 7/85, 88, 90, 92; Hûd 11/84, 87, 91, 94; Şu‘arâ’ 26/177; ‘Ankebût 29/36. 9 - Semerkandî, age., II, 272.
  • A‘râf 7/85 A‘râf 7/88 A‘râf 7/90 A‘râf 7/92 Hûd 11/84 Hûd 11/87 Hûd 11/91 Hûd 11/94 Şu‘arâ 26/177 ‘Ankebût 29/36
• 10 - A‘râf 7/136; Hıcr 15/79; Rûm 30/47; Zuhruf 43/25, 55.
  • A‘râf 7/136 Hicr 15/79 Rûm 30/47 Zuhruf 43/25 Zuhruf 43/55
• 11 - Âl-i İmrân 3/4; Mâide 5/95; A‘râf 7/136; İbrâhim 14/47; Hıcr 15/79; Rûm 30/47; Secde 32/22; Zümer 39/37, 41; Zuhruf 43/25, 55; Dühân 44/16. 12 - Semerkandî, age., II, 272; Taberî, age., XIV, 49. 13 - Zemahşerî, age., II, 563. 14 - Semerkandî, age., II, 272; Taberî, age., XIV, 49. 15 - Yazır, age., V, 217. 16 - Esed, age., s. 523. 17 - İslâmoğlu, age., s. 471.
  • Âl-i İmrân 3/4 Mâide 5/95 A‘râf 7/136 İbrâhîm 14/47 Hicr 15/79 Rûm 30/47 Secde 32/22 Zümer 39/37 Zümer 39/41 Zuhruf 43/25 Zuhruf 43/55 Duhân 44/16
• 18 - Râzî, age., XIX, 204; Esed, age., s. 524’te 55. not.
• 19 - Bu kavim hakkında geniş bilgi için bk. Esed, age., s. 524’te 58. not; İslâmoğlu, age., s. 1255’te 9. not ve s. 1256’da 13. Not; Musatafa Öztürk, Meâl, s. 306..
• 20 - Bakara 2/83; Âl-i İmrân 3/23; En‘âm 6/4; Enfâl 8/23; Tevbe 9/76; Yûsuf 12/105; Hıcr 15/81; Enbiyâ 21/1, 24, 32, 42; Mü’minûn 23/3, 71; Nûr 24/48; Şu‘arâ’ 26/5; Yâsîn 36/46; Sâd 38/68; Ahkâf 46/3; Müddessir 74/49.
  • Bakara 2/83 Âl-i İmrân 3/23 En‘âm 6/4 Enfâl 8/23 Tevbe 9/76 Yûsuf 12/105 Hicr 15/81 Enbiyâ 21/1 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/32 Enbiyâ 21/42 Mü'minûn 23/3 Mü'minûn 23/71 Nûr 24/48 Şu‘arâ 26/5 Yâsîn 36/46 Sâd 38/68 Ahkâf 46/3 Müddessir 74/49
• 21 - A‘râf 7/78. 22 - Hûd 11/67; Hıcr 15/83. 23 - Kamer 54/31. 24 - Fussılet 41/17; Zâriyât 51/44. 25 - Hâkka 69/5. 26 - Furkân 25/39; Neml 27/51. 27 - Şems 91/14.
  • A‘râf 7/78 Hûd 11/67 Hicr 15/83 Kamer 54/31 Fussilet 41/17 Zâriyât 51/44 Hâkka 69/5 Furkân 25/39 Neml 27/51 Şems 91/14
• 28 - Semerkandî, age., I, 529; Taberî, age., VIII, 233; Zemahşerî, age., II, 119. 29 - A‘râf 7/91; Hûd 11/94; ‘Ankebût 29/37.
  • A‘râf 7/91 Hûd 11/94 ‘Ankebût 29/37