Müddessir Suresi

Müddessir sûresi risaletin ilk döneminde indirilmiş olup, 56 âyetten oluşmakta, adını ilk âyetteki “bürünen, sorumluluk sahibi kılınan kişi” anlamındaki الْمُدَّثِّر el-müddessir kelimesinden almaktadır. İniş sırası hakkında çeşitli kanaatler ileri sürülse de sûrenin Fâtiha, ‘Alak ve Müzzemmil’den sonra 4. sırada indirildiği görüşü tercihimizdir. Sûre, resmî olarak 74. sıradadır.

İlk indirilen âyetlerden sonra vahiy bir süre kesilmişti ki buna fetretü’l-vahy denmektedir. Bu sürenin üç yıl olduğu dahi ileri sürülmektedir. Risaletin hemen başında vahyin bu kadar uzun süre kesilmesi anlaşılabilir bir durum değildir. Bir kesinti olmuştur; ancak bunun süresi bir veya birkaç ayla sınırlı olmalıdır. Esasında bu durum vahyin tabiatı gereğidir. Nitekim Yüce Allah Duhâ 93/3’te peygamberini terk etmediğini ve ona darılmadığını vahye konu edinerek kendisini onurlandırmıştır.

Müddessir sûresi resmî sıralamada öncesindeki Müzzemmil sûresiyle yakın anlam ilişkisine sahiptir. Her iki sûrenin ilk grup âyetinde Hz. Peygamber’in vahiy ve risâlet konusunda inşası ile ilgili çeşitli prensipler yer almaktadır. Ardından Müzzemmil’deki “hakkı yalanlayan tiplerin” bir benzeri olmak üzere Müddessir’de de Velîd b. Muğîre örneğine değinilmektedir. Her iki sûrede de “cehennemlikler ve cehennemin bazı özellikleri” dile getirilmekte, bu arada “vahyin öğüt oluşu” gerçeğine de özellikle dikkat çekilmektedir. Bu ve benzer noktalarda her iki sûrenin adeta tek bir sûre kimliğinde bir içeriğe sahip kılındığı görülmektedir.

Müddessir sûresinin ilk âyetlerinde Hz. Peygamber’in risalet konularından bir bölümüne yer verilmekte, ardından Son Saat ve kıyamet-âhiret sürecine dikkat çekilmekte, peşinden vahye karşı düşmanca bir tavır içerisine giren bir örnek ve onun düşmanlıkları tanıtılmaktadır.

26. âyetten itibaren, inkarcı ve alaycı kişinin cehenneme atılacağı ve cehennemin bekçilerinin 19 melekî güç olduğu hatırlatılarak, bu sayının zikredilmesiyle ilgili çeşitli gerekçeler sıralanmaktadır.

32. âyetten itibaren, çeşitli varlıklara yemin edilerek, cehennemin en büyük azap yeri olduğu, insanların yaptıklarına karşılık rehin kalacağı, amel defterini sağdan alanların kurtulacağı ve iki grup arasında çeşitli diyalogların yaşanacağı beyan edilmektedir.

48. âyetten itibaren, müşriklerin şefaat beklentisi ele alınmakta, bu bağlamda şefaatin onlara hiçbir yarar sağlamayacağı bildirilmektedir. Ayrıca, öğütten yüz çevirenlerin yaban merkepleri gibi vahiyden kaçıp kendilerine özel vahiy istedikleri belirtilmektedir.

Sûrenin sonunda ise, Kur’ân’dan dileyen herkesin yararlanacağı ve bu tercihin Yüce Allah’ın iradesiyle uyumlu olacağı mesajıyla sûre bitirilmektedir.

Sûrenin 32-48. âyetlerinde öncelikle çeşitli varlıklara yönelik yemin ifadeleri yer almakta, hakkında uyarılarda bulunulan cehennemin insanlık için çok önemli bir uyarıcı olduğu ifade edilmekte, birbiriyle çok güçlü anlam ilişkisi bulunan üç varlığa yemin edilerek, vahyin aydınlık dünyasına dolaylı göndermeler yapılmaktadır.

Ardından önceki âyetlerle uyumlu olacak şekilde, inkârcı ve alaycı kişilerin mahşerdeki perişan durumları ele alınmakta, kendilerine sorulacak bazı sorular ve onların vereceği cevaplar ile yapacakları itiraflara yer verilmektedir.

a) Üç Varlığa Yemin ve Dikkat Çekilen Uyarı

Yüce Allah sûrenin 32-37. âyetlerinde “Hayır, (onlar yine de öğüt almazlar). Ay’a, dönüp gitmekte olan geceye ve ağarmakta olan sabaha yemin olsun” şeklinde çok önemli üç yemin ifadesine yer vermektedir.

Ardından, “O (cehennem) büyük (musibet)lerin birisidir ve insanlık için, yani sizden ileri gitmek ya da geri kalmak isteyenler için uyarıcıdır” beyanı gereği, zikredilen uyarıların bütün insanlığa yönelik olduğuna dikkat çekilmektedir.

ı. Ay, Gece ve Gündüz

كَلَّا وَالْقَمَرِ وَالَّيْلِ اِذْ اَدْبَرَ وَالصُّبْحِ اِذَآ اَسْفَرَ “Hayır! Yemin olsun: Ay’a, dönüp gitmekte olan geceye, ağarmakta olan sabaha ki.”

Buradaki كَلَّاkellâ edatı “hayır, kesinlikle, şüphesiz”; وَالْقَمَرِ ve’l-kameri kelimesi “Ay’a, hilale yemin olsun”; وَالَّيْلِ ve’l-leyli kelimesi “ve geceye de (yemin olsun)”; اِذْ اَدْبَرَ iz edbera ifadesi “arkasını döndüğü, geçip gittiği zaman”; وَالصُّبْحِ ve’s-subhı kelimesi “ve sabaha da (yemin olsun)”; اِذَآ اَسْفَرَ izâ esfera fiili ise “ağardığı, parladığı, aydınlandığı zaman” demektir.

Burada çeşitli varlıklara yemin edilerek meselenin önemi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, bu sûrede nankör insan tipinin çeşitli özelliklerini ve mahşerde yaşayacağı sekar cehennemindeki kötü akıbeti beyan ettikten sonra, konunun önemini ve ciddiyetini hatırlatmak için hem kellâ edatını hem de yemin ifadelerini kullarak muhataplarını uyarmaktadır. Yemin ifadelerinin ardından, bunların gerekçesi olan konuyu gündeme getirmekte ve bütünüyle insanlara, özellikle inkârcılara yönelik olarak azabın şiddetine dikkatleri çekmektedir.

1. كَلَّا kellâ edatı hakkında ‘Alak 96/6’da detaylı bilgi vereceğimiz için, burada benzer şeyleri tekrar etmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim. كَلَّا kellâ edatının bu âyette muhtemel iki anlamı olabilir:

a) İlk anlamı “hayır, hayır” şeklinde olabilir ki, bizim tercihimiz bu yöndedir; çünkü كَلَّا kellâ edatının asıl anlamı zaten budur. Buna göre söz konusu edat ile verilmek istenen mesaj şöyledir: “Ey nankör insan! Mesele senin zannettiğin gibi değil; yanılıyorsun; vazgeç bu tutumundan.” Buradaki muhtemel gayelerden birisi, inkârcıların cehennem muhafızlarını az görerek onlara galip gelecekleri şeklindeki asılsız ve anlamsız zanlarını reddetmektir.

b) Edatın bu âyetteki muhtemel ikinci anlamı, inkârcı ve alaycı muhataba yönelik olarak, söylenecek söze dikkatini çekmek için “evet, evet, gerçek şu ki, kesinlikle” şeklinde de olabilir. Yüce Allah, vahye karşı takınılan olumsuz tavır nedeniyle muhatapları uyarmak için sarsıcı bir ifade olsun diye bu edatı kullanmış olabilir. Bu anlama göre söylenmek istenen şudur: “Ey inkârcı muhatap! Şimdi söylenecek söze bütün dikkatini yönelterek kulak ver; çünkü bundan sonraki ifadeler çok önemli gerçekleri ortaya koymaktadır.”

Bu edatın anlamını dilimize aktarmada tercih edebileceğimiz ifadelerden biri de “Fakat ne gezer!” sözüdür. Bir önceki anlamın devamı olarak, Yüce Allah’ın verdiği bütün bilgilere ve yaptığı uyarılara rağmen, inkârcı kişi kılını dahi kıpırdatmamakta, inkâra, yalana ve alaycılığa devam etmektedir.

2. وَالْقَمَرِ وَالَّيْلِ اِذْ اَدْبَرَ وَالصُّبْحِ اِذَآ اَسْفَرَ “Yemin olsun: Ay’a, dönüp gitmekte olan geceye, ağarmakta olan sabaha ki.” Bu yemin ifadelerinin hemen öncesinde yer alan كَلَّا kellâ edatıyla ilgili bilgiler verdikten sonra şimdi de Kur’ân’daki yeminler konusuna değinmek istiyoruz.

- Kur’ân’daki Yeminler

Aksâmu’l-Kur’ân adı verilen “Kur’ân’daki yeminler” bir ifade biçimidir ve hemen her dilde bunun çeşitli örnekleri vardır. Yâsîn 36/2’de de ele aldığımız üzere, önemine binaen ve Kur’ân’da oldukça fazla örneği bulunduğu için konuyu geniş bir şekilde çeşitli yönleriyle ele almak gerekmektedir.

- Niçin Yemin Edilmektedir?

- Kur’ân’da yemin ifadelerinin bulunma gerekçeleri, “Araplarda böyle bir geleneğin bulunması”, “yemin edilen varlıkların önemini vurgulamak” ve “konunun ciddiyetinin kavranmasını sağlamak” şeklinde belirlenebilir.

- Yemin ifadeleri, mahşerde ilgili varlıkların şahitliğine müracaat edileceğini göstermektedir. Bir varlığa yemin etmek, aynı zamanda o varlığın şahitliğini söz konusu etmektir.

- Yemin edilen varlıklarla yeminlerin peşinden gelen mesajın anlam ilişkisini bulmak gerekir. Yemin edilen varlıklar eğer birden fazla ise, hem bu varlıklar arasında, hem de yeminlerle sonrasında gelen cümle veya cümleler arasında anlam bağının bulunduğunu unutmamak gerekir. Aksi takdirde yeminle diğer mesajların arası kopuk olur ve anlam bütünlüğü kavranamamış olunur.

- Kur’ân’da yeminlerin asıl bulunma nedeni, öncelikle yeminden sonraki ilk cümlenin, ardından bütünüyle konuların önemine vurgu yapmak ve mesaja dikkat çekmektir. Zaten yemin etmek, sonraki ifadenin veya bilginin güçlenmesini ve inandırıcılığını artırmayı istemek demektir. Muhatabın inkâr veya tereddüt durumuna göre yeminlerin şekli veya sayısı belirlenir. Eğer bir karşı çıkış veya tereddüt yoksa yemine de gerek olmaz.

- Tabiat kitabından verilen yemin örneklerinde ise diğer gerekçelerin yanında şu maksat da görülmelidir: Tabiattaki varlıklar çeşitli dersler ve ibretler içermektedir. İnsanlar bu varlıkları incelemeli, büyük kudretin önünde eğilmeli ve ilâhî mesajlara gönül vererek onları hayatın vazgeçilmezi yapmalıdırlar.

Yemin konusu gündeme geldiğinde akla ilk gelen yemin, Yüce Allah’a yönelik olandır. “Rabbine yemin olsun” ifadesi, “Allah şahit olsun”, “O’nu bu konuda şahit tutuyorum; O’nun şahitliğini istiyorum; O’nun şahitliğini biliyor ve O’na inanıyorum” demektir. Maksat, hayatı Yüce Allah’a iman ve O’na güven bilinciyle yaşama kararlılığıdır. Müslüman, “Allah vardır ve bana da hayata da şahittir” bilinciyle yaşayan insandır. İşte yeminler bu bilinci ifadede önemli bir yer tutar.

- Nasıl Yemin Edilmektedir?

Yemin ifadelerinde genellikle ilgili kelimelerin başına “kasem/yemin” edatı olarak vâv harfi getirilir. Bazen tâ harfi kullanılarak tallâhi “Allah’a yemin olsun ki” şeklinde yemin örneklerine de rastlanmaktadır.(1) Ayrıca lâ uksimu “yemin ediyorum” cümlesi de Kur’ân’da yemin ifadeleri arasında yer almakta ve toplam sekiz yerde geçmektedir.(2)

Lâ uksimu “yemin ediyorum” ifadesinin anlam çeşitliliği hakkında Vâkı‘a 56/75. âyette açıklama yaptığımız için burada detaya girmek istemiyoruz. En‘âm 6/23’te yer alan vallâhi ifadesi müşriklere aittir ve yalan yere yaptıkları bir yemini içermektedir; dolayısıyla “Kur’ân’daki yeminler” başlığını verdiğimiz konumuzla ilgili değildir.

Bunun dışında da vallâhi şeklinde herhangi bir yemin Kur’ân’da yer almaz. Bu arada yemin anlamı veren akseme ve yahlifu gibi fiiller de “yemin etmek” anlamına gelse de bunlar kullara nispet edilmekte, konumuzu ilgilendirmemektedir.

- Nelere Yemin Edilmektedir?

Yukarıda da söylediğimiz gibi, Kur’ân’da sûrelerin başlarında veya aralarda yemin ifadelerinin bulunduğu bilinmektedir. Bu bağlamda belirtmeliyiz ki 17 sûrenin başında yeminler vardır. Bu sûreler şunlardır: Sâffât, Zâriyât, Tûr, Necm, Kıyâmet, Murselât, Nâzi‘ât, Burûc, Târık, Fecr, Beled, Şems, Leyl, Duhâ, Tîn, ‘Âdiyât ve ‘Asr. Eğer mukatta‘a harflerini “kendilerine yemin edilen harfler” manasında kabul edersek bu sayı 46’ya ulaşmaktadır.

Yemin ifadeleri bazen grup olarak sıralanmakta ve bunların bir kısmı melekler, rüzgârlar, insanlar veya canlılar şeklinde anlaşılmaktadır. Bazen de Yüce Allah anlamında “Rabb’e, ayrıca Kur’ân’a, kitâba, vahye, vahyin yer ettiği gönüllere, nefse, kendini kınayan nefse, vahyin ifade biçimini oluşturan ve adına mukatta‘ât denilen harflere, kaleme ve satır satır yazdıklarına” yönelik olarak yer almaktadır.

Dahası “kıyâmete, âhiret” gibi soyut değerlere yemin edildiği gibi, “yeryüzüne, karaya, denize, göğe, yani uzaya veya yüksekliklere, yıldızlara, gezegenlere, güneşe, aya, dağa, şehre ve vahyin indirildiği çeşitli bölgelere” de yeminler Kur’ân’da mevcuttur.

Bunların yanı sıra, mutlak anlamda “zamana, asra, geceye, gündüze, fecre, sabaha, kuşluk vaktine ve belli gecelere” de yemin edilmektedir. Genel olarak, “doğuran her varlığa ve doğan varlıklara, her türlü şahide, hakkında şahitlik yapılacak insanlara” yeminler de vardır. Hatta “vahye karşı düşmanlık yapanlara” da kınayıcı bir üslupla yeminler bulunmaktadır. Hâsıl-ı kelâm, “tek olan Allah’a” ve “çift olan her şeye”, yani bütün yaratılmışlara Kur’ân’da yemin edildiği bilinmektedir.

Bütün bunlara bakıldığında, Kur’ân’da konusu edilen yeminlerde insanlar ve diğer varlıklar için önemli olan her şeye yemin edildiği açıkça görülmektedir.

- Yeminler Nasıl Tercüme Edilmeli?

Yeminler eğer vâv ve tâ harfiyle yapılmışsa tercüme “yemin olsun”, eğer lâ uksimu ifadesiyle yapılmışsa “yemin ediyorum” şeklinde yapılmalıdır. Bunun dışındaki tercümeler, metne sadakat anlamında tercüme tekniği açısından hatalı olacaktır.

Kur’ân’da bir ifade üslubu olarak gördüğümüz yeminlerin getiriliş gayesi, yemin geleneğini takip etmek, sözü güçlendirmek, varlıkların önemine vurgu yapmak, söylenecek söze karşı muhatabın dikkatini çekmek ve söz konusu varlıkların şahitliğine vurgu yapmak olabilir.

Bu itibarla, yemin ifadelerine “ilgili varlığa yemin ediyorum”, “o varlıklar şahit olsun”, “onların şahitliğine kulak veriniz”, “onların ibret oluşlarını unutmayınız”, “onları ve yaratılış gayelerini düşün” gibi anlamlar verilebilir. Hatta bazı âlimlerimiz bu tür yeminlerde anlamın söz konusu varlıkları yaratan güce, yani Allah’a yemin olduğunu beyan etmektedirler.(3)

Diğer pek çok örnekte olduğu gibi, sûrelerin ve dolayısıyla âyetlerin başındaki yemin ifadelerinin ilgili şeylere, varlık gayelerine ve özelliklerine dikkat çekmek için söz konusu edildiklerini söyleyebiliriz. Maksat, kâinatta hiçbir varlığın anlamsız ve amaçsız yaratılmadığını fark etmek ve onların yaratılış gayeleri ile kendi yaratılışımız arasındaki ilişkiyi kurabilmektir.

Kur’ân’da yeminler konusunu bu şekilde izah ettikten sonra, şimdi de bu sûrede kendisine yemin edilen üç varlıkla ilgili ifadeleri incelemek istiyoruz.

a) وَالْقَمَرِ “Ay’a yemin olsun!” Yüce Allah’ın bu âyet grubundaki ilk yemin konusu “Ay”dır. Ay’ın “hilâl”den “dolunay”a doğru sahip olduğu evreler, aydınlanmanın kozmik âlemdeki örneklerinden biridir. Ay, nasıl ki gece karanlığını peyderpey aydınlatmak için ışık yansıtmaya programlanmış ise, ilâhî vahyin gönderiliş amacı da cehalet karanlıklarını peyderpey kaldırıp, yerine Kur’ân aydınlığını getirmektir.

Evreleri olan bir gezegenin burada zikredilmesi, risaletin ilk dönemlerini, yani hilâl evresini hatırlatmaktadır. Artık yavaş yavaş bu aydınlanma dolunaya dönüşecek ve bütün dünya insanlığını etkisi altına alacaktır.

Bu arada dolunaydan tekrar hilale doğru inceliş de bu âlemin biteceğini, bir başka âlemin haber verildiğini göstermektedir. Âyette böyle bir mesaj inceliğinin bulunması, Kur’ân’ın eşsiz ve erişilemez anlam dünyasının bir sonucudur.

b). وَالَّيْلِ اِذْ اَدْبَرَ “Dönüp gitmekte olan geceye yemin olsun.” Yüce Allah, önceki âyette “Ay”a yemin ettikten sonra, şimdi de onunla uyumlu olacak şekilde “gece”ye dikkat çekmektedir. Ay’ın gece ile ilgisi aşikârdır. Işık yansıtıcı özelliği nedeniyle, gece zifiri karanlıktan kısmen kurtulmaktadır; böylece karanlıkların devamlı olmadığı, içinden çıkma anlamında bir aydınlığın sürekli bulunduğu duygusu insana verilmek istenmektedir.

Âyetteki اَدْبَرَ edbera fiiline bazı âlimlerimiz “gündüz ve sabahtan sonra dönüp gelmek” anlamını vermişlerdir.(4) Bir sonraki âyette “ağaran sabah” ifadesi yer aldığı için, bu tercihin çok sağlıklı olmadığını düşünmekteyiz. Gecenin dönüp gelmesi için öncelikle araya bir sabahın girmesi gerekir. Bu nedenle, söz konusu fiilin bu âyette “geçip gitmek, bitmek” anlamının daha doğru olduğu kanaatindeyiz.

Gecenin Ay ile ilişkisi karanlığının delinmesi, yani giderilmesi şeklindedir. Bir sonraki âyette de “ağaran sabah” ifadesi geldiği için, aradaki yeminin “geçip gitmekte olan gece” şeklinde anlaşılmasının daha isabetli olacağı anlaşılmaktadır.

اِذْ اَدْبَرَ iz edbera ifadesi Mekke ve Kûfe’lilerce اِذاَ دَبَرَ izâ debera şeklinde de okunmuştur ki âlimlerimiz bu okuyuşla anlamın değişmediğini ve maksadın “gecenin bitmesi” olduğunu belirtmişlerdir.(5)

“Ay”ın temsil ettiği vahyin aydınlatıcı yönü, cehalet, şirk ve inkâr karanlıklarını sembolize eden “gece”nin bitmesini de beraberinde getirmektedir. Hiçbir karanlık süreklilik arz etmez; hele vahyin olduğu bir âlemde karanlıklara bakıp ümitsizlik anlamsızdır. Zaten bir sonraki yeminin konusu da budur.

c) وَالصُّبْحِ اِذَآ اَسْفَرَ “Ağarmakta olan sabaha yemin olsun!” Yüce Allah, bu sûrede inkârcıları uyarmak için dile getirdiği çeşitli gerçekleri detaylandırarak açıklamıştı. Ardından üç varlığa yemin ederek yeniden onlara yönelik bir hatırlatmada daha bulunmaktadır. “Ay” ve “dönüp giden gece”den sonra, bu ikisiyle yakın anlam ilişkisine sahip üçüncü bir değere, “ağaran sabah”a sıra getirilmektedir.

Bu üç varlık, inkârcıların gözlerinin önünde ve sürekli olarak bu işlevlerini devam ettirmektedir. Esasında burada dile getirilen dönüşüm, bu dünya hayatının da bir dönüşümü olacağını, mahşerin, hesabın, ödül ya da azabın mutlaka gerçekleşeceğini insanlara hatırlatmaktadır. Cehennemi ve onun şiddetini inkâr edenlere bunun mutlaka gerçekleşeceği bilgisi, bu tür dönüşüm örnekleriyle verilmektedir.

Yemin konusunu işlerken de belirtiğimiz üzere, Yüce Allah Kur’ân’da çeşitli sûrelerde zamanla ilgili çeşitli kavramlara da yemin etmekte ve zamanın önemine dikkat çekmektedir. Bu çerçevede Kur’ân’da;

ı. “Kararmaya başlayan geceye ve ağarmaya başlayan gündüze”,(6)

ıı. “Şafağa ve geceye”,(7)

ııı. “Fecre, on geceye, çift varlıklara ve Tek olana, ayrıca geçip gideceği zaman geceye”,(8)

ıv. “Güneş’in ışığını ortaya çıkartan gündüze ve ışığı kaplayan geceye”,(9)

v. “Işığı kaplayan geceye ve göründüğü zaman gündüze”,(10)

vı. “Gündüzün aydınlığına ve bastırdığı zaman geceye”(11) ve

vıı. “Akıp gitmekte olan asra, yani zamana, yani ömre”(12) yemin edilmektedir.

Bütün bu yeminlerde bir umut ortaya konulmakta ve Müslümanın hayatında çaresizliklerin yeri olmadığı, olmaması gerektiği özellikle öğütlenmekte, onların bu bilince sahip olması gerektiğine dikkat çekilmektedir.

Vahyin aydınlığıyla buluşmanın, isteyen için her zaman mümkün olduğu duygusu verilmektedir. Yeminlerdeki en temel hedeflerden birisi, daha sorumlu, daha duyarlı, daha dikkatli ve daha bilinçli birer Müslüman olunmasını sağlamaktır.

Yaşanan dönüşüm nasıl ki ağaran sabah ile devam etmektedir; aynı şekilde karanlıklarla geçen bir hayatın içinde “Ay” gibi aydınlık vesileleri aranmalıdır. Aslında her karanlığın, bağrında bir aydınlık barındırdığı bilinmelidir. İşte hayatın karanlıklarının içerisindeki aydınlıklar vahyin sunduklarıdır, yani Kur’ân’dır.

Karanlıkların kalıcı olmadığı ve bunların bir alınyazısı anlamında kader oluşturmadığı duygusuyla vahye sarılmanın öğütlendiği Kur’ân’da, muhataplar sürekli olarak aydınlıkla müjdelenmekte, çeşitli sıkıntıların yaşandığı bu hayatın sonunda aydınlığın geleceği beyan edilmektedir.

Bu hayatı şeklen zor ve karanlık gibi yaşayanlar, mahşerde aydınlıklarla karşılanacaklarını bilmelidirler. Meleklerin selamı, ödüllerin en güzelleri ve ilâhî mağfiretin parlattığı yüzlere sahip olma nimetleri onları beklemektedir. Dünyada vahyin ağarttığı hayatı yaşayanlar, ‘Abese 80/38’de de müjdelendiği gibi, sevinçten parıldayan yüzlerin sahipleri olacaklardır. Benzer bir müjde de Hadîd 57/12-13’te yer almaktadır.

Ramazan günlerinde oruç nedeniyle çekilen geçici sıkıntılar nasıl ki iftar ile son buluyorsa, nasıl ki fedakârlığa dayalı bir oruç dönemi bayram ile nihayete eriyorsa, aynı şekilde ramazanlaşan bir hayat için ölüm ve mahşer de inşâallah bayram olacaktır. Rabbimiz, bizi ve bütün müminleri dünya hayatını ramazanlaştırıp âhiretini bayram edenlerden kılsın!(13)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerdeki yeminler hakkında şunu özellikle tekrar vurgulayalım: Ay her gecedeki aydınlığı temsil edip bir kurtuluş temsili oluşturduğu, ay sayesinde gecenin karanlığı delindiği, gece artık bitmeye doğru gittiği ve beraberinde sabahın ağarması başladığı gibi vahyin de bir ay mesabesinde şirk, küfür ve cehalet karanlıklarını delip geçeceğine, onları bitirmeye doğru bir seyir takip ettiğine ve insanlığı aydınlığıyla sarmalayacağına dair mesaj verilerek Müslümanlara moral kazandırılması hedeflenmektedir.

Bu vesileyle Müslümanın hayatında ümitsizliğe yer olmadığı, her karanlığın mutlak surette bir aydınlığının bulunduğu, vahyin işte bu aydınlığı oluşturduğu özenle belirtilmek istenmektedir.

ıı. En Büyük Belâlardan Biri ve Evrensel Uyarı

اِنَّهَا لَاِحْدَى الْكُبَرِ نَذ۪يرًا لِلْبَشَرِ لِمَنْ شَآءَ مِنْكُمْ اَنْ يَتَقَدَّمَ اَوْ يَتَاَخَّرَ “Şüphesiz ki o (cehennem), büyük (ceza)ların birisidir. İnsanlık için yani sizden ileri gitmek veya geri(de) kalmak isteyenler için uyarıcı olarak.”

Buradaki اِنَّهَا innehâ ifadesi “muhakkak ki o”; لَاِحْدَى leıhdâ kelimesi “elbette biri(dir), ilki(dir)”; الْكُبَرِ el-küberi sözcüğü “en büyüklerinden”; نَذ۪يرًا nezîran kelimesi “bir uyarıcı olarak”; لِلْبَشَرِ li’l-beşeri sözcüğü “insanlık için, insanları”; لِمَنْ شَآءَ limen şâe ifadesi “dileyen için, isteyen için”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “içinizden, sizden”;اَنْ يَتَقَدَّمَ en yetekaddeme ifadesi “önde olmak, öne geçmek (isteyen)”; اَوْ يَتَاَخَّرَ ev yeteahhara fiili ise “veya arkada kalmak, geride olmak (isteyen)” demektir.

Yüce Allah, yemin ifadelerinden sonra, bunların gerekçesi olan konuyu gündeme getirmekte ve bütünüyle insanlara, özellikle inkârcılara yönelik olarak azabın şiddetine dikkatleri çekmektedir.

1. اِنَّهَا لَاِحْدَى الْكُبَرِ “Şüphesiz ki o (cehennem), büyük (ceza)ların birisidir.” Burada sözü edilen mesele, Sekar cehenneminin en büyük sıkıntılardan birisi oluşuyla ilgilidir.اِنَّهَا innehâ ifadesindeki هَا hâ dişil zamiri, Müddessir 74/26. âyetteki سَقَرَ sekar kelimesine gitmektedir. Bazı âlimlerimize göre, âyette verilmek istenen mesaj, Sekar denen cehennemin, ateşteki derecelerin en büyüğü olduğu ile ilgilidir.(14)

Anlaşılan o ki, cehennemde bundan başka yerler, yani şiddeti farklı mekânlar da vardır. Bunları Müzzemmil 73/12’de madde madde sıralayıp aktarmıştık. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette, Sekar cehenneminin en şiddetli azap yerlerinden biri olduğu mesajı verilmektedir.

Vahye karşı en büyük düşmanlıkları yapan, çeşitli planlar ortaya koyup müminleri sıkıntıya düşürmeye çalışan, ilâhî bilgilendirmelere ve risalete karşı derin öfke duyan kişiler, Nebe’ 78/26’da ifade edildiği gibi, mahşerde buna uygun bir azap ile karşılanacaklarını bilmelidirler. İnsanlar vahye karşı nasıl bir tutum ortaya koymuş, ne tür bir tavır içerisine girmişler, hangi boyutta bir entrikanın ve hezeyanın peşinden koşmuşlarsa, mahşerde buna uygun bir âkıbetle karşılanacaklarını unutmamalıdırlar.

Müslüman, tavrını ve tercihini Hakk’tan yana belirleyen insandır. İlâhî bilgilendirmeler ondan nasıl davranmasını ve ne tür bir fedakârlıkta bulunmasını istiyorsa, o uğurda çalışmayı canına minnet sayar, saymalıdır. Aksi takdirde, etrafa savrulmaktan ve bâtıl yollara sapmaktan kurtulamaz.

2. نَذ۪يرًا لِلْبَشَرِ لِمَنْ شَآءَ مِنْكُمْ اَنْ يَتَقَدَّمَ اَوْ يَتَاَخَّرَ “İnsanlık için yani sizden ileri gitmek veya geri(de) kalmak isteyenler için uyarıcı olarak.” Bu âyetlerde cehennemle ilgili uyarıcı bilgilerin kimler için ne ifade ettiği dile getirilmektedir.

a) نَذ۪يرًا لِلْبَشَرِ “İnsanlık için bir uyarıcı olarak.” Yüce Allah, bu ifade ile önceki âyeti açıklamakta, en büyük belâlardan biri olan Sekar cehenneminin, aynı zamanda bütün insanlık için bir uyarıcı olduğunu beyan etmektedir. Gramer açısından bu cümle öncekinin açıklaması konumundadır. Her iki durumda da bu âyet, Sekar cehennemi ile ilgili bildirimlerin Kur’ân’da yer almasının gerekçesini ortaya koymaktadır ki bu gerekçe “uyarıcılık”tır.

b) لِمَنْ شَآءَ مِنْكُمْ اَنْ يَتَقَدَّمَ اَوْ يَتَاَخَّرَ “(Yani) sizden ileri gitmek ya da geri kalmak isteyenler için (uyarıcıdır).” Sûrenin bu âyeti de öncekileri açıklamakta ve insan iradesine verilen değeri ortaya koymaktadır. En büyük azaplardan biri olup bütünüyle insanlık için bir uyarıcı olarak tanıtılan Sekar cehenneminin bu durumu muhatapların bilgisine ve dikkatine sunulmaktadır.

Uyarılara karşılık, isteyen kişi duyarlı davranıp ibadet ve itaatte öne geçer, dolayısıyla Sekar cehenneminden kurtulanlar arasına katılır. İsteyen de duyarsızlık gösterip isyana devam eder ve mahşerde azabı hak edenlerden olur. Kişi serbesttir, sonuçlarına katlanmak kaydıyla dilediği gibi hareket edebilir. Bu yoruma göre, “öne geçmek” müminler arasına girip cennetlik olmayı, “geride kalmak” ise kâfir olup azapta kalmayı tercih etmek anlamına gelmektedir.

Bu yaklaşım Kehf 18/29, Teğâbun 64/2 ve İnsân 76/3’teki temel sınıflandırmadan destek almaktadır. Âyette iradesini kullanan insanların bu genel kategoride yer almasının zorunluluğu ifade ediliyor demektir. Bu uyarıya muhatap olan herkes, bir şekilde karar verecek ve ister haktan yana, isterse şerden yana tavrını koyacaktır.

Âyette sözü edilen “önde olmak veya geride kalmak” ifadesini önceki âyetten bağımsız olarak da anlayabiliriz. Bu durumda, önceki âyetteki mesaj bütün insanlığa yönelik anlaşılır ve daha çok inkârcılara gözdağı vermeyi amaçladığı kabul edilir. Bu âyette ise mesaj müminlerle ilişkilendirilmiş olur. Gerçek müminlerin bile bazen günaha bulaşabileceklerine ve bu nedenle uyarılmaları gerektiğine işaret ediliyor demektir.(15)

Müminlere veya müttakîlere hidayet olan bu ilâhî vahiy, içerdiği bütün esasları itibariyle herkese mesaj vermeye devam etmektedir. “Ey iman edenler! İmanınızı güvene dönüştürün”(16) âyetinde de, benzer başka âyetlerde de olduğu gibi, Yüce Allah hidayet üzere olanların hidayetini ve müminlerin imanını artırmak için onlara yeni bildirimlerde bulunmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti de bu türden bir hitap olarak kabul etmemizde hiçbir sakınca yoktur.

Âyetlerin birden çok anlam ihtimali bulunması Kur’ân’ın mesajılarının zenginliğinin bir sonucudur. Mesaj ve maksat yanlış bir tarafa yönlendirilmeyip anlam çarpıtılmıyor ve gerektiğinde yorumun başka delilleri de bulunabiliyorsa, farklı anlamlara ulaşmakta hiçbir sorun yoktur. Aksine, bu anlamların bulunması tedebbür denilen ve meselenin köküne inmeyi gerektiren düşünme ve araştırma biçiminin bir gereğidir.

Sekar cehennemine gidecekler içerisinde elbette öncelikle Velîd b. Muğîre ve onun gibi vahiy ve hakikat düşmanları yer almaktadır. Ancak önceleri iman edenlerden olup daha sonra bu imanı terk eden ve vahyin karşısında yer alanlar da benzer bir son ile karşılaşacaklarını bilmelidirler.

Bu yüzden, mesajı herkese yönelik olarak anlayıp yorumlamak, tek tip yoruma göre çok daha isabetli ve yararlıdır. Yüce Allah, iradesini haktan yana belirleyip, hak yol üzere devamlı kalmak isteyenlerin yardımcısıdır.

Ne mutlu, bu yönde davranıp bütün ateş azabı türlerinden uzak kalacak olanlara ve cennet ödülleriyle buluşturulanlara! Cennet nimetlerine kavuşturulacak kişilerden olmayı niyaz ediyoruz.

b) Mahşer Şartları ve Yaşanacak İtiraflar

Yüce Allah sûrenin 38-42. âyetlerinde her nefsin kazandığına karşılık rehine olduğunu, bundan amel defterlerini sağdan alacak veya Allah’a kulluk yeminine sadık kalan kişilerin istisna olduğunu beyan etmekte, ardından, bu kişilerin cennetlerdeyken, “Sizi şu yakıcı ateşe sürükleyen nedir?” diyerek suçluların durumundan soracaklarını haber vermektedir.

ı. Kazançlara Karşı Rehinelik

كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ رَه۪ينَةٌ “Her nefis kazandıklarına karşılık rehindir.”

Âyetteki كُلُّ نَفْسٍ küllü nefsin tamlaması “her can, her insan”; بِمَا كَسَبَتْ bimâ kesebet ifadesi “kazandığı sebebiyle, elde ettiği nedeniyle”; رَه۪ينَةٌ rahînetün sözcüğü ise “tutuklu(dur), rehin(dir), rehin olacaktır” demektir.

Burada mahşerde yaşanacak bir durum olarak kişilerin amellerine karşılık tutuklu olacakları bilgisi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, özellikle inkârcılara gözdağı vermek üzere, mahşerde bir tutukluluk halinin bulunacağını dile getirmekte ve bu halden kurtulanların olacağını ise devam eden âyette haber vermekte, müjdelemektedir.

1. En‘âm 6/70’de de yer aldığı üzere, dünya hayatına dalarak eğlenceyi ve geçici zevklerini din haline getirenler, dünyadaki amellerinin karşılığında bir çeşit rehinlik yaşayacaklardır. Kazandıkları şeyler ve sahip oldukları inkâr, onların kötü sonlarını belirlemede etkili ve belirleyici olacaktır.

Ayrıca Hadîd 57/20’de belirtildiği gibi, insanların dünya hayatında kendilerini aldatan beş şeye karşı dikkatli olmaları gerekmektedir. Bunlar dünya hayatının “oyun, eğlence, süs, yersiz şekilde övünme, mal ve çocukların çoğaltılması” şeklindeki yapısıdır. Bunları dikkate almak ve bu beş şeye aldanmamak, dünyada kazanılan şeylere karşı mahşerde rehine olmamayı sağlayacaktır.

Tûr 52/21’deki ifadeye göre, âhiretteki rehinlik, mutlak anlamda olumsuz bir yapı arz etmemektedir. Çünkü o âyette, imanlı atalarını imanla takip edenlerin onlarla mahşerde buluşturulacağı ve amellerinde hiçbir eksiltilmenin yaşanmayacağı belirtilerek, her insanın âkıbetinin kendi kazandığına bağlı olduğu beyan edilmektedir. Anlaşılan o ki, Yüce Allah insanı âdeta kendisine borç vermiştir. İnsan bu borç karşılığında rehindir; ancak kulluk ve fedakârlık yaparak kendisini kurtaracaktır.(17)

2. Bir sonraki âyette yer alan istisna cümlesi, burada sözü edilen tutukluluk halinin olumsuz bir şekilde gerçekleşeceğini ve bir anlamda ceza oluşturacağını ortaya koymaktadır. Benzer bir kullanım Nûr 24/11’de de söz konusudur.

Durum böyle olunca, özellikle yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki كُلُّ نَفْسٍ küllü nefsin “her nefis” tamlamasının “her kâfir kişi” anlamına geldiğini söylemekte herhangi bir sakınca yoktur. Çünkü sonraki âyetteki istisna cümlesi “amel defterini sağ taraftan alanları” içermekte, dolayısıyla geriye söz konusu defteri “sol taraftan” alanlar kalmaktadır ki onlar da zaten inkârcılardır.

3. Bu âyette çok önemli bir hususa daha dikkat çekildiği kanaatindeyiz. Müdddessir sûresinin 36 ve 37. âyetlerinde insan iradesine göndermede bulunulmuş ve yapılan uyarılardan isteyenlerin öğüt alacağı beyan edilmişti.

Bu mesajlara uygun olarak, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de aynı şekilde kişilerin mahşerdeki konumlarını dünya hayatındaki kendi kazanımlarının belirleyeceği dile getirilmiş olmaktadır.

Âyetteki مَا كَسَبَتْ mâ kesebet “insanın kazandığı/edindiği şey” ifadesi, kişinin dünya hayatındaki tercihleridir, kesbettiği şeylerdir; yani hem kalbiyle onaylayıp karar verdiği, hem de bu doğrultuda bedeniyle uyguladığı şeylerdir. İşte söz konusu inkarcı insanlar bu tercihleri sebebiyle rehin alınacaklar ve kendilerine haksızlık da edilmiş olmayacaktır.

Bu arada tekrar hatırlatalım ki بِمَا كَسَبَتْ bimâ kesebet ifadesinin başındaki bâ/be edatı rehinliğin “sonuç” olduğunu, “sebeb”in ise insanların kazanıp ettikleri olarak belirlenmekte, hiçkimseye hiçbir şekilde haksızlık edilmeyeceği mesajı verilmek istenmektedir.

Âyette insan iradesine yapılan vurgu, âyetteki devrik yapıdan da açıkça anlaşılmaktadır. Cümlenin sonundaki رَه۪ينَة rahînetün kelimesi normal olarak بِمَا كَسَبَتْ bimâ kesebet ifadesinden önce gelmeliydi. Ancak mesaja vurgu katmak için bu diziliş tercih edilmiş ve sorumluluğun kişinin kendi kazanımları sonucunda şekilleneceği beyan edilmiştir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette sözü edilen konu mahşerle ilgilidir ve burada, insanların dünya hayatında kazandıklarına karşılık âhirette bir tutukluluk halinin gerçekleşeceği beyan edilmektedir. Âyet, kişilerin sorgulanmadan bırakılmayacağı, herkesin mutlak surette yargılanacağı mesajını vermeyi amaçlamaktadır. Amel defterini sağ taraftan alanlar kurtulacak, diğerleri ise hak ettikleri azapla buluşturulacaklardır.

ıı. Rehinelikten İstisna Edilecekler

اِلَّآ اَصْحَابَ الْيَم۪ينِ “Sağın halkı hariç.”

Âyetteki اِلَّا illâ istisna edatı “ancak”; اَصْحَابَ الْيَم۪ينِ ashâbe’l-yemîni tamlaması ise “sağın halkı, sağın adamları, yeminin sahipleri, amel defteri kendilerine sağ taraftan verilenler” demektir.

Önceki âyette yer alan ve mahşerdeki tutukluluk halini haber veren mesajın bütün insanlık için olumsuz anlamda gerçekleşmeyeceği, bazı insanların bunun dışında bırakılacağı bu âyette gündeme getirilmektedir.

İstisna edilenlerin daha az, diğerlerinin daha fazla olacağından hareketle, büyük çoğunluğun bu tutukluluk halini yaşayacağını rahatlıkla söyleyebiliriz. Kurtulanlar “sağın adamları” olacaktır.

- Ashâbü’l-Yemîn İfadesinin Anlamı

Kur’ân’da cennet ödülleri veya cehennem azabı konularının işlendiği yerlerde kullanılan tabirlerden biri de “sağın adamları” ifadesidir. Bu ne anlama gelmektedir?

Vâkı‘a sûresinin ilk grup âyetinde de ele aldığımız üzere, Kur’ân’da bu konu ile ilgili olarak üç değişik ifade söz konusudur:

1. مَنْ اُو۫تِيَ كِتَابَهُ بِيَم۪ينِه۪ men ûtiye kitâbehû bi yemînihi, yani “Kitabı sağ tarafından verilen kişi.”(18)

2. اَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ ashâbü’l-meymeneh, yani “sağın adamları.”(19)

3. اَصْحَابُ الْيَم۪ينِ ashâbü’l-yemîn, yani “sağın adamları”.(20) Bu son iki ifade “Sağın adamları” şeklinde anlaşılabileceği gibi “Vicdan sahipleri”(21) veya “Dürüstlüğe ve erdemliliğe erişmiş olanlar”(22) şeklinde de anlamlandırılabilir. Bu kullanımlarda geçen الْيَم۪ين el-yemîn ve الْمَيْمَنَة el-meymeneh kelimelerinin asıl anlamlarından hareketle şu âyetlerdeki kullanımları hatırlatmak istiyoruz:

a) “Sağ elindeki nedir ey Mûsâ?”(23) Bu ve benzer bazı âyetlerdeki(24) yemîn kelimesi “sağ el” anlamında vücudun bir organı olan “el”i ifade etmektedir.

b) “O nankörlere ne oluyor ki, sağdan soldan ayrı ayrı gruplar halinde sana koşuyorlar?”(25) Burada ve benzer âyetlerdeki yemîn veya çoğul olarak eymân kelimeleri “sağ taraf” anlamına gelmektedir.

c) “Allah’ı gereği gibi bilemediler. Hâlbuki kıyâmet günü yeryüzü tamamen O’nun avucu içindedir, gökler de sağ elinde dürülmüştür.”(26) Bu ve benzer âyetlerde geçen yemîn kelimesi “kuvvet” anlamındadır.

d) “Allah sizi, yaptığınız kasıtsız yeminlerinizden sorumlu tutmaz; fakat kalplerinizin kazandığı yeminlerden sorumlu tutar.”(27) Bu ve benzer âyetlerdeki eymân kelimeleri de “yeminler” anlamına gelmektedir.(28)

e) “Eğer antlaşma yaptıktan sonra andlarını bozarlar ve dininize dil uzatırlarsa, o küfür önderleriyle savaşın.”(29) Bu ve benzer bazı âyetlerdeki eymân kelimeleri de “ahitler” anlamına gelmektedir.(30)

f) “Siz bize sağdan gelirdiniz, dediler”(31) âyetindeki yemîn kelimesi, “güvenilen yan, kişinin şüphelenmeyeceği taraf” anlamına gelmektedir.

g) Eymân kelimesi meleket kelimesiyle birlikte, مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُكُمْ mâ meleket eymânuküm şeklinde kullanıldığında mecâzî bir anlam kazanır ve sağ ellerin sahipliği “kişinin sahip olması” anlamına gelir.(32)

Genel olarak “yemin” veya “uzuv, organ” anlamına gelen yemîn kelimesi, naklettiğimiz örneklerde de görüldüğü üzere Kur’ân’da çeşitli anlamlarda yer almaktadır. Bizim “sağ el” anlamını verdiğimiz âyetlerdeki el-yemîn ifadelerine “cennet” anlamı da verilmiştir.(33) Ancak, biz bu kullanımların “sağ el” anlamına geldiğini ve buradaki sağ elin, âhiret şartlarına göre yine vücudun sağ tarafıyla ilgili bir organ olacağını düşünmekteyiz. Bu nedenle söz konusu ifadelerin “sağ taraf” anlamına geldiği kanaatindeyiz.(34)

Yorumunu yaptığımız Müddessir 74/39 ve Beled 90/18’de de olduğu gibi, ashâbü’l-yemîn veya ashâbü’l-meymeneh ifadeleri “âhirette amel defterini sağ taraftan alanlar” demektir. İsrâ’ 17/71, Hâkka 69/19 ve İnşikâk 84/7’de, konu açıkça “kitabı/amel defteri kendisine sağ tarafından verilenler” şeklinde geçmektedir. Vâkı‘a 56/27 ve Müddessir 74/39’da ise ifade ashâbü’l-yemîn şeklinde yine aynı anlamda kullanılmaktadır. Âyetlerin birbirini anlam olarak desteklemesi ve tamamlaması açısından bakıldığında bunun böyle olduğu açıkça ortadadır.

اَصْحَابُ الْمَيْمَنَة ashâbü’l-meymeneti, مَنْ اُو۫تِيَ كِتَابَهُ بِيَم۪ينِه men ûtiye kitâbehû bi yemînihî veya اَصْحَابُ الْيَم۪ين ashâbü’l-yemîni ifadeleri “âhirette amel defteri kendilerine sağ taraftan verilenler” şeklinde anlamlandırıldığı gibi, Elmalılı’nın da isabetle vurguladığı üzere, “dünyadayken Yüce Allah’a verdikleri kul olma yeminine sadık kalanlar” anlamında da kabul edilebilir.

Bu anlam, kişinin yaratılışına uygun olarak, fıtratının gereği ve yaratılırken organlara Yüce Allah’ın programladığı ilâhî kodlamaya uygun bir şekilde zımnen yapıldığı kabul edilen bir yemini de hatırlatabilir. Dünya hayatında Hakk’a kul olma yeminine sadık kalanlar ve bu doğrultuda hayatını yaşayanlar âhirette bu sadakatlerinin karşılığı olarak cennet nimetleriyle ödüllendirileceklerdir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Müddessir 74/39. âyette kastedilenlerin çocuklar olduğu ve inkârcıların cehenneme girme nedenlerinin neler olduğunu bilmedikleri için bunu onlara soracakları ifade edilmektedir.(35) İlk etapta doğru gibi görünen bu yaklaşım, “amel defterinin sağ taraftan verilmesi” ifadesiyle çelişmektedir. Çünkü çocuklara amel defteri verilmeyeceği için bu yaklaşım ikna edici değildir.

Enbiyâ 21/101-102’de ifade edildiğine göre, haklarında olumlu karar verilenler azaptan uzak tutulacaklar, hatta cehennemin uğultusunu dahi işitmeyeceklerdir. Mahşerdeki tutuklamadan etkilenmeyecek kişiler mutlaka olacaktır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet bunu haber vermektedir.

ııı. Suçluların Durumunun Sorulması

ف۪ي جَنَّاتٍۛ يَتَسَآءَلُونَ عَنِ الْمُجْرِم۪ينَ “(Bunlar) cennetlerdeyken suçluların durumundan soracaklar.”

Âyetteki ف۪ي جَنَّاتٍۛ fî cennâtin kelimesi “cennetlerde(dirler), bahçelerde olacaklardır”; يَتَسَآءَلُونَ yetesâelûne fiili “birbirlerine soruştururlar”; عَنِ الْمُجْرِم۪ينَ ‘ani’l-mücrimîne kelimesi ise “suçlulardan, suçluların durumundan” demektir.

Burada mahşerde azabı hak edenlerin dışında kurtuluşa erenlerin de olacağını ve diğerlerinin durumnuu soracakları gündeme getirilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Müddessir 74/40 ve 41. âyetlerde, 39. âyette yer alan ve tutukluluktan istisna edilen ashâbü’l-yemînin durumuna dair bilgiler verilmektedir. Önce, onların tutukluluktan uzak halleri gereği nerede bulunacakları, ardından ne yapacakları konusu ele alınmaktadır.

Kur’ân’da “konuların zıddıyla anlatılması usulü” takip edilmektedir ki buna “mesânîlik” adı verilmektedir. İyiler-kötüler, hak-bâtıl, müminler-kâfirler, cennet-cehennem, aydınlık-karanlık, dünya hayatı-âhiret hayatı, ödül-azap gibi kavramlar büyük çoğunlukla peş peşe ele alınır ki, muhataplar bir konuyu okurken zıddını da bilmiş olsunlar.

Bu metot, konuların etraflıca kavranabilmesinde çok önemli bir anlatım biçimidir. Kur’ân’ın ifade üsluplarından olan bu metot gereği, sûrenin önceki bölümlerinde alaycı inkârcılar ve gidecekleri cehennem azabı ele alındıktan sonra, şimdi de kul olma yeminine sadık kalanlar ve alacakları ödüller dile getirilmektedir.

1. Âyetteki ف۪ي جَنَّات fî cennâtin ifadesi, onların cennetlerde, yani nimet yurtlarında bulunacaklarını ortaya koymaktadır. Buradan hareketle, tutukluların böyle bir sonu elde edemeyeceklerini ve yerlerinin cehennem olacağını söyleyebiliriz. Nitekim Müddessir sûresinin 26. âyetinde, inkârcıların gideceği yer Sekar cehennemi olarak ilan edilmekte ve barınak veya sığınaklarının(!) da azap olacağı bildirilmektedir.(36)

- Cennet/Cennât/Cinn/Cânn Kavramları

C-n-n kökünden kelimeler Kur’ân’da 201 yerde geçmekte ve şu anlamlara gelmektedir: Nesnelerin görünmemesini sağlamak, gecenin bastırması anlamında cenne fiili “örtmek”;(37) hızlı hareket edip gözden kaybolan anlamında cânn “yılan”;(38) görünmedikleri için, saklı varlıkların bir bölümü anlamında cinn/el-cinn/el-cânn “cin, cinler”;(39) aklı örtülü olan kişi ve aklın örtülü olması anlamında mecnûn/cinnet “deli, delilik”;(40) kişiyi korunaklı bir hale getirmek anlamında cünneh “kalkan”;(41) ana rahminde saklı ve korunaklı olduğu için insan embriyosu anlamında cenîn/ecinneh “cenin”;(42) örtülü, saklı yer anlamında cennet/el-cennet “dünyadaki bahçe”(43) ve “(müminlere vadedilen) cennet”.(44)

Kelimenin örtülü, saklı yer anlamında “dünyadaki bahçe” anlamı, diğer anlamlarla yakından ilgilidir. Çünkü ağaçlar, yapraklar, çiçekler ve meyveler toprağı örttükleri ve toprak âdeta saklı bir halde yukarıdan görünmediği için “bahçe”ye de cennet adı verilmektedir. Âlimlerimiz “cin” kavramını “insan” kavramının zıddı olarak kabul etmektedirler. Çünkü bu iki kavram Kur’ân’da 17 âyette(45) birlikte kullanılmaktadır.

İnsân kelimesinin kökü olan üns “bilinen, yakın olan” demektir. İbn Abbâs gibi bazı âlimler bu kelimenin kökeninin “unutmak” anlamındaki n-s-y olduğu kanaatindedirler. “Allah ile yaptığı sözleşmeyi unuttuğu” için insanoğlu bu ismi almıştır.(46) Bu haliyle ins kelimesinin karşıtı cinndir; insânın karşıtı da cânndır. Ayrıca insanın içindeki kalb için de cenân kelimesi kullanılmaktadır.

- Müminlere Vaad Edilen “Cennet”

Kur’ân’da çok sayıda geçen cenneh kelimesinin yaygın anlamı âhirette müminlere vaadedilen “cennet” demektir. Müminlere vaadedilen “cennetler” de benzer şekilde bahçeler anlamıyla aynı temele sahiptir ve mahşerdeki cennetlerin yapısı muhtemelen dünyadaki bahçelere benzer şekilde gerçekleştirilecektir. Elbette buradakilerden çok daha güzel ve durulmaya değer bir mahiyette hazırlanmış olacaklardır. İşte âhirette amel defterleri kendilerine sağ taraflarından verilecek kişiler bu cennetlerde ağırlanacaklardır, âyette bildirilen husus budur.

Kur’ân-ı Kerîm’de müfred, tesniye ve cemi şekilleriyle 147 defa geçen cennet kelimesi yirmi beş yerde dünyadaki bağ bahçe, altı yerde Âdem ile Havvâ’nın iskân edildiği mekân, bir yerde Hz. Peygamber’in, yanında Cebrâil (as)’ı gördüğü sidretü’l-müntehâ’nın civarında bulunan “me’vâ cenneti”(47), diğer yerlerde de âhiret cenneti anlamında kullanılmıştır. Cennet çeşitli hadislerde de hem bahçe hem âhiret cenneti anlamında yer almıştır.(48)

Hem dünyadaki bahçeler için, hem de âhirette müminlere vaadedilen cennet anlamında Kur’ân’da cenneh, cennetâni, cenneteyni, cennât kelimeleri ortaklaşa kullanılmaktadır. Kalem 68/17’deki ashâbü’l-cenneti ifadesi de “bahçesi olanlar, bahçe sahipleri” anlamındadır ve çoğunluk eliflâmsız olsa da, buradaki cennet kelimesi eliflâmlıdır.

Cennetâni(49) kullanımında hem dünya bahçelerini hem de âhiretteki cennetleri ifade eden kelimelerde belirteç edatı olan eliflâm yoktur; yani üç örnek de nekradır, yani başlarında belirteç edatı yoktur.

Cenneteyni şeklindeki kullanımlarda ise âhiretteki cennetler anlamındaki kelimede eliflâm varken,(50) dünya bahçeleri anlamındaki kullanımların ikisinde yok,(51) birinde vardır.(52)

Cennât kelimesi 12 âyette(53) “dünyadaki bahçeler” anlamında ve başında elif lâm (ma‘rifelik/belirteç takısı) olmaksızın nekra olarak kullanılmıştır. Kur’ân’da 57 yerde ise “âhirette müminlere vaadedilen cennetler” anlamında hem eliflâmlı hem de eliflâmsız olarak kullanılmıştır.(54)

Bu üç türlü kullanıma ilave olarak belirtelim ki Kur’ân’da müminlere vaadedilen cennetlerle ilgili olarak farklı kavramlar kullanılmaktadır. Bu çerçevede;

ı. جَنَّتُ نَع۪يمٍ/ جَنَّةَ نَع۪يمٍ/جَنَّةِ النَّع۪يمِ Cennetu’n-ne‘îm(55) “nimetlerle dolu bahçe”.

ıı. جَنَّاتِ النَّع۪يمِ Cennâtu’n-ne‘îm(56) “nimetlerle dolu bahçeler”.

ııı. جَنَّةُ الْخُلْدِ Cennetu’l-huld(57) “ebedi kalınacak bahçe”.

ıv. جَنَّة عَالِيَة Cennet-i ‘âliyeh(58) “yüksek bahçe”.

v. جَنَّاتُ عَدْنٍ Cennâtu ‘adn(59) “durulmaya değer bahçeler.”

vı. جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ Cennâtu’l-firdevs(60) “en yüce, en görkemli bahçeler”.

vıı. الْفِرْدَوْسَ el-Firdevs(61) “en yüce bahçe”.

vııı. جَنَّاتُ الْمَاْوٰى Cennetu’l-me’vâ(62) “sığınılacak, durulacak bahçe”. Necm 53/15’te geçen جَنَّةُ الْمَاْوٰى cennetü’l-me’vâ tamlaması Mekke yakınlarındaki bir bahçe anlamında da kullanılmaktadır. Bir görüşe göre Mekke yakınlarında içinde sidre ağaçlarının bulunduğu bahçe için de kullanılmaktadır. Nihayetinde Cennetu’l-me’vâ tamlaması “durulmaya değer bahçe, sığınılacak bahçe,(63) dinlenip huzur bulunacak bahçe” manasına gelmektedir, demekle yetinelim.

ıx. رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ Ravdâti’l-cennât(64) “bol su kaynaklarına sahip bulunan yeşil bahçe” anlamındaki ravdah sözcüğü cennât kelimesine muzaf olduğu gibi, bir âyette(65) رَوْضَةٍ ravdatin şeklinde cennet kelimesi yerine tek başına da kullanılmıştır. 

x. مَقَامٍ اَم۪ينٍ Makâm-ı emîn(66) “güvenilir bir duma yeri”.

xı. حُسْنَ مَاٰبٍ Hüsn-i meâb(67) “güzel bir dönüşi varış yeri”.

xıı. الْحُسْنٰى el-Hüsnâ(68) “güzel, daha güzel karşılık”.

xııı. Dâr kelimesi, çeşitli tamlamalar halinde olmak üzere cennet için yorumlanabilmektedir. Bu çerçevede;

- دَار السَّلَامِ Dârü’s-selâm “barış yurdu”.(69) Bu tamlama dünya hayatında Kur’ân’ın sunduğu barış yurdu manasında dünya hayatı için de düşünülebilir.

- دَارَ الْمُقَامَةِ Dârü’l-mukâmeti(70) “durma, ikamet yeri, yurdu, cennet”.

- دَارُ الْمُتَّق۪ينَۙ Dâru’l-Muttekîne(71) “takvalı insanların yurdu”.

- الدَّارُ الْاٰخِرَةُ/دَارُ الْاٰخِرَةِ ed-Dârü’l-âhiretü, dârü’l-âhireti(72) “âhiret yurdu”. 

- عَاقِبَةُ الدَّارِ ‘Âkıbetü’d-dâri(73) “bu yurdun sonu, cennet”. 

- عُقْبَى الدَّارِ ‘Ukbe’d-dâri(74) “bu yurdun sonu, cennet”.

xv. مَقْعَدِ صِدْقٍ Mak‘adi sıdkın tamlaması Kur’ân ‘da 1 kez(75) geçmekte ve “sadakat makamı” manasında cennet için kullanılmaktadır.

xvı. الْغُرْفَة/غُرَفٌ/ الْغُرُفَاتِel-Ğurfeh/ğuraf/el-ğurufât kelimeleri(76) “oda, odalar” manasında cennetteki konaklama yerleri için kullanılmaktadır.

xvıı. رِزْقٌ كَر۪يمٌ Rızk-ı kerîm “değerli bir rızık”(77) manasında değerli cennet ödüllerini demektir.

xvııı. Bu arada mahşerdeki huzur makamı ve ilahi rahmetin ve merhametin tecellilerine mazhar olmak üzere cennet için kullanılan kelimelerden birisi de رَحْمَت rahmet,(78) tamlama olarak رَحْمَة اللّٰهِ rahmetullâh(79) ifadeleridir.

xıv. Bütün bu kullanımların dışında iyilerin amel defterlerinin bulunduğu yer olarak عِلِّيُّونَ ‘illiyyû(î)ne kelimesi(80) bazı alimler tarafından “cennet” olarak yorumlanmaktadır.

Cennet kelimesi hakkında bu bilgileri verdikten sonra şimdi de yorumuu yapmakta olduğumuz mesajı anlamaya devam edelim. Cennet ödülleriyle buluşturulacak müminler orada boş durmayacaklar ve çeşitli meşguliyetlere sahip olacaklar, ancak bu meşguliyetten dolayı yorulmayacak ve bıkkınlık içerisine girmeyeceklerdir. Bu konuda Hıcr 15/48, Fâtır 35/35 ve Yâsîn 36/55’te çeşitli bilgiler yer almaktadır. Ğâşiye 88/8-10’da da ifade edildiği üzere, cennetlikler orada sahip olacakları işlerden mutlu ve memnun olacaklardır.

Cennetliklerin meşguliyetlerinden birisi de, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde şu şekilde yer almaktadır:

2. يَتَسَآءَلُونَ عَنِ الْمُجْرِم۪ينَ “Onlar (cennetlerdeyken) suçluların durumundan sorarlar.” Bu cümlenin iki şekilde tercümesi yapılabilir:

a) “Onlar (cennetlerdeyken) suçluların durumundan sorarlar.” Buna göre, soruyu soranlar da, soru kendilerine sorulanlar da cennetlikler olarak kabul edilebilir. Zemahşerî’nin dediği gibi, kendilerine soru sorulan müminler, daha önce bu soruyu suçlulara sormuş olanlardır. Şöyle denmek isteniyordur: “Biz onlara, ‘Sizi ateşe sokan sebep nedir’ diye sormuştuk.”

Râzî, bu tercihe başka bir açıdan daha yaklaşmakta ve suçluları henüz görmedikleri için, soruyu müminlerin birbirlerine soracaklarını ifade etmektedir. Daha sonra cehennemlikleri azabın içerisinde gördüklerinde ise, devam eden soruyu onlara yöneltmiş olacaklarını beyan etmektedir. Her iki izah tarzı da doğrudur ve kabul edilebilir bir mantığa sahiptir.

b) Bu ifadeye “Onlar (cennetlerdeyken) suçluların durumunu sorarlar” anlamı da verilebilir. Bu durumda الْمُجْرِم۪ين el-mücrimîne kelimesinin başındaki عَنِ ‘an edatı “zâid”, yani anlama doğrudan katkısı olmayan bir edat olarak kabul edilmiş olur. Cennetliklerin, azapta olan suçluları orada görünce durumlarını soracakları böylece ifade edilmiş olmaktadır. Bu “görüş” elbette çok uzaktan gerçekleşecektir; çünkü Enbiyâ’ 21/101’de bu hususa değinilmektedir.

A‘râf 78/40’ta da ele aldığımız üzere, mücrim kelimesi, c-r-m kökünden türetilen bir isimdir ve özet olarak “günah, cürüm veya suç işleyen kişi, suçlu” anlamına gelmektedir. الْمُجْرِم۪ين el-mücrimîne kelimesi, “suç işlemeyi hayat tarzına dönüştüren veya suçu savunan kişiler” demektir. “De ki: Bizim işlediğimiz suçtan siz sorumlu değilsiniz; biz de sizin işlediğinizden sorulacak değiliz.”(81) Bu âyetteki ecramnâ fiili “suç işlemek” anlamına gelmektedir.

“De ki: Eğer onu uydurduysam günahım bana aittir. Fakat ben sizin işlediğiniz günahtan uzağım.”(82) Bu ve benzer âyetlerde geçen ecramû,(83) tücrimûne(84) ve icrâmî(85) kelimeleri fiil olarak da mastar olarak da “suç işlemek, suçlu” anlamına gelmektedir.

Ayrıca Kur’ân’da 52 yerde(86) geçen mücrim/mücrimûne kelimeleri ise kullanıldıkları bütün âyetlerde “suçlu, suçlular” anlamına gelmektedir.

Kelime anlamında da belirttiğimiz gibi, mücrimler sürekli günah veya suç işleyenlerdir. Kur’ân’da zikredildiğine göre mücrimler “af kapsamı dışında bırakılmışlardır.”(87) Bu insanlar, “yüzü korkudan ve dehşetten dolayı moraranlar, körleşenler” şeklinde tanıtılmakta ve azabın muhatapları olarak sunulmaktadırlar.(88)

Bunların, “başları eğik ve mahcup bir şekilde diriltilecekleri”(89) ve “kendilerinden intikam alınmasını gerektirecek şekilde suç işleyenler oldukları” anlaşılmaktadır.(90) Ayrıca mücrimlerin, “azabın içerisinde çok uzun süre kalacakları”,(91) çünkü “Müslüman olmayı değil, teslim olmamayı tercih ettikleri” belirtilmektedir.(92) Yani bir anlamda mücrimlik, günahtan kaçınmak için Allah’a teslim olmayı değil, günah işlemek için teslimiyetten kaçınmayı ifade etmektedir.(93)

Mücrimler, şımarık Kârûn özelinde “suçlular” şeklinde tanıtılmakta, bunlar için günahları nedeniyle mahşerde sorgulama ihtiyacı bile hissedilmeyeceği beyan edilmektedir.(94) Öyle anlaşılıyor ki, bunlar insanların en azgınları arasında yer almaktadırlar. Nitekim günahları nedeniyle sorgulanmayacak bu kişilerin helak edilecekleri(95) ve simalarından tanınacakları ifade edilmektedir.(96)

Toplumda mücrimler, “bozgunculuk yapan liderler ve kendini aldatanlar”,(97) “cinsel sapkınlık yapanlar”,(98) “hakkı istemeyenler”,(99) “Allah’a karşı yalan iftira edenler”,(100) “insanlara inanç özgürlüğü tanımayanlar”(101) ve “insanları yoldan saptıranlar”dır.(102)

İnanç ve inananlar bağlamında düşündüğümüzde ise, bunlar müminlere gülen, onların yanına gittiklerinde onlarla alay eden, bu alaycılık sonrasında kafadarlarının yanına keyifle ve eğlenerek dönen, inananları gördüklerinde onlara sapıklık ithamında bulunan kimselerdir.(103)

İşte bütün bu anlattıklarımız ışığında, Yüce Allah’ın çizdiği bu tabloya bakarak, mücrimlerin ilk insan neslinden kıyâmete kadar var olacağı ve hepsinin aynı muameleye tâbi tutulacağı anlaşılmaktadır. Onların mahşerdeki durumlarının nasıl olacağı sorusu orada kendilerine mutlak surette sorulacak ve kendi ağızlarından suçlarını itiraf edeceklerdir. İşte takip eden âyetlerde bu konu ele alınmaktadır.

ıv. Cehenneme Sürüklenme Sebebi

مَا سَلَكَكُمْ ف۪ي سَقَرَ “(Müminler, cehennemliklere), ‘Sizi ateşe ne sürükledi?’ (diye soracaklardır).”

Âyetteki مَا سَلَكَكُمْ mâ selekeküm sorusu “sizi sürükleyen, (buraya) sokan, sebep olan nedir”; ف۪ي سَقَرَ fî sekara kelimesi ise “Sekar’a, kavurucu ateşe, cehennem ateşine” demektir.

Bu âyette mücrimlerin cehenneme sürüklenme sebebinin kendilerine sorulacağı gündeme getirilmektedir.

Âyetteki سَلَكَ seleke fiilinin “geçmiş zaman” kalıbı ile getirilme sebebi, olayın meydana geldiğini değil, henüz gerçekleşmemiş de olsa mutlak surette yaşanacağını bildirmeyi amaçlamaktadır. Bu ifade biçimi Kurân’da bir metottur. İleride gerçekleşmesi kesin olan olaylar için, özellikle Son Saat, kıyâmet ve mahşer halleri için genellikle bu tür geçmiş zaman kalıbı kullanılmaktadır. Suçluların bu soruya verecekleri cevaplarda da aynı şekilde ve aynı gerekçeyle geçmiş zaman kalıbı tercih edilmektedir.

Önceki âyetlerde sözü edilen يَتَسَآءَلُونَ yetesâelûne “birbirlerine soracaklar” şeklindeki cümle, işte bu âyette doğrudan soru şeklinde yer almaktadır. “Sizi kavurucu ateşe sürükleyen sebep nedir?” sorusu, inkârcı insanların ateş azabına gitme sebebinin yine kendileri olduğunu, başka sebepler veya failler aramamaları gerektiğini ortaya koymaktadır.

Âyetteki soru edatının مَنْ men değil de مَا mâ olması çok manidardır. Çünkü edat eğer مَنْ men olsaydı, anlam “Seni azaba kim sürükledi?” şeklini alacaktı. Oysa مَا mâ edatı, burada şahısları da içerecek şekilde, ancak çok daha geniş bir kapsamda eylemleri de mesaja katmaktadır.

İnsanların mahşerde azaba sürüklenmeleri, onların dünyadaki karar ve eylemlerinin sonucunda gerçekleşecektir. İşte Yüce Allah, devam eden âyetlerde bu gerçeği onların dilinden madde madde sıralamakta ve ders almaları için insanlığa sunmaktadır.

c) Azaba Neden Olan Eylemler

Yüce Allah sûrenin 43-46. âyetlerinde suçluların Sekar cehennemine atılma gerekçeleri bağlamında “Biz salât edenlerden değildik; yoksulu da doyurmazdık; (bâtıla) dalanlarla birlikte biz de boş şeylerle meşgul olurduk; Hesap Günü’nü de yalanlardık” şeklinde cevap vereceklerini bildirmektedir.

ı. Yüce Allah’tan Yana Olmamak

قَالُوا لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلّ۪ينَ “ (Onlar da) şöyle diyecekler: Biz salât edenlerden (Allah’a destek olanlardan) değildik.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “dediler ki (diyecekler ki), demiş (olacaklar), cevap vercekler ki”; لَمْ نَكُ lem nekü ifadesi “biz (şöyle) değildik”; مِنَ الْمُصَلّ۪ينَ mine’l-müsallîne kelimesi ise “salat edenlerden, destek verenlerden, yaslananlardan, ibadet edenlerden” demektir.

Bu âyette Sekar cehennemine atılmanın “ilk sebebi”, “Yüce Allah’tan yana olmamak” şeklinde belirlenmektedir.

Yüce Allah, suçluların ateş azabında olacaklarını ve mahşerde bu durumun nedenlerinin kendilerine sorulacağını beyan ettikten sonra, onların da çeşitli cevaplar vereceğini bildirmekte ve muhatapları aynı yanlışlara düşmemeleri noktasında uyarmaktadır.

1. Genellikle “namaz” ibadeti ile ilişkilendirilen el-müsallîne kelimesinin anlam içeriğinde elbette bir tevhîd eylemi olarak namaz da vardır. Ancak ‘Alak 96/10’da da geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, kelimenin özel olarak “namaz” anlamı vermesi için ekâme, yukîmu, ikâmet, ekım, ekîmû gibi kelimelerle birlikte kullanılması gerekir. Bu nedenle, âyette الْمُصَلّ۪ين el-müsallîne sözcüğüyle kastedilen anlam, özel olarak namaz ibadetinden ziyade, namazı da içerecek şekilde bütünüyle tevhid eylemlerini yapanlardır.

Bir sonraki âyette ekonomik bir faaliyet yer aldığı için, bu âyetteki mesajın bütünüyle bedensel ibadetler olduğunu söylemekte herhangi bir sakınca görmemekteyiz. Meseleye bu açıdan bakınca, âyeti “Tevhîd üzere Hakk’a yönelenlerden, yani ibadet edenlerden değildik” şeklinde tercüme etmenin çok daha doğru olduğu açıkça ortadadır.

2. Hz. Peygamber salât ibadetini “dinin direği” olarak tanıtmaktadır. Bu açıdan bakıldığında âyeti özellikle “namaz”la ilişkilendirmek doğru gözükebilir. Ancak, namazı oluşturan hareketlerin ibadet değeri taşıması için onun inanarak kılınması gerektiği de herkesin malumudur. Namaz kılmamak çok büyük bir günah olsa da, farzıyetini inkâr etmediği sürece kişiyi dinsiz yapmaz.

Bu açıdan bakıldığında, ateş azabına atılmanın ilk gerekçesini “davranışlar”la ilişkilendirmektense, onu “inanç”la ilgili görmek daha doğrudur. Bu nedenle الْمُصَلّ۪ين el-müsallîne kelimesini öncelikle inançla ilişkilendirerek bütün tevhid eylemlerinin sahipleri olarak anlamlandırmak daha doğru bir yaklaşımdır.

Kelimenin kök olarak “yaslanmak, destek olmak” anlamlarından hareketle, âyette kastedilen mesajın, bu kişilerin “Yüce Allah’a yaslanmayanlar ve O’nun dinine destek olmayanlar” olduğu da ifade edilebilir.

Kişi dünyada neye veya kime yaslanmışsa, kimden yana olmuş, kimin yanında yer almış, kime güvenmiş ve kime destek vermişse, mahşerde de ona göre bir muameleye tâbi tutulacaktır. Dünyada Yüce Allah’tan yana olanlar mahşerde cennete, şeytandan yana olanlar da ateşe yaslanacaklardır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, cehennemliklerin ateşe atılma gerekçelerinin başına inanç yoksunluğu yerleştirilmiştir. En geniş anlamıyla tevhidden, yani Yüce Allah’tan yana olmamak ve bunun sonucunda inanarak ibadet yapmamak, ateşe atılmanın ilk sebebi olarak itirafa konu edinilmektedir. Dünya hayatında Yüce Allah’ın dinine destek verip ona yaslanmayanlar, mahşerde ateş azabına yaslanmak zorunda kalacaklarını unutmamalıdırlar.

ıı. Yoksullarla İlgilenmemek

وَلَمْ نَكُ نُطْعِمُ الْمِسْك۪ينَ “Yoksulu doyurmazdık.”

Âyetteki وَلَمْ نَكُ ve lem nekü fiili “yine biz (şöyle) değildik”; نُطْعِمُ nut‘ımü fiili “yedirmekte (olanlar), (doyurmuyorduk, ilgilenmiyorduk)”; الْمِسْك۪ينَ el-miskîne kelimesi ise “yoksul(lar)ı” demektir.

Burada Sekar cehennemine atılmanın “ikinci sebebi”, “yoksulları yedirip doyurmamak” şeklinde belirlenmektedir.

Mahşerdeki sorgulamada Sekar cehennemindeki azabı hak edenler, kendilerini azaba sürükleyen “ikinci sebeb”in “yoksulu doyurmamak” olduğunu itiraf edeceklerdir.

Âyette zikredilen الْمِسْك۪ين el-miskîn kelimesi “fakirliğin kendisinde yerleştiği, mesken tuttuğu kişi” demektir. Günlük konuşmalarda “miskin” kelimesine genelde “boş boş oturan kişi” anlamı verilmesi, kelimenin Arapça kökünden değil, tamamen hatalı bir kullanımdan kaynaklanmaktadır. Çünkü bu kelime, “muhtaç, düşkün, kendi gücüyle kazanmaktan aciz kişi” anlamına gelmektedir.

Âyetteki maksat, inkârcıların mahşerdeki sıkıntılı duruma düşmelerinin sebebini ortaya koymaktır. İnançtan yana olumsuzluk içerisinde bulunmak anlamında “Allah’tan yana olmama”nın peşinden, konu ekonomik yükümlülüklere getirilmektedir. Sekar cehennemine gideceği ifade edilen kişiler, müminlerin kendilerine soracağı, “Sizi Sekar’a sürükleyen sebep nedir?” sorusuna yönelik ikinci cevabı şöyle vereceklerdir: “Biz, açlık ve yoksulluk nedeniyle âdeta karnı toprağa yapışmış haldeki insanları doyurmazdık.”

Çeşitli âyetlerde de beyan edildiği üzere, ilâhî vahyin muhataplarından öncelikli istekleri arasında “fakirlerin ve yoksulların sahiplenilmesi” çok önemli bir yer tutmaktadır.(104) Risaletin özellikle Mekke döneminde indirilen sûrelerinin çoğunda bu konuyu görmekteyiz. Dinin toplum hayatındaki en önemli işlevlerinden birisi, yetim ve yoksullarla ilgilenilmesi, kendilerinin sahiplenilmesi ve dertlerinin paylaşılıp, kimsesizlik duygusundan kurtarılmalarının sağlanmasıdır.

Toplum hayatındaki bu vazgeçilmez görevi yapmayanlar bilmelidirler ki, ilgilenmedikleri fakir ve yoksulları açlık ve sıkıntı azabına terk etmektedirler. Fakirlik, yoksulluk, yetimlik gibi durumlar bir toplumun gelişmişlik ölçütleriyle ilgili bilgi vermektedir. Fakirleriyle yeterince ilgilenmeyen topluluklar, ekonomik olarak ne kadar zengin olurlarsa olsunlar, onlar insanlık fakiridirler ve gelişmişlikleri de sanıldığı gibi ileri bir düzey oluşturmamaktadır. “Bir ülkenin gelişmişlik ölçüsü fakirlerle ilgilenmeyle doğru orantılıdır.”

Dünyada yaşanan bu tür dengesizlikler aslında daha dünyadayken ateş oluşturmakta ve toplumun bir kesimini manevî olarak ateşin içerisine itmektedir. Fakirleri bu şekilde sıkıntılara mahkûm edenler, bu ilgisizliklerinin karşılığında mahşerde kendilerini Sekar cehenneminin kavurucu ateşinde bulacaklardır. Yoksula ilgisiz kalan zenginler, dünyada tutuşturdukları “fakiri gözetmeme ateşi”yle mahşerde buluşturulacaklardır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda dile getirilen hususlar, bu anlamda çok önemli mesajlar ve dersler içermektedir. Âhirette ateş azabına düşmemek ve bu itiraflarda bulunmak zorunda kalmamak için, fakirlere yardım konusunda duyarlı olmamız gerektiğini unutmamalıyız.

ııı. Boş İşlere Dalmak

وَكُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخَآئِض۪ينَ “Boş şeylere dalanlarla birlikte biz de boş şeylere dalardık.”

Âyetteki وَكُنَّا ve künnâ fiili “ve biz (şöyle) idik”; نَخُوضُ nehûdu fiili “dalıyorduk, meşgul oluyorduk”; مَعَ الْخَآئِض۪ينَ me‘a’l-hâidîne ifadesi ise “boş işlere, günaha dalanlarla beraber” demektir.

Bu âyette Sekar cehennemine atılmanın “üçüncü sebebi”, “boş işlere dalanlarla birlikte olmak” şeklinde belirlenmektedir.

Ateş azabına çarptırılmanın çok önemli bir gerekçesi işte bu âyette dile getirilmektedir. Boş ve anlamsız şeylerle meşgul olmak, günahlara dalmak, ilâhî öğretilerle alay etmek ve gereksiz işlere dalmak insanın hem dünyasını anlamsızlaştırır; hem de âhirette derin mahcubiyetlere ve mahrumiyetlere sebep olur.

En‘âm 6/68’de, Hz. Peygamber’i inşa eden esaslar arasında yer alan şu bilgi son derece çarpıcıdır: “Âyetlerimiz hakkında ileri geri konuşanları gördüğün zaman, onlar başka konulara geçinceye kadar onlardan uzak dur. Eğer Şeytan sana unutturursa, hiç değilse hatırladıktan sonra zâlimlerle birlikte bulunma!”

Bu âyetten anlaşıldığına göre, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki davranış da benzer özelliktedir ve Yüce Allah’ın âyetleri hakkında alay içerikli konuşmaları ifade etmektedir. Âyetlerle alay edenler, bundan tevbe etmedikleri sürece bu dinin hiçbir yerinde olamazlar. Yine aynı âyetten anladığımıza göre, bu türden alay edenler zâlim olarak nitelendirilmektedir. Zâlimin mahşerdeki yeri de elbette ateş azabıdır.

Yüce Allah, kurtuluşa erecek müminlerin niteliklerini ele aldığı Mü’minûn 23/1-11’de ikinci özellik olarak “lağvden, yani kıymetsiz, değersiz, itibarsız, boş ve anlamsız şeylerden yüz çevirme”yi dile getirmektedir. Ayrıca Furkân 25/72’de de Rahmân’ın has kullarının yalana şahitlik etmeyip, yararsız şeylerle karşılaştıklarında da vakarla çekip gittikleri ifade edilmektedir. Benzer bir ifade Kasas 28/55’te de yer almaktadır.

Yüce Allah, Nisâ’ 4/140’ta boş ve anlamsız şeylerle ilgili olarak şu evrensel ahlâkı bildirmektedir: “Allah size kitapta şunu indirmiştir: Allah’ın âyetlerinin inkâr edildiğini ve onlarla alay edildiğini duyduğunuz zaman, onlar (bu sözü bırakıp) başka bir söze dalıncaya kadar onlarla birlikte oturmayın, yoksa siz de onlar gibi olursunuz. Şüphesiz ki Allah, bütün ikiyüzlüleri ve kâfirleri cehenneme toplayacaktır.”

Mahşerde ateş azabıyla karşılaşmamak için hayatın anlamsızlıklardan uzak yaşanması gerektiği son derece açıktır. Günah sözlerden ve işlerden kaçınmak, onların bulunduğu yerleri terk edip onlara şahit olmamak, yalandan şiddetle uzak durmak, hakikatlere, özellikle ilâhî mesajlara karşı alaycılık yapmamak Müslümanlardan istenen davranışlardan sadece bir kısmıdır.

Bu yanlışlıkları işlemek nasıl ki haram ise ve azabı gerektiriyorsa, söz konusu eylemlerin zıddını yapmak da aynı derecede farzdır ve sonucu ödüllerle buluşmaktır. İşte mahşerde sızlanmak istemeyenler, dünya hayatında nasıl davranması gerektiğini Kur’ân’dan ve Hz. Peygamber’in sahih sünnetinden öğrenmeli ve bunu hayatında uygulamalıdır.

ıv. Hesap Günü’nü Yalanlamak

وَكُنَّا نُكَذِّبُ بِيَوْمِ الدّ۪ينِ “Hesap gününü de yalanlardık.”

Âyetteki وَكُنَّا ve künnâ fiili “ve yine biz (şöyle) idik”; نُكَذِّبُ nükezzibu fiili “yalanlıyor(duk)”; بِيَوْمِ الدّ۪ينِ biyevmi’d-dîni tamlaması ise “Hesap Gününü” demektir.

Sekar cehennemine gitmenin “dördüncü sebebi” de “mahşer yargılamasını inkâr etmek” şeklinde belirlenmektedir.

Başta Fâtiha sûresinde olmak üzere Kur’ân’da pek çok âyette geçen bu tamlama “Din Günü” olarak anlaşılmakta, tamlamadaki د۪ين dîn kelimesi bu doğrultuda “borç, hesap” anlamıyla mahşerdeki yargılamayı ifade etmektedir. “Din Günü” demek “Hesap ve Yargılama Günü” demektir.

Dünya hayatında herhangi bir ölçü ve sınır tanımadan, hak hukuk gözetmeden her türlü yanlışlığı ve haksızlığı yapabilmeyi kendisinde hak görenler, bunun son derece yanlış bir tutum olduğunu mutlaka anlayacaklardır; ancak o zaman iş işten çoktan geçmiş olacaktır.

Kur’ân’da yüzlerce âyette yer alan, kıyâmete ve âhirete iman konusu, Yüce Allah’a imandan sonra dinin olmazsa olmaz değerleri arasında ilk sıralardadır. Gayba imanın en temel esasları arasında yer alan bu konudaki en küçük tereddüt, sahibini imandan yoksun bırakmaya yetecektir.

Bu nedenle Yüce Allah’ın davasına destek olmamak, yoksullarla ilgilenmemek, boş ve anlamsız şeylerle meşgul olmak, sonuçta kişiyi âhireti ve oradaki yargılamayı inkâra götürebilir. Ciddi konulara gereken hassasiyeti göstermemek, bir süre sonra sahibini inkârın kucağına itebilir.

“Sebep-sonuç” ilişkisi bağlamında meseleye bakılırsa, söz konusu üç davranış “sebep”, âhireti inkâr ise “sonuç” olur. İnkârın sonucu ise mahşerde ateş azabıyla karşılaşmak ve o azabın içerisinde derin ıstıraplara dûçâr olmaktır.

d) İnkârın Sonuçları

Yüce Allah sûrenin 47-48. âyetlerinde Sekar cehennemine atılma gerekçelerini oluşturan günahların söz konusu kişilerde ölüm gelinceye kadar devam ettiğini ve onlara hiçbir şefaatiçinin şefaatinin fayda vermeyeceği beyan edilmektedir.

ı. Ölümle Yüzleşmek

حَتّٰىٓ اَتٰينَا الْيَق۪ينُ “Sonunda kesin bir gerçek (olan ölüm) bize gelip çattı.”

Âyetteki حَتّٰىٓ اَتٰينَا hattâ etânâ fiili “sonunda bize gelene kadar”; الْيَق۪ينُ el-yakînu kelimesi ise “o kesin gerçek, kesin hakikat, ölüm” demektir.

Burada inkarcı kişilerin kendilerine ölüm gelinceye kadar bu duruma devam ettikleriyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, insanların kazandıklarının karşılığında tutuklu olacakları ve azaba neden olan dört eylem hakkında bilgi verdikten sonra, sahip olunan yanlışlıkların nereye kadar devam edeceğini ve bazı beklentilerin nasıl sonuçsuz kalacağını beyan etmektedir.

Yüce Allah, suçluların azaba uğratılmalarının gerekçelerini mahşerde “dört başlık halinde” kendilerine itiraf ettirecek ve bu duyarsızlıklarını ölünceye kadar devam ettirdiklerini söylemelerini sağlayacaktır. Buradan anlaşılması gereken şudur: İnsanlar bazı hataları işlemeye devam edince, bir süre sonra, yaptıkları yanlışların hata olmadığına inanabilirler; ölünceye kadar geri dönme veya özür dileme ihtiyacı hissetmeyebilirler.

Çeşitli âyetlerde(105) geçen الْيَق۪ين/يَق۪ين el-yakîn/yakîn kelimesi “kesin gerçeklik” manasında çeşitli âyetlerde yer almaktadır. Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen bu kelime hakikati ortaya çıkaran şey manasında “ölüm” anlamına gelmektedir.

Tekâsür 102/1-2’de de hatırlatıldığı üzere, insanlar hata işlemeyi alışkanlık haline getirince artık ondan dönmeyi genellikle başaramamaktadırlar. Hatalar bazen inanmamanın sonucu olarak, bazen de “nasıl olsa bir gün dönerim” veya A‘râf 7/169’da belirtildiği gibi “nasıl olsa bağışlanırım” rahatlığıyla işlenir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubundaki durum, inanmamanın sonucu olarak işlenenlerle ilgilidir. Hayatında yanlışlardan vazgeçmeyi başaramayanlar, ölüm gerçeğiyle yüzleşince, davranışlarının hatalı olduğunu anlayacaklardır; çünkü ölüm melekleri onları bilgilendirecektir. İşte konuyla ilgili âyet:

En‘âm 6/93’te, vahye karşı duran, Allah’a yalan iftira eden, vahiy aldığını iddia eden, vahyin benzerini kendisinin de uydurabileceğini ifade eden kişiler “en zâlimler” olarak tanıtılmaktadır. Bu kişiler ölüm sancısı çekerlerken, melekler ellerini uzatmış olarak kendilerine “Ruhlarınızı teslim edin” diyecektir.

Devamla, “Allah’a yalan iftira etmelerinin ve mesajlarına karşı kibir göstermelerinin karşılığı olarak” ölüm anında onur kırıcı bir azapla karşılaşmakta olduklarını onlara haber vereceklerdir. İşte bu âyet, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki الْيَق۪ين el-yakîn denen “ölüm gerçeği”nin ne olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

İnsanların ölüm biçimleri, hayatlarının istikametiyle ilişkilidir. Bazıları sevgiliyle buluşma sevinci ve meleklerin selamlamaları ile bazıları ise derin sıkıntı ve hüzünlerle ölüm gerçeğini yaşarlar. Nahl 16/28 ve 32. âyetler bu konuda açıklayıcı bilgiler içermektedir.

Kendilerine kötülük yapıp yazık edenleri melekler vefat ettirdiklerinde, “Biz hiçbir kötülük yapmamıştık” diye barış eli uzatacaklar; ancak meleklerin, “Allah yaptıklarınızı hakkıyla bilendir” cevabıyla karşılanacaklardır. Öte yandan, iyilik sahipleri ise meleklerin “Selâm sizlere olsun! Yapmış olduklarınızdan dolayı cennet girin!” hitabıyla ödüllendirileceklerdir.

Enfâl 8/50 ve Muhammed 47/27’de ifade edildiğine göre, küfrü tercih edip küfür üzere yaşayanları melekler vefat ettirirken feci halleri son derece fecidir. Çünkü melekler onların suratlarına ve sırtlarına vuracaklardır.

Bütün bu âyetlerden anlaşılıyor ki, kişilerin dünya hayatında sahip oldukları inanç ve uygulamaya devam ettikleri düşmanca faaliyetler, ölümleri anında ölüm şekillerini de belirlemede etkili olacaktır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki “gerçeğin kendilerine gelmesi” ifadesi, onların ölümleridir.

Hicr 15/99’da da zikredildiği üzere, ölünceye kadar Yüce Allah’a kulluk etmesi gereken bu nankörler, ölüm esnasında hakikati anlayacaklar ve yaptıklarının hatalı olduğunu elbette fark edeceklerdir. Ancak ne yazık ki bunun onlara hiçbir faydası da olmayacaktır.

Tevbenin zamanı çok önemlidir; çünkü Nisâ’ 4/18 ve Yûnus 10/91’de belirtildiğine göre, ölüm anındaki tevbe geçerli olmayacaktır. Tevbe iddiasındaki samimiyetin ortaya konulması için zamana ihtiyaç vardır. Oysa ölüm geciktirilmeyeceği için, ölmek üzere olan kişinin böyle bir imkânı kalmamıştır. Bu nedenle, yapılan kötülüklerden ve hatalı eylemlerden zamanında uzaklaşmak ve bu kararda samimi olunduğunu ispatlamak gerekmektedir.

ıı. Şefaatten Yararlanamamak

فَمَا تَنْفَعُهُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِع۪ينَ “(Bekledikleri) şefaatçilerin şefaati onlara yarar sağlamaz.”

Âyetteki فَمَا تَنْفَعُهُمْ fe mâ tenfe‘uhum fiili “onlara yarar sağlamayacak, fayda vermeyecektir”; شَفَاعَةُ şefâ‘atü kelimesi “şefaati, çift yapması, iltiması, torpili”; الشَّافِع۪ينَ eş-şâfi‘îne sözcüğü ise “şefaatçilerin” demektir.

Burada Sekar cehennemine gidişin sebeplerinin mahşerdeki “ikinci” sonucu gündeme getirilmektedir.

Daha önceki pasajda sıralanan “Allah’tan yana olmamak, yoksulla ilgilenmemek, boş ya da anlamsız işlerle meşgul olmak ve Hesap Günü’nü yalanlamak” şeklindeki hatalı inanç ve davranışların ikinci sonucu işte bu âyette yer almaktadır. Bu kişiler, bekledikleri türden bir ayrımdan ve kayırmadan kesinlikle yararlanamayacaklardır.

Yûnus 10/18’de yer aldığına göre, Mekkeli müşrikler putların kendilerine şefaat edeceğine inanmakta ve onlara sırf bu nedenle tapındıklarını ifade etmekteydiler. Yüce Allah onların bu iddiasını aynı âyette, “Siz, göklerde ve yerde Allah’ın bilmediği bir şeyi mi O’na haber veriyorsunuz?” diyerek reddetmektedir.

Zümer 39/43’te, yine Mekkeli müşriklerin Allah’ın peşi sıra bazı şefaatçiler edindikleri ifade edilerek, “Hiçbir şeye güçleri yetmese ve akılları ermese de mi?” cümlesiyle bu beklenti reddedilmektedir. Çünkü Zümer 39/44’e göre, “bütünüyle şefaat, göklerin ve yerin idaresi sadece kendisinde olan ve insanlar da sadece kendisine döndürülecek olan Allah’a aittir.” Buna göre, Yüce Allah’ın izin ve kontrolü dışında başka şefaatçiler aramak son derece bâtıl bir beklentidir.

Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, vahye karşı düşmanlık yapan ve anılan dört davranışı kendilerine ilke edinenlerin şefaatten kesinlikle yararlanamayacaklarını beyan etmektedir. Cehenneme atılmanın gerekçeleri arasında sayılan dört temel bozukluk, bizzat onların sahipleri tarafından mahşerde itiraf edilecektir.

Bu arada, söz konusu olumsuzlukların bazı sonuçlarının bulunacağı da belirtilmektedir. İlk sonuç, ölünceye kadar gerçeğe geri dönememektir ki bunun nasıl bir felâket olduğunu izaha bile gerek yoktur. Diğeri ise, şefaatten yararlanamamaktır ki bu da ödülü hak edenlerle birlikte bulunamamak anlamında başka bir mahrumiyettir.

Âyetle ilgili bu yorumumuzdan sonra, şimdi de hakkında çeşitli yanlış anlaşılmaların yaşandığı, birtakım anlam kaymalarının görüldüğü ve “nasıl olsa bir kayıranımız olur” beklentisiyle insanları tembelliğe sevk eden “şefaat” konusuna değinmek istiyoruz. Esasında bu konuyu Zümer 39/44’te oldukça geniş bir şekilde ele almıştık; ancak önemine binaen burada da bazı temel noktaları hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

Kur’ân’da “tek olanı çift yapmak” anlamındaki ş-f-‘a kökünden kelimeler 26 âyette 31 kez kullanılmaktadır. Nisâ’ 4/85’te yeşfa‘/şefâ‘ah kelimesi dünya hayatı için “öncülük etmek, katkıda bulunmak, sebebiyet vermek”, Fecr 89/3’te geçen şef‘ kelimesi ise “çift” anlamına gelmektedir. Âhiretle ilişkilendirilen diğer kullanımları ise beş başlıkta ele almamız mümkündür:

1. Şefaatin sadece Yüce Allah’a ait olduğunu beyan eden âyet:

“De ki: Şefaat bütünüyle ve sadece Allah’a aittir.”(106) Şefaatle ilgili diğer ayetleri, bu ayeti esas alarak anlamak ve yorumlamak gerekir.

2. Beklenen şefaati ve şefaatçileri mutlak anlamda reddedip onun fayda vermeyeceğini içeren âyetler:

“Öyle bir güne karşı duyarlı olun ki, o günde hiç kimse başkası için herhangi bir ödemede bulunamaz; hiç kimseden şefaat kabul olunmaz, fidye alınmaz, onlara asla yardım da yapılmaz.”(107)

“Ey iman edenler! Kendisinde artık alış-veriş, dostluk ve şefaat (kayırma) bulunmayan gün (kıyâmet) gelmeden önce, size verdiğimiz rızıktan hayır yolunda harcayın. Gerçekleri inkâr edenler elbette zâlimlerdir.”(108)

Bu iki âyet, meseleyi açıkça ortaya koymaktadır. Ancak bilinmelidir ki bu konuda pek çok âyet(109) vardır.

3. Şefaati Allah’ın iznine bağlayan âyetler:

“İzni olmadan O’nun katında kim şefaat edebilir?”(110) Bu konuda başka âyetler de vardır.(111) Bu tür ayetlerde dikkat çekilen husus şefaatin gerçekleşebilmesi için Yüce Allah’ın izninin mutlak surette şart olduğudur.

4. Şefaat edebilecek varlıklarla ilgili âyetler:

Bunlar Kur’ân’ın ifadesine göre “Rahmân’ın katından söz alan melekler”dir.(112) Konuyla ilgili açıkça bilgi veren ayetlerden biri Necm 53/26’dır: “Allah’ın dilediği ve razı olduklarına yönelik olarak izin vermediği sürece göklerde nice melekler vardır ki onların şefaati hiçbir fayda sağlamaz.” Burada dikkat çekilen husus belli şartlar gerçekleşince meleklerin şefaat edebileceğidir.

Bu konuda diğer bir âyet de şudur: “(Allah), onların (meleklerin) önlerindekini de, arkalarındakini de bilir. (Melekler, Allah) rızasına ulaşmış olanlardan başkasına şefaat etmezler. Onlar, O’nun (Allah’ın) korkusundan titrerler!”(113) Bu âyetin öncesindeki âyetlerde ele alınan konu meleklerle ilgilidir ve şefaatinden söz edilen varlıklar da sadece meleklerdir.

5. Kendilerine şefaat edilebileceklerle ilgili âyetler:

Bunlar da

a) “Allah’ın razı olduğu müminler”,(114)

b) “Allah’ın izin verdiği kişiler”,(115)

c) “Rahmân’ın izin verdiği ve sözünden razı olduğu kimseler”(116) ve

d) “Allah’ın dilediği ve razı oldukları”dır.(117) Burada sözü edilen insanlar özetle “Allah’ın izin verdiği ve razı olduğu” kişilerdir.

Bu âyet gruplarından çıkartılabilecek çeşitli sonuçlar vardır. Biz tekrara düşmeme adına onları burada zikretmeyeceğiz. İlgili kanaatlerimizi ve değerlendirmelerimizi Zümer 39/44’te verdiğimiz bilgilerden görebilme imkanı bulunduğunu belirtmekle yetinelim.

Sonuç olarak şunu söyleyelim: Şefaat cennette bir çeşit derece atlatma ve üst derecedekilerle birlikte oluş anlamına gelmektedir. Tamamen Yüce Allah’ın kontrolünde ve meleklerin bildirimiyle gerçekleşecek olan bu işlemde, herhangi bir kayırma veya başkalarına haksızlık söz konusu değildir. Kur’ân’ın sunduğu şefaat kurumunu âcizane böyle anlamaktayız. Gerçeği Yüce Allah bilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduüumuz âyet rgubunda sözü edilenler mutlak manada inkacılar ve şirke batan kişiler oldukları için onlarınyeri Sekar cehennemi olacaktır ve onlar bekledikleri türden hiçbir şekilde şefaatten yararlanamayacaklardır.

Dipnotlar

• 1 - Yûsuf 12/73, 85, 91; Nahl 16/56, 63; Enbiyâ’ 21/57. 2 - Vâkı‘a 56/75; Hâkka 69/38; Me‘âric 70/40; Kıyâmet 75/1, 2; Tekvîr 81/15; İnşikâk 84/16; Beled 90/1.
  • Yûsuf 12/73 Yûsuf 12/85 Yûsuf 12/91 Nahl 16/56 Nahl 16/63 Enbiyâ 21/57 Vâkı‘a 56/75 Hâkka 69/38 Me‘âric 70/40 Kıyâmet 75/1 Kıyâmet 75/2 Tekvîr 81/15 İnşikâk 84/16 Beled 90/1
• 3 - Semerkandî, age., III, 518.
• 4 - Ferrâ, age., III, 204; Semerkandî, age., III, 518; Râzî, age., XXX, 209. 5 - Taberî, age., XXIX, 162.
• 6 - Tekvîr 81/17-18. 7 - İnşikâk 84/16-17. Bu âyette geçen eş-şefak kelimesine genellikle gün başı veya sabah öncesi zaman anlamı verilse de esasında bu kelime günbatımından sonraki alaca karanlık demektir. (Konuyla ilgili geniş açıklamalarımız için İnşikâk sûresinin tefsirine bakılabilir.) 8 - Fecr 89/1-4. 9 - Şems 91/3-4. 10 - Leyl 92/1-2. 11 - Duhâ 93/1-2. 12 - ‘Asr 103/1.
  • Tekvîr 81/18 İnşikâk 84/17 Fecr 89/4 Şems 91/4 Leyl 92/2 Duhâ 93/2 ‘Asr 103/1
• 13 - Bu benzetmeyi Mustafa İslâmoğlu’na borçluyum.
• 14 - Semerkandî, age., III, 518.
• 15 - Esed, age., s. 1208’de 24. not.
• 16 - Nisâ’ 4/135.
  • Nisâ 4/135
• 17 - İslâmoğlu, age., s. 1050’de 6. not.
• 18 - İsrâ’ 17/71; Hâkka 69/19; İnşikâk 84/7. 19 - Vâkı‘a 56/8; Beled 90/18. 20 - Vâkı‘a 56/27, 38, 90, 91; Müddessir 74/39. 21 - İslâmoğlu, age., s. 1259. 22 - Esed, age., s. 1271. 23 - Tâhâ 20/17. 24 - İsrâ’ 17/71; Vâkı‘a 55/8, 27; Hâkka 69/19; Müddessir 74/39; İnşikâk 84/7.
  • İsrâ 17/71 Hâkka 69/19 İnşikâk 84/7 Vâkı‘a 56/8 Beled 90/18 Vâkı‘a 56/27 Vâkı‘a 56/38 Vâkı‘a 56/90 Vâkı‘a 56/91 Müddessir 74/39 Tâhâ 20/17 İsrâ 17/71 Rahmân 55/8 Rahmân 55/27 Hâkka 69/19 Müddessir 74/39 İnşikâk 84/7
• 25 - Me‘âric 70/36-37. Benzer örnek için bk. A‘râf 7/17; Kasas 28/29; Hadîd 57/12; Tahrîm 66/8. 26 - Zümer 39/67. Benzer örnek için bk. Sâffât 37/93; Hâkka 69/45. 27 - Bakara 2/225. 28 - Benzer âyetler için bk. Mâide 5/89; En‘âm 6/109; Nahl 16/94; Nûr 24/53; Fâtır, 35/42. 29 - Tevbe 9/12. 30 - Örnek için bk. Kalem 68/39.
  • Me‘âric 70/36 A‘râf 7/17 Kasas 28/29 Kasas 28/29 Hadîd 57/12 Tahrîm 66/8 Zümer 39/67 Sâffât 37/93 Hâkka 69/45 Hâkka 69/45 Bakara 2/225 Mâide 5/89 En‘âm 6/109 Nahl 16/94 Nûr 24/53 Fâtır 35/42 Tevbe 9/12 Kalem 68/39
• 31 - Sâffât 37/28. 32 - Nisâ’ 4/3, 24, 25, 36; Nahl 16/71; Mü’minûn 23/6; Nûr 24/31, 33, 58; Rûm 30/28; Ahzâb 50, 55; Me‘âric 70/30. 33 - Dâmeğânî, Kâmûsu’l-Kur’ân, s. 506. 34 - Yemîn kelimesinin anlamı hakkında bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 664-665.
  • Sâffât 37/28 Nisâ 4/3 Nisâ 4/24 Nisâ 4/25 Nisâ 4/36 Nahl 16/71 Mü'minûn 23/6 Nûr 24/31 Nûr 24/33 Nûr 24/58 Rûm 30/28 Me‘âric 70/30
• 35 - Ferrâ, age., III, 205; Semerkandî, age, III, 518.
• 36 - Kârı‘a 101/9-11. 37 - En‘âm 6/76. 38 - Neml 27/10; Kasas 2/31. 39 - Hıcr 15/27; En‘âm 6/100; Rahmân 55/15, 39, 56, 74; Hûd 11/119; Secde 32/13; Sâffât 37/158; Nâs 114/6. 40 - A‘râf 7/184; Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/25, 70; Şu‘arâ’ 26/27; Sebe’ 34/8, 46; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/39, 52; Tûr 52/29; Kamer 54/9; Kalem 68/2, 51; Tekvîr 81/22. 41 - Mücâdele 58/16; Münâfikûn 63/2. Nitekim Hz. Peygamber orucun Müslümanlar için kalkan olduğunu beyan etmiştir. Rivayet için bk. Buhârî, Savm, 2; Tevhîd, 35; Müslim, Sıyâm, 161, 162; Ebû Dâvûd, Savm, 25; Tirmizî, Savm, 54; Îmân, 8; Nesâî, Sıyâm, 42, 43; İbn Mâce, Sıyâm, 1; Fiten, 12; Zühd, 22; Dârimî, Savm, 27, 50; İmam Mâlik, Sıyâm, 57; Ahmed b. Hanbel, I, 195, 196; II, 257, 273, 302, 312, IV, 22; V, 83. 42 - Necm 53/32. 43 - Bakara 2/35, 265, 266; A‘râf 7/19, 22, 27; İsrâ’ 17/91; Kehf 18/32-33, 35, 39, 40; Tâhâ 20/117, 121; Furkân 25/8; Sebe’ 34/15-16; Necm 53/15. 44 - Örnek için bk. Ra‘d 13/35; Muhammed 47/15.
  • Kâri‘a 101/11 En‘âm 6/76 Neml 27/10 Bakara 2/31 Hicr 15/27 En‘âm 6/100 Rahmân 55/15 Rahmân 55/39 Rahmân 55/56 Rahmân 55/74 Hûd 11/119 Secde 32/13 Sâffât 37/158 Nâs 114/6 A‘râf 7/184 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/25 Mü'minûn 23/70 Şu‘arâ 26/27 Sebe' 34/8 Sebe' 34/46 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kamer 54/9 Kalem 68/2 Kalem 68/51 Tekvîr 81/22 Mücâdele 58/16 Münâfikûn 63/2 Münâfikûn 63/2 Necm 53/32 Bakara 2/35 Bakara 2/265 Bakara 2/266 A‘râf 7/19 A‘râf 7/22 A‘râf 7/27 İsrâ 17/91 Kehf 18/33 Kehf 18/35 Kehf 18/39 Kehf 18/40 Tâhâ 20/117 Tâhâ 20/121 Furkân 25/8 Sebe' 34/16 Necm 53/15 Ra‘d 13/35 Muhammed 47/15
• 45 - En‘âm 6/112, 128, 130; A‘râf 7/38, 179; İsrâ’ 17/88; Neml 27/17; Fussılet 41/25, 29; Ahkâf 46/18; Zâriyât 51/56; Rahmân 55/33, 39, 56, 74; Cinn 72/5, 6. 46 - Taberî, age., XIV, 27.
  • En‘âm 6/112 En‘âm 6/128 En‘âm 6/130 A‘râf 7/38 A‘râf 7/179 İsrâ 17/88 Neml 27/17 Fussilet 41/25 Fussilet 41/29 Ahkâf 46/18 Zâriyât 51/56 Rahmân 55/33 Rahmân 55/39 Rahmân 55/56 Rahmân 55/74 Cinn 72/5 Cinn 72/6
• 47 - Necm 53/13-15. 48 - “Cennet kavramı” hakkında geniş bilgi için bkz. Bekir Topaloğlu, “Cennet” mad., DİA, VII, 376-386.
  • Necm 53/15
• 49 - Sebe’ 34/15; Rahmân 55/46, 62. 50 - Rahmân 55/54. 51 - Kehf 18/32; Sebe’ 34/16. 52 - Kehf 18/33. 53 - “Dünyadaki bahçeler” anlamında örnekler için bk. En‘âm 6/99, 141; Ra‘d 13/4; Mü’minûn 23/19; Furkân 25/10; Şu‘arâ’ 26/57, 134, 147; Dühân 44/25; Kâf 50/9; Nûh 71/12; Nebe’ 78/16. 54 - C-n-n kökünden kelimelerin Kur’ân’daki kulanım örnekleri için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 184-187.
  • Sebe' 34/15 Rahmân 55/46 Rahmân 55/62 Rahmân 55/54 Kehf 18/32 Sebe' 34/16 Kehf 18/33 En‘âm 6/99 En‘âm 6/141 Ra‘d 13/4 Mü'minûn 23/19 Furkân 25/10 Şu‘arâ 26/57 Şu‘arâ 26/134 Şu‘arâ 26/147 Duhân 44/25 Kâf 50/9 Nûh 71/12 Nebe' 78/16
• 55 - Şu‘arâ’ 26/85; Vâkı‘a 56/89; Me‘âric 70/38. 56 - Mâide 5/65; Yûnus 10/9; Hacc 22/56; Şu‘arâ’ 26/147; Lokmân 31/8; Sâffât 37/43; Vâkı‘a 56/12; Kalem 68/34. 57 - Furkân 25/15. 58 - Hâkka 69/22; Ğâşiye 88/10. 59 - Tevbe 9/72; Ra‘d 13/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Meryem 19/61; Tâhâ 20/76; Fâtır 35/33; Sâd 38/50; Mü’min 40/8; Saff 61/12. 60 - Kehf 18/107. 61 - Mü’minûn 23/11. 62 - Secde 32/19. 63 - Taberî, age., XXI, 107.
  • Şu‘arâ 26/85 Vâkı‘a 56/89 Me‘âric 70/38 Mâide 5/65 Yûnus 10/9 Hacc 22/56 Şu‘arâ 26/147 Lokmân 31/8 Sâffât 37/43 Vâkı‘a 56/12 Kalem 68/34 Furkân 25/15 Hâkka 69/22 Ğâşiye 88/10 Tevbe 9/72 Ra‘d 13/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Meryem 19/61 Tâhâ 20/76 Fâtır 35/33 Sâd 38/50 Mü'min 40/8 Saff 61/12 Kehf 18/107 Mü'minûn 23/11 Secde 32/19
• 64 - Şûrâ 42/22. 65 - Rûm 30/15. 66 - Dühân 44/51. 67 - Sâd 38/49. 68 - Yûnus 10/26. 69 - En‘âm 6/127; Yûnus 10/25. 70 - Fâtır 35/35.
  • Şûrâ 42/22 Rûm 30/15 Duhân 44/51 Sâd 38/49 Yûnus 10/26 En‘âm 6/127 Yûnus 10/25 Fâtır 35/35
• 71 - Nahl 16/30. 72 - Bakara 2/94; En‘âm 6/32; A‘râf 7/169; Yûsuf 12/109; Nahl 16/30; Kasas 28/77, 83; ‘Ankebût 29/64; Ahzâb 33/29; 73 - En‘âm 6/135; Kasas 28/37. 74 - Ra‘d 13/22, 24, 42. 75 - Kamer 54/55. 76 - Furkân 25/75; Zümer 39/20‘Ankebût 29/58; Sebe’ 34737. 77 - Enfâl 8/4, 74; Hacc 22/50; Nûr 24/26; Ahzâb 33/31, 44; Sebe’ 34/4. 78 - İnsân 76/31. 79 - Âl-i İmrân 3/107.
  • Nahl 16/30 Bakara 2/94 En‘âm 6/32 A‘râf 7/169 Yûsuf 12/109 Nahl 16/30 Kasas 28/77 Kasas 28/83 ‘Ankebût 29/64 Ahzâb 33/29 En‘âm 6/135 Kasas 28/37 Ra‘d 13/22 Ra‘d 13/24 Ra‘d 13/42 Kamer 54/55 Furkân 25/75 Furkân 25/75 Zümer 39/20 ‘Ankebût 29/58 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hacc 22/50 Nûr 24/26 Ahzâb 33/31 Ahzâb 33/44 Sebe' 34/4 İnsân 76/31 Âl-i İmrân 3/107
• 80 - Mütaffifûn 83/18, 19.
  • Mutaffifîn 83/18 Mutaffifîn 83/19
• 81 - Sebe’ 34/25.
  • Sebe' 34/25
• 82 - Hûd 11/35. 83 - En‘âm 6/124; Rûm 30/47; Mutaffifûn 83/29. 84 - Hûd 11/35. 85 - Hûd 11/35. 86 - En‘âm 6/55, 123, 147; A‘râf 7/40, 84, 133; Enfâl 8/8; Tevbe 9/66; Yûnus 10/13, 17, 50, 75, 82; Hûd 11/52, 116; Yûsuf 12/110; İbrâhim 14/49; hıcr 15/12, 58; Kehf 18/49, 53; Meryem 19/86; Tâhâ 20/74, 102; Furkân 25/22, 31; Şu‘arâ’ 26/99, 200; Neml 27/69; Kasas 28/17, 78; Rûm 30/12, 55; Secde 32/12, 22; Sebe’ 34/32; Yâsîn 36/59; Sâffât 37/34; Zuhruf 43/74; Dühân 44/22, 37; Câsiye 45/31; Ahkâf 46/25; Zâriyât 51/32; Kamer 52/47; Rahmân 55/41, 43; Kalem 68/35; Me‘âric 70/11; Müddessir 74/41; Murselât 77/18, 46. 87 - Tevbe 9/66. 88 - Tâhâ 20/102. 89 - Secde 32/12. 90 - Secde 32/22. 91 - Zuhruf 43/74. 92 - Kalem 68/35. 93 - İslâmoğlu, age., s. 1160’ta 17. not.
  • Hûd 11/35 En‘âm 6/124 Rûm 30/47 Mutaffifîn 83/29 Hûd 11/35 Hûd 11/35 En‘âm 6/55 En‘âm 6/123 En‘âm 6/147 A‘râf 7/40 A‘râf 7/84 A‘râf 7/133 Enfâl 8/8 Tevbe 9/66 Yûnus 10/13 Yûnus 10/17 Yûnus 10/50 Yûnus 10/75 Yûnus 10/82 Hûd 11/52 Hûd 11/116 Yûsuf 12/110 İbrâhîm 14/49 Hicr 15/12 Hicr 15/58 Kehf 18/49 Kehf 18/53 Meryem 19/86 Tâhâ 20/74 Tâhâ 20/102 Furkân 25/22 Furkân 25/31 Şu‘arâ 26/99 Şu‘arâ 26/200 Neml 27/69 Kasas 28/17 Kasas 28/78 Rûm 30/12 Rûm 30/55 Secde 32/12 Secde 32/22 Sebe' 34/32 Yâsîn 36/59 Sâffât 37/34 Zuhruf 43/74 Duhân 44/22 Duhân 44/37 Câsiye 45/31 Ahkâf 46/25 Zâriyât 51/32 Tûr 52/47 Rahmân 55/41 Rahmân 55/43 Kalem 68/35 Me‘âric 70/11 Müddessir 74/41 Mürselât 77/18 Mürselât 77/46 Tevbe 9/66 Tâhâ 20/102 Secde 32/12 Secde 32/22 Zuhruf 43/74 Kalem 68/35
• 94 - Kasas 28/78. 95 - Neml 27/69. 96 - Rahmân 55/39-41. 97 - En’âm 6/123. 98 - A’râf 7/80-84. 99 - Enfâl 8/8. 100 - Yûnus 10/17. 101 - Tâhâ 20/70-73. 102 - Şu’arâ’ 26/99. 103 - Mutaffifûn 83/29-33.
  • Kasas 28/78 Neml 27/69 Rahmân 55/41 En‘âm 6/123 A‘râf 7/84 Enfâl 8/8 Yûnus 10/17 Tâhâ 20/73 Şu‘arâ 26/99 Mutaffifîn 83/33
• 104 - İnsân 76/8; Fecr 89/17-18; Beled 90/13-16; Mâ‘ûn 107/2-3.
  • İnsân 76/8 Fecr 89/18 Beled 90/16 Mâ‘ûn 107/3
• 105 - Nisâ’ 4/157; Hıcr 15/99; Neml 27/22; Vâkı‘a 56/95; Hâkka 69/51; Müddessir 74/47; Tekâsür 102/5, 7.
  • Nisâ 4/157 Hicr 15/99 Neml 27/22 Vâkı‘a 56/95 Hâkka 69/51 Müddessir 74/47 Tekâsür 102/5 Tekâsür 102/7
• 106 - Zümer 39/44. 107 - Bakara 2/48. 108 - Bakara 2/254. 109 - Bakara 2/48, 123, 254; En‘âm 6/51, 70, 94; A‘râf 7/53; Yûnus 10/18; Şu‘arâ’ 26/100; Rûm 30/13; Secde 32/4; Yâsîn 36/23; Zümer 39/43; Mü’min 40/18; Müddessir 74/48.
  • Zümer 39/44 Bakara 2/48 Bakara 2/254 Bakara 2/48 Bakara 2/123 Bakara 2/254 En‘âm 6/51 En‘âm 6/70 En‘âm 6/94 A‘râf 7/53 Yûnus 10/18 Şu‘arâ 26/100 Rûm 30/13 Secde 32/4 Yâsîn 36/23 Zümer 39/43 Mü'min 40/18 Müddessir 74/48
• 110 - Bakara 2/255. 111 - Yûnus 10/3; Sebe’ 34/23; Necm 53/26. 112 - Meryem 19/87; Zuhruf 43/86. 113 - Enbiyâ’ 21/28.
  • Bakara 2/255 Yûnus 10/3 Sebe' 34/23 Necm 53/26 Meryem 19/87 Zuhruf 43/86 Enbiyâ 21/28
• 114 - Enbiyâ’ 21/28. 115 - Sebe’ 34/23. 116 - Tâhâ 20/109. 117 - Necm 53/26.
  • Enbiyâ 21/28 Sebe' 34/23 Tâhâ 20/109 Necm 53/26