En‘âm Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 165 âyetten oluşan, adını 136, 138, 139, 142. âyetlerde altı kez geçen ve “deve, sığır, koyun, keçi” gibi hayvanlar demek olan الْاَنْعَام el-en‘âm kelimesinden alan En‘âm sûresi, inişe göre 73, resmî sıralamada ise 6. sûredir. Bir defada toptan indiril-diği söylendiği gibi 6 veya 10 âyetinin Medine’de indirildiği de ifade edilmektedir.

En‘âm sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Mâide sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. En‘âm sûresi Mekkî bir sûre ol-masına rağmen, Medenî bir sûre olan Mâide sûresiyle “haram yiye-cekler” (Mâide 3; En‘âm 145), “peygamber kıssaları” (Mâide 12-26, 44-86; En‘âm 74-90), “çeşitli helaller veya haramlar” (Mâide 87-93; En‘âm 136-146, 151-153), “verilen sözün gereğinin yerine getiril-mesi” (Mâide 1, 7; En‘âm 152), “adaletten ayrılmamak gerektiği” (Mâide 8; En‘âm 152), “vahyin insanlara yol göstericliği” (Mâide 16; En‘âm 155) gibi konular her iki sûre arasındaki konu birlikteliği örnekleri arasında yer almaktadır.

En‘âm sûresi, Yüce Allah’a hamd ile başlamakta, onun mut-lak kudretine dair bilgiler ve müşriklerin mucize istekleri bağla-mında melek beklentisine verilen esaslı cevaplarla devam etmekte, önceki nesillerin peygamberlerle alay edişleri kınanmakta, akıbetle-rinin nasıl olduğu ibrete konu edinilmektedir.

12. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın rahmeti, mahlûkatı yoktan yarattığı, hiçbir şeye muhtaç olmadığı beyan edilerek, vahyin gön-deriliş gayesinin bütünüyle insanoğlu olduğu vurgulanmakta, ki-tap ehlinden insanların hakikatı bildikleri, ancak bunu itiraf etme-dikleri, Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu, mah-şerde korkunç bir akıbet yaşayacakları beyan edilmektedir.

25. âyetten itibaren, müşriklerin Hz. Peygamber’i alaycı bir şekilde dinledikleri, inkârları sebebiyle kalplerinin mühürlendiği, dünya hayatına itibar ettikleri için hakikati yalanladıkları, esasında bu halleriyle Hz. Peygamber’i değil de Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr ettikleri vurgulanmaktadır. Bu bağlamda inkârda ısrarcı olanların Yüce Allah’ın âyetlerine itibar etmedikleri, çeşitli sıkıntılarla karşı-laşsalar da bundan ders çıkarmadıkları bildirilmektedir. Daha son-ra Hz. Peygamber’in müşriklerle iletişimi olarak onlara tevhid tebli-ğinde bulunduğu, bütün gaybı sadece Yüce Allah’ın bildiği, kudre-tinin eşsiz ve erişilmez olduğu, âyetlerle alay eden kişilerin bulun-duğu ortamı terk etmek gerektiği üzerinde durulmaktadır.

74. âyetten itibaren, Hz. İbrâhim’in kıssasına, bütün pey-gamberlerin hikmet ve kitap sahibi kılındıklarına, vahye iftiranın korkunç sonuçlarına, Yüce Allah’ın kâinat kitabındaki şaşılır dere-cedeki sanatına, müşriklerin cinlerle Allah arasındaki nesep bağı iftirasına ve Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığına değinilmektedir. Sonrasında küfür ve sövmenin yasaklığına, istekleri karşılansa da müşriklerin inanmayacağına, insan ve cin şeytanlarına, çoğunluğa itaatin felaket olduğuna dair bilgiler verilmektedir.

118. âyetten itibaren, Allah adına kesilen hayvanların yenebi-leceğine, hak-bâtıl, hidayet-dalâlet karşılaştırmasına ve cinlerin de insanların da mahşerde bir araya getirilip yargılanacağına değinil-mektedir.

136. âyetten itibaren, müşriklerin saçma algılarına göre ha-ram belirlemelerinin yanlışlığına, haramların belli olduğuna, put-perestlerin korkunç iftiralarına değinilmektedir.

151-153. âyetlerde 10 temel buyruk gündeme getirilmekte, ardından Kur’ân’a tâbi olmanın gerekliliğine, vaktinde fedakârlık yapmayanlara ölüm andaki imanlarının fayda vermeyeceğine dair uyarılara yer verilmekte, 159. âyette dinde ayrılığa düşenler kı-nanmakta ve sonrasında 161-163’te müslümanın duruşu özetlen-mekte, tevhid vurgusu yapılmakta ve imtihana tâbi tutulan insa-noğlunun değerine dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 122-135. âyetlerinde vahiy ile aydınlananlarla karanlıkları tercih edenleri mukayese etmekte, suçlu yöneticiler, inkârcıların saçma istekleri, hidayet-dalâlet konuları, mahşerdeki sorgulanma, azgınların helakleriyle ilgili bilgiler, Allah’ın zenginliği ve merhamet sahibi oluşu gibi konuları ele almaktadır.

a) Vahyin Aydınlığı ve İnkârcı Tutum

Yüce Allah, sûrenin 122-124. âyetlerinde vahyin hakikatleri sayesinde diriltilen kişilerin cehalet karanlıklarındakilerle bir olamayacağını, her kasabada oranın günahkârlarını liderler yaptığını, sonuçta oralarda bozgunculuk yapmayı tercih ettiklerini, ancak kendilerinden başkasını aldatamayacaklarını, bunun farkında bile olmadıklarını bildirmektedir.

Ardından, inkârcılara her bir âyet/delil geldiğinde “Allah’ın elçilerine verilenin benzeri bize de verilinceye kadar kesinlikle inanmayız” dedikleri, buna karşılık Yüce Allah’ın, peygamberliği kime vereceğini çok iyi bildiği, sonuçta suç işleyenlere, dünyada yapmış oldukları hilelere karşılık Allah katında aşağılanma ve çetin bir azap isabet edeceği haber verilmektedir.

ı. Bir Mukayese

اَوَمَنْ كَانَ مَيْتًا فَاَحْيَيْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا يَمْش۪ي بِه۪ فِي النَّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِنْهَا كَذٰلِكَ زُيِّنَ لِلْكَافِر۪ينَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “(Manen) ölüyken (vahiy ile) dirilttiğimiz ve kendisine insanlar arasında yürüyebileceği bir nûr (ışık) verdiğimiz kimse, karanlıklar içinde kalıp ondan hiç çıkamayacak durumdaki kimse gibi olur mu? İşte yaptıkları şeyler kâfirlere böyle süslü gösterilmiştir.”

Âyetteki اَوَمَنْ كَانَ مَيْتًا e vemen kâne meyten ifadesi “ölü olan kişi (şöyle) midir”;فَاَحْيَيْنَاهُ fe ahyeynâhu fiili “ve onu diriltmiştik”;وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve kılmıştık, yapmıştık”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; نُورًا nûran kelimesi “ışık, vahiy”; يَمْش۪ي yemşî fiili “yürüyor, yürür”; بِه bihî ifadesi “onunla”; فِي النَّاسِ fi’n-nâsi ifadesi “insanlar içinde”; كَمَنْ مَثَلُهُ ke men meselühû ifadesi “benzeri bir kişi gibi (olur mu)”;فِي الظُّلُمَاتِ fi’z-zulümâti “karanlıklardaki”; لَيْسَ leyse edatı “değildir, mümkün olamaz”; بِخَارِجٍ bi haricin ifadesi “çıkaıcı olması (çıkmaları mümkün değildir)”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle”; زُيِّنَ züyyine edilgen fiili “süslü gösterilmiştir”; لِلْكَافِر۪ينَ li’l-kâfirîne ifadesi “kâfirlere”; مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ mâ kânû ya‘melûne ifadesi ise “yapmış oldukları şeyler” demektir.

Burada mümin ile kâfirin mukayesesi yapılarak inkârcıların yaptıklarının kendilerine süslü gösterildiği gündeme getirilmektedir.

1. اَوَمَنْ كَانَ مَيْتًا فَاَحْيَيْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا يَمْش۪ي بِه۪ فِي النَّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِنْهَا “(Manen) ölüyken (vahiy ile) dirilttiğimiz ve kendisine insanlar arasında yürüyebileceği bir nûr (ışık) verdiğimiz kimse, karanlıklar içinde kalıp ondan hiç çıkamayacak durumdaki kimse gibi olur mu?” Yüce Allah bu âyette iman ile inkârı, mümin ile müşriki mukayese etmekte, ikisinin hiçbir şekilde bir olamayacağını beyan etmek istemektedir. Bu âyetin Ammâr b. Yâsir ile Ebû Cehil hakkında indirildiği rivayet edilmektedir.(1) Âyette isim zikredilmediği için mesajı herhangi bir kişi veya birkaç kişiyle sınırlı tutmayı doğru bulmuyoruz.

a) Bu tür mukayese içerikli kullanımların Kur’ân’da çeşitli örnekleri vardır.(2) Ayrıca bu tür mukayeselerde karşı tarafın açıkça zikredildiği örnekler de vardır. Üç örnek zikretmekle yetinelim: Ra‘d 13/19’da şöyle buyrulmaktadır: “Rabbinden sana indirilenin hak olduğunu bilen kimse, (inkâr eden) kör kimse gibi olur mu? (Fakat bunu) ancak akıl sahipleri anlar.”

Secde 32/19’da şöyle bir ifade vardır: “Öyle ya, mümin olan, yoldan çıkmış kimse gibi midir? Bunlar elbette bir olamazlar.” Ayrıca Muhammed 47/14’te şöyle buyrulmaktadır: “Rabbinden apaçık bir delil üzerinde bulunan kimse, kötü işi kendisine güzel görünen ve heveslerine uyan kimse gibi olur mu?” Bu ve benzer örneklerden hareket ederek, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bir mukayeseye yer verildiğini ve olumsuz insan tipinin zikredilmediğini rahatlıkla ifade edebiliriz.

b) Âyette yer alan bu mukayese birisi kelimelerin hakiki anlamları, diğeri de mecazi anlamları bağlamında iki türlü anlaşılabilir.

ı. Buna göre, esasında hayatta olmayıp hayata getirilen, sonrasında insanlar arasında yürüyebileceği şekilde kendisine ışık, göz, görme vs. imkanlar verilen bir kişinin, karanlıklar içerisinde kalmış, dolayısıyla oradan çıkması mümkün olmayan kimse gibi olamayacağı ortaya konulmuş olabilir. Bu yaklaşım kelimelerin hakikat anlamına göre böyledir.

ıı. Diğer ihtimal ise ilkine göre çok daha anlaşılabilir ve evrenseldir. Burada geçen مَيْت meyt “ölü” kelimesinin benzerleri de çeşitli âyetlerde ruhunu öldürmüş kişiler, kâfirler, manen ölüler manasında kullanılmaktadır. Bu bağlamda En‘âm 6/36, Nahl 16/21, Neml 27/80, Rûm 30/52, Fâtır 35/19, 22 ve Yâsîn 36/70 gibi âyetler örnek olarak zikredilmektedir.(3)

Yüce Allah ruhen ve manen ölmüş bir kişiyi yani fasık ve kâfir kişiyi gündeme getirerek, onu hidayetle dirilttiği yani İslâm’a ve tevhide ilettiği, ayrıca kendisine insanlar arasında yolunu bulabileceği bir hakikat ışığı verdiği kişinin, içinden asla ve asla çıkamayacağı derin karanlıklara gömülüp kalmış kimse gibi olamayacağını belirtmektedir.(4)

Kendisine ışık verilen kişi doğru yolu bu sayede bulan ve hidayete erdirilmiş kişidir ki ona verilen نُور nûr yani ışık “vahiy”dir; “Kur’ân”dır. Çünkü Nisâ’ 4/174, Mâide 5/15, A‘râf 7/157, Tevbe 9/32, Hacc 22/8, Nûr 24/35, Lokmân 31/20, Şûrâ 42/52, Saff 61/8 ve Teğâbun 64/8’e göre Kur’ân’ın bir adı da nûr’dur. Bu vesileyle belirtmekte yarar görmekteyiz ki Âl-i İmrân 3/49 ve Mâide 5/110’da zikredilen ve Hz. İsa’nın mucizeleri arasında sayılan “ölüleri diriltmesi” olayının da bu şekilde ruhen ölü olanların manen diriltilmesi olduğunu söyleyebiliriz.

c) Âyette geçen نُورnûr yani “ışık” kelimesi mecazi manada kullanıldığı gibi, الظُّلُمَات ez-zulümât “karanlıklar” kelimesi de inkâr, şirk ve cehalet karanlıkları anlamında mecazi bir anlam vermektedir. Nûr kelimesi hak ve hakikati temsil eden değer olduğu için tekil getirilmiştir; buna karşılık Yûnus 10/32’de de beyan edildiği gibi “haktan geriye sapkınlık kaldığı” için karanlıkların sayısı fazladır; bu nedenle de zulümât kelimesi çoğul getirilmiştir.

Âyetin mesajından dolaylı olarak anlaşılan şudur: Hak ve hakikatin sahipleri olan kişiler vahiy ile hidayete erdirilmiş oldukları için onlar hayat yolculuğunu hem insanlar içinde sürdürürler; hem de vahyin ışığında yürür, hareket ederler; kendi heva ve heveslerine kapılmazlar. Yüce Allah’ın bak dediği yerden bakar, yürü dediği gibi hareket ederler. Diğerleri ise insan ve cin şeytanlarının kendilerine fısıldadığı yaldızlı sözleri ilke edindikleri için hiçbir hakikate sahip olamazlar ve sayısız karanlıklar içerisinde debelenip dururlar.

O tehlikeli ve zifiri karanlıklar içerisinde kalarak hayatın her türlü gerçek değerinden mahrum kalırlar. Rehberi vahiy olmayanlar doğru sandıkları yanlışların karanlık dehlizlerinde debelenerek feci bir akıbete doğru yol aldıklarını bilmeden öylece karanlıkların içine doğru bir daha çıkamayacakları şekilde ilerleyip dururlar.

2. كَذٰلِكَ زُيِّنَ لِلْكَافِر۪ينَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “İşte yaptıkları şeyler kâfirlere böyle süslü gösterilmiştir.” Yüce Allah dünyada yapıp ettikleri şeylerin kâfirlere süslü geldiğini, dolayısıyla yanlışlarından dönme ihtimallerinin kalmadığını belirtmek istemektedir.

Âyetin bu cümlesi, konuyu daha başından itibaren özetlemekte ve nankör/inkârcı insanların kendi tercihlerinin sonuçlarına katlanacakları ifade edilmektedir. Âyette geçen زُيِّنَ züyyine edilgen fiili “süslü gösterilmek” manasına gelmektedir. Bu konuyu daha önce yorumladığımız En‘âm 6/43’te ele aldımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim:

Yüce Allah âhirete inanmayan insanların inançsızlıktaki kararlılıklarının karşılığı olarak dünyadaki davranışlarının kendilerine süslü gösterildiğini, bunun sonucunda da bocalayıp durduklarını beyan etmektedir. Kur’ân’da bu konuda başka âyetlere bakıldığında kötü işleri insanlara süslü gösterenlerin şeytan,(5) kötü arkadaşlar(6) ve Allah’a ortak tutulan putlar(7) olduğu görülmektedir. Ayrıca yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, bazı âyetlerde benzer şekilde kötü insanlara bazı olumsuzlukların “süslü gösterildiği” ifade edilmekte,(8) bir âyette ise çeşitli dünyevî şeylerin imtihan amaçlı olarak insanlara süslü gösterildiği beyan edilmektedir.(9)

Yüce Allah daha önce ele aldığımız En‘âm 6/108 ve Neml 27/4 gibi âyetlerde beyan ettiği gibi, şeytana teslim olanların ve imtihanı kaybetmeye kararlı olanların davranışlarını kendilerine süslü göstermekte, bir anlamda onların şaşkınlık kararlarını onaylamış olmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, insan ve cin şeytanlarının kendilerini aldatmak için fısıldadığı yaldızlı sözlere kanan ve inkârı inanç haline getirip olumsuzluklardan beslenenlerin bu kararları ve davranışları kendilerine süslü gösterilmektedir. Çünkü bu durum artık söz konusu kişilerde bir alışkanlık oluşturduğu için bir süre sonra yapılanların yanlış olmadığı, her yapılanın doğru olduğu izlenimi devreye girmiş olur.

Amellerin süslü gösterilmesi bir sonuçtur; bunun sebebi insanların bunları çeşitli sebeplerle benimsemiş olmalarıdır. Yüce Allah insanların benimsediği kötülükleri onlar öyle istedikleri için, yani onlar ilgili davranışları süslü gördükleri için O da kişilerin kararına izin vermektedir. Yoksa Yüce Allah çirkin şeyleri insanlara süsleyerek onları aldatmak gibi bir tavır içerisinde kesinlikle değildir. Nitekim bu konuyu Âl-i İmrân 3/14’te de ele almıştık.

ıı. Suçluların Yönetici Olması

وَكَذٰلِكَ جَعَلْنَا ف۪ي كُلِّ قَرْيَةٍ اَكَابِرَ مُجْرِم۪يهَا لِيَمْكُرُوا ف۪يهَا وَمَا يَمْكُرُونَ اِلَّا بِاَنْفُسِهِمْ وَمَا يَشْعُرُونَ “Böylece biz her şehirde oranın suçlularını liderler yaptık; sonunda oralarda bozgunculuk yapmayı tercih ederler. Onlar, kendilerinden başkasını aldatamazlar; (fakat) farkında olmazlar.”

Âyetteki وَكَذٰلِكَve kezâlike kelimesi “işte böyle”; جَعَلْنَا ce‘alnâ fiili “yapmıştık, kılmıştık”; ف۪ي كُلِّ قَرْيَةٍ fî külli karyetin tamlaması “her şehirde, ülkede”; اَكَابِر ekâbira kelimesi “ileri gelenleri”; مُجْرِم۪يهَا mücrimîhâ tamlaması “oranın suçlularını”; لِيَمْكُرُوا leyemkürû ifadesi “bozgunculuk yapmaları için”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”;وَمَا يَمْكُرُونَ ve mâ yemkürûne fiili “tuzak kurmazlar”;اِلَّا بِاَنْفُسِهِمْ illâ bienfüsihim istisnası “onların nefislerinden başkasına, kendilerinden başkasına”; وَمَا يَشْعُرُونَ ve mâ yeş‘urûne fiili ise “ve anlamazlar” demektir.

Burada azgınların imtihan biçimi ve sonuçta kurdukları tuzakların başlarına bela oluşu gündeme getirilmektedir.

1. وَكَذٰلِكَ جَعَلْنَا ف۪ي كُلِّ قَرْيَةٍ اَكَابِرَ مُجْرِم۪يهَا لِيَمْكُرُوا ف۪يهَا “Böylece biz her şehirde oranın suçlularını liderler yaptık; sonunda oralarda bozgunculuk yapmayı tercih ederler.” Âyetin bu ilk kısmı hakkında bazı açıklamalar yapmak gerekmektedir.

a) Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَكَابِر ekâbir kelimesi ekber kelimesinin çoğuludur ve insanlarla ilgili “büyükler, baskıcılar, zorbalar, ileri gelenler” manasına gelmektedir.(10) Âyetin tercümesinde bir takdîm-te’hîr yaparak manayı anlamayı tercih ettik.(11) Bu nedenle “İleri gelenleri suçlular yaptık” değil de “suçlularını ileri gelenler, yöneticiler yaptık” ifadesini tercih ettik. Âyette zikredilen ve “suçlular”, “suçtan beslenenler”, “sürekli suç ile anılanlar” manasına gelen مُجْرِم۪ي mücrimî kelimesi hakkında A‘râf 7/40’ta bilgi vereceğimiz için burada herhangi bir detaya girmeyeceğiz.

b) Yüce Allah tıpkı Mekke’deki zorbaların yaptığı gibi bu âyette de her memlekette, ülkede, şehirde, kasabada vs. yerleşim mekânında suçluluk yapmayı tercih eden önde gelenlere, yani ileri gelenlere iktidar imkanı verdiğini, sonuçta onların da ülkelerinde hile ve entrika peşinde koştuklarını bildirmektedir. Âyette bu tür insanların ilahi irade tarafından böyle davranmak için görevlendirildikleri sanılmamalıdır. Zira لِيَمْكُرُوا ف۪يهَا liyemkurû fîhâ ifadesindeki lâm/li harfi “illet, sebebiyet” değil de Râzî’nin de Cübbâî’den naklettiği gibi “akıbet” manasına alınmalıdır.(12) Onlar zaten mücrimler yani suçlu olmayı tercih eden kişiler oldukları için, Yüce Allah onlara iktidar imkanı verir; onlar da azgınlıklarına devam ederler. Önceki âyetin sonunda, sözü edilen ve yaptıkları işler kendilerine süslü gösterilen “kâfirler”, işte burada da “ileri gelenler” şeklinde tarif edilmektedir.(13)

c) Bu âyetin mesaj olarak bir benzeri İsrâ’ 17/16’da şu şekilde geçmektedir: “Bir şehri helâk etmek istediğimizde, (itaat görevini) o şehrin şımarık elebaşılarına yönetici yaparız da onlar orada kötülük işlerler. Böylece o (şehir halkı) helâkı hakeder; biz de orayı darmadağın ederiz.” Yüce Allah insanlar hak etmediği sürece onları helak etmeyeceğini beyan etmekte, aksi durumları haksızlık olarak tanıtmaktadır.

Bu konuda diğer âyetler Yüce Allah’ın doğrudan, yani sebepsiz yere azaba ve imha etmeye yönelmediğine delalet etmektedir. Bu bağlamda Yüce Allah Ra‘d 13/11’de şöyle buyurmaktadır: “Bir kavim (kavmi oluşturan fertler) kendilerindeki (güzel hal ve ahlâkı) değiştirip bozmadıkça, şüphesiz Allah da o kavmi(n halini) değiştirmez.” Nisâ’ 4/147’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer şükreder, iman ederseniz Allah sizi niçin azaba uğratsın ki!” Kasas 28/59’da da şu bilgiler yer almaktadır: “Biz, ahalisi zâlim olan memleketlerden başkasını helak edici değiliz.” Bu ve benzer ayetler, Yüce Allah’ın, sebepsiz yere azap vermediğine açıkça delalet eder.

İsrâ’ 17/15’te de bu anlamı destekler mahiyette şöyle buyrulmaktadır: “Kim doğru yolu seçerse, bunu sadece kendi iyiliği için seçmiş olur; kim de şaşkın olursa, kendi zararına şaşmış olur.” Nisâ’ 4/82’de belirtildiği üzere, Kur’ân ayetleri arasında herhangi bir çelişkinin olması imkânsızdır. Örnek gösterdiğimiz ayetlerin muhkem yani apaçık manalar içerdiği net bir şekilde ortadadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet de aynıdır. Dolayısıyla bu ayetin, diğer ayetlere hamledilmesi ve konuyla ilgili bütün âyetlerin birlikte anlaşılıp yorumlanması, parçacı davranılmaması gerekmektedir.

2. وَمَا يَمْكُرُونَ اِلَّا بِاَنْفُسِهِمْ وَمَا يَشْعُرُونَ “Onlar, kendilerinden başkasını aldatamazlar; (fakat) farkında olmazlar.” Yüce Allah başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün zamanların müminlerine moral vermekte, onları teselli etmekte(14) ve ülkenin azgın yönecilerinin yaptığı entrikaların ve hilelerinin aslında sadece ve sadece kendi başlarına bela olacağını, fakat bunun farkına varamayacaklarını haber vermektedir.

Kehf 18/103-106’da verilen şu harika bilgiler konuyu anlamada son derece ufuk açıcıdır: “De ki: Size, (yaptıkları) işler bakımından en çok ziyana uğrayanları bildirelim mi? (Bunlar) iyi işler yaptıklarını sandıkları halde dünya hayatında çabaları boşa giden kimselerdir. İşte onlar, Rablerinin âyetlerini ve O’na kavuşmayı inkâr eden, bu yüzden amelleri boşa giden kimselerdir ki, biz onlar için kıyamet gününde hiçbir ölçü tutmayacağız (onlara değer vermeyeceğiz). İşte, inkâr ettikleri, âyetlerimi ve resûllerimi alaya aldıkları için onların cezası cehennemdir.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede yer alan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatları bu mananın vurgulu olmasını sağlamış, yapanın veya teşebbüs edenin yaptığını mutlaka bulacağı, kazdığı kuyuya kendisinin düşeceği böylece beyan edilmiş olmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de “Yoksa tuzak mı kurmak istiyorular? Tuzağa düşecek olanlar tuzağı kuran kâfirlerdir” mealindeki Tûr 52/42’de de, “Oysa kötü tuzak, sahibinin başına geçer” mealindeki Fâtır 35/43’te de belirtilen husus budur.

Hâsıl-ı kelâm, Âl-i İmrân 3/54, En‘âm 6/123, Enfâl 8/18, 30, Fâtır 35/10, 43 ve Tûr 52/42’de ifade edildiği üzere, Yüce Allah inkâr edenlerin tuzağını boşa çıkartacak, kurdukları tuzakları kâfirlerin başlarına geçirecektir.

“Tuzak kurmak ve tuzakların sonuçları” konusunu Târık 86/15-16’da geniş bir şekilde ele alacağımız için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: Hakka ve hakikate karşı tuzak kurmaya çalışanlar kurdukları tuzakların kendi başlarına döneceğini, entrikalarının sadece ve sadece kendilerine zarar vereceğini unutmamalıdır.

ııı. İnkârcıların İmkânsız İstekleri

وَاِذَا جَآءَتْهُمْ اٰيَةٌ قَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتّٰى نُؤْتٰى مِثْلَ مَآ اُو۫تِيَ رُسُلُ اللّٰهِ اَللّٰهُ اَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ سَيُص۪يبُ الَّذ۪ينَ اَجْرَمُوا صَغَارٌ عِنْدَ اللّٰهِ وَعَذَابٌ شَد۪يدٌ بِمَا كَانُوا يَمْكُرُونَ “Onlara bir delil geldiğinde, ‘Allah’ın elçilerine verilenin benzeri bize de verilinceye kadar elbette inanmayız!’ dediler. Allah, elçiliği kime vereceğini çok iyi bilendir. Suç işleyenlere, (dünyada) yapmış oldukları hilelere karşılık Allah katında aşağılanma ve şiddetli bir azap isabet edecektir.”

Âyetteki وَاِذَا جَآءَتْهُمْ ve izâ câethum ifadesi “ve onlara geldiği zaman”; اٰيَة âyetün kelimesi “herhangi bir âyet, mesaj, delil, mucize”; قَالُوا kâlû fiili “(şöyle) dediler”; لَنْ نُؤْمِنَ len nü’mine fiili “asla ve asla inanmayacağız”; حَتّٰى نُؤْتٰى hattâ nü’tâ edilgen fiili “bize de verilinceye kadar”; مِثْلَ مَآ اُو۫تِيَ misle mâ ûtiye ifadesi “verilmiş olanın benzeri”; رُسُلُ اللّٰهِ rusülüllâhi tamlaması “Allah’ın elçilerine”; اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “çok iyi bilen(dir)”;حَيْثُ يَجْعَلُ haysü yec‘alü ifadesi “kime vereceğini, kimi kılacağını, kimi grevlendireceğini”; رِسَالَتَهُ risâletehu ifadesi “O’nun risaletini, O’nun elçiliğini”; سَيُص۪يبُ seyusîbu fiili “ileride isabet edecektir”; الَّذ۪ينَ اَجْرَمُوا ellezîne ecramû ifadesi “suç işleyenlere”; صَغَار sağârun kelimesi “aşağılanma, zillet”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi tamlaması “Allah katında”; وَعَذَابٌ شَد۪يدٌ ve ‘azâbun şedîdun tamlaması “ve şiddetli, elem verici bir azap”; بِمَا كَانُوا يَمْكُرُونَ bimâ kânû yemkürûne ifadesi ise “tuzak kurmalarına karşılık” demektir.

Burada müşriklerin risalete karşı tutumu ve Yüce Allah’ın onlara verdiği cevap ile yaşayacakları feci akıbetleri gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا جَآءَتْهُمْ اٰيَةٌ قَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتّٰى نُؤْتٰى مِثْلَ مَآ اُو۫تِيَ رُسُلُ اللّٰهِ “Onlara bir delil geldiğinde, ‘Allah’ın elçilerine verilenin benzeri bize de verilinceye kadar elbette inanmayız!’ dediler.” Yüce Allah önceki âyetlerde dile getirdiği inkârcı ve suçlu elebaşlar üzerinden bir mesaj vermekte ve tebliğ edilmek üzere herhangi bir âyet kendilerine sunulduğunda diğer peygamberlere verilen türden âyetler/deliller özel olarak kendilerine de verilmediği sürece kesinlikle inanmayacaklarını söylediklerini hatırlatmaktadır. Âyette geçen اٰيَة âyeh kelimesi aynı konunun işlendiği Nahl 16/101’de de olduğu gibi “âyet, mesaj, delil, mucize” vs. şeklinde yorumlanabilir.

Bu âyetin iniş sebebi bağlamında çeşitli rivayetler nakledilmektedir. Bunlardan birine göre, Velid b. Muğîra “Eğer peygamberlik hak olsaydı bunun bana verilmesi gerekirdi; çünkü ben bu makama Muhammed’den daha layıkım. Benim malım ve avladım ondan daha fazladır” demiştir. Rivayetlere göre benzer şekilde Ebû Cehil de şöyle bir şey demiştir: “Şeref ve itibar noktasında Abdi Menâf oğullarıyla yarışırdık. Tam ferasey rihân yani ‘koşuda başbaşa gelmiş iki at’ gibi eşit hizaya geldiğimizde onlar ‘içimizden birisine vahiy geldi’ dediklerinde ‘Allah’a yemin olsun ki ta ki ona geldiği gibi bize de benzer bir vahiy gelinceye kadar ona inanmayız’ demişti.” Bu ve benzer rivayetler tefsirlerimizde zikredilmektedir.(15)

a) Mekkeli müşrikler En‘âm 6/8’de de ele aldığımız üzere, Hz. Peygamber’in risaletiyle karşılaştıklarında öncelikle “melek peygamber” bekledikleri(16) için ona karşı çıkmışlardı. Ardından da Zuhruf 43/31’de belirtildiği üzere, eğer bir peygamber gönderilecekse bunun “iki büyük şehir” olan Mekke’den Velîd b. Muğîra veya Tâif’ten Urve es-Sakafî olması gerektiğini söyleyerek büyük bir hadsizlik yapmışlardı. Onlara göre -hâşâ- Yüce Allah kime peygamberlik vereceğini bilememiş, yanlış kişiyi seçmişti. Sâd 38/8’de dile getirilen de bundan başkası değildir.

Benzer şekilde bir istekleri Enbiyâ’ 21/5’te şu şekilde dile getirilmektedir: “Hayır, dediler, (bunlar) saçma sapan rüyalardır; bilakis (esasında) onu kendisi uydurmuştur; aksine (dahası) o, bir şairdir. (Eğer öyle değilse) bize hemen, öncekilere gönderilenin benzeri bir âyet getirsin!”

b) Müşriklerin risalet kurumuna bakışını Furkân 25/7’de geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Sadece Furkân 25/7-8. âyetlerin mealini vermekle yetineceğiz: “(Bunun üzerine kâfirler şöyle dediler): ‘Bu ne biçim peygamber, yemek yiyor, çarşılarda dolaşıyor! Kendisine bir melek indirilip birlikte o da uyarıcı olmalı değil miydi? Veya kendisine bir hazine verilmeli ya da içinden (zahmetsizce) yiyeceği bir bahçesi olmalı değil miydi?’ (Ayrıca) o zalimler, (müminlere de), ‘Siz, sadece büyülenmiş bir adama uymaktasınız!’ dediler.”

c) Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’in risaletine karşı olumsuz tutumlarını çeşitli vesilelerle dile getirmiştik. Burada sadece ilgili âyetleri hatırlatmakla yetineceğiz: İsrâ’ 17/90-93’te yedi istek zikredilmekte, bunların bir tanesi ise “Bize, okuyacağımız bir kitap indirinceye kadar (göğe) çıkmana da asla inanmayacağız” şeklinde dile getirilmektedir. Ayrıca onların kendilerine özel sahifeler indirilmesi isteği hakkında da Müddessir 74/52’de şöyle buyrulmaktadır: “Esasında, onlardan her biri, kendisine (önünde) açılmış sahifeler (ilâhî vahiy) verilmesini istiyor.”

Sâffât 37/167-170’te konuyla ilgili bilgiler şu şekilde yer almaktadır: “Putperestler şöyle diyorlardı: ‘Eğer öncekilere verilenlerden bizde de bir kitap olsaydı, mutlaka Allah’ın ihlâslı kulları olurduk!’ İşte şimdi onu inkâr ettiler. Ama ileride bileceklerdir!”

En‘âm 6/156-157’de şöyle buyrulmaktadır: “Kitap, yalnız bizden önceki iki topluluğa (hıristiyanlara ve yahudilere) indirildi, biz ise onların okumasından gerçekten habersizdik’ demeyesiniz diye veya ‘Bize de kitap indirilseydi, biz onlardan daha çok doğru yolda olurduk’ demeyesiniz diye (Kur’an’ı indirdik).”

Bütün bu âyetlerden anlaşılan ortak mesaj şudur: Peygamberlere verilenlerin benzerleri kendilerine verilmediği sürece inanmayacakları ifade edilerek, aslında inkârdaki kararlılıkları ortaya konulmuş olmaktadır.

d) Yüce Allah müşriklerin istedikleri türden deliller kendilerine gelmiş olsa da yine de inanmayacaklarını bildirmektedir. Bu konuda yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm sûresinin 7-8 ve 109-111. âyetlerinde geniş bilgilendirmelerde bulunduğumuz için burada detaya girmek istemiyoruz.

Onların bu olumsuz tavır ve tutumlarına karşılık olarak Yüce Allah şu susturucu cevabı vermektedir:

2. اَللّٰهُ اَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ “Allah, elçiliği kime vereceğini çok iyi bilendir.” Yüce Allah Mekkeli müşrikler başta olmak üzere risalet kurumunu ve gönderilen peygamberleri beğenmeyenlerin görüşlerini reddetmekte ve kime peygamberlik vereceğini kendisinin gayet iyi bildiğini beyan etmektedir. Burada geçen اَعْلَم a‘lemu ism-i tafdîli Yüce Allah için kullanılınca “daha iyi bilen” manasından ziyade, “gayet iyi bilen, çok çok iyi bilen” manasında yorumlanmalıdır.

Yüce Allah konuyla ilgili olarak Bakara 2/105’te de şöyle buyurmaktadır: “Ehl-i Kitaptan kâfirler ve müşrikler Rabbinizden size bir hayır indirilmesini istemezler. Halbuki Allah rahmetini dilediğine verir. Allah büyük lütuf sahibidir.” Risaletin Yüce Allah’ın dilediğine, layık gördüğüne verileceği ifadesi Bakara 2/90’da da yer almaktadır. İşte bu âyette Yüce Allah’ın rahmetini yani risaletini kime vereceğini gayet iyi bildiği beyan edilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/124’te risâlet kelimesinin kullanılması nedeniyle konuyla ilgili hem Bakara 2/105’te, hem de Zuhruf 43/32’de geçen رَحْمَة rahmeh kelimesinden maksadın “peygamberlik” olduğu görülmektedir. Bu âyetlere ilave olarak Yüce Allah’ın peygamberleri kendisinin seçtiğini gösteren ifadeler Nahl 16/2, Hacc 22/75 ve Şûrâ 42/13’te de yer almaktadır. Çünkü “peygamberlik vehbî (verilen, hibe edilen) bir kurumdur; kesbî (kazanılan, çalışmayla hak edilen) bir görev değildir.”

3. سَيُص۪يبُ الَّذ۪ينَ اَجْرَمُوا صَغَارٌ عِنْدَ اللّٰهِ وَعَذَابٌ شَد۪يدٌ بِمَا كَانُوا يَمْكُرُونَ “Suç işleyenlere, (dünyada) yapmış oldukları hilelere karşılık Allah katında aşağılanma ve şiddetli bir azap isabet edecektir.” Yüce Allah gönderdiği peygamberlere ve onların tebliğ ettiği prensiplere itibar etmeyen, onlara karşı kibir içerisinde giren, böylece çok büyük suç ve günah işleyen bu kişilere yakında Allah katından korkunç bir aşağılanmanın ve şiddetli bir azabın geleceğini haber vermektedir. İfadenin başındaki sin harfi gelecek zaman manası vermekte ve söz konusu azgın kişilere yakında yani Bedir’deki öldürülme, esir alınma gibi dünyada veya ileride yani mahşerde cehennem ateşine atılma gibi son derece çetin bir azabın geleceğini göstermektedir.(17)

Bu arada, Kur’ân’da sadece bu âyette geçen ve “aşağılanma”, “zillet”, “horlanma”, “hakirlik”(18) manasına gelen صَغَار sağâr kelimesi de son derece ilginçtir. Bilindiği üzere, Mekkeli müşrikler hem Hz. Peygamber hem müminler hem de vahiy ile alay etmişler, onları hor ve hakir görmüşlerdi. İşte bu saygısızlık ve küstahlıklarına tam da uygun olarak Allah katında kendilerinin de hor ve hakir kılınacakları bildirilmektedir ki bu ifade Nebe’ 78/26’daki mesajla birebir uyumludur. Vahyi ve müminleri dünyada horlayanlar mahşerde horlanacaklardır; müminleri ve ilahi mesajları dünyada küçük görenler mahşerde küçük düşürüleceklerdir. Zaten âyetin sonunda yer alan بِمَا bimâ ifadesi “karşılık” manası vermekte ve kişilerin dünyada yaptıklarının karşılığını mahşerde göreceklerini ifade etmektedir. Yargısız infaz da haksız bir uygulama da kesinlikle ve kesinlikle söz konusu olmayacaktır.

Bu âyetle benzer mesaj içeren En‘âm 6/157’de şu bilgiler yer almaktadır: “İşte size de Rabbinizden açık bir delil, hidâyet ve rahmet geldi. Allah’ın âyetlerini yalanlayıp onlardan yüz çevirenden daha zalim kim olabili ki! Âyetlerimizden yüz çevirenleri, yüz çevirmelerinden ötürü azabın en kötüsüyle cezalandıracağız.”

b) Hidâyet ve Dalâlet

Yüce Allah, sûrenin 125-127. âyetlerinde kimi doğru yola iletmek isterse onun kalbini İslâm’a açtığını, kimi de saptırmak isterse yani sapkınlıkta bıraktığı kişinin sanki göğe çıkıyormuş gibi kalbini iyice daraltıp sıkıştıracağını, sonuçta inanmayanların üstüne böyle murdarlık verdiğini bildirmekte ve şu uyarıyı yapmaktadır: “Rabbinin dosdoğru yolu işte budur. Biz, (gerçeği) hatırlayacak bir toplum için âyetleri ayrıntılı olarak açıkladık. Rableri katında onlara esenlik yurdu (cennet) vardır. Yapmış oldukları (güzel) işler sebebiyle (Allah dünyada da mahşerde de) onların dostudur.”

ı. Hidâyet ve Dalâlette Allah’ın Müdahalesi

فَمَنْ يُرِدِ اللّٰهُ اَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْاِسْلَامِ وَمَنْ يُرِدْ اَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقًا حَرَجًا كَاَنَّمَا يَصَّعَّدُ فِي السَّمَآءِ كَذٰلِكَ يَجْعَلُ اللّٰهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ “Allah kimi doğru yola ulaştırmak isterse onun göğsünü İslam’a açar. Kimi de saptırmak isterse (sapkınlıkta bıraktığı o kişinin) göğsünü sanki göğe çıkıyormuş gibi iyice daraltıp sıkıştırır. Allah inanmayanların üstüne işte böyle pislik verir.”

Âyettekiفَمَنْ يُرِدِ fe men yürid ifadesi “her kimi isterse”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَنْ يَهْدِيَهُ en yehdyehû ifadesi “ona, kendisine hidayet etmeyi”; يَشْرَحْ yeşrah fiili “açar”; صَدْرَهُ sadrahû tamlaması “onun göğsünü”; لِلْاِسْلَامِ li’l-islâmi ifadesi “İslâm’a”; وَمَنْ يُرِدْ ve men yürid ifadesi “her kimi isterse”; اَنْ يُضِلَّهُ en yudillehû ifadesi “onu saptırmayı”; يَجْعَلُ yec‘alü fiili “yapar, kılar, yaratır”; صَدْرَهُ sadrahû tamlaması “onun göğsünü”;ضَيِّقًا dayyıkan kelimesi “dar, sıkıntılı, darlık, daraltma, tıkanıklık halinde”; حَرَجًا haracen sözcüğü “sıkıntı, sıkışıklık, zorluk”; كَاَنَّمَا يَصَّعَّدُ ke ennemâ yassa‘‘adü ifadesi “sanki (yükseğe) çıkar gibi, tırmanır gibi”; فِي السَّمَآءِ fi’s-semâi ifadesi “göğe, yükseğe”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle”; يَجْعَلُ yec‘alü fiili “kılar, yapar, yaratır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الرِّجْس er-ricse sözcüğü “pislik”; عَلَى الَّذ۪ينَ ‘alellezîne ifadesi “(şu) kişilere, şunlara”; لَا يُؤْمِنُونَ lâ yü’minûne fiili ise “inanmazlar, inanmayanlara, iman etmeyenler üzerine” demektir.

Burada hidayet ve dalalet noktasında Yüce Allah’ın kullarına müdahale etme biçimiyle ilgili uygulaması gündeme getirilmektedir.

1.فَمَنْ يُرِدِ اللّٰهُ اَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْاِسْلَامِ “Allah kimi doğru yola ulaştırmak isterse onun göğsünü İslam’a açar.” Yüce Allah kullarından kimin hidayete ermesini dilerse onun göğsünü İslâm’a açtığını beyan etmektedir. Burada unutulmaması gereken nokta, bu işlemin ne zaman gerçekleştiğini bilmektir.

a) “Hidayet” konusunu Fâtiha 1/6’da çok yönlü olarak ele almıştık. Burada bazı noktaları tekrar hatırlatmak istemekteyiz. “Yüce Allah’ın gücünün yetmesi” anlamında insanı hidayete erdirmek veya sapıklığa düşürmek elbette O’nun için son derece kolay bir iştir. Çeşitli âyetlerde mutlak anlamda Yüce Allah’ın kudretinin her şeye yeteceği, dilerse herkesi hidayete erdirebileceği beyan edilmektedir.(19) Ancak bu durumda, hayatın bir imtihan alanı oluşu anlamını kaybedecektir.

Yüce Allah’ın dileyene hidayet etmesi, hidayete erdirmeye gücünün yetmemesinden değil, hayatı bir imtihan alanı olarak belirlemesinden kaynaklanmaktadır. Zaten dileyen varlık insan olunca, hidayete erdiren ve hidâyet isteğini onaylayan makam yine ve sadece Yüce Allah’tır. İsteyen insandır, hepsi o kadar. İnsan, imtihan konusu olarak bir şey isteyince Yüce Allah onun isteğini karşılıksız bırakmamaktadır. Çünkü Yüce Allah layık gördüğüne hidayet eder; layık gördüğünü yani hak edeni de sapkınlıkta bırakır.

b) Kur’ân’da hidayetin isteyene verileceği beyan edilmekte, bunun şansa bırakılacak veya tamamen ilâhî kadere terk edilecek herhangi bir yönünden de söz edilmemektedir. Yüce Allah isteyene hidayet verir; dileyenleri hidayet ederek dosdoğru yola iletir; isteyeni de sapkınlıkta terk eder.(20) Hz. Peygamber bile sevdiğine hidayet edemez; Yüce Allah isteyene hidayet verir.(21) Hz. Peygamber’in yapabileceği şey, Yüce Allah’ın yolunu göstermek ve ona davet etmektir.(22) İman edene(23) ve Hakk’a yönelen kişiye hidayet edilir;(24) çünkü hidayet bir isteğin sonucudur.(25)

Buradan bakıldığında hidayetin önceden belirlenmiş bir “kader, yazgı” değil, kulun tercih ve isteğinin tecellisi olarak Yüce Allah’ın yarattığı bir “sonuç” olduğu görülmektedir. Yüce Allah, Fâtiha sûresinin 6. âyetinde bize “Kendisinden hidayet istememizi ve bunun dua şeklini” öğretmektedir. Yûnus 10/25 ve benzer âyetlerde de dile getirildiği üzere, insanlar kendi iradeleriyle hidayet isteyecekler ki Yüce Allah da yaratsın. İsteyen insandır; ancak hidayeti verecek ve yaratacak olan yine elbette Yüce Allah’tır. Kehf 18/29, Teğâbun 64/2 ve İnsân 76/3 gibi âyetlerde insanın irade hürriyetine dikkat çekilmekte ve verdiği kararın sonucuna kendisinin katlanması gerektiği beyan edilmektedir.

c) Yüce Allah’ın dilediğini “dosdoğru yol”a iletmesi de aynı şekilde düşünülmeli ve hak eden, kendileri akıllarını ve iradelerini kullanarak sırât-ı müstakîm denen “dosdoğru yol”u benimseyenler bu hak edişlerinin karşılığında o yola eriştirilecek ve orada kalacaklardır. Hem dalalette bırakmada, hem de hidayete erdirmede Yüce Allah’ın kararı “sonuç”tur; bunun “sebebi” ise kulun iradesidir.

Bu izaha göre Yüce Allah’ın dilediğini hidayete erdirmeye gücünün yetmeyeceği gibi bir düşünce kesinlikle akla gelmemelidir. En‘âm 6/35, 125, 149, Yûnus 10/99 ve Hûd 11/118 gibi âyetlerde bu konuda açık bilgiler yer almaktadır. O’nun gücünün ve kudretinin yetmediği bir alan olamaz; ancak insan hayatı akıl ve iradesiyle imtihana bağlandığı için, onun ödüle veya cezaya muhatap kılınması iradesiyle tercih ettiği yola bağlanmıştır. Sonuçta hidayet bir isteğin sonucudur.(26)

d) Kehf 18/29, Teğâbun 64/2, İnsân 76/3 ve benzer âyetlerde de belirtildiği gibi, insanoğlu dilerse şükredici mümin olur; dilerse küfredici nankör olur. Yüce Allah’ın dilemesiyle her şeyi yapabilmesine karşılık, hidayet ve dalalet konusunu kulun irasiyle ilişkilendirmesi kendi gücünün yetmemesinden değil, imtihan gereği kulun iradesine değer vermesi nedeniyledir. Kul eğer mümin olursa mahşerde ödüle, küfrü tercih eder de nankörce yaşarsa azaba muhatap kılınır, vesselâm.

e) Eğer insanlar hidayet isteme yönünde hareket eder, iradelerini bu istikamette şekillendirirlerse Yüce Allah onların hidayet isteklerini onaylar; çünkü kul istedikten sonra sonuçta hidayeti yaratacak olan yine ve sadece Yüce Allah’tır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede de bu noktaya işaret edilmekte, Yüce Allah’ın hidayeti sadece yaratmakla kalmadığı, bu isteğini onayladığı kulları için onların kalplerini ve gönüllerini bu doğrultuda İslâm’a açtığı beyan edilmektedir. Esasında Rabbimizin insanlara verdiği “akıl”, “irade”, “vicdan” ve “fıtrat” nimetleri ile gönderdiği “kitaplar” ve görevlendirdiği “peygamberler” insanların hidayete erdirilmeleri isteğinin birer sonucudur.

Konuyla ilgili olarak Zümer 39/7’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer inkâr ederseniz, şüphesiz Allah, size muhtaç değildir. Bununla beraber O, kullarının küfrüne razı olmaz. Eğer şükrederseniz sizden bunu kabul eder. Hiçbir günahkâr diğerinin günahını çekmez. Nihâyet hepinizin dönüp gidişi Rabbinizedir. Yaptıklarınızı O size haber verir. Çünkü O, kalplerde olan herşeyi hakkıyla bilendir.” Demek ki “Yüce Allah’ın isteği ve rızası kullarının hidayet üzere olmaları”dır.

Eğer kullar bu doğrultuda bir istek ve çaba ortaya koyarlarsa, bilmelidirler ki Yüce Allah onları sahipsiz ve yardımsız bırakmayacaktır. Leyl 92/5-7’de bu noktada şu bilgiler yer almaktadır: “(Bu nedenle) kim (malını Allah rızası için) verir, duyarlı davranır ve en güzeli de tasdik ederse, ona en kolayı (daha da) kolaylaştaştırırız (onda başarılı kılarız).” Kul elinden geleni yaptıktan sonra Yüce Allah’ın yardımı ve desteği mutlaka gelecektir. Hem mealini verdiğimiz bu âyetlerde hem de yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede özet olarak verilmek istenen mesaj budur, vesselâm.

2. وَمَنْ يُرِدْ اَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقًا حَرَجًا كَاَنَّمَا يَصَّعَّدُ فِي السَّمَآءِ “Kimi de saptırmak isterse (sapkınlıkta bıraktığı o kişinin) göğsünü sanki göğe çıkıyormuş gibi iyice daraltıp sıkıştırır.” Yüce Allah bu cümlede kimin sapmasını isterse yani kimin bu kararını onaylarsa sanki yükseklere çıkıyormuş gibi içini daraltacağını haber vermektedir. Önceki cümlede geçen ve “açmak”, “rahatlamak”, “huzurlu kılmak” manasındaki يَشْرَحْ yeşrah fiilinin zıddına, Furkân 25/13’te de geçen bu cümledeki ضَيِّق dayyık kelimesi “darlık”, “daraltma”, “tıkanıklık” demektir.

Kur’ân’da 15 kez(27) yer alan حَرَج harac kelimesi “sıkışmak”, “sıkıntı”, “daralmak”, “güçlük”, “zorluk”, “sorumluluk” gibi anlamlara gelmektedir.(28) Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَصَّعَّدُ yassa‘‘adü fiili de “yükseğe çıkmak, tırmanmak” gibi anlamlar vermektedir. Sadece Fâtır 35/10’da geçen يَصْعَدُ yas‘adü fiili gibi Kur’ân’da sadece Âl-i İmrân 3/153. âyette geçen تُصْعِدُونَ tus‘ıdûne fiili de “tırmanmak”, “uzaklaşmak”, “kaçmak” gibi manalar içermektedir. Cinn 72/17 ve Müddessir 74/17’de geçen sa‘ad ve sa‘ûd kelimeleri de “gittikçe artan, yükselen (azap)” demektir.

a) Önceki cümlede zikrettiğimiz gibi, bu cümlede de Yüce Allah’ın bu defa kimlerin sapkınlığını dileyeceği sorusunu cevaplamak gerekmektedir. Yüce Allah’ın fasıklardan başkasını saptırmayacağı,(29) zalimleri sapkınlıkta bırakacağı,(30) zalimlere, fasıklara, kâfirlere, yalancı müsriflere ve yalancı nankörlere hidayet etmeyeceği pek çok âyette açıkça ifade edilmektedir.(31) Demek ki Yüce Allah dilediğini değil, dileyeni yani layık gördüğünü, hak edeni ve tercihini sapkınlıktan yana belirleyeni sapıklıkta bırakmaktadır. İnsanoğlu irade özgürlüğüne sahip kılındığı için, isteği doğrultusunda dilerse istikamet sahibi olmaktan yana tercih koyar; dilerse şeytandan yana tavır koyar ve sonucuna katlanır.

b) Âyette sapıklıkta bırakılacağından söz edilen kişiler için sonuç anlamında “göğüslerinde bir sıkıntı ve zorluk”tan söz edilmektedir. Hidayete erdirilenlerin göğüslerinin açılmasına, rahatlamasına, huzurlu kılınmasına karşılık, sapkınlıkta bırakılanların ise göğüslerine darlık verileceği bildirilmektedir. Rûm 30/30’da Yüce Allah’ın insanları fıtrat üzere yarattığı beyan edilmektedir. Hz. Peygamber’in “Her doğan İslâm fıtratı üzere doğar”(32) hadisinde verilen mesaj da esasında budur.

c) İman etmek fıtratla barışmaktır; fıtratın yaratılışı doğrultusunda hareket etmektir. Ancak kişi sapkınlığı tercih ederse, onun kalbinde, göğsünde bir sıkıntı ve darlık olması kişinin fıtratına yabancılaşmasının bir sonucudur. Hucürât 49/7’de Yüce Allah’ın imanı insanlara sevdirdiği, onu kalplerde süslediği, buna karşılık küfür, yoldan çıkma ve isyanı ise insanlara fıtrat bakımından çirkin gösterdiği ifade edilmektedir. İşte sapkınlığı tercih edenler yaratılıştaki bu muhteşem ayarı bozanlardır. Dolayısıyla onların göğüslerinde darlık ve sıkıntı olmasının sebebi kendi olumsuz tercihleridir.

d) Yüce Allah sapkınlıkta terk ettiğini söylediği kişilerin göğüslerindeki darlık ve sıkıntılı hali bir benzetmeyle dile getirmektedir. Buna göre, âyette yer alan كَاَنَّمَا يَصَّعَّدُ فِي السَّمَآءِ “(O kişi) sanki göğe çıkıyormuş gibi” ifadesi çok muhteşem bir hakikate işaret etmektedir. Bu noktada şu bilgiyi özellikle aktarmak istiyoruz:

“Atmosfer/hava basıncı yüksek rakımlara çıkıldıkça düşer. Bu düşüş, havanın sıcaklığı, nemi ve bulunulan coğrafi enleme göre değişiklik gösterse de, yere dik olarak her 100 metrede yaklaşık 1,2 kilopaskal kadardır. Havayı oluşturan gazlardan biri olan oksijenin basıncı da atmosfer basıncındaki düşüşe paralel olarak azalır. Nefes ile akciğerlerimize aldığımız havadaki oksijenin basıncı 5500 metrede deniz seviyesinin %50’si, Everest tepesinin yüksekliği olan 8848 metrede ise yaklaşık %30’u kadardır. Yüksek rakımlara çıktıkça akciğerlerimize giren hava içerisindeki oksijen basıncındaki azalma, kana yeteri kadar oksijenin girememesine ve kandaki oksijen basıncının azalmasına neden olur. Bu da dokulara gerekenden daha az oksijenin taşınması yani oksijen yetmezliği (hipoksi) ile sonuçlanır. Bu durumda dokulara gerekli olan oksijeni sağlamak için vücutta düzeltici mekanizmalar devreye girer. Erken dönemde kalp hızı artar (çarpıntı şeklinde hissedilir), hızlı nefes alma başlar (nefesin yetmemesi hissi olur) ve kalp kası daha kuvvetli kasılır. Düzeltici mekanizmaların sebep olduğu bu bulgular kişi tarafından göğüste sıkıntı şeklinde tarif edilir. Zamanla akciğer ödemi (damar dışı sıvının akciğerlerde toplanması) gelişir. İstirahatte nefes darlığı, öksürük, kuvvetsizlik, göğüste darlık ve sıkılma (sıkışma) belirti ve bulguları görülmeye başlar.”(33)

Yükseldikçe basınç düşer; o kadar ki belli yükseklik geçildiğinde özel cihazlar olmaksızın nefes alınamaz. Dahası, âyette bu durumu ifade etmek için tercih edilen يَصَّعَّدُ yassa‘‘adü fiilinin de söylenirken boğazı zorladığı, nefesi etkilediği hissedilmektedir. “Yükselmek, tırmanmak” anlamında başka kelimeler kullanılabilecekken bu fiilin seçilmesi ayrı bir inceliktir. Kelimelerin telaffuzu, manasını hatırlatacak veya hissettirecek şekildedir ki bu bir Kur’ân estetiğidir.

3. كَذٰلِكَ يَجْعَلُ اللّٰهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ “Allah inanmayanların üstüne işte böyle pislik verir.” Bu ifadenin bir benzeri aklını kullanmayanlarla ilgili olarak Yûnus 10/100’de şöyle geçmektedir: “O, akıllarını kullanmayanlara pislik verir (onları murdar yani inkârcı kılar).” Bu âyette aklını ve iradesini hak ve hakikatten yana yönlendirmeyen, dolayısıyla aklını çalıştırmayanlar üzerine Yüce Allah’ın pislik boca edeceği haber verilmektedir. Benzer bir mesaj Enfâl 8/22’de bu gibilerin yaratılmışların en şerlisi olduğu şeklinde yer almaktadır.

Yüce Allah bu âyetler çerçevesinde önce aklını kullanmayanların, sonra da iman etmeyenlerin üzerine الرِّجْس er-rics yani “pislik” boca edeceğini bildirmektedir. Bu kelime elbetteki “manevi pislik” manasında “şirk ve küfür”dür.(34) Bu manada Tevbe 9/28’de zikredildiği üzere, müşriklerin neces yani inanç açısından pislik olması akla getirilebilir. Dahası Ahzâb 33/33’te Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’in ailesinden er-rics’i gidermeyi istemesinde de kast edilen husus “manevi kirlilik”tir. Demek ki aklını doğru kullanmayanlar ve sonrasında da iman etmeyenler manevi pislik demek olan şirk ve inkârı istemektedirler; Yüce Allah da onları bu hal üzere terk etmektedir. Bu kelimeye “azap”, “gazap” manası veren âlimlerimiz de vardır ki bu durumda maksat, aklını kullanmayanlara Yüce Allah’ın azap ve gazap edeceğinin bildirilmesidir.(35)

En‘âm 6/126’da verilen bilgiye göre, Yüce Allah iman etmeyenlere pislik boca eder. Konuyla doğrudan ilişkili olan Enfâl 8/55’te ise şöyle buyrulmaktadır: “Allah katında, debelenen (yürüyen) canlıların en kötüsü kâfir olanlardır. Çünkü onlar iman etmezler.” Benzer bir mesaj Enfâl 8/22’de de söz konusudur. Demek ki sağlam ve samimi bir akıl iman etmeyi gerektirmektedir. Aklını kullanmasına rağmen iman etmeyenlerin bu noktada doğru bir yöntem takip etmedikleri anlaşılmaktadır.

Akıl ve iman ikiz kardeştir. Çünkü akıl fıtratın doğru okunmasını sağlayan en önemli unsurdur. Eğer Yüce Allah’ın insana verdiği akıl doğru çalıştırılırsa fıtratla çelişmesi mümkün değildir. Sağlam ve doğru çalıştırılan akıl ve bozulmamış fıtrat ile vicdan aynı hakikate hizmet eden değerlerdir. Bu durumda işletilen akıl imanı davet ederken, faal olmayan yani doğru işletilmeyen akıl da sahibine şirk, küfür, inkâr ve nifak gibi inanç bozuklukları, yani manevi pislikler yağdırılmasına neden olur.

ıı. Âyetlerin Ayrıntılı Açıklanışı

وَهٰذَا صِرَاطُ رَبِّكَ مُسْتَق۪يمًا قَدْ فَصَّلْنَا الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ “Rabbinin doğru yolu işte budur. (Gerçeği) hatırlayacak bir toplum için ayetleri elbette ayrıntılı olarak açıkladık.”

Âyettekiوَهٰذَا ve hâzâ kelimesi “işte bu”; صِرَاطُ رَبِّكَ sırâtu rabbike tamlaması “senin Rabbinin yolu(dur)”; مُسْتَق۪يمًا müstekîmen kelimesi “dosdoğru”; قَدْ فَصَّلْنَا kad fessalnâ fiili “elbette ayrıntılı olarak açıklamıştık”; الْاٰيَات el-âyâti sözcüğü “âyetleri, delilleri”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir toplum için”; يَذَّكَّرُونَ yezzekkerûne fiili ise “(gerçeği) hatırlamak isteyen” demektir.

Burada sırât-ı müstakîm denen “hakikat yolu” ve âyetlerin açıklanma gerekçesi gündeme getirilmektedir.

1.وَهٰذَا صِرَاطُ رَبِّكَ مُسْتَق۪يمًا “Rabbinin dosdoğru yolu işte budur.” Yüce Allah hidayeti tercih ettikleri için kendilerine hidayet ettiği ve göğüslerini İslâm’a açtığı kullarının yolunu kendisinin sırât-ı müstakîm olarak isimlendirdiği “dosdoğru yol” olduğunu haber vermekte, sırât-ı müstakîm adını verdiği dosdoğru yola ilettiğini de bildirmektedir.

Sırât-ı müstakîm kavramı hakkında hem Fâtiha 1/6’da hem de daha önce yorumladığımız En‘âm 6/87’de geniş bilgiler verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim: “Dosdoğru yol” anlamına gelen sırât-ı müstakîm tamlaması Kur’ân’da 33 defa geçmektedir. Her namazın her rekâtında tekrarladığımız Fâtiha’da sırât-ı müstakîmi istememiz gerektiği öğretilmektedir.

Sırât-ı müstakîm, bir sonraki âyette de geleceği üzere “dâr-ı selâmdır; yani barış ve esenlik yurdudur; hayat tarzıdır; İslâm’dır, Kur’ân”dır.(36) Sırât-ı müstakîm, “hidayet ve istikamet üzere olmaktır”;(37) “dînî esasların, dînî hassasiyetlerin ve hayatı çepeçevre kuşatan prensiplerin bütünüdür”;(38) “Yüce Allah’ın kendilerine nimet verdiği peygamberler, hakikatı tasdik edenler, hakka şahit olanlar ve özü sözü bir salihlerin yoludur”;(39) “içini Yüce Allah’ın doldurduğu ve sınırlarını O’nun belirlediği sapmaz hakikat yoludur.”

2. قَدْ فَصَّلْنَا الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ “(Gerçeği) hatırlayacak bir toplum için âyetleri ayrıntılı olarak açıkladık.” Yüce Allah inkârcılığa karşılık hidayet yolunu tercih edenler için ilahi hakikatleri ortaya koyan âyetleri, gerçekleri hatırlamak iseyen toplum için geniş geniş açıkladığını bildirmektedir. Bu cümledeki mesaj hakkında daha önce yorumladığımız En‘âm 6/97 ve 98’de bilgi vermiştik. Yüce Allah âyetlerini, onların içeriklerini, mesajlarını ve derslerini tezekkür etmek isteyenler için yani fıtratlarında yazılı bulunan hakikatleri hatırlamak isteyenler için onları ayrıntılı bir şekilde açıkladığını ifade etmektedir.فَصَّلْنَا fessalnâ mazi fiilinin başındaki قَدْ kad edatı bunun mutlak sûrette yapıldığı gerçeğini pekiştirmektedir.

ııı. Mahşerdeki Ödül

لَهُمْ دَارُ السَّلَامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَهُوَ وَلِيُّهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Rableri katında onlara barış yurdu (cennet) vardır. Yapmış oldukları (güzel) işler sebebiyle O, onların dostudur.”

Âyetteki لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; دَارِ السَّلَامِdâru’s-selâmi tamlaması “barış yurdu, esenlik yurdu”; عِنْدَ رَبِّهِمْ ‘ınde rabbihim tamlaması “onların Rabbinin katında”; وَهُوَ ve hüve zamiri “O”; وَلِيُّهُمْ veliyyuhum tamlaması “onların dostudur”; بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ bimâ kânû ya‘melûne ifadesi ise “yaptıklarının karşılığı olarak” demektir.

Burada hidayet üzere olmayı tercih edenlerin mahşerdeki ödülleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah hidayet yolunu tercih ettikleri için kendisinin de göğüslerini İslâm’a açtığını haber verdiği yiğit kullarının tabi olduğu sırât-ı müstakîm denen “dosdoğru yol”un mahşerde dâr-ı selâm yani “selâm yurdu, barış ve esenlik yurdu” olacağını haber vermektedir. Dahası, üstelik dünya hayatında yaptıklarının karşılığı olarak kendilerine dost olacağını da müjdelemektedir.

Yüce Allah bu tamlamanın geçtiği Yûnus 10/25’te şöyle buyurmaktadır: “Allah kullarını esenlik yurduna çağırır ve O, dileyeni/layık gördüğünü doğru yola iletir.” Yüce Allah’ın herkese yönelik daveti adını dâr-ı selâm diye belirlediği “ebedi mutluluk, selamet ve esenlik yurdu”dur. Elbette bu tamlama öncelikli muhataplar açısından düşünüldüğünde âhireti ve cennet yurdunu ifade etmektedir. Ancak vahyin hayatı düzene kavuşturma hedefi açısından bakıldığında, bu defa maksadın dünya hayatı da olabileceği ifade edilebilir. Bu yaklaşıma göre dâr-ı selâm tamlaması “barış ve esenlik yurdu” manasında vahyin şekillendirdiği dünya demek olur.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise tamlamanın asıl manasının kast edildiğinde hiçbir şüphe yoktur. Yüce Allah’ın istediği gibi bir yol tutturup ona göre hayat yaşayanların mahşerde iki tane ödülü olacağı müjdelenmektedir. Bunlardan ilki barış ve esenlik yurdu demek olan “cennet”, diğeri ise Yüce Allah’ın “dostluğu”dur.

Yüce Allah bu iki ödülünü kişilerin dünyadaki tercihleri ve yaşantılarıyla hak ettiklerini de bildirmekte, bu bağlamda “(dünyada) yaptıklarının karşılığı olarak” kaydını düşmektedir. Böyle erdemli ve istikametli davrananlar bilmelidirler ki Fussılet 41/31’de belirtildiği gibi, Yüce Allah onların hem dünyada hem de âhirette velîsidir (dostudur, yârânıdır). Yüce Allah’ın müminlerin dostu olduğu Bakara 2/257, Âl-i İmrân 3/68, Mâide 5/55-56, En‘âm 6/127 ve Câsiye 45/19 gibi âyetlerde beyan edilmektedir.

Rabbimiz bizi de dostluğuna kabul ettikleri arasına katsın inşallah.

c) Mahşerdeki Sorgulanma

Yüce Allah, sûrenin 128-130. âyetlerinde insanları ve cinleri mahşerde toplayacağını ve cinlere “Ey cinler (şeytanlar) topluluğu! Siz insanlarla çok uğraştınız” diyeceğini, onların da “Ey Rabbimiz! (Biz) birbirimizden yararlandık ve bize verdiğin sürenin sonuna ulaştık” şeklinde cevap vereceğini, sonrasında onlara “Allah’ın dilediği hariç, ateş, içinde ebedî kalacağınız yerdir. Muhakkak ki Rabbin hikmet sahibidir; bilendir” diye hitap edeceğini haber vermektedir.

Ardından, dünyada işledikleri (günahlar)dan ötürü Yüce Allah’ın zalimlerin bir kısmını diğer bir kısmına mahşerde dost yapacağı bildirilmekte, sonrasında şu bilgilere yer verilmektedir: “(Allah) ‘Ey cin ve insan topluluğu! İçinizden size âyetlerimi anlatan ve bu günle karşılaşacağınıza dair sizi uyaran peygamberler gelmedi mi?’ (deyince), onlar ‘Kendi aleyhimize şahitlik ederiz’ demiş olacaklardır. Dünya hayatı onları aldatmış ve kâfir olduklarına dair kendi aleyhlerine şahitlik etmiş olacaklardır.”

ı. Cinlerin Sorgulanışı ve Beyanları

وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَم۪يعًا يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ قَدِ اسْتَكْثَرْتُمْ مِنَ الْاِنْس وَقَالَ اَوْلِيَآؤُ۬هُمْ مِنَ الْاِنْسِ رَبَّنَا اسْتَمْتَعَ بَعْضُنَا بِبَعْضٍ وَبَلَغْنَآ اَجَلَنَا الَّذ۪يٓ اَجَّلْتَ لَنَا قَالَ النَّارُ مَثْوٰيكُمْ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اِلَّا مَا شَآءَ اللّٰهُ اِنَّ رَبَّكَ حَك۪يمٌ عَل۪يمٌ “(Allah) onların hepsini bir araya toplayacağı gün, ‘Ey cinler (şeytanlar) topluluğu! Siz, insanlarla çok uğraştınız!’ (diyecektir). İnsanlardan olan dostları ise ‘Rabbimiz! (Biz) birbirimizden yararlandık ve bize verdiğin sürenin sonuna ulaştık.’ diyecekler. (Allah da şöyle) diyecektir: Allah’ın dilediği hariç, ateş, içinde ebedî kalacağınız yerdir. Şüphesiz ki Rabbin hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Âyettekiوَيَوْمَ ve yevme kelimesi “o gün”;يَحْشُرُهُمْ yahşuruhum fiili “(Allah) onları toplayacaktır”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “hepsini”; يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ yâ ma‘şera’l-cinni hitabı “ey cin topluluğu”; قَدِ اسْتَكْثَرْتُمْ kad isteksertüm ifadesi “çok uğraştınız”; مِنَ الْاِنْس mine’l-insi ifadesi “insanlarla”;وَقَالَ ve kâle fiili “ve dedi ki, demiş olacak ki”; اَوْلِيَآؤُ۬هُمْ evliyâuhum tamlaması “onların dostları”; مِنَ الْاِنْسِ mine’l-insi ifadesi “insanlardan”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; اسْتَمْتَعَ istemte‘a fiili “yararlandı, faydalandı, istifade etti”; بَعْضُنَا ba‘dunâ tamlaması “bizim bir kısmımız”; بِبَعْضٍ bi ba‘dın ifadesi “bir kısmıyla, birbirimizle”; وَبَلَغْنَاve beleğnâ fiili “ve ulaşmıştık”; اَجَلَنَا ecelenâ tamlaması “bizim süremizin sonuna”; الَّذ۪يٓ اَجَّلْتَ ellezî eccelte ifadesi “belirlediğin (sürenin sonuna)”; لَنَا lenâ ifadesi “bize, bizim için”; قَالَ kâle fiili “(Allah) dedi ki, demiş olacak ki”; النَّار en-nâru kelimesi “ateş”;مَثْوٰيكُمْ mesvâküm tamlaması “sizin kalacağınız yeriniz(dir), durağınız(dır)”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; اِلَّا مَا شَآءَ illâ mâ şâe istisnası “dilediği (süre) hariç”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; اِنَّ رَبَّكَ inne rabbeke ifadesi “muhakakk ki senin Rabbin”; حَك۪يم hakîmun sıfatı “hikmet sahibi olan(dır)”; عَل۪يم ‘alîmun sıfatı ise “iyi bilen(dir)” demektir.

Burada önceki âyetlerdeki konunun zıddına bu defa akıbeti azap olanlar gündeme getirilmektedir.

1.وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَم۪يعًا يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ قَدِ اسْتَكْثَرْتُمْ مِنَ الْاِنْس “(Allah) onların hepsini bir araya toplayacağı gün, ‘Ey cinler (şeytanlar) topluluğu! Siz, insanlarla çok uğraştınız!’ (diyecektir).” Yüce Allah dünya hayatının sonunda âhirette bütün insanları ve cinleri bir araya toplayacağını ve cinlere seslenerek onların insanları yoldan çıkarmak için çok çaba sarfettiklerini kendilerine hatırlatacağını haber vermektedir.

Âyette geçen يَحْشُرُهُمْ yahşuruhum ifadesindeki هُمْ hum zamiri En‘âm 6/112. âyetinden itibaren dile getirilmiş olan “insan ve cinler”i içermektedir.(40) Bu arada hitapta yer alan مَعْشَر ma‘şer kelimesi de “işleri aynı olan ve aralarında bir ünsiyet bulunan, içli dışlı topluluk” demektir.

Yüce Allah bütün insanları ve cinleri mahşerde bir araya getirecek ve cin topluluğuna قَدِ اسْتَكْثَرْتُمْ مِنَ الْاِنْس “Siz insanlarla çok uğraştınız” diyerek seslenecektir. Burada geçen اسْتَكْثَرْتُمْ isteksertüm fiili “çok uğraşmak”, “çok çektirmek”, “tüm imkânlarını kullanmak”, “çok saptırmak”,(41) “saptırmak için çokça davet etmek”,(42) “yoldan çıkarmak”, “azmalarını sağlamak”, “insanlıktan çıkarmak”,(43) “tuzağa düşürmek”(44) gibi anlamlarda değerlendirilmektedir. Verilmek istenen mesaj, dünya hayatında cin şeytanlarının insanları saptırmak için yoğun çaba sarfettiklerinin kendilerine hatırlatılacağını bildirmektir.

2. وَقَالَ اَوْلِيَآؤُ۬هُمْ مِنَ الْاِنْسِ رَبَّنَا اسْتَمْتَعَ بَعْضُنَا بِبَعْضٍ وَبَلَغْنَآ اَجَلَنَا الَّذ۪يٓ اَجَّلْتَ لَنَا “İnsanlardan olan dostları ise ‘Rabbimiz! (Biz) birbirimizden yararlandık ve bize verdiğin sürenin sonuna ulaştık.’ diyecekler.” Âyette geçen اسْتَمْتَعَ istemte‘a fiili “yararlanmak, faydalanmak, istifade etmek” manasına gemektedir. Yüce Allah insanları saptırmak için uğraşan cinlere bu yaptıklarını hatırlattıktan sonra, kendilerine seslendiği cinlerin değil de onların insanlardan olan dostlarının, yani şeytanlaşmış insanların, yandaşlarının, inkârcıların, müşriklerin cevap vereceğini bildirmektedir. Cinlerin insanlarla ilişkisi ve/veya iletişimi noktasında Ahkâf 46/29-32’de ve Cinn sûresinde oldukça etraflıca açıklamalarda bulunacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

Bu azgın kişiler Yüce Allah’a seslenerek dünya hayatında cinlerle işbirliği yaparak birbirlerinden istifade ettiklerini, artık mahşere geldiklerini, dolayısıyla Allah’ın kendileri için belirlediği hayat süresinin sonuna ulaştıklarını söyleyeceklerdir. Her canlının belirlenmiş bir ecelinin bulunduğu konusunu daha önce yorumladığımız En‘âm 6/2’de ele almıştık.

Şeytanlaşmış insanlar demek olan inkârcılar, müşrikler ve kâfirler bu noktada şeytanların kendilerine günahları çekici gösterdiklerini, şehvet yollarını ve sapkınlık türlerini öğrettiklerini, onların da günaha adeta balıklama daldıklarını, insanları hak ve hakikat yolundan saptırdıklarını itiraf edeceklerdir. Onların bu itirafı ile İbrâhim 14/22’de geçtiği üzere şeytanın söyleyecekleri arasında büyük oranda benzerlik vardır. Ayrıca insanların cinlere sığındıkları beyan edilen Cinn 72/6’da verilen bilgi de bu bağlamda hatırlanabilir.

3. قَالَ النَّارُ مَثْوٰيكُمْ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اِلَّا مَا شَآءَ اللّٰهُ “(Allah da şöyle) diyecektir: Allah’ın dilediği hariç, ateş, içinde ebedî kalacağınız yerdir.” Yüce Allah cinlerin yandaşları olan şeytanlaşmış insanların bu itirafının sonrasında kendilerine hitap edeceğini ve dilediği kişiler hariç hepsinin kalacağı yerin ateş olduğunu kendilerine söyleyeceğini bildirmektedir.

Âyette zikredilen مَثْوى mesvâ kelimesi Kur’ân’da 13 kez geçmekte ve üç âyette(45) olumlu içerikte, 10 yerde(46) ise cehennemle ilgili olarak “kalınacak yer, durak, yurt, ikametgâh, karargâh”(47) gibi anlamlar içermektedir. Yüce Allah şeytanların ve şeytanlaşmış azgınların varıp kalacakları yerin ebedî ateş azabı olduğunu ifade etmektedir.

Bu cümlede yer alan اِلَّا مَا شَآءَ اللّٰهُ “Allah’ın dilediği hariç” şeklindeki istisna cümlesi “Allah’ın dilemesiyle ateşe atılmayacak kişilerin bulunabileceği”ni gösterdiği gibi, “ebedi olan ateşin bu özelliğinin ilahi irade ile değiştirilebileceği”ni de ortaya koyabilir.(48) Nitekim Hûd 11/107’de işaret edilen husus budur. Anlaşılan o ki, bu istisna cümlesinde öncelikli anlam ebedi azabın daha önce bitirilebileceği olsa da bu azaptan kurtarılabileceklerin bulunabilmesi de muhtemeldir.(49) Her iki durum da Yüce Allah’ın mutlak kudretinin bir göstergesidir.

4. اِنَّ رَبَّكَ حَك۪يمٌ عَل۪يمٌ “Şüphesiz ki Rabbin hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah cin ve insan şeytanlarına yönelik kalacakları yerin ateş azabı olduğunu beyan ettikten sonra, âyetin içeriğiyle uyumlu olacak şekilde vereceği her hükümde hikmet sahibi olduğunu ve herkesin durumunu gayet iyi bildiği için böyle bir akıbet belirlediğini ifade etmek istemektedir.

ıı. Sorumlulukların Şahsiliği

وَكَذٰلِكَ نُوَلّ۪ي بَعْضَ الظَّالِم۪ينَ بَعْضًا بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ “İşte böylece işledikleri (günahlar) nedeniyle zalimlerin bir kısmını diğer bir kısmına dost/yoldaş yaparız.”

Âyetteki وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte böyle”; نُوَلّ۪ي nüvellî fiili “dost yaparız”; بَعْضَ الظَّالِم۪ينَ ba‘da’z-zâlimîne tamlaması “zalimlerin, haksızlık edenlerin bir kısmına”; بَعْضًا ba‘dan ifadesi “(diğer) kısmına”; بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ bimâ kânû yeksibûne ifadesi ise “kazandıklarına karşılık olarak” demektir.

Burada zalimlerin durumları hakkında kısa bir bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah gerek cinlerden gerekse insanlardan olan inkârcıları, azgınları ve müşrikleri “zalimler” şeklinde nitelendirmekte ve dünya hayatında yapıp ettikleri nedeniyle kendilerini birbirlerinin peşine takacağını, onları bu şekilde birbirlerinin sahte dostları yapacağını, muhtemelen mahşerde de öylece ateşe atacağını belirtmek istemektedir. Önceki âyette dile getirdikleri üzere, birbirlerinden yararlanan insan ve cin şeytanlarının, ayrıca onların izinden giden azgınların mahşerdeki durumları da birbiri ardınca ateşe sürüklenmek olacaktır.

Âyette geçen نُوَلّ۪ي nüvellî fiili “peşine takmak, yakın tutmak, musallat etmek, dost yapmak” gibi anlamlarda yorumlanmaktadır. Buna göre, maksat eğer “yakın tutmak, musallat etmek”(50) şeklinde anlaşılırsa, âyette verilmek istenen mesaj insan ve cin şeytanlarının etkisinde kalanların dünyadaki halleri dile getiriliyor demektir. Yok, eğer “peşine takmak” manasını esas alırsak, bu defa maksat, onların mahşerde peşpeşe ateşe atılmaları olduğunu söylemek durumunda oluruz.(51) Bu anlamın desteği olarak âyetin sonundaki بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ “Yapmış olduklarının, kazanmış olduklarının karşılığı olarak” şeklindeki ifade bu azgınların dünya hayatında yaptıklarının karşılığı olarak mahşerde ateş azabına peşpeşe atılacakları manasını içermiş olur.

ııı. Cinlerin ve İnsanların Sorgulanışı

يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالْاِنْسِ اَلَمْ يَاْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ اٰيَات۪ي وَيُنْذِرُونَكُمْ لِقَآءَ يَوْمِكُمْ هٰذَا قَالُوا شَهِدْنَا عَلٰىٓ اَنْفُسِنَا وَغَرَّتْهُمُ الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا وَشَهِدُوا عَلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ اَنَّهُمْ كَانُوا كَافِر۪ينَ “(Allah) ‘Ey cin ve insan topluluğu! İçinizden size ayetlerimi anlatan ve bu gününüzle karşılaşacağınıza dair sizi uyaran elçiler gelmedi mi?’ (deyince), onlar ‘Kendi aleyhimize şahitlik ederiz.’ demiş olacaklardır. Dünya hayatı onları aldatmış ve kâfir olduklarına dair kendi aleyhlerine şahitlik etmiş (olacak)lardır.”

Âyetteki يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ yâ ma‘şera’l-cinni hitabı “ey cin topluluğu”; وَالْاِنْسِ ve’l-insi hitabı “ve insan (topluluğu)”; اَلَمْ يَاْتِكُمْ elem ye’tiküm sorusu “size gelmedi mi”; رُسُل rusülün kelimesi “elçiler, resüller”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden, içinizden”; يَقُصُّونَ yekussûne fiili “anlatmakta (olan)”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; اٰيَات۪ي âyâtî tamlaması “benim âyetlerimi”; وَيُنْذِرُونَكُمْ ve yünzirûneküm ifadesi “ve sizi uyarmakta olan”; لِقَآءَ يَوْمِكُمْ هٰذَا likâe yevmiküm hâzâ tamlaması “bu gününüzle karşılaşma konusunda”; قَالُوا kâlû fiili “dediler ki, demiş olacaklar ki”; شَهِدْنَا şehidnâ fiili “şahit olduk, şahitlik ettik”; عَلٰىٓ اَنْفُسِنَا ‘alâ enfüsinâ ifadesi “bizim nefsimize, kendimize”; وَغَرَّتْهُمُ ve ğarrathum fiili “ve onları aldatmıştı”; الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا el-hayâtü’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatı, yakın hayat”; وَشَهِدُوا ve şehidû fiili “ve şahit olmuşlardı”; عَلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ ‘alâ enfüsihim ifadesi “onların nefislerine, kendilerine”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) oldular, (şöyle) idiler”; كَافِر۪ينَ kâfirîne kelimesi ise “kâfir olanlar, inakr edenler” demektir.

Burada cin ve insan topluluklarının mahşerdeki sorgulanmaları ve kendi aleyhlerindeki şahitlikleri gündeme getirilmektedir.

Bu âyette yer alan fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmelerinin sebebi, sözü edilen olayların mutlak surette gerçekleşecek olmasıdır.

1. يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالْاِنْسِ اَلَمْ يَاْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ اٰيَات۪ي وَيُنْذِرُونَكُمْ لِقَآءَ يَوْمِكُمْ هٰذَا قَالُوا شَهِدْنَا عَلٰىٓ اَنْفُسِنَا “(Allah) ‘Ey cin ve insan topluluğu! İçinizden size ayetlerimi anlatan ve bu gününüzle karşılaşacağınıza dair sizi uyaran elçiler gelmedi mi?’ (deyince), onlar ‘Kendi aleyhimize şahitlik ederiz.’ demiş olacaklardır.” Yüce Allah mahşerde cin ve insan topluluklarını sorgulayacağını beyan etmekte ve hem cinlere hem de insanlara seslenerek âyetlerini kendilerine anlatan ve mahşer günündeki yargılamayla karşılacaklarını kendilerine uyaran elçilerin gelip gelmediğini soracaktır.

Bu ifadede öncelikle görülmesi gereken nokta, insanlara olduğu gibi cinlere de kendi içlerinden peygamberlerin gönderildiğidir. Çünkü âyette مِنْكُمْ minküm “sizden” ifadesi geçmekte ve muhataplara kendi cinslerinden elçilerin geldiğini ifade etmektedir. Ayrıca cinler de bir ümmet olduğuna göre, onlara da bir uyarıcının geldiğini Fâtır 35/24 ışığında beyan edebiliriz.

İnsanlar insan peygamberle ünsiyet kurduğu ve insanlara örnek alamayacakları meleklerin peygamber olarak gönderilmemesi gibi, cinlere de onların örnek alamayacağı insan peygamberin gönderilmesi genel sisteme ve peygamberlik kurumunun yapısına aykırıdır.(52) Bu konuda kanaatimiz böyle olsa da âlimlerimizin büyük çoğunluğu cinlerden peygamber gönderilmediğini düşünmektedir.(53)

a) يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالْاِنْسِ اَلَمْ يَاْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ اٰيَات۪ي وَيُنْذِرُونَكُمْ لِقَآءَ يَوْمِكُمْ هٰذَا “(Allah) ‘Ey cin ve insan topluluğu! İçinizden size âyetlerimi anlatan ve bu gününüzle karşılaşacağınıza dair sizi uyaran rasüller/elçiler gelmedi mi?’ (deyince).” Burada sözü edilen soru elbette cevabı merak edildiği için sorulmuş değildir; aksine muhatapları ayıplamak ve gerçekleri itiraf etmelerini sağlamak için dile getirilmiş inkârî bir sorudur. Söylenmek istenen şudur: “Size âyetlerimi anlatan ve bu günün karşılaşmasından dolayı sizi uyaran elçiler gelmiş, siz buna rağmen onlara itibar etmemiştiniz.” Buna benzer soruların sorulacağına dair Kur’ân’da başka örnek âyetler de vardır.

Konuyla iligli olarak Zümer 39/71’de şöyle buyrulmaktadır: “Kâfirler bölük bölük cehenneme sevk edilecektir. Nihâyet oraya geldikleri zaman kapıları açılacaktır; bekçileri onlara ‘Size, içinizden Rabbinizin âyetlerini okuyan ve bugüne kavuşacağınızı uyaran peygamberler gelmedi mi?’ diyeceklerdir.” Benzer şekilde ancak daha kısa bir soru olarak Mülk 67/8’de de şu bilgiler yer almaktadır: “(Cehennemin) bekçileri onlara, ‘Size bir uyarıcı (peygamber) gelmemiş miydi?’ diye soracaklar.” Bu bağlamda hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Mü’min 40/50’dir: “(Bekçiler), ‘Size peygamberleriniz açık açık deliller getirmediler mi?’ diyecekler. Onlar da, ‘Evet (getirdiler)’ cevabını verecekler. (Bekçiler ise), ‘O halde kendiniz yalvarın’ diyecekler. Hâlbuki kâfirlerin yalvarması boşunadır.” Mahşerdeki bu soruya nasıl cevap verileceği de devam eden cümlede yer almaktadır.

b) قَالُوا شَهِدْنَا عَلٰىٓ اَنْفُسِنَا “Onlar ‘Kendi aleyhimize şahitlik ederiz (evet geldi)’ demiş olacaklardır.” Mahşerde gerçekleşecek olan bu soruya her iki grup da aynı cevabı vermiş olacaktır. Konuyla ilgili olarak Zümer 39/71’de “Evet (geldi) derler; ancak azap sözü kâfirlerin üzerine hak olmuştur” ifadesi yer almışken, Mülk 67/9’da şu ifadeler zikredilmektedir: “Evet, doğrusu bize bir uyarıcı (peygamber) gelmişti; fakat biz onu yalanlamıştık ve ‘Allah (vahiy yoluyla size) hiç bir şey indirmemiştir; siz sadece ve sadece büyük bir sapıklık içindesiniz!’ demiştik.” Konuyla ilgili üç âyette de inkârcı azgınların benzer sözlerle cevap verecekleri bildirilmektedir. Benzer bir cevap ve itiraf cümlesi Mü’minûn 23/106’da da yer almaktadır.

Dünyada yapılanların karşılığının görüleceği yer mahşer olduğu ve yeni bir imtihanın mümkün olmadığı gerçeğinden hareketle, suçluların hiçbir itirafı dikkate alınmayacak, itirafları kendilerinden azabın uzaklaşmasını temin etmeyecek ve sahibine hiçbir fayda sağlamayacaktır. Şahitlerin getirilmesi veya kişilerin kendi aleyhlerine şahitlik etmeleriyle ilgili olarak Hûd 11/103, Zümer 39/69, Mü’min 40/51, Kâf 50/21 ve Burûc 85/3’te verilen bilgiler konuyu özetlemektedir.

Bu ve bu konudaki pek çok sorgulama ifadesi mahşerde yargısız infazın gerçekleşmeyeceğinin de bir delilidir. Esasında sorgulamadan önce herkese amel defterinin verilmesi şeklindeki “bilgilendirilme” de aynı noktada bir delildir. Yüce Allah muhatapları bilgilendirip sorgulamadan onları cehennem ateşine atmayacaktır. Kehf 18/105’te belirtildiği üzere, bazıları için bilgilendirilme aşaması sonuç hakkında yeterli bilgi vermiş olacağı için, onlara terazi kurulmasına gerek kalmayacak olsa da mutlak anlamda yargısız infaz yapılmayacaktır. Dünyadaki uygulamalar için Kur’ân’ın insanlığa sunduğu en büyük hediyelerinden birisi yargılamayla ilgilidir ve söylenmek istenen şudur: Yargısız infaz yapılamaz, yapılmamalıdır.

2. وَغَرَّتْهُمُ الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا وَشَهِدُوا عَلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ اَنَّهُمْ كَانُوا كَافِر۪ينَ “Dünya hayatı onları aldatmış ve kâfir olduklarına dair kendi aleyhlerine şahitlik etmiş (olacak)lardır.” Yüce Allah söz konusu muhatapların yani hem cin hem de insan topluluklarının dünya hayatının cazibesine kapıldığını, dolayısıyla bu hayatın onları aldattığını, sonuçta kendilerinin kâfirler olduklarına şahitlik ederek inkârcılıklarını itiraf edeceklerini haber vermektedir.

d) Helake Dair İlâhî Uygulama

Yüce Allah, sûrenin 131-135. âyetlerinde halkı gafilken bir toplumu helak etmediğini, herkesin yapıp ettikleriyle ilgili çeşitli derecelerinin bulunduğunu ve yaptıklarından habersiz olmadığını bildirmekte, gerçek anlamda zengin ve rahmet sahibi olduğunu, dilemesi durumunda inkârcıları yok edip yerlerine başka bir kavmin zürriyetinden insanlar yaratıp getirebileceğini haber vermektedir.

Ardından, insanlara vaadedilenlerin mutlaka gerçekleşeceği, onların hiçbir şekilde engellenemeyeceği beyan edilmekte ve şu meydan okuma zikredilmektedir: “De ki: Ey kavmim! Elinizden geleni yapın; ben de yapacağım! Yurdun (bu dünyanın) sonunun kimin lehine olduğunu yakında bileceksiniz. Muhakkak ki zalimler kurtuluşa eremezler.”

ı. Helakte Haksızlık Yapılmaması

ذٰلِكَ اَنْ لَمْ يَكُنْ رَبُّكَ مُهْلِكَ الْقُرٰى بِظُلْمٍ وَاَهْلُهَا غَافِلُونَ وَلِكُلٍّ دَرَجَاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَمَا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ “Gerçek şu ki halkı habersizken, Rabbin haksızlık ile şehirleri helak edici değildir. Herkesin yaptığı işlere göre dereceleri vardır. Rabbin onların yaptıklarından asla habersiz değildir.”

Buradaki ذٰلِكَ zâlike kelimesi “(gerçek) şu”; اَنْ لَمْ يَكُنْ en lem yekün ifadesi “olmamasıdır”; رَبُّكَ rabbuke tamlaması “senin Rabbin(in)”; مُهْلِكَ الْقُرٰى mühlike’l-kurâ tamlaması “şehirleri, ülkeleri helak edici”; بِظُلْمٍ bi zulmin ifadesi “haksızlıkla, haksız yere”;وَاَهْلُهَا ve ehlühâ tamlaması “ve oranın halkı (şöyle iken)”;غَافِلُون ğâfilûne kelimesi “habersiz olanlar”;وَلِكُلٍّ ve liküllin ifadesi “herkes için vardır”; دَرَجَات deracâtün sözcüğü “dereceler”; مِمَّا عَمِلُوا mimmâ ‘amilû ifadesi “yapmış oldukları şeylerden dolayı, yaptıklarından dolayı”; وَمَا رَبُّكَ ve mâ rabbuke ifadesi “senin Rabbin hiçbir şekilde (şöyle) değildir”; بِغَافِلٍ biğâfilin ifadesi “gafil, habersiz”; عَمَّا يَعْمَلُونَ ‘ammâ ya‘melûne ifadesi ise “onların yaptıklarından” demektir.

Burada Yüce Allah’ın bir şehri hangi durumda helak etmeyeceğiyle ilgili prensibi ve herkesin belli bir derecesi bulunduğu gündeme getirilmektedir.

Önceki âyette kâfirlere peygamberler gönderildikten, onların azaba uğratılacakları beyan edildikten sonra burada da kimlere azap edilmeyeceği veya kimlerin helak edilmeyeceği ifade edilmektedir.

1.ذٰلِكَ اَنْ لَمْ يَكُنْ رَبُّكَ مُهْلِكَ الْقُرٰى بِظُلْمٍ وَاَهْلُهَا غَافِلُونَ “Gerçek şu ki halkı habersizken, Rabbin haksızlık ile şehirleri helak edici değildir.” Yüce Allah bir şehir halkı gerçeklerden habersizken haksızlık ederek onları helak edici olmadığını beyan etmektedir. Bu âyetin benzeri Hûd 11/117’de şöyle geçmektedir: “Halkı ıslah ediciler olduğu halde, Rabbin haksızlıkla memleketleri (halklarını) helâk etmez.”

Yüce Allah herhangi bir şehri ve elbetteki onun halkını ne zaman helak edeceğiyle ya da kimleri hangi şartlarda helak etmeyeceğiyle ilgili olarak Kasas 28/59’da da şöyle buyurmaktadır: “Rabbin, kendilerine âyetlerimizi okuyan bir elçiyi ülkelerin ana merkezine göndermedikçe, o ülkeleri helâk etmez. Zaten biz ancak halkı zâlim olan ülkeleri helâk etmişizdir.” Konunun detayını söz konusu âyetlerde vereceğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacak, kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Yüce Allah bir şehrin halkı eğer ıslah edici faaliyetlerde bulunuyorsa, onları kesinlikle helak etmeyeceğini beyan etmekte, önceki âyette dikkat çektiği hususa bir anlamda daha bir açıklık getirmektedir. Orada “zalim oldukları için şımarıklık içerisinde olan ve suça gömülen insanların akıbetine” karşılık olarak Yüce Allah kimleri helak etmeyeceğini açıkça ifade etmiş olmaktadır.

Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/131’de “halkı gafilken, yani hakikatten habersizken ülkeleri ve halklarını zulüm ile helak edici olmadığını” beyan etmekte, elçi göndermesinin gerekçesini halkın gerçeklerden habersiz kalmamalarını sağlamak şeklinde belirlemektedir. Benzer bir içerikte olmak üzere mealini aktardığımız Hûd 11/117’de de Yüce Allah’ın “halkı eğer ıslah edici faaliyetler içerisindeyseler o şehrin halkını haksız yere helak etmeyeceği” bildirilmektedir.

Konuyla ilgili âyetlerin hepsini bir araya getirip konuya bakınca Yüce Allah’ın kimleri helak etmediği sorusu gayet net bir şekilde cevabını bulmaktadır. Dahası, halkı gerçeklerden habersiz iken ya da ıslah edici faaliyetler içerisindeyken bir şehri helak etmek de yine Yüce Allah’ın ifadesine göre zulümdür ve Yüce Allah zulmün her çeşidinden elbette uzaktır.

2. وَلِكُلٍّ دَرَجَاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَمَا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ “Herkesin yaptığı işlere göre dereceleri vardır. Rabbin onların yaptıklarından asla habersiz değildir.” Yüce Allah genel anlamda olmak üzere, herkesin dünya hayatında yaptıklarına göre çeşitli derecelerinin, mertebelerinin bulunduğunu beyan etmekte ve insanların yapıp ettiği her ne varsa onlardan hiçbir şekilde habersiz ve gafil olmadığını bildirmektedir.

Buradaki maksat bütün insanlar olabileceği gibi iyilik yapanlar da olabilir; çünkü âyette geçen دَرَجَات deracât kelimesi olumlu içerikte kullanılan bir kelimedir. Kur’ân’da دَرَجَات deracât kelimesi 14 kez(54) geçmektedir. Âyetin ilk cümlesi Ahkâf 46/19’da da zikredilmektedir.

Öte yandan, âyetin sonundaki وَمَا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ “Rabbin onların yaptıklarından habersiz değildir” ifadesi tehdit içerikli düşünülürse, bu defa maksadı genel kabul edebiliriz.(55) Her iki durumda da verilmek istenen mesaj, esasında Yüce Allah’ın hayata tam hâkim ve insanların durumlarından haberdar olduğunu beyan etmektir.

ıı. İnkârcılara Yönelik Gözdağı

وَرَبُّكَ الْغَنِيُّ ذُو الرَّحْمَةِ اِنْ يَشَاْ يُذْهِبْكُمْ وَيَسْتَخْلِفْ مِنْ بَعْدِكُمْ مَا يَشَآءُ كَمَآ اَنْشَاَكُمْ مِنْ ذُرِّيَّةِ قَوْمٍ اٰخَر۪ينَ “Rabbin zengindir, merhamet sahibidir. Dilerse sizi yok eder ve sizi başka bir toplumun neslinden yarattığı gibi sizden sonra yerinize dilediği (bir toplumu) getirir.”

Âyetteki وَرَبُّكَ ve rabbuke tamlaması “ve senin Rabbin”; الْغَنِيّ el-ğaniyyu kelimesi “zengin(dir)”; ذُو الرَّحْمَةِ zü’r-rahmeti ifadesi “merhamet sahibi(dir)”; اِنْ يَشَاْ in yeşe’ ifadesi “eğer dilerse”; يُذْهِبْكُمْ yüzhimküm ifadesi “sizi giderir”; وَيَسْتَخْلِفْ ve yestahlif fiili “ve yerine getirir”; مِنْ بَعْدِكُمْ min ba‘diküm ifadesi “sizden sonra”; مَا يَشَآءُ mâ yeşâu ifadesi “dilediğini”; كَمَآ اَنْشَاَكُمْ kemâ enşeeküm ifadesi “sizi yarattığı gibi”; مِنْ ذُرِّيَّةِ min zürriyyeti ifadesi “(şöyle bir) nesilden”; قَوْمٍ اٰخَر۪ينَ kavmin âharîne tamlaması ise “başkalarından oluşan bir kavmin” demektir.

Burada Yüce Allah’ın zenginliği ve merhamet sahibi oluşuyla inkârcıların yerine başkalarını getirebileceğine dair gücü gündeme getirilmektedir.

1.وَرَبُّكَ الْغَنِيُّ ذُو الرَّحْمَةِ “Rabbin zengindir, merhamet sahibidir.” Bu cümle “Senin Rabbin zengindir; çok merhametlidir” şeklinde de tercüme edilebilir. Her iki çeviride de vurgulanan husus, Yüce Allah’ın gerçek zengin oluşu ve bağışlayıcılığıdır. Bu cümlenin bir benzeri الْغَنِيّ el-ğaniyy kelimesinin yerinde الْغَفُور el-ğafûr kelimesi kullanılarak Kehf 18/58’de de geçmektedir. Orada da açıklayacağımız üzere, Yüce Allah bağlama göre çeşitli sıfatlarına dikkat çekmektedir. الْغَنِيّ el-ğaniyy kelimesi “gerçek zengin” manasına olup, Yüce Allah’ın insanlara muhtaç olmadığını, aksine herkesin O’na muhtaç olduğu manasını içermektedir.

a) Yüce Allah nankör insanların bütün olumsuz tavırlarına rağmen yine de hakikate dönmeleri durumunda bağışlayıcı olduğunu ve hak etmelerine rağmen azgın kullara azapta acele etmemekle de merhamet sahibi olduğunu beyan etmektedir.(56) Âyetin başında رَبُّكَ rabbuke tamlamasının kullanılması Yüce Allah’ın sahiplenici olduğunu hatırlatmayı amaçlamaktadır. Her şeye rağmen, kullar dünya hayatlarında tevbe edip Allah’a dönerlerse Rabbimiz kendisini “gerçek zengin ve merhamet sahibi oluşu” sıfatıyla tanıtarak bir anlamda tevbe kapısını açık tuttuğunu göstermektedir.

b) Yüce Allah kendisine itaat edenlerin itaatlerine muhtaç olmadığını, isyan edenlerin isyanından dolayı da herhangi bir eksiklik duymadığını bu şekilde ortaya koymaktadır.(57) Yüce Allah’ın الْغَنِيّ el-ğaniyy yani “gerçek zengin” oluşuyla ilgili olarak Fâtır 35/15’te şöyle buyrulmaktadır: “Ey insanlar! Sizler Allah’a muhtaçsınız.” Bu cümlenin bir benzeri de Muhammed 47/38’de “Allah zengindir (kendi kendine yetendir); siz ise (O’na) muhtaçsınız” şeklinde geçmektedir. Yüce Allah gerçek zengindir; diğer insanlar ise fakirdirler; yani O’na muhtaçtırlar. Her iki âyette de geçen الْفُقَرَاء el-fukarâ’ kelimesi “muhtaçlar” manasına gelmekte ve istiğnânın “kendini yeterli, ihtiyaçsız görmenin” karşıtı bir anlam vermektedir.

‘Alak 96/6’da zikredildiği üzere, insanlar için istiğnâ “lâyık olmamasına, gerekli özellikleri taşımamasına rağmen, öyleymiş gibi görünmek, zengin ve ihtiyaçsız olmamasına rağmen, kendini böyle sanmak, ukalalık yapmak, pervasızlık, fütursuzluk” demektir. Bu tipler kibirli insanlar oldukları için, ilâhî rehberliğe ihtiyaç hissetmezler. Bunlar, imandan da Yüce Allah’tan da uzak yaşamayı yeğlerler. Bu manalarıyla istiğnâ, Müslüman’ın bir sıfatı olamaz, olmamalıdır. Gerçek zengin olan ve kullarına da başka şeylere de asla ve asla muhtaç olmayan kudret manasında istiğnâ Yüce Allah’a ait bir sıfattır ve bu husus Teğâbun 64/6’da beyan edilmektedir.

c) Yüce Allah bu cümlede kendisini ذُو الرَّحْمَةِ zü’r-rahmeti yani “merhamet sahibi” olarak nitelendirmektedir. Rabbimiz rahmetini değil de mağfiretini mübalağa sigası ile zikretmiştir. Çünkü mağfiret sahibi olmak demek muhataplara zarar vermemektir. Yüce Allah, gücü yettiği halde sonsuz ve sınırsız nice zararları kulları aleyhinde uygulamamıştır.(58)

2. اِنْ يَشَاْ يُذْهِبْكُمْ وَيَسْتَخْلِفْ مِنْ بَعْدِكُمْ مَا يَشَآءُ كَمَآ اَنْشَاَكُمْ مِنْ ذُرِّيَّةِ قَوْمٍ اٰخَر۪ينَ “Dilerse sizi yok eder ve sizi başka bir toplumun neslinden yarattığı gibi sizden sonra yerinize dilediği (bir toplumu) getirir.” Yüce Allah dilemesi halinde inkârcı muhatapları helak edip yok edebileceğini(59) ve onları başka bir topluluktan yarattığı gibi yerlerine dilediği başka varlıklar getirebileceğini haber vermektedir.

Âyette geçen يَسْتَخْلِفْ yestahlif fiili “(başkasının) yerine getirmek” demektir. Bu arada âyetteki مَا يَشَآءُ mâ yeşâu ifadesi başka “insanlar” manasına gelebileceği gibi Ebû Müslim el-Isfehânî’nin isabetle vurguladığı gibi insan ve cinlerden farklı olarak, bambaşka, onlara benzemeyen, bilinmeyen “varlıklar” manasına da gelebilir.(60) Zira buradaki مَا mâ edatı canlı cansız her varlığı kapsayan umumi bir edattır.

“Dilerse sizi ortadan kaldırıp yepyeni bir halk getirir. Bu, Allah’a hiçbir şekilde güç değildir” mealindeki İbrâhim 14/19-20 ve Fâtır 35/16-17’de de zikredildiği üzere, Yüce Allah bu cümlelerinde, insanların kendisi için vazgeçilmez olmadığını, dilemesi halinde onları giderip yerlerine başkalarını getirebileceğini beyan etmekte, bu âyette genelde insanlara, özelde ve bağlam gereği inkârcılara seslenmekte ve insanların Allah için vazgeçilmez olmadıklarını beyan etmektedir. Benzer bir mesaj Tevbe 9/39’da da yer almaktadır. Yüce Allah’a muhtaç olanlar insanlardır; O’nun hiçbir şeye ihtiyacı yoktur; es-Samed oluşunun manası da budur. Öyleyse sınırsız gücün sahibi olan Yüce Allah insanları yok edebilir ve yerlerine yenilerini elbette yaratabilir.

Müşrikler yeniden diriltilme konusunda şüphedeydiler; hatta bazıları bu noktada alay da ediyorlardı.(61) Yüce Allah, hem Mâide 5/54’te ve Muhammed 47/38’de ifade ettiği gibi inkârcıların veya dinden dönenlerin yerine başka topluluklar, hem de insan türünü giderip başka varlıklar yaratmaya kadirdir. Her iki durumda da sonuç inkârcılar aleyhinde bir tehdide ve onlara gözdağı verilmesine dayalıdır.

Önceki cümlede de vurguladığımız gibi, Yüce Allah’a muhtaç olanlar insanlardır; eğer kendilerini yeterli ve ihtiyaçsız görürlerse Yüce Allah onların yerine başkalarını da yaratabilir; başka türden varlıklar da meydana getirebilir. En‘âm 6/6, Enbiyâ’ 21/11 ve Mü’minûn 23/31, 42’de Yüce Allah helak ettiği zalimlerden sonra başka kavimleri yarattığını beyan etmektedir.

ııı. Yüce Allah’ın Eşsiz Kudreti

اِنَّ مَا تُوعَدُونَ لَاٰتٍ وَمَآ اَنْتُمْ بِمُعْجِز۪ينَ قُلْ يَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلٰى مَكَانَتِكُمْ اِنّ۪ي عَامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ تَكُونُ لَهُ عَاقِبَةُ الدَّارِ اِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ “Size vadedilen mutlaka gelecektir; siz (ilahi gücü ve iradeyi) asla aciz bırakıcılar değilsiniz. De ki: Ey kavmim! Elinizden geleni yapın; ben de yapacağım! Yurdun (bu dünyanın) sonunun kimin olacağını ileride bileceksiniz. Şüphesiz ki zalimler kurtulamazlar.”

Buradaki اِنَّ مَا تُوعَدُونَ inne mâ tû‘adûne ifadesi “muhakkak ki size vaadedilen şey”; لَاٰت le âtin ifadesi “muhakkak ki gelen(dir), gerçekleşecek(tir)”; وَمَآ اَنْتُمْ ve mâ entüm zamiri “ve siz (hiçbir şekilde şöyle) değilsiniz”; بِمُعْجِزينَ bi mu‘cizîne ifadesi “engelleyiciler”; قُلْ kul emri “de ki”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey benim kavmim”; اعْمَلُوا ı‘melû emri “yapın”; عَلٰى مَكَانَتِكُمْ ‘alâ mekânetiküm ifadesi “sizin bulunduğunuz yerde”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben de”; عَامِل ‘âmilün kelimesi “yapan(ım), ben de yapıcıyım, yapacağım”; فَسَوْفَ تَعْلَمُونَfe sevfe ta‘lemûne fiili “ileride bileceksiniz, anlayacaksınız”; مَنْ تَكُونُ men tekûnu ifadesi “olacak kişiyi, kimin olacağını”; لَهُ lehû ifadesi “kendisi için”; عَاقِبَةُ الدَّارِ ‘âkıbetü’d-dâri tamlaması “bu yurdun sonu(nun)”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَا يُفْلِحُ lâ yüflihu fiili “başarılı olmaz, başarıya eremez”; الظَّالِمُون ez-zâlimûne kelimesi ise “zalimler, haksızlık edenler” demektir.

Burada inkârcılara vaadedilenlerin gerçekleşeceği ve onların ellerinden geleni yapsalar da sonunda başarılı olamayacaklarıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ مَا تُوعَدُونَ لَاٰتٍ وَمَآ اَنْتُمْ بِمُعْجِزينَ ۪ “Size vadedilen mutlaka gelecektir; siz (ilahi gücü ve iradeyi) asla aciz bırakıcılar değilsiniz.” Yüce Allah inkârcı azgınlara hitap etmekte ve kendilerine vaadedilen Son Saat, kıyâmet, yargılanma, sorgulanma, cehennem ateşi vs. türünden her ne varsa günü geldiğinde mutlak sûrette hepsinin başlarına geleceğini ve bütün bunların gerçekleşeceğini beyan etmektedir. Cümlenin başındaki اِنَّ inne edatı ile لَاٰت leât(in) ifadesindeki لَ lâm/le harfi manayı pekiştirici te’kid edatlarıdır ve vaadedilenin mutlak sûrette meydana geleceğini bildirmektedir.

Âyetin ikinci kısmında ise Yüce Allah’ın mutlak kudret ve gücüne dikkat çekilmekte, O’nun belirlediği yasaları hiç kimsenin bozamayacağı gibi, O’nun uygulayacağını haber verdiği şeylere hiç kimsenin engel olamayacağını, onları öteleyemeyeceğini de bildirmektedir. Bu arada مَا mâ ve بِ bâ/bi harflerinin birlikte kullanımı da cümleye “hiçbir şekilde” manasını katmaktadır. Bu şekilde düşünüldüğünde verilmek istenen mesaj açıktır. Hiç kimsenin Yüce Allah’ı engelleyememesiyle ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli ifadeler yer almakta,(62) böylece tek ve gerçek gücün sadece ilâhî kuderete ait olduğu zihinlere kazınmak istenmektedir.

2. قُلْ يَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلٰى مَكَانَتِكُمْ اِنّ۪ي عَامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ تَكُونُ لَهُ عَاقِبَةُ الدَّارِ “De ki: Ey kavmim! Elinizden geleni yapın; ben de yapacağım! Yurdun (bu dünyanın) sonunun kimin olacağını ileride bileceksiniz.” Yüce Allah inkârcılara yönelik uyarıda bulunmakta ve Hz. Peygamber’in iletmesiyle kendilerini bilgilendirmek istemektedir.

a)قُلْ يَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلٰى مَكَانَتِكُمْ اِنّ۪ي عَامِلٌ “De ki: Ey kavmim! Elinizden geleni yapın; ben de yapacağım!” Bu cümlenin mesaj olarak benzerleri Hûd 11/93, 121 ve Zümer 39/39’da geçmektedir. Âyetin başında yer alan يَا قَوْمِ yâ kavmi “ey kavmim” hitabı kazanılma ümidiyle muhataplarını sahiplenmeyi ve onları dışlamamayı mesaja katmaktadır.

Yüce Allah Hz. Peygamber’e emrederek inkârcılara iletmek üzere “bütün gücünüzle, elinizden ne geliyorsa, gücünüz yettiğince hepsini yapın; ben de yapacağım” demesini ondan istemektedir. Burada geçen اعْمَلُوا ı‘melû emir sigası esasında Fussılet 41/40’ta geçen “dilediğinizi yapın bakalım” ifadesi gibi bir tehdit ve korkutma manası içermektedir. Onun “ben de yapacağım” sözüyle kastı, tebliğe, hakikat bilgilerini söylemeye ve yaşamaya devam edeceği kararlılığıdır. Onların yapmasını söylediği şey ise “inkâr, alaycılık ve tehditleri”ydi. Herkes kendisine yakışanı yapsın; nasıl olsa sonuç herkesin önüne gelecektir.

b) فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ تَكُونُ لَهُ عَاقِبَةُ الدَّارِ “Yurdun (bu dünyanın) sonunun kimin olacağını ileride bileceksiniz.” Yüce Allah inkârcı muhataplarına iletmek üzere Hz. Peygamber’den onların ileride gerçekleri bilip anlayacaklarını, ancak bunun kendilerine hiçbir faydasının da bulunmayacağını söylemesini istemektedir. Esasında âyette yer alan لَهُ lehû ifadesi bu dünyanın akıbetinin kimin lehine olacağı manasını içermektedir. Anlaşılan o ki vahyin indirildiği dönemdeki inkârcılar müminlerle alay etmiş, mahşerde de kendilerinin daha iyi olacaklarını sanmışlardı.(63)

Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/135’te, ayrıca Meryem 19/78, Câsiye 45/21 ve Kalem 68/36-40’ta müşriklerin bu tür beklentilerini reddetmekte, onların mahşere dair söylemlerinin hiçbir şekilde doğru bir bilgiye dayanmadığını ortaya koymakta, bu tür fikir ve beklentilerin sahiplerini şiddetle reddetmektedir. Âyette geçenفَسَوْفَ fe sevfe edatı gelecek zaman manası veren bir edattır. Buradan hareketle, bu inkârcıların eninde sonunda bu dünya hayatının sonunun yani mahşerdeki ödüllerin kimin lehine olduğunu anlayacaklarını ifade etmektedir.

3. اِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ “Şüphesiz ki zalimler kurtulamazlar.” Yüce Allah âyetin sonunda kendilerine hitap edilmesini istediği inkârcıları “zalimler” olarak nitelendirmekte ve onların dünyada da âhirette de hiçbir şekilde iflah olmayacaklarını yani başarılı olamayacaklarını, dolayısıyla mutluluğa eremeyeceklerini bildirmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 479; Taberî, age., VIII, 21-22.
• 2 - En‘âm 6/122; Hûd 11/17; Ra‘d 13/33; Fâtır 35/8; Zümer 39/9; Mülk 67/22.
  • En‘âm 6/122 Hûd 11/17 Ra‘d 13/33 Fâtır 35/8 Zümer 39/9 Mülk 67/22
• 3 - Râzî, age., XII, 171.
• 4 - Semerkandî, age., I, 479; Taberî, age., VIII, 21-22; Zemahşerî, age., II, 60; Râzî, age., XII, 171.
• 5 - En‘âm 6/43; Enfâl 8/48; Hıcr 15/39; Nahl 16/63; Neml 27/24; ‘Ankebût 29/38. 6 - Fussılet 41/25. 7 - En‘âm 6/137. 8 - Bakara 2/212; En‘âm 6/122; Tevbe 9/37; Yûnus 10/12; Ra‘d 13/33; Fâtır 35/8; Mü’min 40/37; Muhammed 47/14; Feth 48/12. 9 - Âl-i ‘Imrân 3/14.
  • En‘âm 6/43 Enfâl 8/48 Hicr 15/39 Nahl 16/63 Neml 27/24 ‘Ankebût 29/38 Fussilet 41/25 En‘âm 6/137 Bakara 2/212 En‘âm 6/122 Tevbe 9/37 Yûnus 10/12 Ra‘d 13/33 Fâtır 35/8 Mü'min 40/37 Muhammed 47/14 Fetih 48/12 Âl-i İmrân 3/14
• 10 - Semerkandî, age., I, 480; Taberî, age., VIII, 24; Zemahşerî, age., II, 60. 11 - Râzî, age., XII, 174. 12 - Râzî, age., XII, 174. 13 - Semerkandî, age., I, 480; Taberî, age., VIII, 24.
• 14 - Zemahşerî, age., II, 60.
• 15 - Semerkandî, age., I, 480; Taberî, age., VIII, 25; Zemahşerî, age., II, 60; Râzî, age., XII, 175. 16 - En‘âm 6/8; İsrâ’ 17/92; Furkân 25/21.
  • En‘âm 6/8 İsrâ 17/92 Furkân 25/21
• 17 - Zemahşerî, age., II, 60.
• 18 - Semerkandî, age., I, 480; Taberî, age., VIII, 26; Zemahşerî, age., II, 60; Râzî, age., XII, 177.
• 19 - Âl-i İmrân 3/26-27; En‘âm 6/39, 149; Yûnus 10/99; Hûd 11/118; Nahl 16/93.
  • Âl-i İmrân 3/27 En‘âm 6/39 En‘âm 6/149 Yûnus 10/99 Hûd 11/118 Nahl 16/93
• 20 - Bakara 2/142, 213, 272; Mâide 5/16; En‘âm 6/88, 125; Yûnus 10/25; Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Nûr 24/35, 46; Kasas 28/56; Fâtır 35/8; Zümer 39/23; Şûrâ 42/13; Müddessir 74/31. 21 - Bakara 2/272; Kasas 28/56. 22 - Şûrâ 42/52-53. 23 - Teğâbun 64/11. 24 - Ra‘d 13/27; Şûrâ 42/13. 25 - Hacc 22/16.
  • Bakara 2/142 Bakara 2/213 Bakara 2/272 Mâide 5/16 En‘âm 6/88 En‘âm 6/125 Yûnus 10/25 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Nûr 24/35 Nûr 24/46 Kasas 28/56 Fâtır 35/8 Zümer 39/23 Şûrâ 42/13 Müddessir 74/31 Bakara 2/272 Kasas 28/56 Şûrâ 42/53 Teğâbun 64/11 Ra‘d 13/27 Şûrâ 42/13 Hacc 22/16
• 26 - Hacc 22/16.
  • Hacc 22/16
• 27 - Nisâ’ 4/65; Mâide 5/6; En‘âm 6/125; A‘râf 7/2; Tevbe 9/91; Hacc 22/78; Nûr 24/61; Ahzâb 33/37, 38, 50; Feth 48/17. 28 - Mukâtil b. Süleymân, age., III, 391; Zeccâc, age., III, 440; Semerkandî, age., II, 405. 29 - Bakara 2/26. 30 - İbrâhim 14/27. 31 - Bakara 2/258, 264; Âl-i İmrân 3/86; Mâide 5/51, 67, 108; En‘âm 6/144; Tevbe 9/19, 24, 37, 80, 109; Nahl 16/37, 107; Kasas 28/50; Rûm 30/29; Zümer 39/3; Mü’min 40/28; Ahkâf 46/10; Saff 61/5, 7; Cum‘a 62/5; Münâfikûn 63/6; Müddessir 74/31.
  • Nisâ 4/65 Mâide 5/6 En‘âm 6/125 A‘râf 7/2 Tevbe 9/91 Hacc 22/78 Nûr 24/61 Ahzâb 33/37 Ahzâb 33/38 Ahzâb 33/50 Fetih 48/17 Bakara 2/26 İbrâhîm 14/27 Bakara 2/258 Bakara 2/264 Âl-i İmrân 3/86 Mâide 5/51 Mâide 5/67 Mâide 5/108 En‘âm 6/144 Tevbe 9/19 Tevbe 9/24 Tevbe 9/37 Tevbe 9/80 Tevbe 9/109 Nahl 16/37 Nahl 16/107 Kasas 28/50 Rûm 30/29 Zümer 39/3 Mü'min 40/28 Ahkâf 46/10 Saff 61/5 Saff 61/7 Cum‘a 62/5 Münâfikûn 63/6 Müddessir 74/31
• 32 - Buhârî, Cenâiz, 80; Kader, 3; Müslim, Kader, 22, 23, 24; Ahmed b. Hanbel, II, 315, 346.
• 33 - Bu bilgi katkısını Prof. Dr. Bayram Kaymak beye borçluyum. Konuyla ilgili bkz. A Quick Derivation relating altitude to air pressure Version 1.03, Portland State Aerospace Society, 2004; AJ Peacock; ABC of oxygen Oxygen at high altitude. BMJ, Volume 317, 1998; Netzer N, et al. Hypoxia-related altitude illnesses. J Travel Med. 2013;20:247-55.
• 34 - Semerkandî, age., II, 137. 35 - Taberî, age., XI, 174; Zemahşerî, age., II, 359.
• 36 - Yûnus 10/25; Zuhruf 43/43. 37 - Bakara 2/142; Âl-i İmrân 3/101; Nisâ’ 4/68; En‘âm 6/126. 38 - En‘âm 6/153. 39 - Fâtiha 1/7; Nisâ’ 4/69.
  • Yûnus 10/25 Zuhruf 43/43 Bakara 2/142 Âl-i İmrân 3/101 Nisâ 4/68 En‘âm 6/126 En‘âm 6/153 Fâtiha 1/7 Nisâ 4/69
• 40 - Semerkandî, age., I, 482; Taberî, age., VIII, 33.
• 41 - Semerkandî, age., I, 482; Taberî, age., VIII, 33; Zemahşerî, age., II,62. 42 - Râzî, age., XIII, 191. 43 - Yazır, age., III, 516. 44 - Esed, age., s. 253.
• 45 - Yûsuf 12/21, 23; Muhammed 47/19. 46 - Âl-i İmrân 3/151; En‘âm 6/128; Nahl 16/29; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32, 60, 72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/24; Muhammed 47/12. 47 - Semerkandî, age., I, 482; Taberî, age., VIII, 34; Zemahşerî, age., II, 62. 48 - Taberî, age., VIII, 34; Zemahşerî, age., II, 62. 49 - Semerkandî, age., I, 482; Taberî, age., VIII, 33; Zemahşerî, age., II, 62; Râzî, age., XIII, 192.
  • Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/23 Muhammed 47/19 Âl-i İmrân 3/151 En‘âm 6/128 Nahl 16/29 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Zümer 39/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/24 Muhammed 47/12
• 50 - Semerkandî, age., I, 482; Taberî, age., VIII, 34. 51 - Taberî, age., VIII, 34-35; Zemahşerî, age., II, 63.
• 52 - Semerkandî, age., I, 483; Taberî, age., VIII, 36; Zemahşerî, age., II, 63. 53 - Semerkandî, age., I, 483; Taberî, age., VIII, 36; Zemahşerî, age., II, 63.
• 54 - Bakara 2/253; Âl-i İmrân 3/163; Nisâ’ 4/96; En‘âm 6/83, 132, 165; Enfâl 8/4; Yûsuf 12/76; İsrâ’ 17/21; Tâhâ 20/75; Mü’min 40/15; Zuhruf 43/32; Ahkâf 46/19; Mücâdile 58/11. 55 - Semerkandî, age., I, 484; Taberî, age., VIII, 38; Zemahşerî, age., II, 64.
  • Bakara 2/253 Âl-i İmrân 3/163 Nisâ 4/96 En‘âm 6/83 En‘âm 6/132 En‘âm 6/165 Enfâl 8/4 Yûsuf 12/76 İsrâ 17/21 Tâhâ 20/75 Mü'min 40/15 Zuhruf 43/32 Ahkâf 46/19 Mücâdele 58/11
• 56 - Semerkandî, age., I, 484; II, 371; Taberî, age., XV, 371; Zemahşerî, age., II, 702. 57 - Semerkandî, age., I, 484; Zemahşerî, age., II, 64.
• 58 - Râzî, age., XIII, 200-201.
• 59 - Semerkandî, age., I, 484. 60 - Râzî, age., XIII, 202.
• 61 - Ra‘d 13/5; İsrâ’ 17/49, 98; Secde 32/10; Sebe’ 34/7; Kâf 50/15.
  • Ra‘d 13/5 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Secde 32/10 Sebe' 34/7 Kâf 50/15
• 62 - En‘âm 6/134; Enfâl 8/59; Tevbe 9/2, 3; Yûnus 10/53; Hûd 11/20, 33; Nahl 16/46; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/22; Fâtır 35/44; Zümer 39/51; Şûrâ 42/31; Ahkâf 46/32.
  • En‘âm 6/134 Enfâl 8/59 Tevbe 9/2 Tevbe 9/3 Yûnus 10/53 Hûd 11/20 Hûd 11/33 Nahl 16/46 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/22 Fâtır 35/44 Zümer 39/51 Şûrâ 42/31 Ahkâf 46/32
• 63 - Meryem 19/77-78; Fussılet 41/50; Müddessir 74/15-17.
  • Meryem 19/78 Fussilet 41/50 Müddessir 74/17