Duhâ Suresi

Mekke’de risaletin ilk döneminde indirilmiş olması muhtemel olan, 11 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki “kuşluk, gündüz” anlamındaki الضُّحٰى ed-duhâ kelimesinden alan Duhâ sûresi, iniş sırasına göre 5, resmî sıralamada ise 93. sûredir.

Duhâ sûresi resmî sıralamada öncesindeki Leyl sûresiyle çeşitli yönlerden anlam ilişkisine sahiptir. İki sûrenin de “yeminle başlaması” benzerlik oluşturduğu gibi, “yemin edilen varlıklar” açısından da benzeşmektedirler. Ayrıca “insan psikolojisinin çeşitli yönlerden tahlillerinin yapılması” ile “Nebî (as) özelinde örneklendirilmiş olsa da insanoğlunun sosyal bir varlık olarak inşa edilişi” bu sûrelerin konu birlikteliğinin delillerindendir.

Duhâ sûresi “Kuşluk (gibi aydınlık gündüz)e ve karanlığı çöken geceye yemin olsun ki, Rabbin seni terk etmedi ve (sana) darılmadı” şeklindeki ifadelerle başlamakta, “Mutlaka (risaletin) sonraki (dönemi) ilk (dönem)inden daha iyi olacaktır. (Bu çerçevede) Rabbin, bir süre sonra sana (çeşitli nimetler ve imkanlar) verecek ve sen mutlu olacaksın” beyanı gereği Nebî (as)’a risâlet öncesinde olduğu gibi risaletin ileriki dönemlerinde verilecek nimetler hatırlatılmakta, ayrıca “Öyleyse yetimi sakın ezme. Sorup isteyeni sakın azarlama. Sadece Rabbinin nimetini anlat” ifadeleri gereği bazı buyruklara yer verilmektedir.

Rasûlüllah (sav), bu sûreden itibaren Nâs sûresine kadar her sûre arasında tekbir getirilmesini, yani “Allahu ekber” denmesini tavsiye etmiştir.

Yüce Allah Kur’ân’da muhatapları daha güçlü bir şekilde uyarmak ve daha etkileyici bir mesaj vermek için yemin ifadelerine yer vermektedir. Burada da bu örnek uygulamadan birisi bulunmaktadır. Duhâ sûresinin yeminlerden sonraki âyetlerinde ise özelde Hz. Peygamber’i, genelde bütün müminleri içerecek şekilde bir motivasyona yer verilmekte, kulunu terk etmesi bir yana, onu başarıya ulaştıracağını müjdelemekte, çeşitli buyruklarla onu inşa etmektedir.

Daha sonra, hayırlı işlerin başarıya ulaşacağı ve ileride çeşitli nimetlerin bahşedileceği bilgisinden sonra, ileride ona verilecek nimetler noktasında Hz. Peygamber rahatlatılmak için Yüce Allah’ın ona geçmişte verdiği bazı nimetler hatırlatılmaktadır. Ardından tıpkı ‘Alak, Müzzemmil ve Müddessir sûrelerinin ilk grup âyetlerinde olduğu gibi, verdiği nimetlerle ilgili çeşitli uyarılara yer verilerek önce Hz. Peygamber, srdından bütün muhataplar inşa edilmek istenmektedir.

a) Bütün Zamanları İçeren İki Yemin

Yüce Allah sûrenin 1-3. âyetlerinde “Kuşluk (gibi aydınlık gündüz)e ve karanlığı çöken geceye yemin olsun ki, Rabbin seni terk etmedi ve (sana) darılmadı” şeklinde bütün zamanlara yemin ederek kuluna darılmadığını ve onu terk etmediğini beyan etmektedir.

ı. Gündüze ve Geceye Yemin

وَالضُّحٰى وَالَّيْلِ اِذَا سَجٰى “Yemin olsun: Kuşluk vaktine, (karanlığı) çöktüğü zaman (kararıp sakinleştiği zaman) geceye ki.”

Buradaki وَالضُّحٰى ve’d-duhâ kelimesi “kuşluk vaktine, gündüze, günün aydınlığına yemin olsun”; وَالَّيْلِ ve’l-leyli sözcüğü “geceye de, karanlığa da yemin olsun”; اِذَا سَجٰى izâ secâ fiili ise “bastırdığı, çöktüğü, sakinleştiği zaman” demektir.

Bu âyetlerde bütün zamanları içerecek şekilde iki varlığa yemin edilerek sûre başlatılmaktadır. Ayetlerin izahına geçmeden önce yeminlerle ilgili kısa bazı bilgiler vermek istiyoruz.

Yâsîn 36/2 ve Müddessir 74/32’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yemin ifadeleri kullanılmaktadır. Kur’ân’da yeminlerin bulunma gerekçeleri, nasıl ve nelere yemin edildiği gibi konularda geniş açıklamalarımızı daha önce yaptığımız için, aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Bu nedenle, burada sadece yeminlerin gerekçeleri hakkında kısa hatırlatmalar yapmakla yetineceğiz.

Kur’ân’da yemin ifadelerinin bulunma gerekçeleri, “Araplar’da böyle bir geleneğin bulunması”, “yemin edilen varlığın önemi” ve yemin sonrasındaki “konunun ciddiyetine vurgu yapılması” olarak belirlenebilir. Bu açıdan bakıldığında, yemin ifadeleri, ilgili varlıkların şahitliğine müracaat edileceğini göstermektedir. Çünkü bir varlığa yemin etmek, aynı zamanda o varlığın şahitliğini söz konusu etmektir. Kur’ân’da yeminlerin asıl bulunma nedeni, öncelikle yeminden sonraki ilk cümlenin, ardından bütünüyle konuların önemine vurgu yapmak ve mesaja dikkat çekmektir.

1. وَالضُّحٰى “Kuşluk (gibi aydınlık gündüz)e yemin olsun.” Buradaki الضُّحٰى ed-duhâ kelimesi, hem güneşin en etkili ve en parlak olarak dünyaya ilk vurduğu kuşluk vaktini, hem de bütünüyle gündüzü ifade etmektedir. Nitekim Şems 91/1’de “Güneş’e ve duhâ’sına yemin edilmekte”, dolayısıyla duhâ’nın güneşin aydınlığı, yani bütün gündüz olduğu anlaşılmaktadır.

İmâm Ferrâ da duhâ’nın “bütün gündüz” manasına geldiğini belirtmiştir.(1) Buna uygun olarak, ikinci âyet de hem yatsının karanlığını hem de bütün geceyi ifade edebilir. Her iki durumda da bu yemin ifadeleri bütünüyle ışığı ve karanlığı şahit kılmaktadır.

Bu âyetler “gündüzün ışığına, bütünüyle güne, bastırdığında geceye dikkat ediniz, geçip gitmekte olan zamana dikkat ediniz, onların şahitliğini unutmayınız” şeklinde de anlaşılabilir. Böylece Yüce Allah, bütün zamanlara yemin ederek, onları insanların şahidi kılacağını ilan etmekte ve geçip giden zamanın kıymetini bilmesi gerektiğini insanlara özellikle hatırlatmak istemektedir.

2. وَالَّيْلِ اِذَا سَجٰى “(Karanlığı) çöktüğü zaman geceye yemin olsun.” Âyetteki سَجٰى secâ fiilinin “sakinleşmek”(2) ve baştaki vâv harfinin tafsîliyye, yani “açıklayıcılık” anlamından hareketle şu açılımı yapmak mümkündür: Karanlığın sakinleşmesi, onun artık bitim noktasına yaklaşması demektir. Demek ki vahyin insanlıkla buluşturulduğu dönemler, onların aydınlıkla tanıştırıldığı dönemlerdir.

Cehâlet ve şirk karanlığının bitip vahyin aydınlığının başlamakta olduğu bu şekilde ortaya konulmuş olur. Bu doğrultuda, her iki âyetin birlikte mesajı şöyle de anlaşılabilir: “Cehâlet ve şirk karanlıklarının temsil ettiği gecenin bitişinin yaklaşmasına vesile olan Kur’ân aydınlığına yemin olsun.”(3)

Müddessir 74/32-34’te de “aya”, “bitmekte olan geceye” ve “ağarmakta olan sabaha” yemin edilerek benzer bir mesaj verilmek istenmekteydi. Orada da “cehalet karanlıkları”nın, yerini “vahiy ile aydınlık sabahlara” bırakacağı müjdesi yer almaktaydı. Her iki sûrede de aslında benzer mesaj verilmekte ve vahyin aydınlatıcı özelliği Müslümanların ve bütün insanların gündemine getirilerek, bütün zamanların müminlerine moral, inkârcılarına ise gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

ıı. Kula Darılıp Terk Etmemesi

مَا وَدَّعَكَ رَبُّكَ وَمَا قَلٰى “Rabbin, seni terk etmedi ve (sana) darılmadı.”

Âyettekiمَا وَدَّعَكَ mâ vedde‘ake fiili “sana veda etmedi, seni terk etmedi”; رَبُّك rabbüke tamlaması “senin Rabbin”; وَمَا قَلٰى ve mâ kalâ fiili ise “ve (sana) darılmadı da” demektir.

Yüce Allah, yeminlerden sonra gelen bu ilk cümleyi dile getirerek yeminin gerekçesini ortaya koymaktadır.

Allah kulunu terk eder mi? İşte bu sorunun cevabı yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmektedir. Bu âyette Yüce Allah’ın, vahyin daha yeni başladığı dönemlerde de Hz. Peygamber’i terk etmediği ve ona darılmadığı ifade edilmektedir. Sanıldığı gibi, peygamberliğinin ilk dönemlerinde iki veya üç yıl gibi uzun süre vahyin kesildiği iddiası doğru olamaz.

Çünkü henüz ilk günlerin yaşandığı bu muhteşem görevde, muhataplar sayıca çok azdı ve kurulu bir inanç sistemi de henüz oluşturulmamıştı. Böyle, işin çok başındayken uzun süreli kesintilerin yaşandığı iddialarına temkinli yaklaşmak gerekir. Nitekim İmâm Ferrâ bu sürenin 15 gece olduğunu belirtmiştir.(4)

Âyette vurgulanan husus, kısa bir süre vahiy alamayan Hz. Peygamber’in, çevresindeki düşmanları tarafından “Rabbi onu terk etti, onu unuttu”(5) şeklindeki rahatsız edici ifadelerine Yüce Allah’ın cevap vermesidir: “Rabbi onu ne terk etti, ne de ona darıldı.”

Âyetteki رَبُّك rabbüke tamlaması, Hz. Peygamber’in sahipsiz bırakılmadığını, onu koruyup gözeten zatın Yüce Allah olduğunu hatırlatmaktadır. Bu durumda muhatap öncelikle Hz. Peygamber, sonra çevresindeki müminler, ardından terk iddiasının sahibi müşrikler ve daha geniş bir bakışla bütün insanlıktır.

Âyetin güne mesajını şu şekilde anlayabiliriz: Yüce Allah, O’na yönelen ve güvenen Peygamberini terk etmediği gibi, zorda olan müminleri de hiçbir zaman terk etmeyecektir. Talâk 65/3’e göre, Yüce Allah’a güvenenlere Allah yeter. Yüce Allah, kul istemediği sürece onu terk etmez; kul hata yapsa da kulunun hatasından dönmesini ve O’na yönelmesini ister. Bu anlamda merhametin kaynağı olan Rabbimiz, bizden daima O’na yönelmemizi istemektedir.

b) Hz. Peygamber’in Moralinin Yükseltilmesi

Yüce Allah sûrenin 4-5. âyetlerinde “Muhakkak ki (Peygamberliğin) sonraki (dönemi) ilk (dönem)inden daha iyi olacaktır” ifadesiyle Hz. Peygamber’e moral vermekte, “(Bu çerçevede) Rabbin, bir süre sonra sana (çeşitli nimetler ve imkanlar) bahşedecek ve sen mutlu olacaksın” beyanı gereği ileride ona çeşitli nimetler, geniş imkanlar ve huzurlu bir ortam vereceğini dolaylı olarak müjdelemektedir.

ı. Hayırlı İşlerin Başı ve Sonu

وَلَلْاٰخِرَةُ خَيْرٌ لَكَ مِنَ الْاُو۫لٰى “Şüphesiz ki (peygamberliğinin) son (dönemi) ilk (dönem)inden daha iyi olacaktır.”

Âyetteki وَلَلْاٰخِرَةُ ve le’l-âhıratü kelimesi “ve muhakkak ki sonrası, ilerisi, âhiret”; خَيْرٌ hayrun sözcüğü “daha hayırlı (olacaktır), daha rahat, daha iyi (olacaktır)”; لَكَ leke ifadesi “senin için”; مِنَ الْاُو۫لٰى mine’l-ûlâ kelimesi ise “öncesinden, ilkinden, birincisinden, dünyadan” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e ve onun şahsında bütün muhataplara yönelik moral ifadesi gündeme getirilmektedir.

1. Hz. Peygamber, risâletin ilk dönemlerinde çeşitli sıkıntılarla karşılaşmıştı. Bu sıkıntıların en üzücü olanı ve en önemlisi, çevredekilerin ona inanmaması, yani hakikatleri yalanlamalarıydı. Bu nedenle, Hz. Peygamber’in morali çok bozuluyordu. İşte, şimdi ele alacağımız âyetlerde Hz. Peygamber motive edilmektedir.

Duhâ sûresinin üçüncü âyeti ilk âyetlerdeki yeminlerin cevabıdır. لَلْاٰخِرَة le’l-âhıratü ifadesinin başındaki لَ lâm/le harfi manayı kuvvetlendirmektedir.

2. Burada kullanılan iki kelimenin anlam zenginliği bizi bazı yorumları yapabilmeye sevk etmektedir. Bu çerçevede âyete dört değişik yorum getirmek istiyoruz:

a) “Âhiret, senin için dünyadan daha hayırlıdır.”

b) “Peygamberlik dönemi, senin için hayatının peygamberlik öncesi döneminden daha hayırlıdır.”

c) “Peygamberliğinin sonraki dönemi, senin için ilk dönemden daha hayırlı olacaktır.”

d) “Doğru bir işin sonu, başlangıcından daha hayırlı olur.”

3. Kelime seçiminden kaynaklanan birbirinden farklı bu ihtimalleri mesajları açısından da değerlendirmeye tabi tutarak şöyle yorumlayabiliriz:

a) Dört değişik şekilde yorumladığımız Duhâ sûresinin 4. âyeti, aslında ilk muhatap olarak Hz. Peygamber’e yönelik bir hitaptır. Bu nedenle, âyeti öncelikle bu doğrultuda anlamak gerekir. Ancak genellikle tercih edilen ilk anlam, yani “âhiretin dünyadan hayırlı oluşu”, görevine yeni başlamış bir peygamberin ilgisini dünyadan âhirete çevirmesine neden olabilirdi.

Görev yeri olarak belirlenen bu dünyanın, aslında hayırlı bir yer olmadığı, asıl hedefin âhiret olması gerektiği şeklindeki bir anlam, elbette tamamen yanlış değildir. Fakat göreve yeni başlayan muhatabı yüreklendirmek, onu motive etmek ve onun moralini yüksek tutucu cümleler söylemek daha etkilidir.

Zaten kastedilen anlam bu olsaydı, الْاُو۫لٰى el-ûlâ kelimesi yerine, önceki âyet sonlarıyla uyumlu olacak şekilde ed-dünyâ sözcüğü kullanılırdı. Bu nedenle, mesajı âhiretle ilgili anlamak, öncelikli değildir; ancak daha sonraki tercihler arasında yer alabilmelidir.

b) Yüce Allah’ın, bu âyetteki الْاٰخِرَة el-âhırah kelimesinin karşılığını الْاُو۫لٰى el-ûlâ olarak belirlemiş olması, âyete farklı yorumlar getirebilmemizin yolunu açmaktadır. Buradan hareketle, âyetteki الْاٰخِرَة el-âhırah kelimesini “peygamberlik” dönemi; الْاُو۫لٰى el-ûlâ kelimesini de “peygamberlik öncesi dönem” olarak kabul edebiliriz. Bu anlam, diğerine göre daha doğru ve önceliklidir.

c) Aynı noktadan hareketle, الْاٰخِرَة el-âhırah kelimesini “sonrası”; الْاُو۫لٰى el-ûlâ kelimesini “ilki, başı” şeklinde de anlayabiliriz. Bu durumda, âyetin mesajı şöyle olur: “Peygamberliğin sonraki dönemi, yani Medine dönemi, ilk döneminden, yani Mekke döneminden daha hayırlı, daha rahat ve daha verimli olacaktır.” Risâlet görevi gün geçtikçe daha başarılı sonuçların alınmasına sahne olacak ve inananlar daha huzurlu günler yaşayacaklardır. Sıkıntılı günler, yerini rahat günlere terk edecektir.

d) Konuyu Hz. Peygamber’le ilişkilendirdiğimizde, bu üç anlam söz konusu olur. Âyetin diğer müminlere de, bugünün ve yarınların insanına da elbette bir mesajı vardır. Bu durumda, âyete verdiğimiz dördüncü anlam devreye girer.

Evet, doğru işlerde zaman zaman sıkıntılarla karşılaşıp morallerin bozulması, şevk ve heyecanın zedelenmesi söz konusu olabilir. İşte bu âyette, her iyi, doğru ve faydalı işin, sonunda mutlaka daha da hayırla tamamlanacağı müjdesi verilmektedir.

Üçüncü âyete verdiğimiz güncel manayı bu âyete taşıyıp şunu belirtebiliriz: Yüce Allah kulunu terk etmez; onu doğru işlerinde destekleyip sonunda başarıya ulaştırır ve mutlu eder. Zorluk ve sıkıntılar, iyi işlerin engeli değil, başarının habercisi olmalıdır. Hastalar da, önce kendilerine acı gelen ilacı içerler; ama sonra, Yüce Allah’ın izniyle şifa bulurlar.

Bakara 2/216. âyete göre, bazen insanların hayır sandığı şeyler şer, şer sandığı şeyler ise hayır olabilir. Bu nedenle Yüce Allah’ın hayırlı dediği şey hayırlıdır ve O, hayırlı işlerin sonunu daha da hayırlı kılacaktır.

İnsanlar bilip görebildiği kadarıyla değerlendirmede bulunurlar; yani onların değerlendirmesi ne boyuttan olursa olsun, parçaya göredir. Oysa Yüce Allah bütünü bilip gördüğü için O’nun değerlendirmesi mutlak doğrudur. Bu yüzden O’nun daha hayırlı olacağını haber verdiği şeylere göre hareket edip o müjdeyi elden bırakmamak gerekmektedir.

ıı. Nimet ve Memnuniyet

وَلَسَوْفَ يُعْط۪يكَ رَبُّكَ فَتَرْضٰى “Rabbin, yakında sana (nimetler) verecek ve sen memnun olacaksın.”

Âyetteki وَلَسَوْفَ يُعْط۪يكَ ve lesevfe yu‘tîke fiili “ileride elbette sana verecek”; رَبُّكَ rabbüke tamlaması “senin Rabbin”; فَتَرْضٰى fe terdâ fiili ise “sen memnun olacaksın” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e yönelik bir başka gönül ferahlatıcı mesajı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, moral depolatıcı ilk cümlesinden sonra, bu defa “bir süre sonra”, “ileride” veya “zamanı gelince” çeşitli ikramları olacağını bildirerek, Hz. Peygamber’in moralinin daha da yükselmesini sağlamak istemektedir.

1. Âyetteki لَسَوْفَ lesevfe ifadesi, çok önemli bazı mesajlar içermektedir. Buna göre, سَوْفَ sevfe edatının başındaki ل lâm/le edatı, üçüncü âyette de olduğu gibi sözü edilen ikramların mutlak surette verileceğini manaya katan bir te’kîd yani “pekiştirme” edatıdır. سَوْفَ sevfe edatı ise “ileride, daha sonra, bir süre sonra, zamanı gelince” gibi gelecekle ilgili bir anlam vermektedir.

Bazı âlimlerimiz, سَوْفَ sevfenin “çok daha ileri bir dönem” anlamı vermesi ihtimalinden hareketle, burada sözü edilen nimetlendirmenin “âhirette” olacağını söylemektedirler. Oysa س sîn edatı, genelde “yakın gelecek” anlamı vermesine rağmen, Nebe’ 78/4-5 ve ‘Alak 96/18’de mahşerdeki olaylar hakkında kullanılmıştır. Bu arada genelde “uzak gelecek” için kullanılan سَوْفَ sevfe edatı da, meselâ Hûd 11/39’da Hz. Nûh’un kıssasında inkârcı kavminin suda boğulması eylemini haber veren cümlede yakın gelecek için kullanılmıştır.

Buradan hareketle şunu söyleyebiliriz: Bu tür edatların anlamı standart olarak sadece bir anlama indirgenmemelidir; çünkü Kur’an’da farklı kullanım örnekleri mevcuttur. Zaten bir edatın genelde belli bir anlamda kullanılması, onun her zaman aynı anlamı vermesini gerektirmez. Esasında İmâm Ferrâ, وَلَسَوْفَ يُعْط۪يكَ ifadesinin وَلَسَيُعْط۪يكَşeklinde kıraatin de bulunduğunu ifade etmiştir.(6)

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz Duhâ 93/5. âyetteki سَوْفَ sevfe edatı da, kanaatimizce yakın geleceği ifade etmekte ve “ileride, daha sonra, bir süre sonra, zamanı gelince” anlamını vermektedir. Buradan hareketle, Hz. Peygamber’e haber verilen nimetlendirmenin Medine’de, yani dünya hayatında gerçekleşmiş olacağını rahatlıkla söyleyebiliriz.

Tercihimiz bu olsa da, bazı âlimlerimizin konuyu mahşerle ilişkilendirmelerinin de bir tefsir biçimi olduğunu belirtmek isteriz. Kaldı ki Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’i ve müminleri mahşerde ödüllendireceği Kur’ân’da sıklıkla beyan edilen ve müjdelenen hususlar arasında yer almaktadır.

2. Âyetteki رَبُّك rabbüke ifadesiyle, Hz. Peygamber’in sahipsiz olmadığı belirtildiği gibi, onun da bir kul olduğu kendisine hatırlatılmaktadır. Burada sözü edilen ikram ve memnuniyeti âhiretle ilişkilendirip maksadın “cennet”, “makâm-ı mahmûd”, “şefaat yetkisi” vs. olduğunu söyleyenler olmuştur. Ancak bizce maksat, bu dünya ile ve Hz. Peygamber’in risâlet göreviyle ilgilidir.

Peygamberlik görevinin ileriki dönemlerinde, yani Medine’de kendisine çeşitli destekler verilecek ve bunlar Hz. Peygamber’i de müminleri de memnun edecekti. Zaten İsrâ’ 17/79’da zikredilen makâm-ı mahmûd tamlaması bizim de tercih ettiğimiz görüşe göre ve âyetin bağlamı gereği Medine’dir.

3. Yüce Allah’ın kuluna verdiği nimetler, aslında herhangi bir davranışın karşılığı olarak değil de, bir ikram ve ihsan olarak görülmelidir. İnsanların birbirlerine yönelik yardımlarında genellikle bir karşılıklılık görülse de, Rabbimizin verdiklerinde bu durum görülmez.

Özellikle bu âyetteki يُعْط۪ي yu‘tî fiilinde, bir şeyi birisine “karşılıksız olarak vermek” anlamının bulunduğunu söyleyebiliriz. Bu nedenle, nimetler ilk verilirken henüz hak edilmiş bir karşılık olmadığı için muhatapta moral sağlar. Âyette sözü edilen nimet verme işlemi, bizce, Hz. Peygamber’e ileride, yani peygamberliğinin ileriki dönemlerinde, muhtemelen hicretten sonra ve Medine’de gerçekleştirilecek olanlardır.

4. Risaletin henüz ilk dönemlerinde, bir süre sonra Hz. Peygamber’e verilecek nimetlerden söz edilmesi, Hz. Peygamber’de ve müminlerde derin bir gönül huzuru oluşturmayı, onları moral bakımından desteklemeyi amaçlamaktaydı. Bu ikramın sonunda Hz. Peygamber’in memnun olacağı تَرْضٰى terdâ fiili kullanılarak beyan edilmektedir. Bu bilgilendirmenin ardından, Nebî (as)’ın rahatlayacağı, görevine daha bir gönülden ve hevesli bir şekilde sarılmış olacağı ifade edilebilir; moral vermenin amacı da budur.

İnsan, hayırlı işlerinde bu tür destekleri göreceğini bilmeli, inandığı Yüce Allah’a aynı zamanda güvenmek zorunda olduğunu da hatırından çıkarmamalıdır. Duhâ 93/4. âyette belirtilen “daha hayırlı oluş”, bir taraftan hak ve hakikat adına daha iyiyi ifade ederken, diğer taraftan bunun çeşitli maddî desteklerle şekilleneceğini de göstermektedir.

Bu âyetten güncel anlamda herkesi içerecek şekilde şöyle bir sonuç daha çıkartılabilir: Yüce Allah’ın verdiği her şey insanı memnun edecek niteliktedir. O veriyorsa doğru ve memnun edici olanı veriyor demektir. O’ndan gelen her şeye rıza göstermek ve teslim olmak gerekir. Yüce Allah’ın bize verdiği her türlü nimet aslında birer emanettir. Emanete hıyanet, emaneti de gönderenini de ciddiye almamaktır. Hıyanet içeren bir davranış ise Müslümana yakışmaz.

c) Nebî (as)’a Risalet Öncesinde Verilen Bazı Nimetler

Yüce Allah sûrenin 6-8. âyetlerinde Hz. Peygamber’in henüz yetimken barınmasını sağladığını, doğru yol anlamında şaşkınlığını giderip onu hidayete erdirdiğini ve ihtiyaçlı iken veya duygu ve bilgi yalnızı iken kendisini zenginleştirdiğini beyan ederek ona yönelik bazı nimetlerini hatırlatmaktadır.

ı. Yetimken Barındırılması

اَلَمْ يَجِدْكَ يَت۪يمًا فَاٰوٰى “Yetimken seni bulup barındırmadı mı?”

Âyetteki اَلَمْ يَجِدْكَ elem yecidke sorusu “seni bulmadı mı”; يَت۪يمًا yetîmen kelimesi “yetim olarak”; فَاٰوٰى fe âvâ fiili ise “ve (seni) barındırmıştı” demektir.

Önceki iki âyette motive edilmeye çalışılan Hz. Peygamber için, risâlet öncesi döneme ait üç olay hatırlatılarak “ilki” bu âyette gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, Hz. Peygamber’e, peygamberlik öncesi hayatında sunduğu nimetleri, çocukluk döneminden bir örnekle dile getirmeye başlamaktadır. “Yetim” kelimesi hakkındaki geniş açıklamalarımızı sûrenin dokuzuncu âyetinde yapacağız.

Bilindiği üzere, Hz. Peygamber henüz doğmadan babasını, 6 yaşındayken annesini, 8 yaşındayken de dedesini kaybetmiş, hem yetim hem de öksüz kalmıştı. Onun yetimliği, kendisine hissettirilmeyecek şekilde Yüce Allah’ın yardımıyla bakıma dönüştürülmüştü.

Bu çerçevede, 6 yaşına kadar annesi Âmine’nin, o vefat edince 8 yaşına kadar dedesi Abdülmüttalib’in, o da vefat edince amcası Ebû Tâlib’in yanında kalmış, orada barındırılmış ve kendisine sahip çıkılmıştı. Bir anlamda bu muazzez Peygamberin bakımı pek çok insan tarafından gerçekleştirilerek, onun hayatında çeşitli insanların hizmetinin bulunması sağlanmıştı.

Hz. Peygamber’e, risâlet görevinin ilk yıllarında karşılaşılan sıkıntılardan dolayı yılmaması öğütlenirken, Yüce Allah’ın ona yardım edeceği dolaylı olarak kendisine bildirilmiş olmaktadır. İşte bu bilgilendirilme, daha önceden verilen bazı nimetlerin hatırlatılması şeklinde gerçekleştirilmektedir. Bu arada, bütün yetimlere aynı şekilde sahip çıkılmasının yolu gösterilmekte, üç âyet sonra Duhâ 93/9. âyette de değineceğimiz üzere, yetimlerle ilgilenmenin önemi hakkında bilgiler verilmektedir.

Yetimlik, sadece ana-babadan yoksun kalmayla sınırlı görülmemelidir. İnsan, sahip olması gereken herhangi bir şeyden yoksun ise, o insan o şeyin yetimidir. Sağlık, bilgi, ilgi, sevgi, şefkat, itibar, çevre, para, mal, sevap, ibadet gibi şeylerden yoksun olanların, bu değerlerin yetimi olduğu unutulmamalıdır. İlgili konuda insanların ihtiyaçlarının doğru bir şekilde giderilmeye çalışılması, diğer fertlerin görevleri arasında yer almaktadır.

ıı. Şaşkınlığının Giderilmesi

وَوَجَدَكَ ضَآلًّا فَهَدٰى “Şaşkınken seni bulup doğru yola ulaştırmıştı.”

Âyettekiوَوَجَدَكَ ve vecedeke fiili “ve seni bulmuştu”; ضَآلًّا dâllen kelimesi “şaşkın bir halde”; فَهَدٰى fe hedâ fiili ise “ve rehberlik yapmıştı, yol göstermişti” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e yönelik “ikinci” nimet gündeme getirilmektedir.

Bu âyette sözü edilen şaşkınlık hali, “Hz. Peygamber’in çocukluğunda Mekke’de gezerken yolunu şaşırması” gibi çok basit bir olaya indirgenemez. Onun hayatında bundan çok daha önemli olaylar meydana gelmişken, meseleyi çocukluk çağında kim bilir defalarca yaşanmış olması muhtemel olan bir yol şaşırmayla açıklamak basite kaçmak olur ve konunun ciddiyetiyle de bağdaşmaz.

Âyette geçen ضَآلًّا dâllen kelimesi Hz. Peygamber’in şaşkınlığını ortaya koymaktadır. Esasında bu kelime çaresizlikten dolayı şaşkın olmak manasını vermektedir ki Hz. Peygamber’in durumu tam da buna uygundu.

Kadınların şahitliğinden söz edilen Bakara 2/282, miras taksiminde hayata düşmeme uyarısının yer aldığı Nisâ’ 4/176, Hz. Yûsuf’un kıssasının ele alındığı Yûsuf 12/8 ve 30’da, Hz. Mûsâ’nın bir delikanlıyı iteklemesiyle ölümüne neden olmasının ele alındığı Şu‘arâ’ 26/20 gibi çeşitli âyetlerde de geçen bu kökten kelimeler “sapkın olmak” manasında değil, “çaresiz ve şaşkın olmak” manasında kullanılmaktadır.

Dolayısıyla Hz. Peygamber için de durum sadece ve sadece Mekkelilerin azgın ve sapkın gidişatından duyduğu sıkıntı ile onlara çözüm bulamamaktan kaynaklanan şaşkınlığıdır, başka da bir şey değildir. Esasında Hz. Peygamber’in risalet öncesinde de hiçbir şekilde ve hiçbir zaman puta tapmadığı, yani sapkınlık anlamına gelebilecek bir inancın ve fiilin sahibi olmadığı Kâfirûn 109/4’te açıkça ifade edilmektedir. Dahası Necm 53/2’de de Hz. Peygamber’in hiçbir zaman sapkın olmadığı da dile getirilmektedir.

Burada kastedilen şaşkınlık, Hz. Peygamber’in Mekke toplumunun ağır ahlâksız yapısından dolayı duyduğu kalbî sıkıntı ve daralmadır. İnşirâh sûresinin ilk âyetlerinde de vurgulanan husus budur. İmâm Ferrâ bu ifadeyi Hz. Peygamber’in sapkın kavminin içindeyken hidayete erdirilmesi şeklinde yorumlamıştır.(7)

Hz. Peygamber, gördüğü ahlâksızlıklar karşısında bir çözüm yolu bulamamaktan dolayı bunalmıştı. Çözüm bulma çerçevesinde “arayış” anlamına gelen Hira mağarasına doğru yol almıştı. Onun Hira yolculukları, bir taraftan ahlâksızlıklardan kaçış, diğer taraftan gerçeği arayış olarak görülmelidir.

İşte Nebi (as)’ın şaşkınlıklardan kurtarılıp hakikat yoluna iletilmesi, peygamberlikle buluşturulması sayesinde gerçekleştirilmiştir. Duhâ 93/5. âyette “verileceği” ve muhatabını memnun edeceğinden söz edilen “nimetler”den biri Duhâ 93/7. âyetteki bu hatırlatma ile “güven”e dönüştürülmüştür.

Bu âyeti Hz. Peygamber özelinden alıp herkese yönelik bir yoruma tâbi tutacak olursak, şunu söyleyebiliriz: İnsanlar hayatlarında çeşitli sıkıntılar ve şaşkınlıklar yaşayabilirler. Onları bu durumdan çıkaracak birisinin daima var olduğu, yaşadıkları sorunlarla ilgili olarak cevap bulacakları bir makamdan yoksun bırakılmadıkları kendilerine öğretilmelidir.

O yüce makamın, onların isteklerini karşılamaya muktedir olduğu, kendilerine özellikle bildirilmelidir. Sıkıntıda bulunan insanların çaresizlik içerisinde bırakılmadıkları veya çaresizliğe terk edilmedikleri, onların bir sahibinin bulunduğu insanların hafızalarına kazınmalıdır. Böylece yalnızlık ve terk edilmişlik duygusundan kurtulan insan, daha bir güvenle hayatına devam etmeyi başaracaktır.

ııı. Zenginleştirilmesi

وَوَجَدَكَ عَآئِلًا فَاَغْنٰى “Yalnızken seni bulup zengin etmişti.”

Âyetteki وَوَجَدَكَ ve vecedeke fiili “ve seni bulmuştu”; عَآئِلًا ‘âilen kelimesi “fakir, yalnız bir şekilde”; فَاَغْنٰى fe ağnâ fiili ise “ve (seni) zenginleştirmişti” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e yönelik “üçüncü” nimet gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin yorumunda metinden kaynaklanan farklı anlam ihtimalleri söz konusudur.

1. Bunlardan ilki, Hz. Peygamber’in peygamberlik öncesi dönemde bir süre ekonomik açıdan rahat olmaması, daha sonra Hz. Hatice ile evlenince bu sıkıntının ekonomik rahatlığa dönüşmesiydi.

2. Diğer anlama göre, peygamberliğinin ilk günlerindeki yalnızlığının, her geçen gün yerini daha kalabalık ve gönüllü insanlara bırakmasıydı. Her iki durumda da Hz. Peygamber dar ve bunaltıcı durumdan kurtarılmış, bu sıkıntılı süreç, yerini kısmen de olsa rahata ve huzura terk etmişti.

3. Bu iki anlamın devamı olarak, üçüncü bir anlama göre ise, bu fakirlik ve yalnızlık belki de onun problemleri çözmedeki yalnızlığıydı, yani hakikat noktasındaki bilgisizliğiydi. Yüce Allah kendisine cevap vererek onu bilgilendirmiş ve kendisini huzura kavuşturmuştu.

İnsan için en korkunç sıkıntılardan birisi kalabalıklar arasında yalnızlık çekmesidir. Hz. Peygamber’in risalet öncesi dönemde Mekke’deki durumu işte tam da böyleydi. O da kalabalık Mekke’de yapayalnız yaşıyor, zorunlu olarak Hira’ya çıkmak gibi çeşitli arayışlara girişiyordu.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki fakirliği “inanç, bilgi ve değer anlamında dost ve arkadaştan yoksunluk” olarak aldığımızda, zenginleştirilmeyi de Yüce Allah’ın ve Hz. Cebrâîl’in arkadaşlığına kavuşturulmak şeklinde anlayabiliriz.

Bütünüyle kâinat insana ağyâr, yani “yabancı” olsa, Yüce Allah’ın dostluğu yeter. Bütün kâinat insana dost olsa Allah’tan ayrılık kişiye dert, yalnızlık ve sıkıntı olarak yeter. Yüce Allah’ı bulan neyi kaybeder ki; O’nu kaybeden neyi bulabilir ki!

Yüce Allah’ın dostluğuyla alakalı birkaç âyet mealini hatırlatalım:

“Onlara karşı Allah sana yeter.”(8)

“Eğer sana hile yapmak isterlerse, şunu bil ki, Allah sana kâfidir.”(9)

“Ey Peygamber! Sana ve sana uyan müminlere Allah yeter.”(10)

“Allah, kuluna yetmez mi?”(11) Bu ve benzer âyetlerde söylenen ve söylenmek istenen de budur.

Günümüz insanı için de durum bundan farklı değildir. İnsanlar her zaman her açıdan aynı düzeyde olmazlar. Zaman zaman inişler ve çıkışlar yaşayabilirler. Önemli olan, Fecr 89/15-16’da da vurgulandığı gibi, nimetle buluşunca şımarmamak, nimeti kaybedince suçlayıcı bir psikolojiye bürünüp isyana düşüp savrulmamaktır.

İnsan hayatının her aşaması birer imtihan sorusu mesabesindedir. Hayatı imtihan olarak kabul edip onu kaybetmemeye çalışmak, dünyada da âhirette de çeşitli oranlarda nimetlerle buluşmayı sağlayacaktır. Unutulmamalıdır ki Yüce Allah kulunu terk etmez, O’na yönelmek isteyen kuluna da kapılarını ebediyyen kapatmaz. Yüce Allah, kuluna “niye geldin?” demez; “niye gelmedin?” der.

Üç Nimetin Hatırlatılma Sebebi

Bu üç âyette, yaşadığı üç olay kendisine hatırlatılarak Hz. Peygamber rahatlatılmaya çalışılmaktadır. İlk maddede ele alınan “yetimken barınmasının sağlanması” onun bebekliğinde sahipsiz bırakılmamasıyla ilgilidir. Bunun hatırlatılmasının çok önemli bir nedeni olsa gerektir. Kanaatimizce bu neden şudur:

Yüce Allah Hz. Peygamber’in bebekliğinde ona nasıl sahip çıkılmasını sağladıysa, bir anlamda peygamberliğinin bebeklik/çocukluk dönemi olan ilk zamanlarda da onu yalnızlığa terk etmeyecek, kendisini sahiplenip bu şerefli görevi başarıyla yerine getirmesini sağlayacaktır.

Bebek veya çocuk nasıl sahiplenilmesi gereken bir ihtiyacın sahibi ise, risaletin ilk dönemlerinde de benzer bir durum söz konusuydu. Verilen mesaj bu konuda Hz. Peygamber’in rahatlatılmasını sağlamakla ilgili olmalıdır.

İkinci hatırlatmayla ilgili olarak şunu söyleyebiliriz: Hz. Peygamber risalet öncesi dönemde içerisinde yaşadığı Mekke toplumun ağır ahlâksız yapısından dolayı sıkıntı ve şaşkınlık içerisine girmiş, sorunlara çare bulamamaktan kaynaklanan şaşkınlık yaşamıştı.

İşte risalet göreviyle buluşturulunca nasıl o sıkıntılı durumdan kurtulduysa, daha sonra başına gelecek sıkıntılarda da onu kurtaracağı ve kendisini sahipleneceği mesajıyla bir rahatlatma bilgisi verilmiş olmaktadır.

Asıl zenginlik elbette ekonomik içerikli olarak mal ve servet fazlalığı olmadığı gibi, insanlardan oluşan kalabalıklar da bazen zenginlik olarak algılanmaz, algılanmamalıdır. Nitekim insanlar bazen kalabalıklar arasında yalnızlığı yaşarlar; bazen de tek başına arkadaş bolluğu içerisinde olurlar.

Bu nedenle, bize göre âyette kast edilen zenginlik Hz. Peygamber’in Yüce Allah ile olan beraberliğidir; O’nun sunduğu cevaplarla gerçekleştirdiği birlikteliktir. Arkadaşı refîk-ı a‘lâ olan, yani “en yüce arkadaş” anlamında Yüce Allah olan kişi gerçek zenginliğe ulaşmış demektir. İşte Hz. Peygamber’i mutlu eden zenginlik de bu olsa gerektir. Yûnus’un diliyle “Bana Seni, gerek Seni”, işte kurtuluş böyle bir zenginliktedir.

Sonuçta şunu söyleyelim: Hz. Peygamber’in yalnızlığı, şaşkınlığı ve yoksulluğu, yerini Cebrâîl (as) ile yani vahiy ile beraberliğe, hidayete ve ruh zenginliğine bırakmıştır. Şimdilerde ve her zaman vahiyle birlikte olanlar için de aynı müjdelerin söz konusu olduğu asla ve asla unutulmamalıdır.

d) Hz. Peygamber’i İnşada Üç Konu

Yüce Allah sûrenin 9-11. âyetlerinde Hz. Peygamber’e verdiğini hatırlattığı nimetlerin bir anlamda karşılığı olarak kendisinin de hiçbir yetimi ezmemesini, herhangi bir şey sorup isteyeni azarlamamasını ve Rabbinin nimetini veya nimetiyle hakikati anlatmasını emrettiğini bildirmektedir.

ı. Yetimleri Ezmemek

فَاَمَّا الْيَت۪يمَ فَلَا تَقْهَرْ “Yetimi sakın ezme!”

Âyetteki فَاَمَّا الْيَت۪يمَ fe emme’l-yetîme kelimesi “yetimi”; فَلَا تَقْهَرْ fe lâ takhar emri ise “sakın ezme” demektir.

Bu âyette yetimlere karşı nasıl bir davranış ortaya konulmaması gerektiği üzerinde durulmaktadır. Kendisine bazı nimetler hatırlatıldıktan sonra, Hz. Peygamber, ilgili uygulamaları gerçekleştirmesi için davranışları bakımından inşa edilmekte ve hangi konuda nasıl davranması gerektiği üç başlıkta öğretilmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen تَقْهَر takhar(u) kelimesi “ezmek” demektir ve cümle olumsuz bir emir olduğu için “yetimi sakın ha ezme” manası söz konusudr.

1. Yetim Kimdir?

- Yetîm Kavramı

Yetimlerle ilgili kelimeler Kur’ân’da 23 kez geçmektedir. Bu bağlamda yetîm,(12) el-yetîm(13) tekil, yetîmeyni(14) kelimesi tesniyedir ve hepsi de (9) Mekkî sûrelerdedir. Buna karşılık el-yetâmâ(15) (14) kelimeleri ise çoğuldur ve Medenî sûrelerde geçmektedir. Bunun muhtemel sebebi Mekke’de henüz devlet olmadığı için yetimlerle teker teker ilgilenilmesi gerektiğini öğretmek, Medîne’de artık kurumsal anlamda onlara sahip çıkılması gerektiğini muhataplara göstermektir.

Emanetin en mukaddes olanlarından biri, bütünüyle topluma bırakılanlardır. Zira genellikle insanlar “nasıl olsa bakanı vardır; birileri sahip çıkar, onlarla ilgilenir; hatta ilgileniyorlardır” diyerek, yetimlerin bakımıyla direkt olarak ilgilenmeyebilirler.

İşte bu zamanlarda onların hissettiği yalnızlığı tarif edebilecek ne bir kelime olabilir; ne de başı okşanmayan bir çocuğun yaşadığı felaketi tarif edebilecek bir cümle bulunabilir. Bu yüzden her yetimle ilgilenmek bütün topluma yüklenmiş bir görevdir. Yetimle ilgilenmek bir veya birkaç kişiye bırakılamayacak kadar önemlidir.

الْيَت۪يم el-yetîm kelimesi, öncelikle ana veya babası ya da hem anası hem de babası olmayan çocuklar için kullanılan özel bir sıfattır. Hatta “yetim” kelimesi babasızlık, “öksüz” ise annesizlik olarak bilinmekte, bu şekilde isimlendirmeler yapılmaktadır.

Kelimenin asıl anlamı bu olsa da, daha önce yorumladığımız 6. âyette de ifade ettiğimiz gibi, bunu “muhtaç olunan şeyden yoksunluk” diye anlarsak, anlamı daha geniş bir çerçeveye oturtmuş oluruz. Yetimlik, sadece ana-babadan yoksun kalmayla sınırlı görülmemelidir.

İnsan, sahip olması gereken herhangi bir şeyden yoksun ise, o şeyin yetimidir. İlgili konuda insanların ihtiyaçlarının doğru bir şekilde giderilmeye çalışılması, diğer fertlerin görevleri arasında yer almaktadır.

2. Yetimlere Nasıl Davranılmalıdır?

a) Kur’ân’da, yetimlere kol kanat germek, onların mallarıyla sadece en güzel şekilde, yapıcı, sahip çıkıcı, yol gösterici ve koruyucu olarak ilgilenmek, ekonomik yardımlaşmalarda öncelikle onları gözetmek pek çok âyette emredilmektedir.(16)

b) Rasûlüllah (as)’ın da konuyla ilgili çok önemli bazı hatırlatmalarını göz ardı etmemek durumundayız. Nebî (as) yetimlerle ilgili şöyle buyurmaktadır:

“Kim, bir yetimin başını okşar, (bir sıkıntısı nedeniyle akan gözyaşını silerse), elinin değdiği her kıl, kıyâmette onun için bir nur olur.”(17)

Bir başka rivayette de şu ifadeler yer almaktadır:

“Ben ve Yüce Allah’a karşı duyarlı olduğu sürece yetimle ilgilenen kişi yan yana iki parmak gibiyiz.”(18) Şunu belirtelim ki, pek çok rivayette Hz. Peygamber’in yetimlerle ilgili tutumu hakkında bilgi verilmektedir.

c) Fecr 89/17’de yer alan “ikram etmiyorsunuz” şeklindeki hitabın fertten çıkartılıp çoğula dönüştürülmesi, yetimin bakımı görevinin tek kişiye değil, bütünüyle topluma verilmekte olduğunu ortaya koymaktadır. Ayrıca yetime yönelik tutumun, “ikram” şeklinde olması da âyetten anlaşılmaktadır.

Yetimlerle ilgilenme hususunda başka âyetlerde “yedirmek, doyurmak” gibi kelimeler kullanılmışken, Fecr 89/17’de “ikram etme(me)k”ten söz edilmektedir. Anlaşılan o ki, yetime karşı yükümlülük, hak eden bir kişiye karşı minnet ve şükran dolu duygularla yaklaşmayı zorunlu kılmaktadır.

d) Kur’ân, yetimleri topluma emanet etmekte, onların bakımıyla ilgilenmeyi Hz. Peygamber’in hayatıyla örneklendirmekte ve herkesin onların sahibi olması gerektiğini öğretmektedir. Kur’ân, insanlara “kimsesizlerin kimsesi” olmayı öğütlemiştir. Yetimi bakılmayan toplum ahlâken yıkım içindedir.

Zekâtın verileceği sekiz grup insanın sayıldığı Tevbe 9/60’ta isim olarak “yetimler”den söz edilmemektedir. Bunun nedeni, kanaatimizce onları tıpkı kendi çocuklarımız gibi kabul etmemiz gerektiğini öğretmektir. İnsan kendi çocuğuna nasıl ki zekât veremezse ve onu asıl mal ve servetinden nasıl bakmak zorundaysa, yetimlerin durumu da bu değerde, önemde ve önceliktedir.

e) Kur’ân’da yetimlerle ilgili oldukça fazla âyetin bulunması ve Hz. Peygamber’in onlarla ilgili bu hassasiyeti, konunun nazikliğinden ve öneminden kaynaklanmaktadır. Yetimine bakmayan toplumun medeni olması mümkün değildir. Çünkü bu tip insanların hayatında “başkasının farkına varmak” şeklinde bir değer yok demektir.

f) Yüce Allah, Mâ‘ûn 107/2’de yetimin itilip kakılmasını âhireti yalanlamanın ilk sonucu olarak vermektedir. Âhiret sorgulamasını inkâr eden kişinin de, Yüce Allah’ın verdiği nimeti az bulan kişinin de bu dünyadaki en tehlikeli uygulaması, yetimi itip kakması ve onunla ilgilenmemesidir.

Ergenlik çağına erişinceye kadar yetimleri gözetmek, onları koruyup kollamak,(19) yetimlere iyilik ve yardımda bulunmak,(20) yetimin malına kötü şekilde yaklaşmamak(21) ve yetimleri azarlamamak(22) Kur’ân’da açık ifadelerle emredilmektedir. Mallarının haksız yere yenmesi ise, karınlarda ateş yemek (oralara ateş doldurmak) ve sonunda cehenneme yaslanmak olarak nitelendirilmektedir.(23)

g) Yetim, “kendisine yapılacak yardımı ikram şeklinde hak eden toplum emanetidir.” Bakara 2/267’de ifade edildiği gibi, kendisine verildiğinde beğenip alınmayacak şeyler başkalarına, dolayısıyla yetimlere de layık görülmemelidir. Bu nedenle, müminler, en çok sevdikleri şeylerden vermeyi başarmak zorundadır. İnfâk denen yardımlaşma, ancak en çok sevilen şeylerden dağıtılınca iyilik ve takvaya erişilmesi beyan edilmektedir.(24)

h) Yetimlerle ilgili en önemli hususlardan birisi Beled 90/15’te yer alan ذَا مَقْرَبَة zâ makrabetin “yakındaki” ifadesidir. Kur’ân, herkesi yakınıyla ve yakındakilerle ilgilenmek hususunda görevlendirmektedir. Herkes yakınındakini gözetirse uzakta kimse kalmaz; ancak bir aksaklık veya ihmal olursa, o zaman bütün yetimler zaten yakındadır ve kendileriyle ilgilenilmesi herkesin görevidir demektir.

Dünyadaki bütün yetimler ve yoksullar yakınımızda kabul edilmeli, özellikle şu çağda uzaklık kavramının artık tarih olduğu günümüzde uzak yetimden söz edilmemelidir. Dünyanın en uzak yerine bile bir-iki günde gidilebildiği düşünüldüğünde, bu meselenin istismar edilmemesi gerektiği son derece açıktır.

Dikkat edilirse Kur’ân’da yetîm, el-yetîm, el-yetâmâ kelimelerinde herhangi bir inanç veya cinsiyet belirlemesi yapılmamıştır. Fakirin de yetimin de inanç yapısına veya cinsiyetine ya da milliyetine bakılmadan ve hiçbir ayırım gözetilmeden hepsiyle ilgilenilmesi Kur’ân’ın evrensel mesajının bir gereğidir. Yakındaki yetimlere, yoksullara ve fakirlere yardım etmek farz olduğu gibi, bunu sağlamak üzere onlara yakın olmak da elbette ve öncelikle farzdır, vesselâm.

ıı. Sorup İsteyenleri Azarlamamak

وَاَمَّا السَّآئِلَ فَلَا تَنْهَرْ “Sorup (yardım) isteyeni sakın azarlama!”

Âyettekiوَاَمَّا السَّآئِلَ ve emme’s-sâile kelimesi “ve soranı, isteyeni”; فَلَا تَنْهَرْ fe lâ tenhar emri ise “sakın azarlama” demektir.

Bu âyette sorup isteyen bir kişiye karşı nasıl davranılmaması gerektiği hatırlatılmaktadır.

Zâriyât 51/19, Me‘âric 70/1 ve 25’te de geçen السَّآئِل es-sâil/sâil kelimesi genellikle “el açıp isteyen” anlamında kabul edilmiş ve âyet de daha çok ekonomik içerikte yorumlanmıştır. Bu yakla­şım elbette doğrudur; ancak kelimenin asıl anlamı bu değildir.

Kur’ân’da pek çok âyette s-e-l kökünden gelen kelimeler “soru sormak” anlamında kullanılmaktadır. Dolayısıyla sâil, es-sâil kelimelerinin asıl anlamı “soran kişi” demektir. Durum böyle olunca, âyetteki mesajı ekonomik içerikten ziyade, ama onu da içerecek şekilde soru sormayla ilişkilendirmek gerekir.

Soru sorup bir şeyler öğrenmek isteyenleri azarlamamak ilmin ahlâkı gereğidir. “Soru sormak, ilmin yarıdan çoğudur” ifadesinin vermek istediği mesaj da budur. İslâm dünyasında soru sormanın önüne çeşitli engeller koyan yaklaşım yaygın bir hal almıştır. Sorulara makul cevaplar vermekten aciz olanlar, cevapları öğrenmek yerine soru sormayı yasaklamaktadırlar. Oysa öğrenmek sormakla başlar.

Bazen kafa karışmasın diye soru sormaktan veya kendisine soru sorulmasından çekinenler olabilir. Bunlar da sahip oldukları yanlışlardan memnun olanlardır; onlara da söylenecek söz şudur: Karışmayan kafadan hayır gelmez. Kafalar elbette karışacaktır; ancak karışık kalmayacaktır. Vahiy kafalardaki karışıklıkları giderecektir; çünkü gönderiliş amacı budur.

Bazen cevabı bilinmesine rağmen, inadına sorulan sorular da olur ki, bunların sahipleri zaten kolayca fark edilirler ve kendilerine fazla zaman ayırmaya gerek olmaz.

Bir başka grup ise cevap almak için değil, cevap dikte etmek için soru sorar ve çevredekilere böylece konuyu kendisinin bildiği havasını vermeye çalışır; bunları tanımak da zor değildir.

Bu ve benzer istismarcıların sorularını bir tarafa koyarak şunu söylemeliyiz: Soru sormak hakikatı öğrenmenin ilk basamağıdır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette önce Hz. Peygamber’e, ardından bütün Müslümanlara, hatta insanlığa öğretilmek istenen davranış “soru soranların azarlanmaması” modelidir.

Bir kez de İsrâ’ 17/23’te geçen تَنْهَرْ tenher(u) kelimesi “azarlamak” manasını içermekte, cümle nehy denen yapıda zikredilediği için soru soranların azarlanmaması gerektiği ifade ediliyor demektir. Yöresel başlasa da evrensel sunumların sahibi olan Kur’ân’ın bu konudaki emri işte bu şekildedir.

Günümüz insanının, izaha çalıştığımız yukarıdaki âyetten öğreneceği pek çok husus, alacağı oldukça fazla dersler vardır. Bir taraftan, ekonomik anlamda toplumda yardımlaşmanın yaygınlaştırılmasını temin etmek, gariban ve mağdur insanların mağduriyetlerinin giderilmesine yardımcı olmak hedeflenmektedir; diğer taraftan, her türlü makul ve doğru isteğin karşılanması talebine olumlu cevap verilmesi öğretilmektedir.

Soru sormak, bir bilgi ihtiyacının ifadesidir. Öğrenmek ve faydalanmak için soru sormanın hiçbir engeli yoktur; yeter ki alay, hakaret ve gereksiz oyalama niyetiyle olmasın.

ııı. Yüce Allah’ın Nimetini Anlatmak

وَاَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ “Sadece Rabbinin nimetini (lütfunu şükranla) anlat!”

Âyetteki وَاَمَّا بِنِعْمَةِ ve emmâ bini‘meti kelimesi “nimet(in)e gelince, nimetle, nimetiyle, nimeti”; رَبِّكَ rabbike tamlaması “senin Rabbinin”; فَحَدِّثْ fe haddis emri ise “anlat” demektir.

Bu âyette dinin tebliğiyle ilgili nasıl bir yol izleneceği nokasında çok önemli bir bildirim yer almaktadır.

Âyete “Rabbinin sana verdiği nimeti sayesinde gerçeği anlat” şeklinde de anlam verilebilir. Burada sözü edilen نِعْمَة ni‘meh kelimesi, Mâide 5/3. âyete göre “Kur’ân” anlamına gelmektedir. Dolayısıyla âyetin mesajı, Hz. Peygamber’e vahyedilen bu son bildirimi onun anlatması gereğidir.

Neticede Yüce Allah, onun isteğini karşılamış, bir anlamda Duhâ 93/8. âyette sözü edilen fakirliğini, yani yalnızlığını gidermiş, onu vahiy ile buluşturarak isteğini cevaplamıştı. Bu doğrultuda Vâkı‘a 56/82’de “rızık” olarak tanıtılan Kur’ân’ı, çevresindekilere anlatarak kendini aşması, insanları vahiy ile buluşturup o mesajla beslenmelerini sağlaması ve bunun ilk iş olarak benimsemesi kendisinden istenmiştir.

İnsanlar, düşünce fakirliği yaşarlar. Kur’ân bu anlamda onların sorularını cevaplamak üzere gönderilmiş bir mesaj olduğu için, günümüz insanı özellikle Kur’ân’ı iyi bilmeli ve din adına söylenecek şeyleri Kur’ân’ın oluruna sunmayı öğrenmelidir.

Müslümanlar, çevrelerindekileri İslâm’a davet ederlerken onları kendilerine, cemaatlerine, partilerine, mezheplerine, gruplarına veya başka oluşumlara çağırmamalı, Ahzâb 33/46. âyet gereği “Allah’ın izniyle sadece Allah’a” davet etmeli ve bu davette de Kâf 50/45. âyet gereği, Kur’ân’ın evrensel mesajını kendilerine rehber edinmelidirler. Bu konuda En‘âm 6/70, Enfâl 8/24, Enbiyâ’ 21/45 ve Furkân 25/52. âyeterde verilen bilgiler de son derece önemlidir ve belirleyicidir.

Son Altı Âyetin Anlam İlişkisi

Sûrenin son altı âyetinden, çok önemli davranış modelleri öğreniyoruz: İnsanlara gerçekler öğretilmeden veya görevleri kendilerine bildirilmeden, onlardan konuyla ilgili doğru hareket beklenmemelidir. Doğru bilgi öğretilmeden, yanlışlıklar nedeniyle de insanlar suçlanmamalıdır. Önce bilgi verilmeli, ne istendiği açıkça ifade edilmeli, daha sonra hareket, davranış, uygulama veya fedakârlık beklenmelidir.

1. Duhâ sûresinin 9. âyeti önceki grupta 6. âyeti karşılamaktadır. Yüce Allah, Duhâ 93/6. âyette Hz. Peygamber’e yönelik olarak peygamberlik öncesi dönemdeki nimetlerinden birini hatırlatmaktadır. Yüce Allah, Nebî (as) yetimken bakımını nasıl sağladıysa, bu âyette de Hz. Peygamber’den çevresindeki yetimleri gözetmesini, adeta onların sahibi olmasını istemektedir.

Bu nedenle 6. âyetin izahında da söylediğimiz gibi, her türlü yetim, yetimi olduğu alanda ilgiye muhtaçtır. İşte ilâhî sistem bu ilginin esirgenmemesi gerektiğini önce Hz. Peygamber’e, sonra da onun şahsında bütün ümmete, hatta bütün insanlığa öğretmekte, bir tür davranış eğitimi yapmaktadır. Demek ki yetimlerin ezilmemesi gerektiği evrensel bir görev olarak insanlığa sunulmaktadır.

Eğer yetimliği bilgi ile ilişkilendirirsek, tıpkı yetimleri sahiplendiğimiz gibi bilgiye muhtaç olan insanları da sahiplenmemiz gerektiği öğretilmektedir. Duhâ 93/10. âyetteki mesajı sorulara cevap verilmesiyle ilişkilendirirsek, 9. âyetteki mesajı da bilgi ile ilişkilendirebilir, böylece bilgi yetimlerinin bilgi ile donanımlı hale getirmek durumunda olduğumuzu fark ederiz.

2. Duhâ sûresinin 10. âyeti bu karşılaştırmada 7. âyete denk düşmektedir. 7. âyette Hz. Peygamber’in, toplumun kötü gidişatından dolayı duyduğu sıkıntı, şaşkınlık ve çaresizlik ile bunların giderilmesi ele alınmıştı.

Mekke toplumunun ahlâksızlıkla­rının temelden çözümlenmesi anlamında, Yüce Al­lah ona vahiy göndererek kendisini risâletle buluşturmuştu. Bir anlamda, Hz. Peygamber’in sorularını cevapla­mış ve rahatlamasının önünü açmıştı. Duhâ 93/10. âyette as­lında buraya değinilerek, kendisine soru sorulması halinde veya ondan bir şeyler öğrenilmesi istendi­ğinde kendisi azarlanmadığı gibi, onun da başkala­rını azarlamaması Nebî (as)’a öğretilmekteydi.

Bu öğretim, vahyin insan inşasını, yani ahlâken ve davranış olarak onu şekillendirip olgunlaştırmayı amaçladığı bir başka örnektir. Hz. Peygamber konuyla ilgili şöyle buyurmuş­tur: “Her kim kendisine bir ilim/bilgi sorulur da onu gizlerse, cehennem ateşinden bir gem ile gem­lenir.”(25)

İstekler her zaman ifadeye dökülemeyebilir. Bazı insanların hali bir çeşit istek olarak algılanmalıdır. Meselâ Yüce Allah İsrâ’ 17/23. âyette ana-babaya iyilik yapmayı, onlara öf bile dememeyi ve onları azarlamamayı emretmektedir. Şüphesiz ki, ana-baba bu anlamda sözlü olarak herhangi bir isteği dile getirmeden, insanlar onlara yönelik görevlerini bilmeli ve ona göre davranmalıdırlar.

3. Duhâ sûresinin 11. âyeti ise önceki grupta 8. âyete denk gelmektedir. 8. âyette Hz. Peygamber’in fakirken zenginleştirildiği beyan edilmekteydi. 11. âyette ise Hz. Peygamber’den Rabbinin nimetini anlatması istenerek, bir anlamda kendisinin yalnızlığı giderildiği gibi, onun da başkalarının yalnızlığını gidermesi ondan istenmektedir.

Peki, insanların yalnızlığı nedir ve nasıl giderilecektir? İşte insanların yalnızlığı onların tevhidden uzak durmalarıdır; bundan kurtulmalarının yolu ise Yüce Allah’ın ni‘met dediği “vahyi”ni, yani Kur’ân’ı, ilâhî mesajı insanlara anlatmaktır. Din adına yapılacak sunumlarda başka şeyleri konuşmak değil, Yüce Allah’ın kitabını konuşmak esastır; âyetin asıl mesajı bu olsa gerektir.

Fakirlikle ilişkili bir içerikte vahyin nimet olarak tanıtılması, ondan yararlanmanın gerekli olduğunu göstermekte, vahiyden yoksun oluşun en büyük yalnızlık ve fakirlik olduğu bildirilmek istenmektedir. Yüce Allah’ı bulan hiç kimseyi kaybetmiş olmaz; O’nu kaybeden de hiç kimseyi bulmuş olamaz. Hakk’ı bulanlardan olma duasındayız.

Dipnotlar

• 1 - Ferrâ, age., III, 273.
• 2 - Bu anlam için bk. Ebu’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris, Mücmelü’l-Lüğa, Beyrut, 1986, I, 487. 3 - Benzer bir değerlendirme için bk. İslâmoğlu, age., s. 1268’de 2. not.
• 4 - Ferrâ, age., III, 273. 5 - Ferrâ, age., III, 273.
• 6 - İmâm Ferrâ, age., III, 274.
• 7 - İmâm Ferrâ, age., III, 274.
• 8 - Bakara 2/137. 9 - Enfâl 2/62. 10 - Enfâl 8/64. 11 - Zümer 39/36.
  • Bakara 2/137 Bakara 2/62 Enfâl 8/64 Zümer 39/36
• 12 - İnsân 76/8; Beled 91/15; Duhâ 93/6. 13 - En‘âm 6/152; İsrâ’ 17/34; Fecr 89/17; Duhâ 93/9; Mâ‘ûn 107/2. 14 - Kehf 18/82. 15 - Bakara 2/83, 177, 215, 220; Nisâ’ 4/2, 3, 6, 8, 10, 36, 127; Enfâl 8/41; Haşr 59/7.
  • İnsân 76/8 Şems 91/15 Duhâ 93/6 En‘âm 6/152 İsrâ 17/34 Fecr 89/17 Duhâ 93/9 Mâ‘ûn 107/2 Kehf 18/82 Bakara 2/83 Bakara 2/177 Bakara 2/215 Bakara 2/220 Nisâ 4/2 Nisâ 4/3 Nisâ 4/6 Nisâ 4/8 Nisâ 4/10 Nisâ 4/36 Nisâ 4/127 Enfâl 8/41 Haşr 59/7
• 16 - Bakara 2/83, 215; Nisâ’ 4/3, 6, 8, 10, 36, 127; En‘âm 6/152; Enfâl 8/41; İsrâ’ 17/34; İnsân 76/8; Fecr 89/17; Beled 90/15.
  • Bakara 2/83 Bakara 2/215 Nisâ 4/3 Nisâ 4/6 Nisâ 4/8 Nisâ 4/10 Nisâ 4/36 Nisâ 4/127 En‘âm 6/152 Enfâl 8/41 İsrâ 17/34 İnsân 76/8 Fecr 89/17 Beled 90/15
• 17 - Ahmed b. Hanbel, V, 250. 18 - Buhârî, Talâk, 25; Müslim, Zühd, 42.
• 19 - Nisâ’ 4/6. 20 - Bakara 2/83, 177, 215, 220; Nisâ’ 4/2, 3, 8, 36, 127; Fecr 89/17-18; Beled 90/14-15. 21 - En‘âm 6/152; İsrâ’ 17/34. 22 - Duhâ 93/9. 23 - Nisâ’ 4/10.
  • Nisâ 4/6 Bakara 2/83 Bakara 2/177 Bakara 2/215 Bakara 2/220 Nisâ 4/2 Nisâ 4/3 Nisâ 4/8 Nisâ 4/36 Nisâ 4/127 Fecr 89/18 Beled 90/15 En‘âm 6/152 İsrâ 17/34 Duhâ 93/9 Nisâ 4/10
• 24 - Âl-i İmrân 3/92.
  • Âl-i İmrân 3/92
• 25 - Hadis için bk. Ebû Dâvûd, İlim, 9; Tirmizî, İlim, 3.