Tâhâ Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 135 âyetten oluşan, adını ilk âyetindeki طٰهٰ tâhâ kelimesinden alan Tâhâ sûresi, inişe göre 44, resmî sıralamada ise 20. sûredir. Tâhâ sûresi, resmî sıralamada öncesinde yer alan Meryem sûresiyle yakın anlam ilişkisine sahiptir. İki sûrenin ilk benzeştiği nokta başlarında Mukatta‘a harfleri bulunmasıdır. Tâhâ sûresinin 9-98. ayetleri arasında Hz. Musa’nın kıssası yer almakta, bu yönüyle sûre Meryem suresinin Hz. Musa ve Hz. Harun’dan söz eden 51-53. ayetlerinin adeta açılımı durumundadır. Bunun dışında her iki surede de kıyâmet-âhiret sürecinden söz edilmesi, vahye dikkat çekilmesi, müminlere vaadedilen cennet ile inkârcıların akıbeti olan cehennemden bahisler yer alması her iki surenin konu birlikteliğinin örneklerindendir.

Tâhâ sûresi, Hz. Musa-Hz. Harun ve Firavun kıssasının en geniş anlatıldığı sûredir. Bu genel konu dışında vahyin indiriliş gayesine dikkat çeken ve kaynağının Yüce Allah olduğu bildirilen bir mesaj ile başlayan bu sûrede vahiyden yüz çevirmenin dünya ve ahiretteki sonuçları üzerinde durulmaktadır. Genel kabule göre ilk grup ayetinin Hz. Ömer’in Müslüman oluşuyla ilişkilendirildiği bilinmektedir.

15. âyetten itibaren, genelde ibadetlerin, özelde namazın kılınma gerekçesi üzerinde durulmakta, Son Saat’in gerçekleşme zamanının gizlendiği beyan edilmektedir. Bu arada Hz. Musa’nın gönül ferahlatıcı duası hatırlatıldıktan sonra fedakâr bir anne portresi çizilmekte, Yüce Allah’a güvenin nasıl güzel sonuçlar getireceği insanlara öğretilmek istenmektedir. Bu sûrede gerek Hz. Musa ve Firavun, gerekse Hz. Âdem ve İblis ile ilgili kıssalarda aslında evrensel anlamda bir mümin-kâfir karşılaştırılması yapılmaktadır. Mekkî sûrelerin genel özelliği olarak ahireti inkâr edenlere Son Saat ve kıyâmetle ilgili hatırlatmalarda bulunulmaktadır.

72. âyetten itibaren, hakikate karşı Firavunca savrulan tehditlerin karşısına her zaman yiğitlerin çıkacağının örneği Hz. Musa’nın yanında yer alan büyücülerle verilmektedir.

124. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın zikrinden yüz çevirenlere dünyada dar bir hayat verileceği, âhirette ise bunların kör olarak diriltilecekleri, onların nimetlerden ve huzurdan yoksun bir şekilde azapta unutulacakları haber verilmektedir.

131. âyetten itibaren, müşriklerin sözlerine karşı sabırlı olması Hz. Peygamber’e emredilmekte, namaz vakitlerine dair bilgiler verilmekte, ibadete devamın önemine dikkat çekilmekte, dünya nimetlerine fazla itibar etmemek gerektiği üzerinde durulmakta, âhiret nimetlerinin çok daha hayırlı ve kalıcı olduğu bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 115-127. âyetlerinde Hz. Âdem ve İblîs kıssasına yer vermekte, Hz. Âdem’i uyarmasına rağmen İblîs’in çeşitli vaatlerle onu ayartmasını, yasak ağaçtan yemesini ve sonuçta cennetten çıkartılmalarını beyan etmektedir. Daha sonra katından gelecek hidayet öğretilerine uyanların şaşırmayıp sıkıntı çekmeyeceğini, aksi tavırda olanların ise dar bir hayat ve mahşerde korkunç bir akıbetle karşılaşacaklarını haber vermektedir.

a) Hz. Âdem ve İblîs Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 115-119. âyetlerinde Hz. Âdem’den aldığı sözü onun unutmasını ve azim göstermemesini hatırlatmakta, ardından meleklere yönelik secde emrine onların uyup İblîs’in yüz çevirmesini dile getirmektedir.

Ardından, Hz. Âdem’in şeytanın ona ve eşine düşman olduğu bilgisini verdiğini, kendilerini cennetten çıkartmaması ve sıkıntı çekmemeleri için onları uyardığını beyan ettikten sonra, cennette açlık, açıklık, susuzluk ve güneş ışığından etkilenmenin olmayacağını ifade etmiştir.

ı. Hz. Âdem’den Alınan Söz ve Onun Unutkanlığı

وَلَقَدْ عَهِدْنَآ اِلٰىٓ اٰدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِيَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْمًا “Yemin olsun ki biz daha önce de Âdem’e (ağaca yaklaşmaması için) ahit (emir) vermiştik de o unutmuştu; onda bir kararlılık bulamamıştık.”

Âyettekiوَلَقَدْ عَهِدْنَآ ve lekad ‘ahidnâ ifadesi “yemin olsun ki söz almıştık, emretmiştik”; اِلٰىٓ اٰدَمَ ilâ âdeme ifadesi “Âdem’den, Âdem’e yönelik, ona emretmiştik”; مِنْ قَبْلُ min kablü kelimesi “daha önce; فَنَسِيَ fe nesiye fiili “o unutmuştu”; وَلَمْ نَجِدْ ve lem necid fiili “bulamamıştık”; لَهُ lehû ifadesi “onda, onun için”; عَزْمًا ‘azmen sözcüğü ise “herhangi bir azim, kararlılık” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Âdem’den aldığı söz ve sonrasında onun durumu gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da Hz. Âdem kıssasının yer aldığı altıncı sûre Tâhâ sûresidir. Daha önce Bakara, A‘râf, Hıcr, İsrâ’ ve Kehf’te kıssanın değişik yönleri ele alınmışken burada konunun “ahit boyutu” işlenmektedir.

Tâhâ sûrenin 114 âyetlik bölümüyle bu kıssanın anlam ilişkisi olduğunu bilmek gerekir. Tâhâ 20/99. âyette “Sana öncekilerin haberlerinden bir kısmını anlatıyoruz” buyrulmuş, burada ise insanlık tarihine dair bilgilerin en eskisi gündeme getirilerek bilgilendirilmenin yapıldığı ortaya konulmuştur. Ayrıca Tâhâ 20/113. âyette va‘îd denilen uyarıların Kur’ân’da tekrarlandığı beyan edilerek bunlara aldırış etmeyen insanların ilk nesilden beri bulunduğu haber verilmektedir.

Surenin 114. âyetinde Hz. Peygamber’in acele etmemesi istenirken “Rabbim ilmimi arttır” diye dua etmesi kendisine emredilmiş, burada ise peygamber bile olsa insanın unutabileceği hatırlatılarak çok iddialı olmamak gerektiği öğretilmek istenmektedir. Bu arada vahyi acele alma isteğine göre, emredilen bir hususun tersini yapmanın çok daha ağır bir hata olduğu beyan edilerek, Hz. Peygamber’in bu noktada üzülmesine gerek olmadığı zımnen kendisine beyan edilmiş olmaktadır.(1)

Bu arada ilâhî emirlere boyun eğmemesi için nasıl ki Hz. Âdem’in karşısına İblis, Hz. Musa’nın karşısına da Firavun dikilmişse, Hz. Muhammed’in de çeşitli insanlarla ve elbette şeytanla mücadele edeceği ona bildirilmektedir. Hak ile bâtılın mücadelesinde insanoğlu kimden yana tavır koyacağını iyi ve doğru belirlemeli, ayartıcılara kanmamalıdır. Bu noktada sûrenin bu ve sonraki âyetlerinin önceki âyetlerle konu irtibatı açıkça görülmektedir.

1. وَلَقَدْ عَهِدْنَآ اِلٰىٓ اٰدَمَ مِنْ قَبْلُ “Yemin olsun ki biz daha önce de Âdem’e (ağaca yaklaşmaması için) ahit (emir) vermiştik.” Âyette geçen عَهِدْنَا ‘ahidnâ fiili ilâ cer harfiyle birikte kullanıldığı için “söz almak”, “ahit vermek”, “emretmek” gibi anlamlara gelmektedir. Ayrıca başındakiوَلَقَدْ ve lekad ifadesi de bunun mutlak surette gerçekleştiğini yemin katkısıyla göstermektedir. Yüce Allah’ın Hz. Âdem’den ve eşinden aldığı sözün “cennetteki bir ağaca yaklaşmamak”(2) olduğunda şüphe yoktur.

Konuyu sadece Hz. Âdem olarak değil de insanoğlu şeklinde anlarsak, bu defa maksadın insan fıtratının tevhid üzere inşa edilmesi,(3) şeytanı düşman bilip ona kulluk etmemesi ve sadece Allah’a kulluk etmesi üzere programlanması(4) olduğunu söyleyebiliriz. Fıtratı bu şekilde programlanmış olmasına rağmen, insaoğlunun bu ilâhî programa yabancılaşması ve ona aykırı bir tutum sergilemesi nedeniyle, Yüce Allah hakikatin belgelerini peygamberler aracılığıyla onlara göndermiş ve gönderdiği bu ilâhî prensiplere de zikr adını vermiştir.

Zikr/zikrâ/tezkirah kelimeleri vahyin bir sıfatı olarak hem genel anlamda bütün öğretileri, hem de özel manada kıssaların anlatılış gerekçesini ortaya koymakta ve maksadın “gerçeğin hatırlatılması” olduğunu muhataplara öğretmektedir. İşte insanoğlu Yüce Allah’ın ihsan ettiği bu büyük fıtrat nimeti sayesinde kulluk bilinci ortaya koymalı ve verdiği kulluk sözünü tutarak ona aykırı bir tutum sergilememelidir.(5) Aykırı bir durum olur ve verilen sözlerde durulmazsa bu takdirde onların akıbeti de felaket olacaktır.(6)

2. فَنَسِيَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْمًا “O unutmuştu ve onda bir kararlılık bulamamıştık.” Hz. Âdem Yüce Allah’ın kendisine verdiği emrin gereğini unutmuş, dolayısıyla herhangi bir azim ve kararlılık gösterememişti. Unuttuğu şey “Yüce Allah’ın ona ve eşine yönelttiği ağaca yaklaşmaması”yla ilgiliydi. İblîs hem onu hem de eşini söz konusu yasağı ihlal konusunda saptırmış, dolayısıyla onlar da herhangi bir azim ve kararlılık ortaya koyamamışlardı.

Bazı âlimlerimiz Hz. Âdem’de bulunmayan azmin aslında günahta ısrar etmek şeklinde bir kararlılık göstermemesi manasında övgü içerikli olma ihtimalini dile getirmişlerdir(7) ki bu yorum yaşanan vakaya uygundur. Çünkü nimet yurdundan çıkartıldıktan sonra derin bir pişmanlık içerisine girdiklerini Kur’ân bize haber vermektedir.(8)

İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, Hz. Âdem’in ilgili emri unutması nedeniyle ona insân adı verilmiştir ki insân kelimesi “unutkan varlık” manasında nisyân kökünden gelmektedir.(9) Başka bazı görüşlere göre, bu kelimenin kökeni “dost olamak”, “ünsiyet sağlamak” anlamındaki enise olduğu da dile getirilen kanaatler arasında yer almaktadır. Ancak İbn Abbâs’a nispet edilen bu görüşün de çok önemli bir yaklaşım olduğu gözden uzak tutulmamalıdır.

Ayrıca nisyân kelimesinin “terk etmek” anlamına geldiği de belirtilmiştir.(10) Bu durumda mesajı bütün insanlıkla ilişkilendirmemiz mümkündür. Söylenmek istenen şudur: Bütünüyle âdemoğlu dediğimiz insanlar hakikati unutmakta, zaman zaman hatalar yapabilmekte ve fıtratlarına yabancılaşabilmektedirler.

İşte onların yaratılış programında Allah’a verdikleri kulluk sözünü tutmamaları fıtrat özelliklerini unutmaları manasına gelmekte, vahyin hatırlatıcı misyonu tam da burada devreye girmektedir. Hakikati unutup onu muhafazada herhangi bir kararlılık göstermemek insanoğlunun bir eksikliği olarak sunulmakta, ancak bunu fark edip gerçeğin takipçisi olmayı başarmak da ayrı bir meziyet olarak tanıtılmaktadır. Devam eden âyetlerde bu noktada yürek ferahlatıcı cümlelerin kullanılmış olması bunun delilidir.

ıı. Secde Emri ve İblîs’in Karşı Çıkışı

وَاِذْ قُلْنَا لِلْمَلٰٓئِكَةِ اسْجُدُوا لِاٰدَمَ فَسَجَدُوٓا اِلَّآ اِبْل۪يسَ اَبٰى “Hani meleklere ‘Âdem için (Allah’a) secde edin.’ demiştik; onlar da hemen secde etmişlerdi. İblis hariç. O, (secde etmemekte) direnmişti.”

Âyetteki وَاِذْ قُلْنَا ve iz kulnâ fiili “ve hani demiştik”; لِلْمَلٰٓئِكَةِ li’l-melâiketi kelimesi “meleklere”;اسْجُدُوا üscüdû emri “secde edin”; لِاٰدَمَ li âdeme ifadesi “Âdem için”; فَسَجَدُوا fe secedû fiili “hemen secde etmişlerdi”;اِلَّآ اِبْل۪يسَ illâ iblîse istisnası “İblis hariç”; اَبٰى ebâ fiili ise “yüz çevirmişti” demektir.

Burada meleklere yönelik secde emri ve bu emre itibar etmeyen İblîs gündeme getirilmektedir.

1.وَاِذْ قُلْنَا لِلْمَلٰٓئِكَةِ اسْجُدُوا لِاٰدَمَ “Hani meleklere ‘Âdem için (Allah’a) secde edin.’ demiştik.” Kur’ân’da bu konuda yedi âyetin(11) bulunduğunu belirtmeliyiz. Âyetin bu ilk cümlesi hakkında bazı noktalar üzerinde durmak istiyoruz.

a) Yüce Allah, Hz. Âdem’in durumu nedeniyle meleklere secde emrini vermiştir. Bu âyet grubunda secde emrinin nereden kaynaklandığına dair bilgi verilmemekte, bu noktadaki hatırlatmalar Bakara 2/30-34’te yer almaktadır. Yüce Allah yeryüzünde bir halife görevlendireceğini meleklere söyleyince onlar, “Biz seni övüp tesbih ve takdis ederken yeryüzünde bozgunculuk çıkaran ve kan dökmekte olan birini mi halife yapıyorsun?” sorusunu sormuş, bir anlamda meselenin içyüzünü veya perde arkasını ya da hikmetini öğrenmek istemişlerdi. Sanıldığı gibi bu sözlerde herhangi bir karşı çıkış söz konusu değildir; çünkü melekler Allah’ın emrini aynen yapan ve O’na asla isyan etmeyen varlıklardır.(12)

Yüce Allah Bakara suresindeki ilgili âyetlerde onlara “Ben sizin bilmediklerinizi biliyorum” demiş ve Hz. Âdem’e çeşitli varlıklarını isimlerini öğretmiş, ardından onların isimlerinin neler olduğunu meleklere sormuştu. Melekler, “Biz senin bize öğrettiğinden başkasını bilmeyiz; her şeyi bilen ve her hükmünde hikmet sahibi olan sensin” demişler, bir anlamda özür beyan edip, acziyetlerini itiraf etmişlerdi.

Daha sonra bu özel eşyanın isimlerini söylemesini Hz. Âdem’e emretmiş, tekrar meleklere hitaben “Ben size göklerin ve yerin gaybını, ayrıca açıkladığınız ve gizlide tuttuğunuz her şeyi bilirim, dememiş miydim?” buyurmuştu. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede de yer alan “secde emri”nin arka planı bu naklettiğimiz husustur.

Âyette sözü edilen “secde” emri bilinen anlamda ve fizyolojik bir eylemden ibaret olamaz; çünkü melekler fizyolojik özellikleri olan varlıklar değillerdir. Buradaki secde “boyun bükmek”, “emre amade olmak” demektir. Bakara 2/58, Nisâ’ 4/154 ve A‘râf 7/161’de İsrailoğullarının şehre girerken kapıdan eğilerek geçmeleri emrinde ve Yûsuf 12/100’de sözü edilen secdede nasılki “boyun bükmek” söz konusuysa, burada da benzer bir durum vardır. Yapılması istenen secde bütün varlıkların Allah’a boyun eğmesinde olduğu gibi(13) “boyun bükmek”, “emrine amade olmak” manasına gelmektedir.

b) Bu konudaki âyetlerde emredilen secdenin kimin için yapılması gerektiğini de doğru anlamak gerekmektedir. Esasında bu tür âyetlerde secde emri genellikle beraberinde lâm/li cer harfiyle gelmektedir.(14) Ancak bunun cer harfi olmadan getirilen kullanımları da vardır.(15) Buradan hareketle söylemek istediğimiz husus şudur:

Yüce Allah “Hz. Âdem’e” secde edilmesini emretmemekte, “Hz. Âdem için” secde edilmesini istemektedir. Yani secdenin muhatabı Hz. Âdem değil, isimleri söylemesi nedeniyle ortaya koyduğu farktır. Herkes biliyor ki, Hz. Âdem o isimleri kendi başına öğrenmemiş, Yüce Allah’ın öğretmesiyle bu bilgiye sahip kılınmıştır.

Öyleyse Hz. Âdem’in farkı kendi meziyetinden değil, onu bilgilendiren Yüce Allah’tan gelmektedir. Allah öğretmeseydi elbette o da bilemeyecekti; dolayısıyla ona yönelik secdede asıl muhatap kendisine isimleri öğreten ve secdeye layık olan kudret Yüce Allah’tır. Bütün bunların sonucu olarak, âyeti şöyle tercüme etmekteyiz: “Bir zaman meleklere, ‘Âdem için (Allah’a) secde edin’ demiştik.” Hz. Âdem için, onun ağzından ortaya konulmuş olan farklı bilgi için yapılan secdenin asıl muhatabı o bilgileri Hz. Âdem’e öğreten Yüce Allah’tır.

Bu konuyla ilgili âyetlerdeki kullanımlar nedeniyle meleklerin insanlardan daha düşük mertebede olduğu, insanların meleklerden üstün olduğu gibi sonuçlar iddia edilmektedir. Oysa meleklerle insanları mukayese etmek doğru değildir; kaldı ki Hz. Âdem’in üstünlüğü de kendi meziyetinden kaynaklanmamaktadır.

Yüce Allah insanoğlunu yaratıkların pek çoğundan üstün tuttuğunu beyan ederek,(16) insandan daha üstün mahlûkların varlığına işaret etmektedir. Bu varlıkların neler olduğu açıkça ifade edilmediği için herhangi bir isim verememekteyiz; ancak eşref-i mahlûkât yani “insanlar en şerefli ve en hayırlı yaratıklardır” sözünün Kur’ân’dan bir delili olmadığını söylemeliyiz.

İnsanın “keramet sahibi” oluşu(17) ve ahsen-i takvîm özelliğinde yaratılmış olması(18) da onun en üstün olması manasına gelmemektedir. Göklerde ve yerdeki her bir şeyin insanın hizmetine sunulması,(19) onlara musahhar kılınması da onun imtihanının ağırlığı nedeniyledir; yoksa azgın ve günahlara boğulmuş, bu nedenle de esfele sâfilîne(20) indirilmiş bir türü bütünüyle meleklerden üstün görmenin çok da bir anlamı olmasa gerektir.

2. فَسَجَدُوٓا اِلَّآ اِبْل۪يسَ اَبٰى “Onlar da hemen secde etmişlerdi. İblis hariç. O, (secde etmemekte) direnmişti” Bu cümledekiفَسَجَدُوا fe secedû fiilinin başındaki fâ edatı ta‘kıbiyye manasındadır ve meleklerin hiçbir tereddüt göstermeden hemen secde ettiklerini, yani bu ilâhî emre boyun eğip emre âmâde olduklarını göstermektedir.

“Secde etme” konusunda melekelerin hiçbir istisnası olmamıştır. Âyette yer alan اِلَّا illâ edatı İblîs’in bu emre itibar etmediğini, اَبٰى ebâ fiili ise onun yüz çevirdiğini ortaya koymaktadır. Bu istisna ifadesi konunun ele alındığı başka âyetlerde de yer almaktadır.(21) Bazıları bu tür kullanımlardan hareketle, İblis’in de aslında melek olduğunu, ancak sonradan yoldan çıkıp isyan ettiğini ifade etmektedirler.

Kehf 18/50. âyette açık bir şekilde İblis’in cinlerden olduğu ve yoldan çıktığı belirtilmekte olduğu için bu konuda farklı yaklaşımların doğru olamayacağı kanaatini taşımaktayız. Esasında cinler ve dolayısıyla İblis ateşten yaratıldığı için,(22) onların melek kapsamında sayılmasının da doğru olamayacağı düşüncesindeyiz.

Konuyla ilgili âyetlerde de ifade ettiğimiz gibi, haklı olarak şöyle bir soru sorulabilir: Neden melekler secdeye muhatap kılınmış olmasına rağmen secde etmeyen olarak İblîs orada zikredilmektedir? Bunun birkaç türlü cevabı vardır:

a) Öncelikle belirtelim ki, bir konuda muhatapların çoğu hangi özellikte ise hitap ona göre şekillendirilir. Bir sınıfta 100 öğrenci varsa ve bunların 95’i vs. başarılı ise o sınıf için başarılı denir. Bu söz aralarında başarısız olan yoktur anlamına gelmez. Aynı şekilde burada da durum aynıdır. Muhatapların büyük çoğunluğu meleklerden oluştuğu için hitap da “Meleklere dedik ki” şeklinde ifade edilmiştir. Bu hitabın içerisinde İblis’in bulunmadığını söylemeye gerek yoktur.

b) Çok ikna edici bulmuyor olsak da, görünmeyen varlıklar bağlamında melekleri ve cinleri aynı kapsamda değerlendiren yaklaşımlara göre bu hitabın içerisinde cinler de yani İblis de bulunmaktadır.

c) Bu iki ihtimale ilave olarak bizce asıl cevap Yüce Allah’ın secde emriyle ilgili olarak İblis’e ayrıca emretmiş olmasıdır. A‘râf 7/12’de şöyle buyrulmaktadır: “Yüce Allah, (İblîs’e) ‘Sana emrettiğim zaman seni secde etmekten alıkoyan neydi?’ diye sormuştu.” İşte bu âyette Yüce Allah’ın meleklerden ayrı olarak İblis’e yönelik olarak da bu emri özellikle verdiği anlaşılmaktadır.

İblîs, “hakkı bâtıla karıştıran veya belanın şiddeti karşısında ümidini yitiren varlık” demektir. Bu özellik Bakara 2/34, 36’da da olduğu gibi onun huzurdan kovulmadan önceki ismidir. Kovulduktan sonra ise ona artık “şeytan” denmektedir. İlâhî emre karşı gelmesinin sebebi, “kibirlenmesi, kâfirlerden olması”(23) ve “kendi yaratılış kaynağı olan ateşi Âdem’in yaratıldığı topraktan üstün görmesi”(24) şeklinde belirlenmektedir. Bu olumsuz sıfatları sebebiyle İblis secde etmemiş ve ilâhî emirden yüz çevirmiştir.

ııı. Şeytanın İnsanoğluna Düşman Oluşu

فَقُلْنَا يَآ اٰدَمُ اِنَّ هٰذَا عَدُوٌّ لَكَ وَلِزَوْجِكَ فَلَا يُخْرِجَنَّكُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقٰى “Demiştik ki: Ey Âdem! Bu (İblis) hem senin için hem de eşin için düşmandır. Sakın sizi cennetten (bahçeden) çıkarmasın! Sonra sıkıntı çekersin.”

Âyetteki فَقُلْنَا fe kulnâ fiili “ve (şöyle) demiştik”; يَآ اٰدَمُyâ âdemu hitabı “ey Âdem”; اِنَّ هٰذَا inne hâzâ işaret zamiri “muhakkak ki bu”; عَدُوٌّ ‘adüvvun kelimesi “düşman(dır)”; لَكَ leke ifadesi “hem senin için, sana”; وَلِزَوْجِكَ ve lizevcike ifadesi “ve hem de senin eşin için”;فَلَا يُخْرِجَنَّكُمَا fe lâ yuhricennekümâ emri “sizi sakın çıkarmasın”;مِنَ الْجَنَّةِ mine’l-cenneti ifadesi “o cennetten, o bahçeden”; فَتَشْقٰى fe teşkâ fiili ise “yoksa sıkıntı çekersin” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Âdem’e ve eşine yönelik İblis’le alakalı bir uyarısı gündeme getirilmektedir.

1.فَقُلْنَا يَآ اٰدَمُ اِنَّ هٰذَا عَدُوٌّ لَكَ وَلِزَوْجِكَ “Demiştik ki: Ey Âdem! Bu (İblis) hem senin için hem de eşin için düşmandır.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde Hz. Âdem’e hitap ederek, İblîs’ın hem ona hem de eşine düşman olduğunu haber vermekte, dolayısıyla kendilerine bir zarar vermemesi gerektiği noktasında dikkatli davranmalarını kendilerinden istemektedir.

İnsan eğer düşman arıyorsa bilmelidir ki ona düşman olmayı tercih eden “şeytan” yeter. Fâtır 35/6’da “Muhakkak ki şeytan sizin için düşmandır; o halde onu düşman edinin” buyrulmakta, konunun Hz. Âdem’den bu yana aynı şekilde devam ettiği beyan edilmektedir. Ayrıca Yâsîn 36/60-61’de mahşer sorgulamasında Âdemoğluna yönelik bir hitapta Yüce Allah’ın insanlardan söz aldığı, şeytana kulluk etmeyip sadece Allah’a kul olacaklarına dair bir ahitleşmeden söz edilmektedir.

A‘râf 7/16-17’de İblîs’in insana yönelik düşmanlık ve saptırıcılık girişimleri bağlamında çeşitli bilgiler yer almaktadır. Buna göre Yüce Allah’a karşı İblîs şunları söylemektedir: “Benim azgınlığımı onaylamana karşılık (insanları saptırmak için) senin dosdoğru yolunun üzerinde oturacağım. Sonra onların önlerinden, arkalarından, sağlarından, sollarından sokulacağım ve çoklarını şükredenlerden bulamayacaksın.”

Benzer ifadeler Hıcr 15/39-40 ve Sâd 38/82-83’te de yer almaktadır. Demek ki daha ilk insan neslinden itibaren İblîs’in insanoğluna yönelik düşmanlık kararlılığı devam etmekte, insanları saptırmak için elinden gelen her şeyi yapmaktadır.

Bu arada şu hususun özellikle bilinmesinde yarar vardır: İblîs kendisini çağıranlara musallat olur; zira Allah’tan yana olan ihlâslı kullara herhangi bir etkide bulunamayacağını hem Yüce Allah,(25) hem de kendisi(26) ifade etmektedir. Esasında mahşer şartlarında şeytan kendisini savunurken, dünyadayken insanları kendisine davet ettiğini, onları zorlamadığını, zaten böyle bir gücünün de olmadığını beyan ederek, insanların isteyerek ona itibar ettiklerini söyleyecektir.(27) Bu bağlamda şeytanların zaten kâfir olanlara gönderildiği(28) ve vahiyden yüz çevirenlere musallat edildiği de beyan edilmektedir.(29)

2. فَلَا يُخْرِجَنَّكُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقٰى “Sakın sizi cennetten (bahçeden) çıkarmasın! Sonra sıkıntı çekersin.” Yüce Allah İblis’in Hz. Âdem’e ve eşine düşmanlığını hatırlatmasının sebebini bu cümlede zikretmekte ve onları bulundukları nimet yurdundan çıkartmak istediğini, sonuçta sıkıntı çekeceklerini haber vermektedir. Yüce Allah’ın uygun görüp yerleştirdiği konumla yetinmeyip başkalarının sözüne kanmanın sonu “sıkıntı çekmek”tir. Bizce bu cümlenin güne dair en önemli mesajı budur.

a) Bu cümleyi izahla ilgili olarak ilk önce görülmesi gereken şey şudur: Hz. Âdem’in ve eşinin cennetten, yani bulundukları nimet yurdundan çıkartılmasının nedeni, iddia edildiği gibi Hz. Havvâ değil, bizatihi İblîs’tir, yani şeytandır. Bakara 2/36, A‘râf 7/20 ve nihayet Tâhâ 20/117’de bu husus gayet net bir şekilde ortaya konulmaktadır.

Hatta Tâhâ 20/120’de özellikle ileyhi ifadesinde hi/hu zamiri kullanılarak Hz. Âdem’in cennetten çıkartılmasında doğrudan şeytanın ona vesvese vermesi sebep olarak zikredilmektedir. Bu konuda spekülasyonlara, tahrif edilmiş Tevrât metinlerine ve uydurma olduğu muhtemel rivayetlerden oluşan iddialara değil, bizzat Kur’ân’ın dediklerine itibar etmek zorundayız.

b) Burada ve konuyla ilgili âyetlerde geçen Hz. Âdem’in ve eşinin çıkartıldığı cennet meselesi de önemli konulardandır. Çünkü vahiy destekli olmayan birtakım yaklaşımlar sayesinde konunun anlaşılması imkânsızlaştırılmaktadır. Bu konuda daha önce kaleme aldığımız bir yazıyı Bakara 2/35’te nakletmiştik; ilgilenenlerin o makaleye müracaat edebileceklerini hatırlatmak isteriz.

ıv. Nimet Yurdunun Dört Özelliği

اِنَّ لَكَ اَلَّا تَجُوعَ ف۪يهَا وَلَا تَعْرٰى وَاَنَّكَ لَا تَظْمَؤُ۬ا ف۪يهَا وَلَا تَضْحٰى “Orada (cennette) acıkmayacaksın ve çıplak kalmayacaksın. Orada susamayacaksın ve kuşluk sıcağından da etkilenmeyeceksin.”

Buradaki اِنَّ لَكَinne leke ifadesi “muhakkak ki senin için (şu) vardır”; اَلَّا تَجُوعَ ellâ tecû‘a ifadesi “acıkmaman”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada, orada acıkmayacaksın”; وَلَا تَعْرٰى ve lâ ta‘râ fiili “ve çıplak da kalmayacaksın”; وَاَنَّكَ ve enneke ifadesi “ve muhakkak ki sen”; لَا تَظْمَؤُ۬ا lâ tazmeu fiili “susamayacaksın”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; وَلَا تَضْحٰى ve lâ tadhâ fiili ise “gündüz sıcağından da etkilenmeyeceksin” demektir.

Burada Hz. Âdem’in yerleştirildiği nimet yurdunun çeşitli özellikleri gündeme getirilmektedir.

Hz. Âdem’le ilgili kıssanın yer aldığı sûrelerde verilen bilgiler tamamen birbirinin aynı değildir; dolayısıyla bu kıssanın Kur’ân’da aynı noktalarda ve aynı detaylarda tekrarlandığını söylemek durumunda değiliz. Konunun ele alındığı her bir âyet grubunda kıssanın değişik bir yönü veya ayrıntısı öne alınmakta, olayın farklı boyutları dile getirilmektedir. İşte burada da diğerlerinden ayrı ve onlara ilave olarak Hz. Âdem’in o nimet yurdunda acıkmayacağı, çıplak kalmayacağı, susuzluk çekmeyeceği ve kuşluk sıcağından etkilenmeyeceği ifade edilmektedir.

1. اِنَّ لَكَ اَلَّا تَجُوعَ ف۪يهَا وَلَا تَعْرٰى “Orada (cennette) acıkmayacaksın ve çıplak kalmayacaksın.” Bu ifade cennette acıkmanın olmayacağını değil, orada aç kalınmayacağını ifade eder. Çünkü o bahçede onlar için her imkân sağlanmış, herhangi bir sıkıntı çekmemeleri için her türlü tedbir alınmıştı. Onların meskün olduğu o bahçede her türlü gıda ortamı inşa edildiği için başka bir arayış ihtiyacı ortadan kaldırılmıştı.

Çıplak kalmamak da bir huzur vesilesi olarak onlara ihsan edilmişti. Ancak Tâhâ 20/121 ve A‘râf 7/22’de beyan edildiği gibi yasak ağaçtan yediklerinde ayıp yerleri kendilerine görünmüş, avret yerlerinin farkına varmışlar, vücutlarını yapraklarla örtme çabasına girişmişlerdi. İşte Yüce Allah kendilerine sunduğu nimet ortamında bu ve benzeri hususlarda herhangi bir ihtiyaç içerisinde olmayacakları bilgisini vermektedir.

2. وَاَنَّكَ لَا تَظْمَؤُ۬ا ف۪يهَا وَلَا تَضْحٰى “Orada susamayacaksın ve kuşluk sıcağından da etkilenmeyeceksin.” Önceki âyette geçen “orada acıkmayacaksın” ifadesinin devamı bu âyette “susamamak” ve “güneş sıcaklığından etkilenmemek” şeklinde belirlenmektedir. Her ikisini birlikte düşündüğümüzde Yüce Allah’ın onlar için hayatlarını devam ettirmeleri noktasında bedensel ihtiyaçları için her türlü imkânı sağladığı sonucu elde edilmektedir.

Açlık, çıplaklık, susuzluk, aşırı sıcaklık vs. yoksa bedensel ihtiyaçlar karşılanmış, muazzam bir ortam kendilerine sunulmuş demektir. Burada sayılanlar insanların hayatını devam ettirmeleri için gerekli olan her şartı ve ortamı sembolize etmektedir. İki âyette yer alan dört fiilin de olumsuz edatlarla getirilmesi, akla gelebilecek hiçbir sıkıntının onlar için söz konusu edilmemesi gerektiğini ortaya koymayı amaçlamış olabilir.

b) İblîs’in Vesvesesi ve Nimet Yurdundan Çıkartılmaları

Yüce Allah, sûrenin 120-123. âyetlerinde şeytanın Hz. Âdem’e vaadettiği ebedîlik ağacı ve bitip tükenmeyecek saltanat sözünü gündeme getirmekte, Hz. Âdem’in ve eşinin o yasak ağaçtan yediklerini, ayıp yerlerinin göründüğünü, üzerlerini cennet yapraklarıyla örtmeye başladıklarını, böylece Hz. Âdem’in Rabbine bu konuda isyan edip hata yaptığını beyan etmektedir.

Ardından, onu bağışlayıp kendisine seçtiğini, tevbesini kabul edip yol gösterdiğini haber verdikten sonra, İblis’e düşman olarak veya onun düşmanlığını bilerek üçünü birden nimet yurdundan çıkardığını belirtmektedir. Nihayet insanlara gelecek hidâyet öğretilerine uyanların şaşırmayacağını ve sıkıntıya düşmeyeceklerini müjdelemektedir.

ı. Ebedîlik Ağacı ve Bitmeyecek Saltanat Yalanı

فَوَسْوَسَ اِلَيْهِ الشَّيْطَانُ قَالَ يَآ اٰدَمُ هَلْ اَدُلُّكَ عَلٰى شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَمُلْكٍ لَا يَبْلٰى “(Buna rağmen), şeytan ona (Âdem’e) vesvese verip ‘Ey Âdem! Sana ebedîlik ağacını ve sonu gelmez bir otoriteyi göstereyim mi?’ demişti.”

Âyetteki فَوَسْوَسَ fe vesvese fiili “vesvese vermişti; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “ona, Âdem’e”; الشَّيْطَانُ eş-şeytânu kelimesi “şeytan”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; يَآ اٰدَمُ yâ âdemu hitabı “ey Âdem”; هَلْ اَدُلُّكَ hel edüllüke sorusu “sana göstereyim mi”;عَلٰى شَجَرَةِ الْخُلْدِ ‘alâ şecerati’l-huldi tamlaması “ebedîlik ağacını”; وَمُلْكٍ ve mülkin sözcüğü “ve (şöyle) bir saltanatı”; لَا يَبْلٰى lâ yüblâ ifadesi ise “yok olmaz, yok olmayacak” demektir.

Burada şeytanın Hz. Âdem’i bulunduğu nimet yurdundan çıkartmak için nasıl kandırdığı gündeme getirilmektedir.

Bu âyetteki mesajları iki başlıkta incelemekte yarar görmekteyiz.

1. فَوَسْوَسَ اِلَيْهِ الشَّيْطَانُ “(Bu uyarıya rağmen) şeytan, ona (Âdem’e) vesvese vermişti.” Bu cümledeki bazı incelikleri ve kıssaya kattıkları mana inceliklerini ele alacağız.

a) “Ayartmak”, “kandırmak”, “vesvese vermek” anlamındaki فَوَسْوَسَ fe vesvese fiili, başında “hemen” manasınaki ta‘kîbiyye fâ/fe edatıyla getirilmektedir. Anlaşılan o ki, Yüce Allah Hz. Âdem’e İblîs’le ilgili onun düşman olduğu ve kendilerini cennetten çıkartmaması uyarısında bulunup, kaldıkları nimet yurdunun çeşitli özelliklerini söyleyince, durumun vahametini anlayan şeytan hemen harekete geçmiş, ona vesvese vermek amacıyla iki vaatte bulunmuştu.

b) Kur’ân’da dört kalıpta beş kez(30) geçen وَسْوَسَ vesvese kelimesi, vesvese, yüvesvisü ve el-vesvâs kalıplarında şeytana; tüvesvisü kalıbında ise “nefs”e nispet edilmekte ve “fitlemek, sinsice fısıldamak” manasına gelmektedir. Kelimenin anlam dünyasında daima bir olumsuzluk görülmekte olduğu için, Hz. Âdem’i kandırması işleminde şeytana da bu fiil nispet edilmiştir.

c) Bu âyette Hz. Âdem’i şeytanın kandırdığı, ona vesvese verip çeşitli vaatlerde bulunduğu ifade edilmaktedir. Böylece Hz. Âdem’in nimet yurdundan çıkartılma sebebinin “eşi” değil, “şeytan” olduğu açıkça ortaya konulmaktadır. Çünkü burada kullanılan اِلَيْهِ ileyhi ifadesindeki ه hü/hi zamiri erkeklere aittir ve Hz. Âdem’i göstermektedir.

d) Yâsîn 36/60 gibi çeşitli âyetlerde de zikredildiği gibi, şeytân, haktan uzaklaşan ve Yüce Allah’ın emirlerine karşı gelen soyut-somut, insan-cin, her türden azgın varlık için kullanılır. “Yanmak, tutuşmak” anlamıyla الشَّيْطَانُ eş-şeytân, cehennemlikleri ve hakkın karşıtlığını temsil etmektedir. Ayrıca bu kelimenin “uzak olmak”, “yoldan sapmak” anlamı da muhtemeldir. Yüce Allah ile konuşurken adı “İblîs”, insanlarla ilişkisinide ise adı “Şeytan” olarak geçmektedir. Nitekim incelediğimiz Tâhâ 20/116. âyette İblîs, 120. âyette ise kendisine Şeytan denilmektedir.

2. قَالَ يَآ اٰدَمُ هَلْ اَدُلُّكَ عَلٰى شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَمُلْكٍ لَا يَبْلٰى “(Ona), ‘Ey Âdem! Sana ebedîlik ağacını ve sonu gelmez bir otoriteyi göstereyim mi?’ demişti.” Yüce Allah bu cümlede şeytanın Hz. Âdem’e vaadettiği “ebedîlik ağacı”na ve “bitip tükenmeyecek saltanat”a dikkat çekmektedir. Şeytanın bu vaadi A‘râf 7/20’de “iki melek olmak” yani “(orada) ebedî kalmak” şeklinde dile getirilmektedir. Bu ifadelerin her ikisi de aslında “melekler gibi ebedî saltanata sahip olma arzusu”nda birleşmektedir.

Hakkında edebiyat üretilen “Ebedîlik ağacı” ifadesiyle ilgili gereksiz ve sonuçsuz tartışmalara hayatiyet vermeme adına herhangi bir söz söylemeyeceğiz. Zira bu ifade, elbette Yüce Allah’ın beyan ettiği bir husus değil, şeytanın yaptığı bir nitelendirmedir. Nitekim o ağaçtan yemelerine rağmen, Hz. Âdem’in ve eşinin ebedî olmaması ve bitip tükenmeyecek bir saltanata sahip kılınmamış olmaları da bunun yanlış ve yalan bir nitelendirme olduğunun ıspatıdır. Vaadedilen hususların gerçekleşmesi bir tarafa, mevcut olan nimet yurdundan çıkartılmaları da şeytan kaynaklı vesveselerin nasıl bir mahiyet arz ettiğinin apaçık bir göstergesidir.

Yüce Allah Bakara 2/35 ve A‘râf 7/19’da Hz. Âdem’e ve eşine hitaben şu emri vermişti: “Ey Âdem, sen ve eşin bu cennette yerleşin; dilediğiniz şeylerden bolca yiyin. Sakın şu ağaca yaklaşmyın; aksi takdirde zalimlerden olursunuz.” Yüce Allah’ın kendisine yaklaşılmamasını emrettiği ve hayatın bir imtihan alanı olduğu, emirlerin ve yasakların bulunduğu gerçeğini temsil eden “ağacı” şeytan yanlış tefsir etmişti. Nitekim ondan yemelerinin yasaklanma sebebini, “melek olmalarını, yani ebedi yaşamalarını engellemek” şeklinde yorumlamış, böylece Hz. Âdem’i ve eşini kandırmıştı.

Hz. Âdem’in o nimet yurdunda “acıkmayacağı, çıplak kalmayacağı, susuzluk çekmeyeceği ve kuşluk sıcağından etkilenmeyeceği” Yüce Allah tarafından garanti edilmiş olmasına rağmen, şeytanın ayartıcı cümlesi malesef Hz. Âdem ve eşi tarafından yeterince algılanamamış ve sanki farklı bir vaad varmış hissine kapılmalarına sebep olmuştu. İnsan olmak hatalı olmayı veya daha önce de ifade ettiğimiz üzere unutkanlığı beraberinde taşıyan bir mahiyet arz ettiği için, her ikisi de Yüce Allah’ın uyarısını unutmuş ve şeytanın ayartmasına karşı gerekli hassasiyeti gösterememişlerdi.

Bu aldanışın peşi sıra nelerin olduğu konusu ise bir sonraki âyette ele alınmaktadır.

ıı. Yasağı Çiğnemenin Sonu

فَاَكَلَا مِنْهَا فَبَدَتْ لَهُمَا سَوْاٰتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَعَصٰىٓ اٰدَمُ رَبَّهُ فَغَوٰى “(Âdem ve eşi yasak ağaçtan) yemiş ve edep yerleri görünmüştü. (Ardından) bahçenin yapraklarından üzerlerine örtmeye başlamışlardı. (Böylece) Âdem (unutarak) Rabbine karşı gelmiş (asi olmuş) ve hata yapmıştı.”

Âyetteki فَاَكَلَا fe ekelâ fiili “o ikisi (Âdem ve eşi) yemişti”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”; فَبَدَتْ fe bedet fiili “görünmüştü”; لَهُمَا lehumâ fiili “onlar için”; سَوْاٰتُهُمَا sev’âtühümâ tamlaması “o ikisinin ayıp yerleri”; وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ ve tafikâ yahsifâni fiilleri “örtmeye başlamışlardı”; عَلَيْهِمَا ‘aleyhimâ ifadesi “ikisi kendilerinin üzerlerine”; مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ min varakı’l-cenneti tamlaması “o cennetin, bahçenin yapraklarından”;وَعَصٰى ve ‘asâ fiili “ve asi olmuştu”; اٰدَمُ âdemu kelimesi “Âdem”; رَبَّهُ rabbehû tamlaması “onun Rabbine”; فَغَوٰى fe ğavâ fiili ise “ve azgınlık yapmıştı, hata etmişti” demektir.

Burada Hz. Âdem’in ve eşinin yasak ağaçtan yemeleri ve sonuçta karşılaştıkları durum hakkında bilgi gündeme getirilmektedir.

Bazıları Hz. Âdem’in “yasak ağaçtan yemesi” şeklindeki bu aldanışında henüz peygamber olmadığını iddia etmişlerdir. Sûrenin bir sonraki âyetinde geçen sümme edatı meselede bir öncelik ve sonralık olduğunu gösterebilir. Ancak öncesinde peygamber olup bu hatadan sonra yeniden görevlendirme olayı peygamberlik sisteminde Hz. Yûnus örnekliğinde de görülen bir olaydır.

Her şeye rağmen Hz. Âdem peygamber olarak böyle bir hatayı yapmışsa bunun peygamberliğe aykırı bir durum teşkil etmeyeceğini de hatırlatmak gerekmektedir. Zira peygamberler hata yapmayan değil, aynı hatayı tekrarlamayan, sürekli hata işlemeyen ve hatasından tevbe etmeden ölmeyen insanlar olarak bizlere tanıtılmaktadır.

1.فَاَكَلَا مِنْهَا فَبَدَتْ لَهُمَا سَوْاٰتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ “(Âdem ve eşi yasak ağaçtan) yemiş ve edep yerleri görünmüştü. (Ardından) bahçenin yapraklarından üzerlerine örtmeye başlamışlardı.” Tâhâ sûresinin 118-120. âyetlerinde hitap hep müfred/tekil iken burada tesniye/ikile dönüşmesi bir çelişki değildir. Zira hem Tâhâ 20/117, hem de A‘râf 7/19-23. âyetlerde aynı konuda zamirler ve hitaplar tesniye olarak hem Hz. Âdem’e hem de eşine yönelik ifade edilmektedir. Bu tür âyetlerde zamir değişikliği aslında bir iltifat sanatı örneğidir. Maksat muhatapların zihnini dinç tutmak ve hitabı tekdüzelikten kurtarmaktır.

a) Hz. Âdem ve eşi yasak ağaçtan yiyince edep yerleri görünmüştü. Buradaki edep yerlerinin açılmasını fiziksel anlamda bir açılma olarak yorumlayacak olursak, maksadı ağaçtan yerken üzerlerinin açılması şeklinde anlayabiliriz. Belliki yeterince elbise donanımından yoksun oldukları için, var olanla hareket edince ağaçtan yerken üzerleri açılmış olabilir.

Bunu telafi edebilmek için bahçenin yapraklarından yardım alarak edep yerlerini örtmeye başladıklarını ifade edebiliriz. Âyetlerde bu ağacın hangi ağaç olduğu söylenmediği gibi onların yediği meyveden de söz edilmemekte, ayrıca üzerlerine örttükleri yaprağın hangi ağaca ait olduğu da beyan edilmemektedir.

b) Bu ifade sembolik bir mana da verebilir. Zira yasak ağaçtan yemek bir anlamda haram yemektir. Dolayısıyla haram lokma insandaki iffet duygusunu kaybettirdiği için,(31) kişilerin A‘râf 7/26’da beyan edilen libâsu’t-takvâ adlı “takvâ örtüsü”nü kaybettirdiği söylenebilir. Haram lokma yemek karnına ateş doldurmakla(32) ve kendini manen öldürmekle(33) eşdeğer görüldüğü, ayrıca işlenen her bir günah da kalbe bir leke kazımak anlamına geldiği için,(34) buradaki eylemi ruhta iz bırakan bir müdahale olarak anlamak daha doğrudur.

Yüce Allah’ın yasaklarına itibar etmek fıtrata uygun davranmaktır. Yasağı çiğnemek ise fıtrata yabancılaşmaktır. Bir haram işlenince bunun insanda bir şeyleri alıp götüreceği unutulmamalıdır. Fıtrat eğer Yüce Allah’ın insanoğluna giydirdiği nurdan bir elbise olarak düşünülürse, işlenen hata da o elbisenin zedelenmesi manasına gelir. Bu yönüyle âyette sözü edilen açılmanın çıplaklıklarının veya cinselliklerinin farkına varmaları olduğu söylenebilir. “Üzerlerine bahçenin yapraklarından örtmeye başlamaları” ise işledikleri hatanın farkına varmaları ve onu telafi için giriştikleri çabalar şeklinde anlaşılabilir.

2. وَعَصٰىٓ اٰدَمُ رَبَّهُ فَغَوٰى “(Böylece) Âdem (unutarak) Rabbine karşı gelmiş (asi olmuş) ve hata yapmıştı.” Yasağı çiğneyen Hz. Âdem büyük bir yanlış yapmış ve kendi huzurunu kaçırmıştı. Buradaki isyân mutlak anlamda ve inatla yapılmış bir karşı çıkış değildir. Tâhâ 20/115. âyette de dile getirildiği gibi, uyarıyı unuttuğu için bir emrin gereğini yerine getirmemiş ve hataya düşmüştü.

İsyan Yüce Allah’a ve O’nun bütün emirlerine yönelik değildi elbette. İsyanın konusu sadece belli bir olayla ilgiliydi ki o da Yüce Allah’ın ona ve eşine yaptığı “İblîs’in kendilerine düşman oluğu”, “cennetten onları çıkarma isteği” ve “ağaca yaklaşmamaları”ydı. Bir sonraki âyette de beyan edildiği gibi, Hz. Âdem hatasından hemen dönmüş ve ilâhî rızayı kazanmada başarılı olmuştu.

Âyetteki غَوٰى ğavâ fiili, “hata yamak”, “azmak”, “şaşmak”, “mahrum kalmak” demektir. Bakara 2/256’da ğayy kelimesi rüşd kelimesinin zıddı olarak kullanıldığı için, bu fiile burada “başarıya ulaşamamak” manasını vermek de mümkündür. Şeytan’ın Hz. Âdem’i ve eşini kandırmasının ardından Hz. Âdem ebedîlik sırrına ermediği gibi sonsuz bir mülke de sahip olamamış, dolayısıyla bu konuda herhangi bir başarı elde edememişti. Râzî’nin de belirttiği gibi, gayeye ulaşılamayan durumlar için غَوٰى ğavâ fiiliin kullanılması bu yorumun doğruluğun delillerindendir.

ııı. Hz. Âdem’in Seçkin Kılınışı ve Hidâyeti

ثُمَّ اجْتَبٰيهُ رَبُّهُ فَتَابَ عَلَيْهِ وَهَدٰى “Daha sonra Rabbi, onu (Âdem’i) seçkin kılmış, tevbesini (yönelmesini) kabul etmiş ve (ona) doğru yolu göstermişti.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”;اجْتَبٰيهُ ictebâhu fiili “onu seçkin kılmıştı”; رَبُّهُ rabbuhû tamlaması “onun Rabbi”; فَتَابَ عَلَيْهِ fe tâbe ‘aleyhi ifadesi “tevbesini kabul etmişti”; وَهَدٰىve hedâ fiili ise “ve (ona) yol göstermişti, hidâyet etmişti” demektir.

Burada Hz. Âdem’in işlediği hata sonrasında nasıl bir süreç yaşadığı hakkında kısa bir bilgi gündeme getirilmektedir.

Âyetteki اجْتَبٰي ictebâ fiili “seçmek, seçkinlerden kılmak” gibi anlamlara geldiği için, âlimlerimiz Yüce Allah’ın Hz. Âdem’i yukarıda anlatılan yasak ağaçtan yemek, isyan etmek vs. olaylardan sonra peygamber olarak görevlendirmiştir. Zaten cümlenin başındaki ثُمَّ sümme edatının verdiği “sonra” anlamı da bunu desteklemektedir. Devam eden cümlede “tevbesini kabul edip ona hidayet etmesi” de bu anlamın devamı olarak görülmüştür.(35)

Konunun ele alındığı Bakara 2/37’de Hz. Âdem’in Rabbinden bazı kelimeler öğrendiği ve sonrasında Yüce Allah’ın da onun tevbesini kabul ettiği, A‘râf 7/23’te ise Hz. Âdem’in ve eşinin kendilerine haksızlık ettikleri ve bağışlanma diledikleri beyan edilmektedir. Anlaşılan o ki, Hz. Âdem yaptığı hatayı anladıktan sonra Yüce Allah tarafından ona çeşitli bilgiler ulaşmıştı ve o bilgiler sayesinde suçunu itiraf etmiş ve Allah’a yönelerek özür beyanında bulunmuştu.

Bu süreçte ilâhî bilgilendirme devam ettiği için onun sözü edilen olaylardan önce de peygamber olduğunu söylemekte herhangi bir sakınca olmamalıdır. Halife olarak görevlendirildiği ve meleklerin bu noktadaki düşüncelerinin aktarıldığı aşamalarda da Hz. Âdem’in peygamber olduğunu kabul etmek, diğer görüşe göre çok daha doğrudur. Aksi takdirde, peygamber olmayan herhangi bir insanın yaptığı bir hatanın bu kadar kapsamlı bir şekilde vahiyde yer bulmasının hikmeti meçhul kalır.

Bütün mesele bir peygamberin peygamberlik sürecince hata yapıp yapmayacağı noktasında düğümlenmekte, ‘ısmet yani “masumluk” sıfatının risalet sürecinde her türlü faaliyeti kapsadığı kabul edilmektedir. Oysa masumluk onların vahyi tebliğindedir. Bunun dışındaki olaylarda peygamberler de hata yapabilirler. Şu farkla ki onlar bir hatayı iki kere yapmazlar; sürekli hata işlemezler ve nihayet hatasından tevbe etmeden de ölmezler. Çünkü hata üzere ölmek hatanın sünnet olarak kalmasına sebep olabilir.

Kur’ân’da peygamberlerin bu türden hatalarından örnekler verilmesinin muhtemel sebepleri, onların da insan oldukları, hata yapabildikleri, ancak hatadan dönme erdemini göstermeleri ve Yüce Allah’ın da onları affettiğini bildirmesidir. İnsanlar hatalarının bağışlanabileceğine inansınlar ve Allah’ın rahmet ve merhametinden ümit kesmesinler diye bu meseleler gündeme getirilmektedir. Ayrıca peygamberlerin bile hata yapabildiği bir dünyada diğer insanların masum olduğunu kabul etmek büyük bir yanlıştır.

ıv. Cennetten Çıkartılış ve Sonrası

قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَم۪يعًا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَاِمَّا يَاْتِيَنَّكُمْ مِنّ۪ي هُدًى فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَايَ فَلَا يَضِلُّ وَلَا يَشْقٰى “(Allah) şöyle demişti: Birbirinize düşman olarak hepiniz oradan (bahçeden) inin! Artık benden size bir hidayet geldiğinde, kim hidayetime uyarsa sapmayacak ve sıkıntı çekmeyecektir.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”;اهْبِطَا ıhbitâ emri “ikiniz de inin”; مِنْهَا minhâ emri “oradan”; جَم۪يعًا cemi‘an sözcüğü “hepiniz”; بَعْضُكُمْ ba‘duküm tamlaması “sizin bir kısmınız”; لِبَعْضٍ li ba‘dın ifadesi “bir kısmına, birbirinize”; عَدُوٌّ ‘adüvvun kelimesi “düşman”; فَاِمَّا يَاْتِيَنَّكُمْ fe immâ ye’tiyenneküm ifadesi “ve eğer size gelirse”; مِنّ۪ي minnî ifadesi “benden”; هُدًى hüden sözcüğü “herhangi bir bir rehberlik, hidâyet”;فَمَنِ اتَّبَعَ fe menittebe‘a ifadesi “ve kim de uyarsa, takip ederse”; هُدَايَ hüdâye tamlaması “benim yoluma”;فَلَا يَضِلُّ fe lâ yedıllu fiili “sapmaz”; وَلَا يَشْقٰى ve lâ yeşkâ fiili ise “sıkıntı da çekmez” demektir.

Burada nimet yurdundaki olumsuz tutumların sonucunda yaşanan akıbet gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَم۪يعًا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ “(Allah) şöyle demişti: Birbirinize düşman olarak hepiniz oradan (bahçeden) inin!” Yüce Allah, nimet yurdunda bulunan Hz. Âdem’e ve eşine yönelik olarak onları oradan çıkarma emri vermektedir.

a) Âyetteki hitap tesniye olduğu için, öncelikli muhatapların Hz. Âdem ve eşi olduğunu söylemeliyiz. Ancak Bakara 2/36, 38 ve A‘râf 7/24’te konuyla ilgili hitap cemî‘, yani “çoğul” olarak getirilmekte ve maksadın şeytan da dâhil en az üç kişi olduğu anlaşılmaktadır.

ı. Burada hitabın “tesniye” getirilmesinin muhtemel sebebi, Tâhâ 20/117. âyette dile getirilen “İblîs senin için düşmandır; sakın ha sizi cennetten çıkarmasın; sonra sıkıntı çekersiniz” hitabıdır. Yüce Allah özel olarak Hz. Âdem’i ve eşini uyarmış olmasına rağmen, şeytanın ayartmasına kapılmaları nedeniyle âyetteki zamir tesniye getirilmiş olabilir.

Fakat devam eden ifadede yer alan جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi ile بَعْضُكُمْ ba‘duküm ve يَاْتِيَنَّكُمْ ye’tiyenneküm sözcüklerindeki zamirin كُمْ küm “siz” şeklinde çoğul gelmesi, asıl maksadın şeytan da dâhil üç kişi olduğunu göstermektedir. Çeşitliliği göstermesi noktada A‘râf 7/13’te de geçtiği gibi, Yüce Allah ihbıt “in” diyerek İblîs’i cennetten kovduğunu beyan etmektedir.

ıı. Mesajın bu olduğu kanaatimizi ve delillerimizi beyan etmiş olmamıza rağmen, Ebû Müslim el-Isfehânî’nin harika bir tespitini de burada aktarmalıyız: Ona göre hitap zürriyetiyle beraber hem Hz. Âdem’edir; hem de sorumlu olan zürriyetiyle beraber İblîs’edir. Hz. Âdem ve İblîs ayrı cinsler oldukları için âyetteki hitap tesniye gelmiş, ancak maksat bu fertleri içerecek şekilde kapsamlı kılınmıştır. Sonraki cümlede ye’tiyenneküm ifadesinin küm zamiriyle çoğul getirilmesinin sebebi de budur.(36)

ııı. Zemahşerî ise maksadı bütün erkekler ve dişiler olarak anlamaktadır. Ona göre, Hz. Âdem erkeklerin, eşi de kadınların sembolü olarak kabul edilmiş, mesaj bu nedenle tensiye getirilmiştir. Sonrasındaki ye’tiyenneküm ifadesinde ise bütün insanlar kast edilmektedir.(37)

b) Âyette geçen اهْبِطَا ihbitâ emri hakkında daha doğru bir yoruma ulaşabilmek için kelimenin Kur’ân’daki kullanımlarına yakından bakmak gerekmektedir.

- Cennetten Hübût “İnme”nin Anlamı

Hz. Âdem’in, eşinin ve İblîs’in cennetten indirilmesi emri,(38) sanıldığı gibi cennetten, yani başka bir âlemden dünyaya indirilmeyi değil, bulunulan nimet ortamından daha değersiz ve problemli bir alana gönderilmek manasına gelmektedir. Bu kelime Kur’ân’da benzer anlamlarda kullanılmaktadır. Yüce Allah’a derin saygı nedeniyle yerinden yuvarlanan taş için yehbitu fiili kullanıldığı gibi,(39) Hz Nûh’un gemiden karaya çıkması için de ihbıt emri tercih edilmektedir.(40) Ayrıca İsrailoğullarının yersiz isteklerine karşılık onları bulundukları ortamdan şehre gönderirken de kullanılan kelime ihbitû emridir.(41)

Kur’ân’daki bütün kullanımlarını zikrettiğimiz hebeta kelimesi, bir âlemden başka bir âleme indirilmek veya sürgün edilmek değil de bulunulan rahat ve huzurlu bir ortamdan imkanları daha zor olan başka bir ortama gönderilmek demektir. Kısaca söylemek gerekirse hübût, gökten yere iniş değil, huzur ve refah içerikli bir mekândan, nispeten daha meşakkatli bir mekâna iniş, bir anlamda tenzili rütbe yani itibar kaybı manasına gelmektedir.

c) Âyetteki بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ “Birbirinize düşman (olarak)” ifadesindeki “düşmanlık”tan kastın ne olduğu da çok önemlidir. A‘râf 7/22 ve Tâhâ 20/117’de de geçtiği üzere, şeytan hem Hz. Âdem’in hem de eşinin düşmanı olarak tanıtılmaktadır. Dolayısıyla burada sözü edilen husus Hz. Âdem’in ve eşinin İblîs’e yönelik sergilemesi gereken olumsuz tutumdur. Nimet yurdundan çıkartılmalarına neden olmaması için Yüce Allah’ın yaptığı uyarıyı unutmalarına karşılık, artık yeni süreçte bu düşmanlığı unutmamaları gerektiği kendilerine hatırlatılmaktadır.

Konunun eşlerin birbirine yönelik boyutu ise bir fitne, yani imtihan sebebi olarak görülmelidir. Teğâbun 64/14’te şöyle bir uyarı vardır: “Ey İman edenler, eşlerinizden ve çocuklarınızdan size düşman olanlar çıkabilir; onlardan (yani düşman olanlarından) sakının.” Buradan da anlaşılıyor ki bu düşmanlık her eşin birbirine yönelik pozisyonu değildir; ancak düşmanlık ihtimali de vardır.

Birbirinin imtihanı olanlar eğer bu imtihanı kaybederlerse dostlukların düşmanlığa dönüşmesi kaçınılmaz olabilir. Âyetin Hz. Âdem ve eşi boyutunun günümüze yansıtılması bu şekilde sağlanabilir. Yoksa Hz. Âdem’in cennetten çıkartılmasına eşinin sebep olduğu, bu nedenle aralarında düşmanlık bulunduğu gibi bir yaklaşım kesinlikle doğru değildir.

2. فَاِمَّا يَاْتِيَنَّكُمْ مِنّ۪ي هُدًى فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَايَ فَلَا يَضِلُّ وَلَا يَشْقٰى “Artık benden size bir hidayet geldiğinde, kim hidayetime uyarsa sapmayacak ve sıkıntı çekmeyecektir.” Yüce Allah muhataplara katından hidâyet vesileleri geleceğini haber vermektedir. Burada sözü edilen hidâyet, Yüce Allah’ın gönderdiği her konuyla ilgili hakikatin bilgisi ve belgesidir. Bunun kapsamına peygamberlik, risalet öğretileri, deliller, vahiyler vs. girmektedir.

Artık hem insanlar hem de cinler Yüce Allah’tan gelen hidâyet öğretilerini benimsemeli ve onlara tâbi olmalıdır. İlâhî bilgilendirmelerden kasıt onların muhataplar tarafından uygulanmasıdır. Kıraat ve tilâvetten maksat nasılki anlaşılıp uygulanmak ise, hidâyet öğretilerinin gönderilmesinden kasıt da onlara tâbi olup hayatın merkezine alınmalarını sağlamaktır.

Yüce Allah’ın bu beyanına sadakat göstermenin sonucunda hidâyet prensiplerini uygulayanların hiçbir şekilde sapmayacakları, şaşkınlık içerisine girmeyecekleri ve sıkıntı çekmeyecekleri müjdelenmektedir. Tâhâ 20/117. âyette Yüce Allah’ın Hz. Âdem’e ve eşine yönelik uyarısında yer alan “sakın sizi cennetten çıkarmasın; yoksa sıkıntı çekersiniz” ifadesinin tekrarı burada görülmektedir.

Vahyin indiriliş gayesinin insana sıkıntı vermek ve hayatı zindana çevirmek olmadığı Tâhâ 20/2’de açıkça ifade edilmişti. Yüce Allah bunlarla da uyumlu olacak şekilde bütün muhatapları bilgilendirmekte ve onlara hayatın yol haritasını öğreterek vahyin prensiplerini uygulamanın insan için kurtuluş olduğunu ifade etmektedir.

Hidâyet üzere olmak doğru bir yol haritasını takip etmek demektir. Zira hidayet, Yüce Allah’ın her mahlûk için belirlediği yaratılış prensipleridir. Bu bağlamda insanın hidayeti de fıtratına uygun yaşamasıdır. Bu yüzden, doğru bir hidâyet için el-Hâdî olan Yüce Allah’ın hidâyet adını verdiği prensiplerini hayatın merkezine almak gerekmektedir. Yüce Allah’ın vahyinden başka hidâyet prensibi ve kaynağı arayanlar sadece mahçup ve mahzun olacaklardır.

Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin bir benzerini de Bakara 2/38’de zikrederek, hidâyet öğretilerine tâbi olanlar için dünyada ve âhirette hiçbir korku olmadığını ve onların üzülmeyeceklerini müjdelemektedir. Dünyada birtakım sıkıntılar çekilse de bunların geçiciliği ve mahşerdeki vaadler nedeniyle bunlar sorun olarak görülmemektedir. Zira Yüce Allah Nahl 16/97’de “iman edip sâlih amel işleyenlerin güzel bir hayat yaşayacakları” beyan edilmekte, başka âyetlerde(42) de dünya hayatı için çeşitli vaadler dile getirilmektedir.

İbn Abbâs şunu beyan etmiştir: “Yüce Allah Kur’ân’ı kıraat eden ve içindeki hükümlere tâbi olan kişinin dünyada sapıp şaşırmamasını, âhirette ise sıkıntı çekmemesini üstlenir, bunu garanti eder.”(43) Tercihini ve tavrını Yüce Allah’tan yana belirleyenler Allah’ın dostları oldukları için onların korkması ve hüznü kesinlikle söz konusu olmayacaktır.(44) Rabbimizden niyazımız odur ki, hidayeti vahyinde arayan, onu Hz. Peygamber örnekliğinde yaşayan ve ilâhî rızayı kazananlardan eylesin.

c) Vahiyden Yüz Çevirmenin Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 124-127. âyetlerinde vahyinden, yani hatırlatmalarından yüz çevirenlerin dar bir hayatı olacağını ve mahşerde de kör olarak diriltileceklerini beyan etmekte, bu durumdaki kişinin “Beni neden kör olarak dirilttin, oysa ben görüyordum” sorusuna “Âyetlerimizi görmezlikten geldin; aşırı gittin ve Rabbinin âyetlerine inanıp güvenmedin” cevabını vereceğini, ahiret azabının ise çok daha şiddetli ve kalıcı olacağını beyan etmektedir.

ı. Dar Bir Geçim ve Kör Olarak Diriltilmek

وَمَنْ اَعْرَضَ عَنْ ذِكْر۪ي فَاِنَّ لَهُ مَع۪يشَةً ضَنْكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ اَعْمٰى “Kim de benim zikrimden (Kur’an’dan) yüz çevirirse, şüphesiz ki onun için sıkıntılı bir hayat olacak ve biz onu, kıyamet günü kör olarak dirilteceğiz.”

Âyetteki وَمَنْ اَعْرَضَ ve men a‘rada ifadesi “ve her kim yüz çevirirse”; عَنْ ذِكْر۪ي ‘an zikrî tamlaması “benim hatırlatmamdan, Kur’ân’dan, beni hatırlamaktan”; فَاِنَّ لَهُ fe inne lehû ifadesi “muhakkak ki onun için vardır, onun için olacaktır”; مَع۪يشَةً ma‘îşeten sözcüğü “(şöyle) bir hayat”; ضَنْكًا danken kelimesi “sıkıntılı”;وَنَحْشُرُهُ ve nahşuruhû fiili “ve onu dirilteceğiz”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l- kıyâmeti tamlaması “kıyâmet günü”;اَعْمٰى a‘mâ sözcüğü ise “göremeyen şeklinde, kör olarak” demektir.

Burada bir önceki âyetteki uyarıya itibar etmeyenlerin nasıl bir akıbetle karşılaşacakları gündeme getirilmektedir.

1.وَمَنْ اَعْرَضَ عَنْ ذِكْر۪ي فَاِنَّ لَهُ مَع۪يشَةً ضَنْكًا “Kim de benim zikrimden (Kur’an’dan) yüz çevirirse, şüphesiz ki onun için sıkıntılı bir hayat olacak.” Buradaki ذِكْر۪ي zikrî tamlaması “benim zikrim, benim hatırlatmam” anlamına gelmektedir. Buna göre, maksat bir önceki âyette de dile getirildiği üzere “Allah’tan gelen hidâyet rehberliği”dir; yani O’nun gönderdiği prensiplerdir, vahiydir ve nihayet Kur’ân’dır. ذِكْر۪ي zikrî tamlamasının açılımı olan zikrullâh tamlaması hem “Allah’ı hatırlamak”, hem de “Allah’ın kulunu hatırlaması” şeklinde anlaşılabilir.

Yüce Allah’ın zikrinden yüz çevirenler bir taraftan Allah’ın vahyinden yüz çevirmiş oldukları gibi, diğer taraftan da Allah’ın kendilerini anmasından yüz çevirmiş olmaktadırlar. Oysa Ra‘d 13/28’de de beyan edildiği üzere, kalpler sadece ve sadece zikrullâh ile yani Allah’ı hatırlamakla huzur bulur. Esasında bu durum Yüce Allah’ın fıtrata yazdığı prensiplerle de buluşmak, onları hatırlamak anlamında son derece duyarlılık oluşturan bir hassasiyettir.

“Yüce Allah’ın gerçekleri hatırlatması” demek olan zikrullahtan yüz çevirenlerin dünyadaki durumu “dar bir hayat” olarak beyan edilmektedir. Bunun ne demek olduğunu âyeti izahın sonunda açıklamaya çalışacağız.

2. وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ اَعْمٰى “Biz onu, kıyamet günü kör olarak dirilteceğiz.” Buradaki نَحْشُرُ nahşuru fiiline “diriltip toplanma yerine getirmek” manası da verilebilir. Mahşerde kör olarak diriltilmenin biyolojik anlamda bir körlük mü, yoksa manevî bir körlük mü olduğu noktasında farklı kanaatler ileri sürülebilir. İsrâ’ 17/97’deki ‘umyen kelimesinden de delil getirerek, körlüğün bedensel olacağı yaklaşımı doğru kabul edilebilir. Hatta bir sonraki âyette dile getirilen “Neden beni kör olarak dirilttin; oysa ben daha önce görüyordum” sözleri de bunun delili olarak kabul edilebilir.

Gözlerin körlüğü “delilden yoksunluk” veya “kalbin körlüğü” olabileceği gibi,(45) “nimetten ve huzurdan yana yoksunluk” da olabilir. Nitekim onların kendi amel defterlerini okuyacakları,(46) cehennemi görecekleri(47) ve birbirlerinin görüş alanlarına girecekleri, yani birbirlerine gösterilecekleri,(48) gizliden gizliye kaçamak bakışlara sahip olacakları,(49) dahası onların gözlerinin düşük, fersiz, dermansız, ümitsiz bir halde olacağı(50) haber verilmektedir.

Buradaki maksat, kendisiyle bir hayra ve iyi bir noktaya ulaşamamaları nedeniyle, yolunu bulamayan kör gibi şaşkın bir şekilde öylece ortada kalmaları olabilir.(51) Durum böyle olunca, maksadı manevî körlük olarak anlamanın daha öncelikli olduğunu söyleyebiliriz.

- Vahiyden Yüz Çevirmenin Sonuçları

“Zikir” olan vahiyden yani Kur’ân’dan ayrılmanın çok önemli sonuçları vardır ve bu sonuçlar herkesi ilgilendirmektedir. Vahyin aydınlığında yaşayanlar Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına riayet etmiş, iman ve takvâ ehli insanlar olacakları için onlara pek çok nimet vaadedilmiştir.

Bu bağlamda “gökten ve yerden bereket kapılarının açılması”,(52) “belirlenmiş süreye kadar yaşatılmak, her lütuf sahibine lütfu arttırmak”,(53) “Allah’ın bağışlaması, bolca yağmur yağdırmak, mal ve çocuklarla desteklemek, bahçeler ve nehirler ikram etmek”(54) gibi nimetler zikredilebilir.

Bunun karşısında vahiyden uzak kalmanın veya ondan yüz çevirmenin de pek çok sonuçları olacaktır. Bu bağlamda vahiyden yüz çevirmek, en başta gaflette kalmayı tercih etmek anlamına gelir.(55) Hakikati başka yerlerde aramak, başka yolların peşine takılmak(56) gibi sonuçları da beraberinde getirir. Hakk’tan öte geriye şaşkınlık ve sapıklık kalacağı(57) yine Kur’ân’ın ortaya koyduğu gerçeklerdendir.

Vahyin yolunu takip etmemek yolsuz kalmaktır; vahyin ve dolayısıyla onun hayata yansıtıcısı olan peygamberlerin örnekliğine bağlanmamış bir hayat, değerlerden ve hakikatten yoksun bir hayattır.

Konunun genel boyutu hakkında bu kısa hatırlatmaları yaptıktan sonra, şimdi de vahiyden uzaklaşmanın sonuçları bağlamında meseleyi iki temel başlık altında ele almak istiyoruz.

1. Dünyadaki Bazı Sonuçları

- Dünyada sıkıntılı bir hayat yaşamak

Tâhâ 20/124: “Kim benim uyarımdan (vahyimden) yüz çevirirse, iyi bilsin ki onun için dar, sıkıntılı bir hayat alanı olacaktır.” Yüce Allah bu âyette vahyinden yüz çevirmeyi sıkıntıların gerekçesi olarak ilan etmektedir. Âyette yer alan zikr kelimesinin “vahiy”, yani “Kur’ân” anlamına geldiği Tâhâ sûresinin 113-114. âyetlerinden de açıkça anlaşılmaktadır.

Âyette geçenمَع۪يشَةً ضَنْكًا ma‘îşeten danken tamlaması, sadece ekonomik daralmayı değil, hayatın her alanındaki daralmaları ve çekilen çeşitli sıkıntıları içermektedir. Dahası, önceki âyetlerde Hz. Âdem’in kıssası anlatılırken unutmasından ve bunun sonucunda nimet yurdundan çıkartılmasından söz edilmekteydi. Demek ki Yüce Allah’ın prensiplerinden yüz çevirenler sıkıntılarla yüzleşmek zorunda kalabilirler.

İşte Hz. Âdem ve eşi de bunu yaşamış ve şeytanın saptırmasına alet olunca çok daha zor bir hayatın içerisinde gönderilmişlerdi. Vahiyden yüz çevirmenin sonucunda da böyle şeylerin yaşanabileceğini akıldan çıkarmamalı, âyetin güne dair mesajlarının böyle anlaşılması gerektiği noktasında bir hatırlatma yapıldığı unutulmamalıdır.

Bu arada şu hususu belirtelim ki, hayatta çekilen sıkıntıların hepsi bir şeylerin sonucu olmak zorunda değildir. Bazı sıkıntılar insanın derece elde etmesini sağlamaya yönelik imtihanlar olarak da gerçekleşebilir. Sâlih insanların ve özellikle peygamberlerin başına gelenler bu cümleden kabul edilmelidir. Bu istisnaları unutmamak kaydıyla, genel olarak başa gelen sıkıntıların birer sebebinin bulunduğu ve insanların kendi iradeleriyle tercihlerinin bu noktada etkin olduğu anlaşılmaktadır.

Vahiyden yüz çevirmenin insana vereceği “dar hayat”ı, insanın bakış açısını körleştirmesi olarak da düşünebiliriz. Vahiyden beslenmeyen bakışlar, ışığını vahiyden almayan yaklaşımlar insanı gitgide körleştirir; apaçık hakikatleri görmez hale getirebilir. Bu nedenledir ki Hz. Peygamber “Mü’minin ferasetine karşı duyarlı olun; çünkü o Allah’ın nuruyla bakar” buyurmuştur.(58) “Allah’ın nuru”, bir ismi de nûr(59) olan “Kur’ân’dır, vahiydir.” Vahyin aydınlığında bakanlar hakikati görürler; ondan yüz çevirenler ise dar, sığ ve ufuksuz bir bakışın mahkümu olurlar. Bu yüzden, mahşer şartlarında manevî “kör” olarak haşredilirler.

- Şeytan ile arkadaş kılınmak

Zuhruf 43/36: “Kim Rahmân’ın öğüdünden uzak yaşarsa ona bir tür şeytan musallat ederiz de kendisi ondan hiç ayrılmaz olur.” Buradan anlaşılıyor ki, şeytanın insana musallat kılınması bir sonuçtur; sebebi ise vahiyden yüz çevirmektir. Şeytan ile arkadaş kılınan insanlar ve dolayısıyla şeytanlar insanları yoldan çıkarırlar ve üstelik kendilerini doğru yol üzerinde sanırlar.(60)

Şeytanların kimlere gönderildiği sorusunun cevaplarından birisi Meryem 19/83’tedir: “Küfrü tabiat haline getirenlerin üzerlerine şeytanları gönderdiğimizi görmez misin?” Bu âyetten de açıkça anlaşıldığı üzere, kâfirlikte karar kılanlar şeytanlarla buluşturulmaktadır.

Bir anlamda şunu söyleyebiliriz: Kişi saptıktan sonra şeytanlarla buluşturulmaktadır; yoksa sapma eylemini sadece şeytanlara nispet etmek doğru değildir. Nitekim İbrahim 14/22’de şeytan kendisini suçlayacak olan insanlara yönelik olarak bir suçunun olmadığını söyleyecektir. Hakk’ın gerçek çağrısına karşılık, yaptığı sahte davete insanların hemen kandığını, dolayısıyla bu insanların kendisini kınamaya haklarının olmadığını söylemiş olacaktır.

Şeytanın aldatma girişimlerinin insan tarafından olumlu karşılık bulmasının sonunda, artık şeytan tarafından garantide görülmüş oldukları için, şeytanın ilgili kişileri terk edeceği de Kur’ân’da haber verilen hususlardandır.(61)

Hayatın sıkıntılı yaşanması ve Şeytan ile arkadaşlık bir anlamda bu noktada söylenebilecek bütün sözleri içermektedir. Bu nedenle, vahiyden yüz çevirmenin dünyadaki sonuçları hakkında daha fazla ayrıntıya girmeye gerek olmadığını düşünmekteyiz.

2. Âhiretteki Bazı Sonuçları

- Hz. Peygamber’in şikâyetine konu olmak

Kur’ân’dan yüz çevirmek, ondan hicret etmek demektir. Hz. Peygamber’in mahşerde ümmetinden bu nedenle şikâyet edeceğini yine Kur’ân haber vermektedir: “Rasûl demiş olacak ki, Yâ Rabbî! Benim kavmim bu Kur’ân’ı yalnız bıraktılar.”(62) Âyetteki şikâyetin mahşerde gerçekleşeceği kesindir. Çünkü Furkân sûresinin 22. âyetinden 30. âyetine kadar olan konu kıyâmet ve mahşerle ilgilidir.

Bu âyette şikâyete konu edilenler, sanıldığı gibi müşriklerden ibaret değildir. Maksat sadece müşrikler olsaydı “terk edilmiş olmak” anlamındaki metrûk kelimesi kullanılırdı. Mehcûr veya hicret kelimesi “geri dönmek üzere gitmek, hatta geri gelmek için gitmek, aklı geride kalmak” gibi anlamları içermektedir. Buradan anlaşılıyor ki, Kur’ân’dan hicret etmek, birlikte olmasına rağmen onunla gereği gibi iletişim halinde bulunmayı istememek veya bunu başaramamak demektir.

Furkân 25/52’de nehcûr sözcüğünün özellikle seçilme nedeni, Kur’ân ile de Kur’ânsız da yapamayanların dikkatini çekmek olabilir. Nitekim İbn Teymiye’nin isabetle belirttiği gibi, Kur’ân’ı hiç okumayanlar, okuyup anlamayanlar ve okuyup anlamasına rağmen onu yaşamayanlar Kur’ân’dan hicret etmiş sayılırlar.(63) Müşriklerin Kur’ân’dan uzaklaşmaları anlaşılabilir bir durumdur; çünkü onu kabul etmiyorlardı. Ancak müminlerin Kur’ân’dan hicreti tam bir felâkettir, yürek yangınıdır. Bu tutumdan derhal vazgeçmeliyiz. Sözün özü şudur: “Kur’ân’dan değil, Kur’ân’a hicret etmeliyiz.”

İşte Kur’ân’dan yüz çevirmenin en önemli görüntüsü Kur’ân’a inananların ondan yararlanmamaları, ona hak ettiği konumu uygun görmemeleri ve gönderiliş gayesini anlamamış olmalarıdır. Yanıbaşlarında olmasına rağmen Kur’ân ile olması gerektiği gibi iletişim kurmamaları Kur’ân’dan yüz çevirmeleri anlamına gelir. Onu hayatın merkezine yerleştirmeyen, dinî bilincin oluşmasında onu referans almayan, dine kaynaklık etme noktasında ilk sırayı ona vermeyen kişiler de ondan yüz çevirdiklerini unutmamalıdır.

- Mahşerde kör olarak diriltilmek

Tâhâ 20/124: “(Zikrimden yüz çevirenleri) Kıyâmet Günü kör olarak haşr edeceğiz.” Bu cümlede vahiyden uzak yaşamanın âhirete yönelik ilk sonucu verilmekte ve bunun nimetlerden mahrumiyet şeklinde gerçekleşeceği beyan edilmektedir. Âyetteki “körlük” ifadesi bir süre körlük anlamına gelebileceği gibi, ödüllerden veya huzurdan yoksunluk olarak da yorumlanabilir.

- Azapta unutulmak

Tâhâ 20/125-126: “O kişi şöyle diyecek: Ey Rabbim, niçin beni kör olarak dirilttin; oysa ben daha önce (dünyada) gören biriydim.” Bu ifadelerin karşılığında Yüce Allah söz konusu kişiye şu cevabı verecektir: “Doğrudur (ancak böyle gerekiyordu). Sana bizim ayetlerimiz ulaşmıştı, fakat sen onları unutmuştun; sonuçta bugün de sen (azapta) unutulacaksın.” Dünya hayatında Yüce Allah’ın âyetlerini unutmanın veya onlara karşı mesafeli durmanın ya da onları bütünüyle terk etmenin sonucu mahşerde azapta unutulmak, orada terk edilmek şeklinde belirlenmektedir.

- Derin pişmanlıklara neden olmak

Zuhruf 43/38: “En sonunda çıkıp huzurumuza geldiği zaman (şeytana) der ki: Âh, ne olaydı, keşke benimle senin aranda iki doğu kadar uzaklık bulunsaydı! Sen ne kötü bir arkadaşmışsın!” İşte bu itiraf mahşerde yaşanacak derin ıstırabın bir ifadesidir. Ancak bu itiraf, sonucu hiçbir şekilde değiştiremeyecek ve sapan da saptıran da azapta kalacaktır.(64)

Dünya hayatında vahye karşı tavır takınanlar, dünyada dar ve sıkıntılı bir hayat yaşayacakları gibi, âhirette de aynı türden zor bir azaba çarptırılacaklardır. Tarihin her döneminde bu türden yanlışlıklar içerisinde bulunanlar, zor, sıkıntılı, acı veren, zorluğu ve şiddeti gittikçe artan bir azapla karşılaşacaklarını bilmelidirler. İşte bu âyet, indirildiği dönemde başta Hz. Peygamber olmak üzere diğer müminleri motive ettiği gibi, günümüzde ve kıyâmete kadar da bütün müminlere moral verilmesini amaçlamakta, onları bu bilgilerle müjdelemekte, ayrıca inkârcı nankörleri de korkutmayı hedeflemektedir.

Vahiyden yüz çevirmenin dünyada ve âhiretteki birtakım sonuçlarını bu şekilde hatırlattıktan sonra, şimdi yeniden mahşer şartlarındaki konuşmalarla ilgili âyetlere devam etmek istiyoruz.

ıı. İki Cezanın Üç Nedeni

قَالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَن۪يٓ اَعْمٰى وَقَدْ كُنْتُ بَص۪يرًا قَالَ كَذٰلِكَ اَتَتْكَ اٰيَاتُنَا فَنَس۪يتَهَا وَكَذٰلِكَ الْيَوْمَ تُنْسٰى وَكَذٰلِكَ نَجْز۪ي مَنْ اَسْرَفَ وَلَمْ يُؤْمِنْ بِاٰيَاتِ رَبِّه۪ وَلَعَذَابُ الْاٰخِرَةِ اَشَدُّ وَاَبْقٰى “(Bu kişi), ‘Rabbim! Beni neden kör olarak dirilttin? (Oysa) ben gören biriydim.’ diyecektir. (Allah) şöyle buyurmuş (olacak)tır: ‘İşte bu şekilde sana ayetlerimiz gelmişti de sen onları unutmuştun. Bugün sen de aynı şekilde unutulacaksın!’ Haddi aşanları ve Rabbinin ayetlerine inanmamış olanları işte böyle cezalandıracağız. Ahiret azabı ise elbette daha şiddetlidir ve daha kalıcıdır.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “demiş (olacak ki)”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”;لِمَ حَشَرْتَن۪ي lime haşertenî sorusu “neden beni dirilttin”; اَعْمٰى a‘mâ sözcüğü “kör olarak”; وَقَدْ كُنْتُ ve kad küntü fiili “(hâlbuki) ben (şöyle) idim”; بَص۪يرًا basîran kelimesi “gören(dim), görüyordum”; قَالَ kâle fiili “demiş (olacak ki)”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böylece”; اَتَتْكَ etetke fiili “sana gelmişti”; اٰيَاتُنَا âyâtünâ tamlaması “bizim âyetlerimiz”;فَنَس۪يتَهَا fe nesîtehâ fiili “sen onları unutmuştun”;وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte böylece”; الْيَوْمَ el-yevme sözcüğü “bugün”; تُنْسٰى tünsâ edilgen fiili “sen de unutulacaksın”;وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte böylece”; نَجْز۪ي neczî fiili “karşılık vereceğiz, cezalandıracağız”; مَنْ اَسْرَفَ men esrafe ifadesi “haddi aşan(lar)a, sınırı aşmış (olanlara)”;وَلَمْ يُؤْمِنْ ve lem yü’min fiili “ve iman etmemiş (olanlara)”; بِاٰيَاتِ رَبِّه۪ biâyâti rabbihî tamlaması “kendisinin Rabbinin âyetlerine, Rabbinin delillerine”;وَلَعَذَابُ الْاٰخِرَةِ ve le ‘azâbü’l-âhirati tamlaması “ve elbette âhiret azabı”; اَشَدُّ eşeddü kelimesi “daha şiddetli(dir), en şiddetli(dir)”; وَاَبْقٰى ve ebkâ sözcüğü ise “ve en kalıcı olan(dır),” demektir.

Burada vahiyden yüz çeviren kişinin mahşerde dile getireceği bir soru ve Yüce Allah’ın ona bunun sebebinin neler olduğundan oluşan cevabı gündeme getirilmektedir.

Bu âyetlerde geçen kâle, haşerte, küntü, etetke ve nesîte fiillerinin “geçmiş zaman” kalıbında getirilme sebebi, bu konuşmanın mutlak surette gerçekleşecek olmasıdır. Fiiller geçmiş zaman kalıbında olsalar da olay gelecek zamanla ilgilidir. İleride meydana gelmesi kesin olan olaylar için geçmiş zaman kullanımı bir Kur’ân üslubudur.

1. قَالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَن۪يٓ اَعْمٰى وَقَدْ كُنْتُ بَص۪يرًا “(Bu kişi), ‘Rabbim! Beni neden kör olarak dirilttin? (Oysa) ben gören biriydim.’ diyecektir.” Yüce Allah Kıyâmet gününde cehennemlik olan insanları dirilttikten sonra kendilerinin “kör” olacağını haber vermekte, böyle diriltilen kişinin de âyetteki soruyu soracağını bildirmektedir.

“Görürken neden kör oldum?” sorusu mahşerdeki körlüğün mahşer şartlarına göre bedensel/fiziksel olduğu görüşünü desteklemektedir.(65) Ancak İmâm Mücâhid bunun delilden yoksunluk olduğu kanaatindedir.(66) Nitekim devam eden âyetlerde konunun böyle de anlaşılabileceğine dair önemli bir boyutu gündeme getirilmektedir.

Dünya şartlarında önlerinde bulunmasına rağmen vahye dikkat etmemeleri, onu hesaba katmamaları ve hakikati görmezlikten gelmeleri eleştiri konusu edilince, buradaki körlüğün de iyilik ve huzur görmemek şeklinde anlaşılması diğer görüşe göre biraz daha öncelik kazanmaktadır. Sözün özü şudur: Dünyada vahye itibar etmeyip kör davrananlar mahşerde iyilik yüzü görmeyeceklerdir.

Âlimlerimiz tarafından dile getirilen her iki görüşün de doğru olduğunu beyan ederek, Yüce Allah’ın bu kişiye nasıl cevap vereceğini ortaya koyan âyetlere geçelim.

2. قَالَ كَذٰلِكَ اَتَتْكَ اٰيَاتُنَا فَنَس۪يتَهَا وَكَذٰلِكَ الْيَوْمَ تُنْسٰى “(Allah) şöyle buyurmuş (olacak)tır: İşte bu şekilde sana ayetlerimiz gelmişti de sen onları unutmuştun. Bugün sen de aynı şekilde unutulacaksın!” Bu âyette “neden kör olarak diriltildiğini” soran kişiye cevap verilmekte ve vahye karşı duyarsızlığı “ilk” gerekçe olarak sunulmaktadır. Âyetin bu kısmıyla ilgili üç nokta üzerinde duracağız:

a) Âyetteki ilk كَذٰلِكَ kezâlike kelimesine “işte böyle”, “işte”, “aynı şekilde”, “haklısın”, “böyle gerekiyordu”, “sebebi şu” gibi anlamlar verilebilir. Ayrıca bu âyetteki kâle, etetke ve nesîte fiillerinin geçmiş zaman kalıbında getirilme sebebi, önceki âyette olduğu gibi bu konuşmanın mutlak surette gerçekleşecek olması nedeniyledir. Bu âyette “neden kör olarak diriltildiğini” soran kişiye cevap verilmekte ve vahye karşı duyarsızlığı gerekçe olarak sunulmaktadır.

b) اَتَتْكَ اٰيَاتُنَا فَنَس۪يتَهَا “Sana âyetlerimiz gelmişti de sen onları unutmuştun.” Dünya hayatında Allah’ın âyetleri kendisine gelmesine ve ona tebliğ edilmiş olmasına rağmen, bu insan tipinin âyetlere karşı ilgisiz davrandığı, onları görmezlikten geldiği, onları dikkate değer bulmadığı, dolayısıyla dikkate almadığı ve onlara karşı ilgi göstermediği kendisine hatırlatılacaktır.

Bu cümlede verilmek istenen mesajın bir boyutu da Furkân 25/30’daki “Kur’ân’ı mehcûr bırakmak”la ilgilidir ve bu şekildeki ilgisizlik mahşerde Hz. Peygamber’in şikâyetine konu olacaktır. Vahyi unutmak onu hayatına katmamak demektir. Tâhâ 20/123. âyette beyan edildiği üzere Yüce Allah’tan gelen hidayet öğretilerine tâbi olmamak bu anlamda onu unutmak manasına gelmektedir.

Âyetleri unutmak, aynı zamanda âyetlerin verdiği mesajlarla ilgilenmemek manasına da geldiği için, bu tür insanların dolaylı olarak âhirete ve oradaki sorgulanmaya da inanmadıkları beyan edilebilir. Gerçi bazı Mekkeli müşrikler “eğer âhiret varsa orada buradan daha hayırlı sonuçlar beklediklerini”(67) iddia etseler de mahşer onların değil, Yüce Allah’ın dilediği gibi şekillendireceği ve hak edene hakkını vereceği bir mekân olacaktır.(68) Dolayısıyla içeriğini kendilerinin belirlediği bir âhiret inancı Yüce Allah’ın tanıttığı âhireti karşılamamaktadır.

c) وَكَذٰلِكَ الْيَوْمَ تُنْسٰى “Bugün sen de aynı şekilde unutulacaksın!” Dünyada vahyi hayatına katmayıp onu dışlayanlar, hayatı onsuz kabul edip yaşayanlar mahşerde onun diliyle vaadedilen güzelliklerden mahrum bırakılacaklardır. Vahyi unutanlar unutulmaya terk edileceklerdir. Dünyada vahyi unutmanın karşılığı mahşerde kör olmak ve azapta unutulmak şeklinde tecelli edecektir.

A‘râf 7/51’de “mahşerdeki karşılaşmayı unutanların orada ateşte unutulacağı” beyan edilmektedir. Ayrıca Haşr 59/19’da dünya hayatında Yüce Allah’ı unutanlara Yüce Allah’ın da kendilerini unutturacağı haber verilmektedir. Mahşerdeki karşılıklar dünyadaki tercihlerin sonucudur. İnsanların azapta unutulması “sonuç”tur; bunun “sebebi” ise onların dünyada hakikati unutmuş ve dikkate almamış olmalarıdır. Yüce Allah hiç kimseye haksızlık etmeyecek, kişiler kendi yaptıklarının karşılığını bulmuş olacaklardır.

3. وَلَعَذَابُ الْاٰخِرَةِ اَشَدُّ وَاَبْقٰى وَكَذٰلِكَ نَجْز۪ي مَنْ اَسْرَفَ وَلَمْ يُؤْمِنْ بِاٰيَاتِ رَبِّه۪ “Haddi aşanları ve Rabbinin ayetlerine inanmamış olanları işte böyle cezalandıracağız. Ahiret azabı ise elbette daha şiddetlidir ve daha kalıcıdır.” Yüce Allah, Kıyâmet Günü bazı insanları neden kör olarak dirilteceğinin “ikinci” gerekçesini de bu âyette vermektedir ki bu bağlamda “israf etmek” ve “Rabbinin âyetlerine inanıp güvenmemek” zikredilmektedir.

a) وَكَذٰلِكَ نَجْز۪ي مَنْ اَسْرَفَ “Haddi aşanları işte böyle cezalandıracağız.” Genelde bilinen anlamıyla israf, bir malı gereksiz yere veya boşa harcamaya denir. Bununla da bağlantılı olarak israf etmek insanın ömrünü yanlış bir yolda veya boşuna tüketmesi demektir. “İsraf” bir anlamda haddini, sınırını aşmak demektir. Vahyi kabul etmemek ona karşı israftır; onu dikkate almamak, ona verilmesi gereken değeri vermemektir.

İsraf, sınırı aşmak manasıyla düşünüldüğünde insan için sınır Yüce Allah’ın “dur” dediği yerde durmasıdır. Oysa vahye itibar etmeyenler bu ilâhî buyruğa aldırış etmeyip, onu hesaba katmayan ve kendi bildiklerini satanlardır. İsrafın başı, bir insanın yaratılış gayesini ve hayatın Yüce Allah’a adanması gerektiğini bilmemesidir. Hayatın Allah’a adanması gerektiğini unutanlar hayatlarını israf edenlerdir. Bu yönüyle insanların azapta unutulmasının sebeplerinden birisi de israf olarak belirlenmiştir.

b) وَلَمْ يُؤْمِنْ بِاٰيَاتِ رَبِّه۪ “Rabbinin âyetlerine inanıp güvenmemiş olanları.” Bu âyette sözü edilen diğer bir husus ise, söz konusu insanların “Yüce Allah’ın âyetlerine inanıp güvenmemeleri”dir. Buradaki iman güvene dayalı bir kabuldür. Allah’a inananlar inandıkları oranda Allah’a güvenselerdi O’nun gönderdiği vahye itibar edecek ve hayat yollarını ona uygun şekillendireceklerdi.

Vahyi hayatın merkezine alacak, sıkıntılı dönemlerde zikzak çizmeyeceklerdi. Vahiyden yüz çeviren bu insanlar Yüce Allah’ın âyetlerini unutmuş, hayatı başka beklentiler uğrunda yaşamış ve nihayet Allah’ın prensiplerine inanıp güvene dayanmayan bir tercihte bulunmuşlardı. Böyle bir davranış sergileyenler elbette mahşer şartlarında kör olarak unutulacaklardır.

c) وَلَعَذَابُ الْاٰخِرَةِ اَشَدُّ وَاَبْقٰى “Ahiret azabı ise elbette daha şiddetli ve daha kalıcıdır.” Yüce Allah, bu cümlede mahşerde kör olarak diriltilmenin aslında çok daha ileri düzeyde bir sonuca doğru gittiğini ve çok daha korkunç bir akıbetin söz konusu kişileri beklediği mesajını vermektedir. Âhiret azabı çok daha şiddetli ve kalıcıdır.

Yüce Allah, dünya azabına göre âhiret azabına “en büyük azap” veya “en şiddetli azap” adını vermektedir.(69) Fecr 89/25-26’da da yer aldığı üzere, Yüce Allah’ın yaptığı azabı kimse yapamaz; vurduğu bağı da hiç kimse vuramaz. İşte, en büyük ve en şiddetli azabın başka bir ifadesi olan bu âyette insanlar ve özellikle suçlular, âhiret azabına karşı daha dikkatli davranmaya çağırılmaktadırlar. Dünyada yaşanan sıkıntılar ne kadar ağır olursa olsun, âhirette yaşanacak azaptan kesinlikle daha hafiftirler. Bu itibarla, bu hayattakilere bakarak âhiret âlemindeki azabı hesaba katmamak, aldanmanın en büyüğünü oluşturmaktadır.

Bu âyetlerin verdiği mesajı kısaca şöyle ifade edebiliriz: Vahye karşı olmanın veya ilgisiz davranmanın sonu dünyada bazen maddî, bazen de manevî/rûhî sıkıntıdır; âhirette ise kör olarak diriltilmektir; derin bir mahrumiyet içinde kalmaktır; şiddetli ve kalıcı bir azapta unutulmaktır.

Rabbimiz bizi ve mümin kardeşlerimizi bu korkunç akıbetten muhafaza buyursun.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XXII, 123-124.
• 2 - Bakara 2/35; A‘râf 7/19.
  • Bakara 2/35 A‘râf 7/19
• 3 - A‘râf 7/172; Rûm 30/30; Hucürât 49/7; Şems 91/8-9. 4 - Fâtır 35/6; Yâsîn 36/60-62. 5 - Mâide 5/1; Ra‘d 13/20. 6 - Bakara 2/27; Ra‘d 13/25.
  • A‘râf 7/172 Rûm 30/30 Hucurât 49/7 Şems 91/9 Fâtır 35/6 Yâsîn 36/62 Mâide 5/1 Ra‘d 13/20 Bakara 2/27 Ra‘d 13/25
• 7 - Râzî, age., XXII, 124. 8 - Bakara 2/37; A‘râf 7/23.
  • Bakara 2/37 A‘râf 7/23
• 9 - Semerkandî, age., II, 432. 10 - Semerkandî, age., II, 432; Taberî, age., XVI, 220.
• 11 - Bakara 2/34; A‘râf 7/11; Hıcr 15/31; İsrâ’ 17/61; Kehf 18/50; Tâhâ 20/116; Sâd 38/74. 12 - En‘âm 6/61; Nahl 16/50; Enbiyâ’ 21/27; Tahrîm 66/6.
  • Bakara 2/34 A‘râf 7/11 Hicr 15/31 İsrâ 17/61 Kehf 18/50 Tâhâ 20/116 Sâd 38/74 En‘âm 6/61 Nahl 16/50 Enbiyâ 21/27 Tahrîm 66/6
• 13 - Ra‘d 13/15; Nahl 16/48, 49; Hacc 22/18; İnşikâk 84/21.
  • Ra‘d 13/15 Nahl 16/48 Nahl 16/49 Hacc 22/18 İnşikâk 84/21
• 14 - Bakara 2/34; Âl-i İmrân 3/43; A‘râf 7/11, 206; Ra‘d 13/15; Hıcr 15/33; Nahl 16/49; İsrâ’ 17/61; Kehf 18/50; Tâhâ 20/116; Hacc 22/18; Furkân 25/60; Neml 27/24, 25; Sâd 38/75; Fussılet 41/37; Necm 53/62; İnsân 76/26. 15 - Âl-i İmrân 3/113; Nisâ’ 4/102; A‘râf 7/12; Hacc 22/77; Rahmân 55/6; İnşikâk 84/21; ‘Alak 96/19.
  • Bakara 2/34 Âl-i İmrân 3/43 A‘râf 7/11 A‘râf 7/206 Ra‘d 13/15 Hicr 15/33 Nahl 16/49 İsrâ 17/61 Kehf 18/50 Tâhâ 20/116 Hacc 22/18 Furkân 25/60 Neml 27/24 Neml 27/25 Sâd 38/75 Fussilet 41/37 Necm 53/62 İnsân 76/26 Âl-i İmrân 3/113 Nisâ 4/102 A‘râf 7/12 Hacc 22/77 Rahmân 55/6 İnşikâk 84/21 ‘Alak 96/19
• 16 - İsrâ’ 17/70. 17 - İsrâ’ 17/70. 18 - Tîn 95/4. 19 - İbrâhim 14/32-33; Nahl 16/12-14; Hacc 22/65; Lokmân 31/20; Câsiye 45/12-13. 20 - Tîn 95/5.
  • İsrâ 17/70 İsrâ 17/70 Tîn 95/4 İbrâhîm 14/33 Nahl 16/14 Hacc 22/65 Lokmân 31/20 Câsiye 45/13 Tîn 95/5
• 21 - Bakara 2/34; A‘râf 7/11; Hıcr 15/31; İsrâ’ 17/61; Kehf 18/50; Tâhâ 20/116; Sâd 38/74.
  • Bakara 2/34 A‘râf 7/11 Hicr 15/31 İsrâ 17/61 Kehf 18/50 Tâhâ 20/116 Sâd 38/74
• 22 - A‘râf 7/12; Hıcr 15/27, Sâd 38/76; Rahmân 55/15.
  • A‘râf 7/12 A‘râf 7/12 Hicr 15/27 Sâd 38/76 Rahmân 55/15
• 23 - Bakara 2/34. 24 - A‘râf 7/12; Hıcr 15/33; İsrâ’ 17/61-62; Sâd 38/76.
  • Bakara 2/34 A‘râf 7/12 Hicr 15/33 İsrâ 17/62 Sâd 38/76
• 25 - Hıcr 15/42; İsrâ’ 17/65. 26 - A‘râf 7/17; Sâd 38/83. 27 - İbrâhim 14/22. 28 - Meryem 19/83. 29 - Zuhruf 43/36.
  • Hicr 15/42 İsrâ 17/65 A‘râf 7/17 Sâd 38/83 İbrâhîm 14/22 Meryem 19/83 Zuhruf 43/36
• 30 - A‘râf 7/20; Tâhâ 20/120; Kâf 50/16; Nâs 114/4, 5.
  • A‘râf 7/20 Tâhâ 20/120 Kâf 50/16 Nâs 114/4 Nâs 114/5
• 31 - Bayraklı, age., VII, 92. 32 - Bakara 2/174; Nisâ’ 4/10. 33 - Nisâ’ 4/29. 34 - Mutaffifûn 83/14.
  • Bakara 2/174 Nisâ 4/10 Nisâ 4/29 Mutaffifîn 83/14
• 35 - Semerkandî, age., II, 432-433; Taberî, age., XVI, 224.
• 36 - Râzî, age., XXII, 129-130.
• 37 - Zemahşerî, age., III, 92. 38 - Bakara 2/36, 38; A‘râf 7/13, 24; Tâhâ 20/123. 39 - Bakara 2/74. 40 - Hûd 11/48. 41 - Bakara 2/61.
  • Bakara 2/36 Bakara 2/38 A‘râf 7/13 A‘râf 7/24 Tâhâ 20/123 Bakara 2/74 Hûd 11/48 Bakara 2/61
• 42 - Mâide 5/66; A‘râf 7/96; Nûh 71/10-12; Cinn 72/16. 43 - Taberî, age., XVI, 225; Zemahşerî, age., III, 92. 44 - Yûnus 10/62.
  • Mâide 5/66 A‘râf 7/96 Nûh 71/12 Cinn 72/16 Yûnus 10/62
• 45 - Semerkandî, age., II, 433; Taberî, age., XVI, 228. 46 - Hâkka 69/25. 47 - Nâzi‘ât 79/36. 48 - Me‘âric 70/11. 49 - Şûrâ 42/45. 50 - İbrâhim 14/42; Kalem 68/43; Me‘âric 70/44. 51 - Râzî, age., XXII, 131.
  • Hâkka 69/25 Nâzi‘ât 79/36 Me‘âric 70/11 Şûrâ 42/45 İbrâhîm 14/42 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44
• 52 - A‘râf 7/96. 53 - Hûd 11/3. 54 - Nûh 71/10-12. 55 - Yâsîn 36/6. 56 - En‘âm 6/153. 57 - Yûnus 10/32.
  • A‘râf 7/96 Hûd 11/3 Nûh 71/12 Yâsîn 36/6 En‘âm 6/153 Yûnus 10/32
• 58 - Tirmizî, Tefsîru’l-Kur’ân, 15; Suyûtî, el-Câmi‘u’s-Sağîr, I, 24. 59 - Mâide 5/15; Şûrâ 42/52. 60 - Zuhruf 43/37.
  • Mâide 5/15 Şûrâ 42/52 Zuhruf 43/37
• 61 - Enfâl 8/48; İbrahim 14/22; Haşr 59/16.
  • Enfâl 8/48 İbrâhîm 14/22 Haşr 59/16
• 62 - Furkân 25/30.
  • Furkân 25/30
• 63 - Muhammed Ali e-Sâbûnî, et-Tibyân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut, 1985, s. 10.
• 64 - Zuhruf 43/39.
  • Zuhruf 43/39
• 65 - Semerkandî, age., II, 433; Taberî, age., XVI, 229. 66 - Semerkandî, age., II, 433; Taberî, age., XVI, 229.
• 67 - Kehf 18/36; Fussılet 41/50. 68 - Câsiye 45/21; Kalem 68/35.
  • Kehf 18/36 Fussilet 41/50 Câsiye 45/21 Kalem 68/35
• 69 - Ra‘d 13/34; Tâhâ 20/127; Hacc 22/2; Secde 32/21; Zümer 39/26; Kalem 68/33.
  • Ra‘d 13/34 Tâhâ 20/127 Hacc 22/2 Secde 32/21 Zümer 39/26 Kalem 68/33