Duhân Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 59 âyetten oluşan, adını 10. âyette yer alan ve “duman” anlamındaki دُخَان dühân kelimesinden alan Dühân sûresi, inişe göre 84, resmî sıralamada ise 44. sûredir.

Dühân sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Zuhruf sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “başlangıç harflerinin hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Zuhruf 1; Dühân 1); “vahyin indiriliş gayesi” (Zuhruf 3; Dühân 4-6); “Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığı” (Zuhruf 81, 84-85; Dühân 7-8); “inkârcıların dünyevi sıkıntıların giderilmesi durumunda verdikleri sözlerden dönmeleri” (Zuhruf 49-50; Dühân 12-13); “Firavun’un muhataplarıyla ilişkisi, İsrailoğullarının durumu” (Zuhruf 51-54; Dühân 17-18, 30-33); “cennetliklere ve cehennemliklere yönelik bilgilendirmeler” (Zuhruf 71-75; Dühân 43-55) gibi konularda ortak mesajlar içermektedir.

Dühân sûresi, mukatta‘a harfleri, vahyin apaçık oluşu, indiriliş amacı, Yüce Allah’ın mutlak kudreti ve bütün insanların Rabbi olduğu, inkârcıların azabın kaldırılması durumunda eski inkarcılıklarına ve alaycılıklarına geri döndükleri, buna karşılık Yüce Allah’ın çok güçlü bir şekilde kendilerinden intikam aldığı ifade edilmektedir.

17. âyetten itibaren, daha önceki nesiller içinde yaşamış olan Firavun’un kendisine gelen elçilere nasıl davrandığı, onların tekliflerini nasıl reddettiği, bunun sonrasında Yüce Allah’ın müminleri kurtarmak ve geride kalan azgınları cezalandırmak üzere denizde boğduğu, geride çok değerli şeyleri bıraktıkları hatırlatılmaktadır.

30. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın İsrailoğullarını Firavun’un şiddetli azabından koruduğu, sonrasında onların da tıpkı başka inkârcılar gibi âhiret hayatını inkâr ettikleri bildirilmekte, Tübba‘ halkının ve benzerlerinin de benzer sebeplerle helak edildiği özellikle hatırlatılmaktadır.

38. âyetten itibaren, kâinatın oyun olsun diye yaratılmadığı, her bir şeyin mutlak surette bir yaratılış amacının bulunduğu, fakat insanların çoğunun bunu bilmediği, mahşerde insanların birbirlerine hiçbir yararının bulunamayacağı, Yüce Allah’ın merhamet ettikleri hariç kendilerine asla yardım edilmeyeceği haber verilmektedir.

43. âyetten itibaren, cehennemde azabın menüsü hakkında bilgi verilmekte, zakkum ağacından söz edilmekte, onların ateşin ortasına savrulacağı, oysa dünya hayatında itibarlı biri olduğunun kendilerine hatırlatılacağı ifade edilmektedir. Buna karşılık, muttakilere de çeşitli ödüller verileceği, orada hiçbir şekilde ölüm tatmayacakları, azaptan korunmuş olacakları beyan edilmektedir.

58. âyette Kur’ân’ın muhataplar gerçekleri hatırlasınlar diye Hz. Peygamber’in diline kolaylaştırıldığı, bunu inkâr edenlerin feci akıbetinin gözetilmesi gerektiğine dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 34-50. âyetlerinde müşriklerin ahireti inkarlarını, önceki nesiller içinde Tübba‘ kavmi gibi çok daha güçlü olanları helak edişini, kainatı bir anlam için yarattığını, mahşerde inkarcıların yaşayacağı felaketleri, cehennemdeki korkunç azapla ilgili detayları ve muhataplara yönelik kıyama ifadelerini dile getirmektedir.

a) Mekkeli Müşriklerin Alaycılıkları

Yüce Allah, sûrenin 34-39. âyetlerinde Mekkeli müşriklerin “İlk ölümümüzden başka bir şey yoktur. Biz hiçbir şekilde diriltilecek de değiliz. Doğru söylüyorsanız, atalarımızı getirin (de görelim)” dediklerini ifade etmektedir.

Ardından, buna karşılık olarak kendilerine “Bunlar mı daha hayırlı, yoksa Tübba’ kavmi ile onlardan öncekiler mi? Onları yok ettik; muhakkak ki onlar suçlu idiler” cevabının verildiği, Yüce Allah’ın gökleri, yeri ve bunların arasındakileri oyuncular olarak yani oyun ve eğlence olsun diye yaratmadığı, onları sadece gerçek bir sebeple var ettiği, fakat onların çoğunun bu gerçeği fark etmedikleri haber verilmektedir.

ı. Diriltilmeyi İnkar Etmeleri

اِنَّ هٰٓؤُ۬لَآءِ لَيَقُولُونَ اِنْ هِيَ اِلَّا مَوْتَتُنَا الْاُو۫لٰى وَمَا نَحْنُ بِمُنْشَر۪ينَ فَاْتُوا بِاٰبَآئِنَآ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “Onlar (müşrikler) şöyle diyorlar: İlk ölümümüzden başka bir şey yoktur. Biz asla diriltilecek de değiliz. Doğruysanız atalarımızı getirin (de görelim)!”

Buradakiاِنَّ هٰٓؤُ۬لَآءِ inne hâülâi kelimesi “muhakkak ki onlar”; لَيَقُولُونَ leyekûlûne fiili “elbette (şöyle) diyorlar”; اِنْ هِيَ in hiye ifadesi “o değildir (yoktur)”; اِلَّا مَوْتَتُنَا الْاُو۫لٰى illâ mevtetüne’l-ûlâ tamlaması “ilk ölümümüzden başka”;وَمَا نَحْنُ ve mâ nahnu zamiri “biz hiçbir şekilde (şöyle) değiliz, olmayacağız”;بِمُنْشَر۪ينَ bimünşerîne kelimesi “diriltilenler”; فَاْتُوا fe’tû isteği “getirin”; بِاٰبَآئِنَا bi âbâinâ ifadesi “bizim babalarımızı, atalarımızı”; اِنْ كُنْتُمْ in küntün fiili “eğer (şöyle) iseniz”; صَادِق۪ينَ sâdikîne kelimesi ise “doğru söyleyenler” demektir.

Burada Mekkeli müşriklerin diriltilmeyi inkar etmeleri ve mümin muhataplarla alay etmeleri gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ هٰٓؤُ۬لَآءِ لَيَقُولُونَ اِنْ هِيَ اِلَّا مَوْتَتُنَا الْاُو۫لٰى وَمَا نَحْنُ بِمُنْشَر۪ينَ “Onlar (müşrikler) şöyle diyorlar: İlk ölümümüzden başka bir şey yoktur. Biz asla diriltilecek de değiliz.” Yüce Allah Firavun’u ve onun peşinden giden Kıptîleri helak edip İsrailoğullarına çeşitli nimetler verdiğini beyan ettikten sonra, bu defa sözü sûrenin asıl konusu olan Mekkeli müşriklere getirmekte ve onların diriltilmeyi yani mahşeri inkar ettikleri sözlerini hatırlatmaktadır. Bu âyetlerde bütün pekiştirici ve manayı özel bir vurguya tahsis edici ifadeler yer aldığı için, müşriklerin bu konuda ne kadar kararlı ve inkara şartlanmış oldukları anlaşılmaktadır.

Onlar hayat diye sadece yaşanmakta olan bu hayatı kabul ettikleri için, ölüm olarak da başka bir şey kabul etmediklerini, ölüm ötesine dair herhangi bir kabullerinin bulunmadığını dile getirmişlerdi. Bu sözleri Câsiye 45/24’te “dehr” göndermesiyle de ifade edilmektedir. En‘âm 6/29’da da tek hayat iddiaları belirtilmektedir. Onların bu sözleri Mü’minûn 23/37’de ifade edildiği gibi kendilerinden çok daha önce yaşamış olan Hz. Hûd’un sapkın kavmi tarafından da dile getirilmişti.

Yâsîn 36/78 ve Kâf 50/3, 15 gibi çeşitli âyetlerde de ele aldığımız üzere, Mekkeli müşriklerin büyük bir bölümü öldükten sonra diriltilmeyi kabul etmedikleri gibi bu inançla da alay ediyorlar, yeni bir yaratılışta diriltilmeyle dalga geçiyorlardı. Kâf 50/3’te geçtiği üzere, kâfirler “Biz öldüğümüz ve toprak olduğumuz zaman mı (diriltileceğiz)? Bu, akla uzak bir dönüştür” diyerek alaycılıklarını ortaya koymuşlardı.

Hem bu âyette hem de daha pek çok âyette(1) müşriklerin inkâr ettikleri konunun “kıyâmet ve mahşerdeki diriltilme” olduğu beyan edilmektedir. Oysa insanın çürüyüp toprak olması onun yok olması değildir. Nitekim Kâf 50/4’te de ifade edildiği gibi, toprak her şeyi yok etmemekte, insanın çok küçük de olsa bedeninin bir kısmı kalmaktadır.

2.فَاْتُوا بِاٰبَآئِنَآ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “Doğruysanız atalarımızı getirin (de görelim)!” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin diriltilmeye dair olumsuz kabullerini daha da ileri götürdüklerini, bu çerçevede geçmiş atalarının diriltilip geri getirilmesini teklif ettiklerini haber vermektedir. Bu konuda benzer başka ifadeleri Câsiye 45/25’te şöyledir: “Onlara açıkça âyetlerimiz tilavet edildiğinde (okunup aktarıldığında) ‘Doğru sözlü iseniz atalarımızı getirin’ demelerinden başka delilleri yoktur.”

Anlaşılıyor ki müşrikler Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği tevhid dininde insanların mahşerde diriltilecekleri öğretisinin yer aldığını görmezlikten gelmişler, reddettikleri şeyi yani mahşerdeki diriltilmeye imanı dünyadaki bedensel manada bir diriltilme olayına bağlamışlardı.

Buradaki mesaj bir taraftan diriltilmenin örneğini dünyada görmek istemeleriyle ilgilidir; diğer taraftan da herhangi bir şeye inanmaları için atalarından referans alma alışkanlıklarını sürdürmeyi hedeflemektedirler. Onların bu çarpık bakışı hakkında Zuhruf 43/22-24’te geniş bilgilendirmeler yapmıştık. Bu ikinci ihtimal, onların derin bir taklitçilik batağında debelendiklerinin de göstergesidir. Çünkü konu mahşerde diriltilme olmasına rağmen, onların bunu atalarına sorma ihtiyacı hissetmeleri aslında konuyla ve muhataplarla alay ettiklerinin açık bir göstergesidir.

ıı. Tübba‘Kavmi ve Diğerlerinin Helaki

اَهُمْ خَيْرٌ اَمْ قَوْمُ تُبَّعٍ وَالَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ اَهْلَكْنَاهُمْ اِنَّهُمْ كَانُوا مُجْرِم۪ينَ “Bunlar mı daha hayırlı yoksa Tübba‘ kavmi ve onlardan öncekiler mi? Onları yok etmiştik; şüphesiz ki onlar suçluydular.”

Âyetteki اَهُمْ ehum ifadesi “onlar mı?”; خَيْر hayrun kelimesi “daha hayırlı(dır)”; اَمْ قَوْمُ تُبَّعٍ em kavmu tübba‘ın tamlaması “yoksa Tübba‘ kavmi mi”; وَالَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ vellezîne min kablihim ifadesi “ve onlardan öncekiler (mi)”;اَهْلَكْنَاهُمْ ehleknâhum fiili “onları helak etmiştik”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) idiler”; مُجْرِم۪ين mücrimîne kelimesi ise “suçlular” demektir.

Burada müşrikler ve daha önce helak edilen bazı kavimlerin mukayesesi, helak edilme gerekçesi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin diriltilmeyle ilgili inkarcılıklarını beyan ettikten sonra, kendilerine tarihten örnekler vermektedir. Bu çerçevede, o yörede Mekkelilerin iyi bildiği ve yakın tarihte helak edildiklerinden haberdar oldukları Tübba‘lıları(2) ve çok daha önce helak edilenleri dile getirmektedir. Bu kavimlerin helak edilmelerinin nedeni “hepsinin mücrim oluşu” şeklinde belirlenmektedir.

Kâf 50/14’te de zikredildiği üzere, tübba‘ kelimesi, Yemen krallarının unvanıdır. قَوْمُ تُبَّعٍ kavmu tübba‘ın ifadesi ise bu kralların yönetiminde yaşayan halk demektir. Çevredeki devletçikleri kendilerine bağladığı ve o milletler de kendisine uydukları için bu adı aldıkları ifade edilmektedir. Bunlar aynı bölgede çok daha önce yaşayan ‘Âd kavminden ayrıdır. Çünkü her ikisi de ayrı ayrı olarak bu âyetlerde yer almaktadır.

Tübba‘ adlı kişinin sâlih biri olduğu, tevhide inandığı, yahudi dinine mensup olduğu ve hakkında Hz. Peygamber’in, “Tübba‘a lanet etmeyiniz; çünkü o Müslüman olmuştu”(3) dediği, dolayısıyla onun iyi bir zat olduğu beyan edilmektedir.(4)

Tübba‘ için Hz. Ayşe’nin de “O sâlih bir adamdı” dediği rivayet edilmektedir.(5) Semerkandî bunların Himyerliler olduğunu bildirmektedir.(6) Tamlamanın ilk kelimesi kavm olduğu için, burada sözü edilen tübba‘ın bir peygamber için kullanılmış olma ihtimali yüksektir. Gerçeği sadece Allah bilir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Yüce Allah Mekkeli müşriklerin bu kişilerden daha hayırlı olmadıklarını, dolayısıyla onları helak ettiğine göre berikileri çoktan helak edebileceğini bildirerek müşriklere bir gözdağı vermek istemektedir. Mücrim olarak anılan bu kişilerin yolundan gidenler de mücrim yani “suça dalan, sürekli suç işleyen ve suçla anılan insanlar” oldukları için aynı veya benzer bir akıbeti yaşayabilecekleri noktasında uyarılmaktadırlar.

Kamer 54/43’te benzer bir mukayese çok daha farklı kavimler noktasında ve müşriklere yönelik olarak şu şekilde yapılmaktadır: “Sizin kâfirleriniz onlardan daha mı hayırlıdır? Yoksa kitaplarda sizin için bir dokunulmazlık kararı mı var?”

Bu âyet “Sizin kâfirleriniz öncekilerden daha hatırlımı ki veya korumaya alındıklarına dair bir garantileri mi var ki azabı veya helaki hak etmesinler?” manasına gelmektedir. Konuyla ilgili âyetlerdeki soru edatları inkârî bir mana vermekte ve “Sizin kâfirleriniz daha hayırlı olmadığı gibi, elinizde dokunulmazlık belgesi de yoktur” mesajını içermektedir.

ııı. Mahlûkatın Yaratılış Gerekçesi

وَمَا خَلَقْنَا السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لَاعِب۪ينَ مَا خَلَقْنَاهُمَآ اِلَّا بِالْحَقِّ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “Biz gökleri, yeri ve bunlar arasındakileri oyuncular olarak (oyun oynamak için) yaratmadık. Onları sadece bir amaçla yarattık. Fakat çoğu (bunu) bilmez.”

Buradaki وَمَا خَلَقْنَا ve mâ halaknâ fiili “ve yaratmadık”; السَّمٰوَاتِ es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda ifadesi “ve yeri, yeryüzünü”; وَمَا بَيْنَهُمَا ve mâ beynehumâ ifadesi “ve onların ikisinin arasındakileri”; لَاعِب۪ينَ lâ‘ıbîne kelimesi “oyuncular, oyun olsunlar diye”; مَا خَلَقْنَاهُمَآ mâ halaknâhumâ fiili “onları yaratmadık”; اِلَّا بِالْحَقِّ illâ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile olmaksızın, bir amaç dışında, amaçsız”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ancak, ve lakin”; اَكْثَرَهُمْ ekserahum tamaması “onların çoğu, çoğunluğu”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “(gerçeği) bilmemektedirler” demektir.

Burada mahlûkatın yaratılış gayesiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَمَا خَلَقْنَا السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لَاعِب۪ينَ “Biz gökleri, yeri ve bunlar arasındakileri oyuncular olarak (oyun oynamak için) yaratmadık.” Yüce Allah bir benzeri de Enbiyâ’ 21/16’da geçtiği üzere gökleri, yeri ve ikisinin arasındakileri yani mahlukatı oyun olsun diye yaratmadığını beyan etmektedir. Enbiyâ’ 21/16 ve 55’te de yer alan لَاعِب۪ين lâ‘ıbîne/el-lâ‘ıbîne kelimesi “oyuncular olarak” demektir. Bu âyette maksat, kâinatın anlamdan ve amaçtan yoksun olarak yaratılmadığını bildirmektir.

Konuyla ilgili olarak Sâd 38/27’de şöyle buyrulmaktadır: “Göğü, yeryüzünü ve ikisi arasındakileri boş yere yaratmadık. Bu (boş yere yaratılmışlık iddiası), kâfirlerin zannıdır.” Yüce Allah bu cümlede kâinatın yaratılışı hakkında olumsuz bir cümle ile bunun bâtıl, boş ve anlamsız olmadığını beyan etmektedir. Âl-i İmrân 3/191’de de “müminlerin Yüce Allah’ın kâinattaki varlıkları anlamsız ve amaçsız yaratmadığını itiraf ettikleri, sonraki nesil müminlerinin de aynı bilince sahip olmaları gerektiği” ortaya konulmaktadır.

2. مَا خَلَقْنَاهُمَآ اِلَّا بِالْحَقِّ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “Onları sadece bir amaçla yarattık. Fakat çoğu (bunu) bilmez.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “Onları bir amaçla olmanın dışında yaratmadık. Fakat çoğu (bunu) bilmez.” Yüce Allah mahlukatı oyun ve eğlence olsun diye yaratmadığını beyan ettikten sonra onları neden yarattığını beyan için مَا mâ ve اِلَّا illâ edatları kullanarak yaratılışın bu bağlamda mutlak sûrette bir amacının olduğunu, ancak insanların veya Mekkelilerin çoğunun bunu bilmediklerini ifade etmektedir.

Âyette geçenبِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “hak ile” manasına gelse de bu ve benzer konularda maksat “bir amaç ile”, “bir gaye için”, “bir hikmet ile”,(7) hatta “bir adelet ve insaf ile”(8) gibi anlamlar içermekte, yaratılışın anlam ve amaçtan yoksun olmadığı, “hak ve doğru olup bâtıl ve hata olmadığı” beyan edilmektedir.(9)

Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/5’te şöyle buyrulmaktadır: “Allah bunları, ancak bir amaca (ve hikmete) binaen yaratmıştır.” Bu cümlenin öncesinde geçen söz konusu gerekçe zikredildikten sonra, bütün mahlûkatın bir anlam ve amaç için yaratıldığı açıkça ortaya konulmaktadır. Bir anlamda yaratılışın anlam ve amaç üzere gerçekleştirildiği beyan edilmekte, mahlûkatın yaratılışında bâtıllık ve anlamsızlığın bulunmadığı belirtilmiş olmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Dühân 44/39’da, ayrıca En‘âm 6/73, Yûnus 10/5, İbrâhim 14/19, Hıcr 15/85, Nahl 16/3, ‘Ankebût 29/44, Rûm 30/8, Zümer 39/5, Câsiye 45/22, Ahkâf 46/3 ve Teğâbun 64/3’e göre “gökler, yeryüzü ve bütün varlıklar, ancak ve ancak bir anlam ve amaç için yaratılmıştır.” Âl-i İmrân 3/191’de “müminlerin Yüce Allah’ın kâinattaki varlıkları anlamsız ve amaçsız yaratmadığını itiraf ettikleri, sonraki nesil müminlerinin de aynı bilince sahip olmaları gerektiği” ortaya konulmaktadır.

Tûr 52/35’te “Yüce Allah’ın inkârcıları anlamsız ve amaçsız yaratmadığı bildirilmekte, genel olarak da hayatın anlam ve amaçtan yoksun olmadığı” özellikle vurgulanmaktadır. Benzer bir ifade Mü’minûn 23/115’te “insanların abes olsun diye yaratılmadığı” şeklinde yer almaktadır. Her iki âyetteki mesaj da inkârî soru olarak dile getirilmektedir.

Bakara 2/155, Âl-i İmrân 3/186, Hûd 11/7, Mülk 67/2 ve İnsân 76/2 gibi âyetlerdeki bilgilere göre, hayatın var edilişi ile devamının amacı “imtihan” olarak belirlenmektedir. Tevbe 9/16 ve ‘Ankebût 29/2’ye göre, imtihana tâbi tutulmadan başıboşluğa terk edilme düşüncesi yanlış olarak değerlendirilmektedir. Nitekim Kıyâmet 75/36’da insanların dünya ve âhirette başıboş bırakılmayacağı beyan edilmektedir. Ayrıca Bakara 2/214 ile Âl-i İmrân 3/142’ye göre de “sıkıntılarla denenmeden cennete girme beklentisi derin bir yanılgı” olarak belirtilmektedir.

Zâriyât 51/56’ya göre, “yaratılışın asıl gayesi Allah’a kulluk”tur. Bu arada Âl-i İmrân 3/179’a göre “Yüce Allah müminleri inanç, ibadet ve ahlâkta yanlış, eksik ve bâtıl olan kirlilikleriyle baş başa bırakmayacaktır.” Bu olumsuz özellikler yerlerini iman, fedakârlık ve düzgün ahlâk anlamında temiz değerlere bırakıncaya kadar onları bulundukları hal üzere terk etmeyecektir.

Demek ki hayatın imtihan alanı oluşu birtakım değişim ve dönüşümlerin gerçekleştirilmesi amacını beraberinde getirmektedir. Bu da insanın dünya hayatında başıboş bırakılmadığını gösteren en önemli delillerden birisidir.

Çeşitli âyetlerde özellikle ele aldığımız üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre, kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, burada da olduğu gibi pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(10)

b) Mahşerdeki Korkunç Azap

Yüce Allah, sûrenin 40-50. âyetlerinde hakkı bâtıldan ayıran hüküm gününün, hepsinin bir arada buluşacağı gün olduğunu, o gün, dostun dosta hiçbir faydasının olamayacağını, Allah’ın merhamet ettiği kimseler hariç bunlara yardım da edilmeyeceğini, Allah’ın üstün ve merhametli olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, zakkum ağacının suçluların yemeği olacağı, kaynar suyun fokurdaması gibi karınlarda maden eriyiği gibi kaynayacağı, sonrasında Yüce Allah’ın zebânilere şöyle emredeceği bildirilmektedir: “Tutun onu! Cehennemin ortasına sürükleyin! Sonra başının üzerine kaynar su azabından dökün!” Bu esnada cehennemliklere “Tat bakalım. Hani sen (kendince) üstün(dün); şerefliy(din)! İşte bu, şüphelenip durduğunuz şeydir” deneceği haber verilmektedir.

ı. Yardımlaşmanın Olmaması

اِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ م۪يقَاتُهُمْ اَجْمَع۪ينَ يَوْمَ لَا يُغْن۪ي مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَيْـًٔا وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ اِلَّا مَنْ رَحِمَ اللّٰهُ اِنَّهُ هُوَ الْعَز۪يزُ الرَّح۪يمُ “Şüphesiz ki ayrılma (mahşer) günü, hepsinin bir arada buluşacağı (gündür). O gün, dostun dosta hiçbir yararı olmaz; kendilerine yardım da edilmez. Ancak Allah’ın merhamet ettiği kişiler böyle değildir. Şüphesiz ki sadece O, el-‘azîz’dir (çok üstündür); er-rahîm’dir (çok merhametlidir).”

Buradaki اِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ inne yevme’l-fasli ifadesi “muhakkak ki ayırım günü”; م۪يقَاتُهُمْ mîkâtühüm tamlaması “onların bulunacakları zaman(dır)”; اَجْمَع۪ين ecme‘îne kelimesi “hepsinin”; يَوْم yevme kelimesi “o gün”; لَا يُغْن۪ي lâ yuğnî fiili “bir şey gideremeyecek, fayda veremeyecek”; مَوْلًى mevlen kelimesi “hiçbir dost”; عَنْ مَوْلًى ‘an mevlen ifadesi “hiçbir dosttan, hiçbir dostun hiçbir dostuna faydası olmayacak”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şey, hiçbir şekilde”; وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ ve lâ hum yunsarûne ifadesi “onlara yardım da edilmeyecektir”; اِلَّا مَنْ رَحِمَ illâ men rahime istisnası “merhamet ettikleri hariç”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; اِنَّهُ هُوَ innehû huve ifadesi “muhakkak ki sadece O’dur O”; الْعَز۪يز el-‘azîzü sıfatı “çok üstün (olan)”; الرَّح۪يم er-rahîmu sıfatı ise “çok merhametli (olan)” demektir.

Burada mahşer şartlarında bütün insanların bir araya toplanacağı ve hiç kimsenin hiç kimseye faydasının olamayacağı, Allah’ın merhamet ettikleri hariç onlara yardım da edilmeyeceği gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ م۪يقَاتُهُمْ اَجْمَع۪ينَ “Şüphesiz ki ayrılma (mahşer) günü, hepsinin bir arada buluşacağı (gündür).” Yüce Allah önceki nesillerin azgın olanlarının helak edildiğini, mahlukatın bir yaratılış amacının mutlaka bulunduğunu beyan ettikten sonra, bu âyette de insanların yargılanacağı güne dikkat çekmekte ve o gün öncekilerin ve sonrakilerin hepsinin bir araya toplanacağını haber vermektedir. Bağlam dikkate alındığında burada sözü edilenlerden maksadın öncelikli olarak “inkarcılar ve müşrikler” olduğu anlaşılmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Murselât 77/12-19’da şöyle buyrulmaktadır: “(Bu durum), hangi güne ertelenmiştir? Fasl (yani her şeyin ayırt edilip açıklanacağı Ayrılma) Günü’ne. ‘(Ey Peygamber!) O Ayrılma Günü’nün ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki!’ (Peygamberleri, kıyâmeti ve yargılamayı) yalan sayanların, o gün vay haline! Biz, (bunlar gibi inkârcı olan) öncekileri helâk etmedik mi? Sonra gelenleri de onların ardına takacağız. İşte Biz, suçlulara böyle yaparız! (Allah’ın, suçluları cezalandıracağı gerçeğini) yalan sayanların, o gün vay haline!”

Bu âyetlerde geçen söz konusu gün, “Fasl Günü”, yani “Ayırım Günü”, “Ayrılma Günü” veya “Hüküm Günü” olarak isimlendirilmektedir. Bu tamlama hükümlerin verilmesi manasına geldiği gibi inanç farkı bulunan kan yakınlığı olanların aralarının ayrılması manasını da içerebilir.(11)

Âhirette gerçekleştirilecek değerlendirilme veya hüküm verme işlemi hakkında Yüce Allah’ın Kur’ân’da kullandığı kelimelerden biri de الْفَصْلel-fasl ismi veya يَفْصِلُ yefsılü fiilidir. Fasl, “iki şeyden birini diğerinden ayırmak”, “hakkı bâtıldan ayırt etmek” ve “bu işin yapıldığı gün” anlamlarına gelmektedir.(12)

İşte bu anlamlardan da esinlenerek, âhiretteki faslın insanlar hakkında hükmün verilmesi, değerlendirme aşamasında insanların birbirlerinden ayrılması veya hükmün ayrıntılı olarak fasl edilmesi anlamına geldiğini söyleyebiliriz. Bu anlamıyla, ilgili kelime Kur’ân’da şu âyetlerde geçmektedir:

a) “İman edenler, Yahudiler, Sâbiîler, Hıristiyanlar, Mecusiler ve müşrik olanlara gelince, muhakkak ki Allah bunlar arasında kıyâmet gününde (ayrı ayrı) hükmünü verecektir. Çünkü Allah her şeye hakkıyla şahittir.”(13)

b) “Muhakkak ki, Rabbin ihtilâf etmekte oldukları şeyler hakkında kıyâmet günü onların aralarında hükmedecektir.”(14)

c) “(Durumu gören kâfirler), ‘Âh, yazıklar olsun bize! Bu, ceza günüdür’ derler. (Bunun üzerine kendilerine), ‘İşte bu, yalanlamış olduğunuz hüküm günüdür’ (denilecektir).”(15)

d) “Kıyâmet günü yakınlarınız ve çocuklarınız size fayda vermezler. Çünkü Allah aranızı ayırır. Allah, yaptıklarınızı görendir.”(16)

e) Âhirette insanların, amellerine göre ayrılacağından söz eden âyetler bağlamında Rûm sûresindeki şu âyet oldukça dikkat çekicidir: “Kıyâmet kopacağı gün, işte o gün (müminlerle inkârcılar) birbirlerinden ayrılacaklardır.”(17) Bu âyette fasl kelimesi değil, ancak aynı anlama gelebilecek yeteferrakûne “birbirlerinden ayrılacaklar” fiili kullanılmaktadır.

f) Ayrıca Yâsîn sûresindeki, “Ey suçlular! Bugün bir tarafa ayrılın!”(18) âyeti de bu ayrılma işleminin bir başka hitabını oluşturmaktadır.(19)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve Murselât 77/13. âyetindeki ifade, Kur’ân’da çeşitli sûrelerde ele alınan “yargılama ve hüküm verme günü” anlamında mahşeri ifade etmekte, peygamberlerin şahitliklerinin işte bu güne ertelendiği ortaya konulmaktadır.

Konuyla ilgili olarak yine Murselât 77/38’de de şöyle buyrulmaktadır: “(O zaman, inkârcılara şöyle denecektir:) Bu, Ayırım Günü’dür. Sizi de öncekileri de bir araya toplayacağız.” Benzer bir konunun işlendiği Yâsîn 36/32, Sâffât 37/16-17 ve Vâkı‘a 56/49-50’den de destek alarak şunu söyleyebiliriz:

Öncekiler de sonrakiler de, yani bütün insanlar belirli bir günün buluşma vaktinde bir araya getirileceklerdir. Bu gerçek ışığında özellikle inkârcıların yeniden bir durum değerlendirmesi yapmaları gerektiği açıktır. Âyette özellikle ve öncelikle hatırlatılan husus bu olsa gerektir. Bu arada, inananlarla inanmayanların birbirlerinden ayırılacağını ve aralarında verilen hüküm gereği farklı yerlere gideceklerini ortaya koyan başka ifadeler de Kur’ân’da vardır.(20)

2.يَوْمَ لَا يُغْن۪ي مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَيْـًٔا وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ “O gün, dostun dosta hiçbir yararı olmaz; kendilerine yardım da edilmez.” Bu ifade şöyle de tercüme edilebilir: “Hiçbir dost hiçbir dosta fayda veremez, kendilerine yardım da edilmez”, “Hiçbir dostun hiçbir dostuna faydası olmayacak, kendilerine yardım da edilmez”; “Hiçbir dost hiçbir dosttan hiçbir şey gideremeyecek, kendilerine yardım da edilmez.”

Yüce Allah mahşerdeki hayatta dünyadaki hiçbir dostun diğer dostuna faydasının bulunmayacağını, birbirlerinden herhangi bir şey savamayacaklarını, kafirlere de hiçbir şekilde yardım edilmeyeceğini haber vermektedir. Âyette geçen مَوْلى mevlâ kelimesi “dost” manasına gelmektedir. Bu kelime hakkında Hacc 22/78’de geniş bilgiler verdiğimiz için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

Konuyla ilgili olarak Câsiye 45/19’da şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki onlar, Allah’a karşı sana hiçbir fayda vermezler. Muhakkak ki zalimler birbirlerinin dostlarıdır; Allah da takvâ sahiplerinin dostudur.” Ayrıca benzer bir içerikte Fâtır 35/18’de de şöyle buyrulmaktadır:

“Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez. (Günah) yükü ağır kişi, yakını bile olsa yükünü taşımaya (başkasını) yardıma çağırsa, yükünden hiçbir zerresi taşınamaz. Sen sadece görmedikleri halde Rablerine derin saygı duyanları ve namazı kılanları uyarabilirsin. Arınmaya çalışan kişi sadece kendisi için arınmış olur. Dönüş sadece Allah’adır.” Bu âyet mahşerdeki durumun ciddiliğini, adaletin hakkaniyet üzere tecelli ettirileceğini ve günahlara dair sorumlulukların şahsiliğini açıkça ortaya koymaktadır.

Burada verilen bilgiye göre, mahşerdeki yargılama esnasında ve sonrasında, günah yüklü kişi en yakınları bile olsa başkasından yardım alamayacaktır. Hiç kimse hiç kimsenin yükünü hiçbir şekilde taşıyamayacaktır. Nitekim ‘Ankebût 29/12’deki “Oysa onlar berikilerin hiçbir günahını yüklenemezler; yalan konuşuyorlar” ifadesi, bu noktadaki farklı kanaatlerin ne kadar hatalı olduğunu ortaya koymaktadır.

Bunun gerekçesi bu tür günaha dalmış ve tevbe etmeden ölmüş kişilerin mahşerde birbirlerinden kaçacak oluşlarıdır: “Kişi işte o gün, kardeşinden, annesinden, babasından, eşinden ve çocuklarından kaçar. (Çünkü) o gün, herkesin kendine yetip artacak bir işi, meşguliyeti olacaktır.”(21)

‘Abese 80/34-37’de de ele beyan edildiği üzere, mahşerde başkasına yardım etmek bir tarafa, kişinin kendi yakınlarıyla bile ilgilenemeyecek oluşu, yargılamada insanların birbirleriyle kesinlikle yardımlaşamayacağını göstermektedir. Bu durum, pek çok âyette dile getirilmektedir. Hiç kimse bir başkasının sorumluluğunu taşıyamayacaktır; hiç kimse başkasının günah yükünü çekemeyecek,(22) hiç kimse başkasından,(23) hiçbir baba oğlundan, oğul da babasından bir şey gideremeyecektir.(24)

Kişi en yakınından yardım istese de, günah yükünden hiçbir şey başkasına devredilemeyecektir.(25) Yardım isteyenin imdadına yetişmek mümkün olmayacağı gibi,(26) kendisinden yardım istenenler de buna güç yetiremeyeceklerdir.(27) Çünkü orada alış veriş de kayırmacılık da olmayacaktır.(28) Azabı gördüklerinde, kendilerine tâbi olunanlar, tâbi olanlara sırtlarını dönecekler; aralarındaki bütün ilişkiler kökten kesilecek;(29) hiçbir dost başka bir dostundan yardım alamayacaktır.(30)

Örneklerini çoğaltabileceğimiz bu âyetlerde de görüldüğü üzere, mahşerde yargılanma öncesinde ve o esnada herhangi bir yardımlaşma mümkün olmayacak, kişiler kendi yaptıklarını karşılarında bulacaklardır.(31) Mahşerde Sûr borusuna üflendiğinde insanlar arasında nesep bağının kalmayacağı ve hiç kimsenin diğerinden bir şey sorup isteyemeyeceği de haber verilmektedir.(32)

Cehennemlik bir kişinin yardım alması bir tarafa, en yakınındakiler dâhil bütünüyle yeryüzündeki insanları fidye vermeyi dahi teklif edebilecektir. İşte konuyla ilgili âyet mealleri: “Birbirlerine gösterileceklerdir (fakat herkes kendi derdindedir). O (inkârcı) suçlu kişi, o günün azabından (kurtulmak için) oğlunu, eşini (hanımını), kardeşini, kendisini koruyup barındıran yakınlarını ve yeryüzünde kim varsa hepsini fidye vermek isteyecektir ki böylece kendisini kurtarsın.”(33)

Suçlu, inkârcı veya sürekli günah işleyen kişi mahşerdeki ateş azabından kurtulmak için fidye vermek isteyecektir. Bu girişim bir gerçeklik olarak Kur’ân’da dile getirilmekte,(34) ancak fidye verilmek istense de bu isteğin sonucu değiştirmeyeceği, çünkü kabul edilmeyeceği beyan edilmektedir.(35)

Hz. Peygamber, “En yakın akrabanı uyar”(36) âyeti gelince, Muttalib oğullarına ve diğer kabilelere yönelik dile getirdiği gibi kızına da şunları söylemiştir:

يا فاطمة أنقذي نفسك من النار فإني لا أملك لكم من الله “Ey Fâtıma, nefsini ateşten koru; çünkü Allah’tan gelecek bir (ceza) konusunda sizin için (cezayı giderme konusunda) herhangi bir gücüm yoktur.”(37) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette mahşer şartlarında yardımlaşmanın olamayacağı, kişinin en yakınlarının bile ona yardım edemeyeceği, hiçbir şekilde yükünü hafifletemeyeceği beyan edilmektedir.

3. اِلَّا مَنْ رَحِمَ اللّٰهُ اِنَّهُ هُوَ الْعَز۪يزُ الرَّح۪يمُ “Ancak Allah’ın merhamet ettiği kişiler böyle değildir. Şüphesiz ki sadece O, el-‘azîz’dir (çok üstündür); er-rahîm’dir (çok merhametlidir).” Yüce Allah mahşerde kişilere yardım edilmeyeceği hükmünün istisnasının bulunduğunu beyan etmekte ve “kendisinin merhamet ettiklerine elbette yardım edileceğini” müjdelemektedir.

Buradaki istisnanın önceki âyetin son cümlesiyle ilgili olduğu aşikardır.(38) Ancak bazı müfessirlerimiz konuyu “şefaat”le ilişkilendirerek istisnanın önceki bütün âyetle ilgili olduğunu ve müminlerin birbirlerine şefaat edeceklerini dile getirmişlerdir.(39) Bizce şefaatle ilgili âyetlere bakıldığında bu görüş doğru değildir.

Yüce Allah mahşerde dilediği ve hak eden kullarına yardım edebileceğini, çünkü çok güçlü ve çok merhametli olduğunu beyan etmekte, bu noktada başka herhangi bir güç ve otorite olamayacağı için hiç kimseden izin almasının gerekli olmadığını ifade etmiş olmaktadır.

Bu mesajıyla putperestlerin nasıl bir yanılgı içerisinde olduklarını ortaya koymakta, Yüce Allah’ın dışında veya peşi sıra başka herhangi bir varlığa tapmanın ne kadar korkunç bir hata olduğunu dolaylı olarak dile getirmiş olmaktadır.

ıı. Zakkum Ağacının Cehennemliklere Verilmesi

اِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ طَعَامُ الْاَث۪يمِۛ كَالْمُهْلِۛ يَغْل۪ي فِي الْبُطُون كَغَلْيِ الْحَم۪يمِ “Şüphesiz ki zakkum ağacı, kaynar suyun kaynamasına benzer şekilde suçluların karınları(n)da erimiş maden gibi kaynayan yemeğidir.”

Buradaki اِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ inne şecerate’z-zakkûmi tamlaması “muhakkak ki zakkum ağacı”; طَعَامُ الْاَث۪يمِۛ ta‘âmu’l-esîmi tamlaması “suçlunun yemeği(dir)”; كَالْمُهْلِۛ ke’l-mühli kelimesi “maden eriyiği gibi”; يَغْل۪ي yağlî fiili “kaynar”; فِي الْبُطُون fi’l-butûni ifadesi “karınlarda”; كَغَلْيِ الْحَم۪يمِ keğalyi’l-hamîmi tamlaması ise “kaynar suyun fokurdaması gibi” demektir.

Burada ebedi cehennemlik olan azgınların cehennemdeki yemek menüleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bağlam gereği olarak inkarcıların birbirlerine yardımlarının olamayacağını, Allah’ın merhamet ettikleri hariç hiç kimsenin yardım da görmeyeceğini beyan ettikten sonra, cehennemliklerin menüsünü vermekte ve korkunç sıcaklıktaki bir suyun kaynaması gibi karınlarda kaynayan maden eriyiğine benzer bir şeyin yani zakkum ağacının onların yiyeceği olacağını bildirmektedir.

Sâffât 37/62’de de ele aldığımız üzere, “zakkûm ağacı”ndan maksadın ne olduğuyla ilgili olarak “sonucu elem ve eziyet olan şey” denebilir. Bu kelime Kur’ân’da Sâffât 37/62, Dühân 44/43 ve Vâkı‘a 56/52’de geçmekte, İsrâ 17/60’taki “lanetlenmiş ağaç”la aynı manayı içermektedir. Vâkı‘a 56/52’de de ifade ettiğimiz üzere, zakkûm, Tihâme’de biten küçük yapraklı, tat olarak acı, dokunma açısından sıcak ve yakıcı, koku bakımından pis, görünüş bakımından ise simsiyah olup, yenilmesi zor, yutulması güç ve zorla yedirilen bir şeydir.(40)

Sâffât 37/62-66’da da geçtiği gibi, cehennemlikler orada zakkum ağacından yiyecekler ve karınlarını onunla dolduracaklardır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise zakkum ağacının cehenneme giren suçluların gıdası olacağı, pota gibi karınlarında bunun kaynayacağı beyan edilmektedir.

Râzî’nin bu kelimeyle ilgili yaptığı açıklama ana hatlarıyla şöyledir: “Yemenliler, hurmaya ve kaymağa zakkûm derlerdi. İşte bu sebeple, Ebû Cehil cariyesine “Bizi zakkumlandır” dediğinde, o ona hurma ve kaymak getirirmiş. Ebû Cehil de (arkadaşlarına), “Buyurun zakkumlarım” dermiş.(41)

Yüce Allah’ın ayetteki zakkûm ile bu manayı kastetmediği açıktır. İbn Düreyd’e göre zakkûm kelimesi tezakkum kökünden değildir. Çünkü zakkûm, “birşeyi hoş olmayan şekilde fazlaca yemek” demektir. Kur’ân lafzı, bunun “kokusu hoş olmayan, alabildiğine sert ve onu yiyip-içen herkesin alabildiğine şiştiği bir ağaç” olduğuna delâlet eder. Daha sonra Yüce Allah, bir kısmını yemelerinden ötürü cehennemliklerin durumlarının iç açıcı olmayacağını belirtmiştir.”(42)

Kur’ân’da yedi kez(43) zikredilen الْاَث۪يمِ/اَث۪يم el-esîm/esîm kelimesi “günahkâr, günaha dalan, sürekli günah işleyen, günahtan beslenen kişi” gibi anlamlar içermektedir. Burada suçlu inkarcıların mahşerdeki gıdası için sözü edilen şey الْمُهْل el-mühl denen bir “maden eriyiğine, siyah kana, simsiyah yağa”(44) benzetilmektedir ki bunun insanın yüzünü nasıl yakıp perişan edeceğini söylemeye bile gerek yoktur. الْمُهْل el-mühl kelimesi benzer içeriklerde olmak üzere Kehf 18/29 ve Me‘âric 70/8’de de geçmektedir.

İşte inkara ve şirke dalanların cehennemdeki menüsü, kaynar bir suyun karınlarda fokurdaması gibi bir maden eriyiği mesabesinde böyle fokurdayan zakkum ağacından söz edilmektedir. Böyle korkunç bir menüyü günahkar müminler için de düşünmemizi gerektirecek herhangi bir sebep yoktur. Yüce Allah burada sözünü ettiği feci yemek menüsünü ebedi cehennemlik olan inkarcı azgınlar için söz konusu etmektedir; konunun günahkar müminlerle herhangi bir ilişkisi olamaz.

ııı. Ateşe Atılmaları ve Üzerlerine Kaynar Su Dökülmesi

خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ اِلٰى سَوَآءِ الْجَح۪يمِ ثُمَّ صُبُّوا فَوْقَ رَاْسِه۪ مِنْ عَذَابِ الْحَم۪يمِ “(Allah meleklere şöyle emredecek): Tutun onu! Cehennemin ortasına sürükleyin! Sonra başının üzerine kaynar su azabından dökün!”

Buradaki خُذُوهُ huzûhu emri “onu yakalayın”; فَاعْتِلُوهُ fe‘tilûhu emri “ve onu sürükleyin”; اِلٰى سَوَآءِ الْجَح۪يمِ ilâ sevâi’l-cahîmi tamlaması “cehennemin ortasına”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; صُبُّوا subbû emri “dökün”; فَوْقَ رَاْسِه۪ favka ra’sihî tamlaması “onun başının üstüne, başının üzerinden”; مِنْ عَذَابِ الْحَم۪يمِ min ‘azâbi’l-hamîmi tamlaması ise “kaynar su azabından” demektir.

Burada cehennemliklere yönelik azapla ilgili olarak üç emir gündeme getirilmektedir.

1.خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ اِلٰى سَوَآءِ الْجَح۪يمِ “(Allah meleklere şöyle emredecek): Tutun onu! Cehennemin ortasına sürükleyin!” Bu âyette ve devam eden âyetlerde emre konu kişi için her ne kadar hu/hî “onu” şeklinde tekil zamir kullanılmış olsa da maksat bu cezayı hak eden olumsuz insan tipidir. Zira Dühân 44/50. âyette hitabın çoğul getirilmesinin nedeni de bu olsa gerektir.

Âyetteki سَوَآء sevâ’ kelimesi “ortası”(45) manasını içermektedir. Yüce Allah cehennemlik olmayı hak edenler için onların yakalanıp cehennem ateşinin ortasına atılmasını cehennemi işleten görevli meleklere emredecektir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen فَاعْتِلُوهُ fa‘tilûhu emri “onu sürükleyin, atın, sevkedin”(46) manalarına gelmekte ve ateş azabını hak edenlerin yakapaça yakalanıp o ateşin ortasına sürükleneceklerini haber vermektedir.

2. ثُمَّ صُبُّوا فَوْقَ رَاْسِه۪ مِنْ عَذَابِ الْحَم۪يمِ “Sonra başının üzerine kaynar su azabından dökün!” Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan صُبُّوا subbû kelimesi önceki âyetteki emri kalıplarına uygun olarak “dökün” manasında emir kalıbında getirilmiştir.

Yüce Allah cehennemliklerin yakalanıp yakapaça ateşin ortasına sürüklenme emrini verdikten sonra, bu defa azabın bir parçası olarak başlarının üzerinden, yani baştan aşağı kaynar su azabından dökülmesini de emredeceğini haber vermektedir. “Kaynar suyun azabı” ifadesi elbette “kaynar su” demektir ve maksat cehennemliklere bu azabın en şiddetlisini uygulamaktır.

Bu konuda hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Hacc 22/19-20’dir: “Şu iki grup, Rableri hakkında çekişen iki hasımdır: İmdi, inkâr edenler için ateşten bir elbise biçilmiştir. Onların başlarının üstünden kaynar su dökülecektir! Bununla, karınlarının içindeki (organlar) ve derileri eritilecektir!”

Aynı şekilde Muhammed 47/15’teki şu cümle de aynı olayı içermektedir: “Hiç bu, ateşte ebedî kalan ve bağırsaklarını parça parça edecek kaynar su içirilen kimselerin durumu gibi olur mu?” Bütün bu âyetlerden anlaşılan şudur: Cehennemliklere orada verilecek olan kaynar su serinletmek ve rahatlatmak bir tarafa, onların iç organlarını da derileni de eritecektir.

ıv. Kendileriyle Alay Edilmesi

ذُقْ اِنَّكَ اَنْتَ الْعَز۪يزُ الْكَر۪يمُ اِنَّ هٰذَا مَا كُنْتُمْ بِه۪ تَمْتَرُونَ “(Cehennemlik kişiye:) ‘Tat bakalım! Sen -evet sen- (hani) güçlü(ydün); itibarlı(ydın)! İşte bu, şüphelenip durduğunuz şeydir.’ (denecektir).”

Buradaki ذُقْ zuk emri “tat”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; اَنْتَ ente zamiri “evet sen”; الْعَز۪يز el-‘azîzü sıfatı “güçlüydün(!)”; الْكَر۪يم el-kerîmu sıfatı “değerliydin(!)”; اِنَّ هٰذَا inne hâzâ ifadesi “muhakkak ki bu”; مَا كُنْتُمْ mâ küntüm ifadesi “(şöyle) olduğunuz şeydir”; بِه۪ bihî ifadesi “onu, kendisini”; تَمْتَرُونَ temterûne fiili ise “şüphelenmekte(ydi)niz” demektir.

Burada cehennemliklerle alay edileceği ve şüphelenip durdukları şeyin karşılarına gelmiş olacağı gündeme getirilmektedir.

1. ذُقْ اِنَّكَ اَنْتَ الْعَز۪يزُ الْكَر۪يمُ “(Cehennemlik kişiye:) ‘Tat bakalım! Sen -evet sen- (hani) güçlü(ydün); itibarlı(ydın)!’ (denecektir).” Yüce Allah cehennem ateşinde cezalandırılacak nankör kişilere yönelik olarak görevlilere onların dünya hayatlarında kendilerince izzetli, şerefli, değerli, itibarlı olduklarını sandıklarını hatırlattıracaktır. Bu iki sıfat da kafir insanın dünyada kendisi için dile getirdiği şeref ve değerin sahte olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Daha önce yorumladığımız Dühân 44/29. âyette de geçtiği üzere, kendilerini vazgeçilmez sanan Firavun ve adamlarının helaki sonrasında “onlara göğün ve yerin ağlamadığı”nın bildirilmesi gibi berikilere de alay edilerek dünya hayatlarında kendilerince hatırlı ve değerli oldukları hatırlatılacak, ancak bunun hiçbir işe yaramadığı da bir sonraki âyetin beyanıyla dile getirilmiş olacaktır.

Bu âyetin Ebû Cehil ile ilgili olarak indirildiği rivayet edilmektedir. Buna göre Ebû Cehil Hz. Peygamber’e yönelik olarak “Onun soyu içinde benden daha ulu ve şerefli kimse yoktur. Allah’a yemin olsun ki sen ve Rabbin bana hiçbir şey yapamazsınız” demiş ve bu âyetler bunun üzerine inmiştir.(47)

Başka bir rivayette ise Ebû Cehil’in “Ben bu dünyada bu vadinin en ulu kişisiyim” dediği aktarılmaktadır.(48) Âyetlerin iniş sebebi olarak aktarılan bu bilgiler doğru olabilir; ancak mesajın bu türden inkarcılar için genel olduğunda şüphemiz yoktur.

2. اِنَّ هٰذَا مَا كُنْتُمْ بِه۪ تَمْتَرُونَ “İşte bu, şüphelenip durduğunuz şeydir.” Yüce Allah cehennemdekilere yönelik uygulayacağını haber verdiği şeyler arasında bir de bu hususu zikretmektedir. Buna göre daha önce yorumladığımız Dühân 44/9. âyetinde bu inkarcıların durumu hakkında şu bilgiler verilmiştir: “Ne var ki onlar, şüphe içinde eğlenip duruyorlar.” İşte bu cümle ile onların eğlenip oyalandıkları şeyin mahşerde kendilerine hatırlatılacağı haber verilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Mülk 67/27’de şöyle buyrulmaktadır: “Onu yakından (veya onun yakınlaştığını) gördüklerinde, kâfirlerin suratları asılmış olacaktır ve kendilerine, ‘İşte aceleyle (ve alay ederek) istediğiniz (gün veya azap) budur!’ denilecektir.” Yüce Allah benzerleri Rûm 30/56, Yâsîn 36/63, Sâffât 37/21, Tûr 52/14, Rahmân 55/43 ve Me‘âric 70/44 gibi âyetlerde de geçen bu ifadelerde dünya hayatında mahşeri inkâr edenleri ayıplayacağını dolaylı olarak beyan etmiş olmaktadır.

İnkarcılar hem azabı ve kıyamet-âhiret sürecinin gerçekleşeceğini reddediyorlardı; hem de buna inananlarla alay ediyorlardı. İşte kendilerine Mülk 67/25. âyette de dile getirilen “acele istediğiniz, alay edip durduğuz, gelmeyeceğini iddia ettiğiniz azap veya kıyamet-mahşer günü budur” denilecektir.

Ayrıca, müşriklerin Enfâl 8/32’de dile getirdikleri “Ey Allah’ım, eğer bu (vahiy, Kur’ân), senin katından gelmiş gerçekse, gökten bize taş yağdır veya elem verici bir azap ver” şeklindeki istedikleri azabın cevabı olarak kabul edilebileceği gibi, bir başka ihtimal olarak bu cümlenin Sâd 38/16’daki acele azap isteğinin cevabı olması da mümkündür.

Her peygamberin ümmetinde olduğu gibi bu son ümmette de kıyamet-âhiret süreciyle ilgili inkâr veya tereddüt içerisinde bulunanlar vardır. İşte bu alaycı ve inkârcı mantığın derin bir yanılgı içerisinde bulunduğu ve bunu mahşer sabahı fark edecekleri, ancak bunun kendilerine hiçbir faydasının olmayacağı bu âyette verilmek istenen asıl mesajdır.

Dipnotlar

• 1 - Bu konudaki örnek âyetler için bk. Ra‘d 13/5; İsrâ’ 17/49, 98; Meryem 19/66; Mü’minûn 23/35, 82; Neml 27/67; Secde 32/10; Yâsîn 36/87; Sâffât 37/16, 53; Kâf 50/3, 15; Vâkı‘a 56/47; Nâzi‘ât 79/11.
  • Ra‘d 13/5 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Meryem 19/66 Mü'minûn 23/35 Mü'minûn 23/82 Neml 27/67 Secde 32/10 Yâsîn 36/87 Sâffât 37/16 Sâffât 37/53 Kâf 50/3 Kâf 50/15 Vâkı‘a 56/47 Nâzi‘ât 79/11
• 2 - Semerkandî, age., III, 272.
• 3 - Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 340. 4 - Ateş, age., IX, 20. 5 - Hâkim, el-Müstedrek, II, 450. 6 - Semerkandî, age., III, 334.
• 7 - Zemahşerî, age., II, 37, 564. 8 - Taberî, age., XIV, 50. 9 - Taberî, age., VII, 239.
• 10 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24
• 11 - Semerkandî, age., III, 272.
• 12 - Isfehânî, age., s. 638. 13 - Hacc 22/17.
  • Hacc 22/17
• 14 - Secde 32/25. 15 - Sâffât 37/20-21. 16 - Mümtehıne 60/3. 17 - Rûm 30/14.
  • Secde 32/25 Sâffât 37/21 Mümtehine 60/3 Rûm 30/14
• 18 - Yâsîn 36/59. 19 - Mahşerdeki Fasl işleminin ne olduğu hakkında geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve kıyâmet-Âhiret Süreci, s. 558-563. 20 - Rûm 30/14; Yâsîn 36/59.
  • Yâsîn 36/59 Rûm 30/14 Yâsîn 36/59
• 21 - ‘Abese 80/34-37. 22 - En‘âm 6/164; İsrâ’ 17/15; Fâtır 35/18; Zümer 39/7; Necm 53/38. 23 - Bakara 2/48, 123. 24 - Lokmân 31/33.
  • ‘Abese 80/37 En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Necm 53/38 Bakara 2/48 Bakara 2/123 Lokmân 31/33
• 25 - Fâtır 35/18. 26 - İbrâhim 14/22. 27 - Yâsîn 36/75. 28 - İbrâhim 14/31. 29 - Bakara 2/166. 30 - Dühân 44/41; Me‘âric 70/10. 31 - Necm 53/39-41; Zilzâl 99/7-8. 32 - Mü’minûn 23/101.
  • Fâtır 35/18 İbrâhîm 14/22 Yâsîn 36/75 İbrâhîm 14/31 Bakara 2/166 Duhân 44/41 Me‘âric 70/10 Necm 53/41 Zilzâl 99/8 Mü'minûn 23/101
• 33 - Me‘âric 70/11-14. 34 - Yûnus 10/54; Ra‘d 13/18; Zümer 39/47. 35 - Âl-i İmrân 3/91; Mâide 5/36; Hadîd 57/15.
  • Me‘âric 70/14 Yûnus 10/54 Ra‘d 13/18 Zümer 39/47 Âl-i İmrân 3/91 Mâide 5/36 Hadîd 57/15
• 36 - Şu‘arâ 26/214. 37 - Müslim, Îmân, 89. Bu başlıkta bazı değişikliklerle 10 rivâyet daha yer almaktadır.
  • Şu‘arâ 26/214
• 38 - Taberî, age., XXV, 130; Zemahşerî, age., IV, 273. 39 - Semerkandî, age., III, 272; Taberî, age., XXV, 130.
• 40 - Râzî, age., XXIX, 174.
• 41 - Semerkandî, age., III, 143. 42 - Râzî, age., XXVI, 141.
• 43 - Bakara 2/276; Nisâ’ 4/107; Şu‘arâ’ 26/222; Dühân 44/44; Câsiye 45/7; Kalem 68/12; Mütaffifûn 83/12. 44 - Semerkandî, age., II, 363; Taberî, age., XV, 240; Râzî, age., XXI, 120.
  • Bakara 2/276 Nisâ 4/107 Şu‘arâ 26/222 Duhân 44/44 Câsiye 45/7 Kalem 68/12 Mutaffifîn 83/12
• 45 - Taberî, age., XXV, 133; Zemahşerî, age., IV, 274. 46 - Semerkandî, age., III, 273; Taberî, age., XXV, 133; Zemahşerî, age., IV, 274.
• 47 - Zemahşerî, age., IV, 274. 48 - Semerkandî, age., III, 273; Taberî, age., XXV, 134-135.