Şu‘arâ Suresi

Mekke’de risâletin 8. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 227 âyetten oluşan, adını 224. âyetinde “şairler” anlamındaki الشُّعَرَآء eş-şu‘arâ’ kelimesinden alan Şu‘arâ’ sûresi, inişe göre 51, resmî sıralamada ise 26. sûredir.

Şu‘arâ’ sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Furkân sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûrede de çeşitli peygamber kıssalarının bulunması bir ortak yöndür. Ayrıca her iki sûrede de iyi insanların özellikleri ele alınmakta, kurtuluşun nasıl mümkün olacağı üzerinde durulmaktadır.

Şu‘arâ’ sûresi, vahyin apaçıklığı mesajıyla başlamakta, müşriklerin alaycılığına ve hakikatlerden yüz çeviriciğine dikkat çekilmekte, Yüce Allah’ın kudretine dikkat çekmek için yeryüzünde çeşitli bitkilerin yaratılmasında nice ibretlerin bulunduğu, ancak insanların çoğunluğunun iman etmemesi dile getirilmektedir.

10. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ’nın kıssasına geçilmekte, onun azgın Firavun’un kavmine gönderilme emrine karşılık Hz. Musa’nın eski bir suçu nedeniyle çekinmesi dile getirilmekte, bu nedenle Hz. Hârûn’a risâlet verilmesi isteğinin ardından Firavun’la olan geçmişe dair birtakım konuşmaları gündeme getirilmektedir.

23. âyetten itibaren, Firavun’un Yüce Allah hakkındaki alaycı sorusuna Hz. Musa’nın verdiği etraflı cevaplar dile getirilmekte, ddaha sonra büyücülerle ilgili pasaj yer almakta, Hz. Musa karşısında mağlup olan ve sonuçta iman ettiklerini ilan eden büyücülere yönelik Firavun’un tehditlerinden, büyücülerin muhteşem teslimiyetinden söz edilmektedir. Kıssanın son bölümünde Hz. Musa’nın beraberindeki İsrailoğullarıyla birlikte denizden geçirilmesi ve bu esnada Firavun ve adamlarıın yarılan denizin içerisinde boğulmaları hatırlatılmaktadır.

69. âyetten itibaren, Hz. İbrâhîm’in kıssası başlamakta, onun “tevhîd ilanı” diyebileceğimiz çok önemli hatırlatmaları şu şekilde dile getirilmektedir: “Beni yaratan ve bana doğru yolu gösteren; beni yediren ve içiren; hastalandığımda bana şifa veren; beni öldürecek, sonra diriltecek olan; Hesap günü benim için hatalarımı bağışlayacağını umduğum kudret işte sadece O’dur (Allah’tır).” Daha sonra çeşitli dua cümlelerine yer verilmekte ve karşıtlarının mahşerdeki feci akıbeti ele alınmaktadır.

105. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût ve Hz. Şu‘ayb’ın kıssaları ana hatlarıyla ve benzer içerikleriyle gündeme getirilmektedir. Sûrenin 192-196. âyetlerde vahyin çok nefis bir tanımı şu şekilde yapılmaktadır: “Kuşkusuz o (mesaj/Kur’ân), âlemlerin Rabbinin indirmesidir. Uyarıcılardan olasın diye Kur’ân’ı apaçık Arapça diliyle er-Rûhu’l-Emîn (Güvenilir Rûh/Cebrail) senin kalbine indirmiştir. Kur’ân, daha öncekilerin kitaplarında da (ana içerik olarak) vardı.” Buna karşılık müşriklerin alaycılıkları ifade edilmekte, vahye şeytanların herhangi bir müdahalesinin olamayacağı, bundan engellendikleri gibi konular ele alınmaktadır.

Son grup âyette ise söz sûreye adını veren “şairler”e getirilmekte, onların peşinden gidenlerin azgınlıkları hatırlatılmakta, ancak bütün şairlerin kötü olmadığı, iman edip sâlih amel sahibi olanlarının bulunduğu beyan edilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin 69-104. âyetlerinde Hz. İbrâhîm’in kıssasını gündeme getirmekte, diğer sûrelerde yer alan kısımlara ilave olarak kıssanın sadece burada geçen birtakım detayları üzerinde durmaktadır.

Hz. İbrâhim kıssası hakkında genel bilgileri adını da bu peygamberden alan İbrâhim 14/35’te verdiğimiz için burada detaya girmeyeceğiz. Bu sûredeki bölümü ise iki ana başlıkta ele alacak ve yorumlarımızı bu çerçevede yapmaya çalışacağız.

a) Hz. İbrâhim’in ve Kavminin Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 69-77. âyetlerinde Hz. İbrâhim’in haberini anlatmasını Hz. Peygamber’e emretmekte, Hz. İbrahim’in, babasına ve kavmine “Neye tapıyorsunuz?” diye sorunca; onların “Putlara tapıyoruz ve onlara tapmaya devam edeceğiz” diye cevap verdiğini belirtmektedir.

Buna karşılık Hz. İbrahim’in “Peki, kendilerine yalvardığınızda sizi işitiyorlar veya size fayda ya da zarar verebiliyorlar mı?” diye sorunca, bu defa onların, “Hayır, ama biz babalarımızı böyle yapar bulduk” cevabını verdiğini, peşinden Hz. İbrahim’in şöyle dediğini beyan etmektedir: “Sizler ve önceki atalarınız neye taptığınızı hiç düşündünüz mü? Onlar (putlar) benim düşmanımdır; sadece âlemlerin Rabbi’ne (kulluk ederim).”

ı. Hz. İbrahim’in Haberinin Aktarımı

وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَاَ اِبْرٰه۪يمَ “Onlara İbrahim’in haberini tilâvet et (okuyup aktar)!”

Âyettekiوَاتْلُ vetlü emri “ve tilâvet et, aktar”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; نَبَاَ nebee kelimesi “haberi(ni)”; اِبْرٰه۪يمَibrâhîme sözcüğü ise “İbrâhîm’in” demektir.

Bu âyette Hz. Peygamber’e hitap edilmekte ve muhataplarına Hz. İbrâhîm’in kıssasını aktarması görevi gündeme getirilmektedir.

Hz. Mûsâ’nın kıssasının başındaki وَاِذْ ifadesinin “hani, hatırla” şeklinde verdiği anlam ile buradaki وَاتْلُ vetlü “tilâvet et” emri aynı maksada hizmet etmektedir.

Tefsirimizin ilk cildinde “Kur’ân-ı Kerîm Nasıl Okunmalıdır?” başlığında ele aldığımız üzere, tilâvet kavramı, “okumak” anlamında değerlendirilen kelimelerden birisidir. Dilimize “okumak” diye tercüme edilen tilâvet, “lafızları arka arkaya dizmek”, “tekrar etmek”, “aktarmak”, “gereğini yapmak”, “takip etmek” anlamlarına gelmektedir.

“De ki: Gelin, size Rabbinizin neleri haram kıldığını tilavet edeyim”(1) âyetindeki maksat, ilgili prensiplerin aktarılması ve öğretilmesidir. “Kur’ân’ı tilâvet edişim (bana emrolundu)”(2) ayetindeki tilâvet ise “okumak, aktarmak veya tekrarlamak” anlamına gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki maksat, Hz. İbrâhîm’in kıssasının aktarılması, hatırlatılması ve özellikle gündeme taşınmasıdır.

Bu aktarımlar sayesinde hem Hz. Peygamber’e ve bütün müminlere moral verilmekte, hem de vahiy karşıtlarına gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır. Bu kıssalar sayesinde bu son ümmetin müminleri önceki nesillerin yaşadıklarına bakarak kendilerine çekidüzen verecekler, Yüce Allah’ın gazabını hak edenlerin nasıl bir sonla karşılaştıklarını, peygamberlerle beraber hareket edenlere ise nasıl sahip çıkıldığını gayet net bir şekilde anlamış olacaklardır.

ıı. Babasıyla ve Kavmiyle Tartışması

اِذْ قَالَ لِاَب۪يهِ وَقَوْمِه۪ مَا تَعْبُدُونَ قَالُوا نَعْبُدُ اَصْنَامًا فَنَظَلُّ لَهَا عَاكِف۪ينَ قَالَ هَلْ يَسْمَعُونَكُمْ اِذْ تَدْعُونَ اَوْ يَنْفَعُونَكُمْ اَوْ يَضُرُّونَ قَالُوا بَلْ وَجَدْنَآ اٰبَآءَنَا كَذٰلِكَ يَفْعَلُونَ قَالَ اَفَرَاَيْتُمْ مَا كُنْتُمْ تَعْبُدُونَ اَنْتُمْ وَاٰبَآؤُ۬كُمُ الْاَقْدَمُونَ فَاِنَّهُمْ عَدُوٌّ ل۪يٓ اِلَّا رَبَّ الْعَالَم۪ينَ “Hani o (İbrahim), babasına ve kavmine ‘Neye tapıyorsunuz?’ diye sormuştu. Onlar ‘Putlara tapıyoruz ve onlara tapmaya devam edeceğiz!’ demişlerdi. (İbrahim) ‘Kendilerine yalvardığınızda sizi duyuyorlar veya size yarar ya da zarar verebiliyorlar mı?’ diye sormuştu. Onlar ‘Hayır ama biz babalarımızı böyle yapar bulduk!’ cevabını vermişlerdi. (İbrahim) şöyle demişti: ‘Siz ve önceki atalarınız neye taptığınızı hiç düşündünüz mü? Şüphesiz ki onlar (putlar) benim düşmanımdır; sadece âlemlerin Rabbine (kulluk ederim).”

Buradaki اِذْ iz ifadesi “hani, bir zamanlar”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; لِاَب۪يهِ liebîhi tamlaması “onun kendi babasına”; وَقَوْمِه۪ ۪ ve kavmihi tamlaması “ve onun kavmine”; مَا تَعْبُدُونَ mâ ta‘büdûne sorusu “neye, nelere tapıyorsunuz”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; نَعْبُدُ na‘büdü fiili “tapıyoruz”; اَصْنَامًا asnâmen kelimesi “putlara”; فَنَظَلُّ لَهَا عَاكِف۪ينَ fe nezallü lehâ ‘âkifîne cümlesi “onlara tapanlar olmaya devam edeceğiz”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”;هَلْ يَسْمَعُونَكُمْ hel yesme‘ûneküm sorusu “sizi işitiyorlar mı, duyuyorlar mı”;اِذْ تَدْعُونَ iz ted‘ûne fiili “siz onlara yalvarırken”; اَوْ يَنْفَعُونَكُمْ ev yenfe‘ûneküm fiili “veya size fayda veriyorlar (mı)”; اَوْ يَضُرُّونَ ev yedurrûne fiili “veya size zarar veriyorlar (mı)”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; بَلْ bel ifadesi “hayır”; وَجَدْنَا vecednâ fiili “bulmuştuk”; اٰبَآءَنَا âbâenâ tamlaması “bizim babalarımızı, bizim atalarımızı”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “böylece”; يَفْعَلُونَ yef‘alûne fiili “yapıyorlar(dı)”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اَفَرَاَيْتُمْ eferaeytüm sorusu “hiç düşündünüz mü, gördünüz mü”; مَا كُنْتُمْ mâ küntüm ifadesi “(şöyle) olduğunuz şeyleri”; تَعْبُدُونَ ta‘büdûne fiili “tapmaktasınız, tapındığınız şeylerin ne olduğunu”; اَنْتُمْ entüm zamiri “siz(in)”; وَاٰبَآؤُ۬كُمُ ve âbâüküm tamlaması “ve sizin babalarınız(ın), sizin atalarınızın”; الْاَقْدَمُونَ el-akdemûne kelimesi “önceki, öncekiler”; فَاِنَّهُمْ fe innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; عَدُوٌّ ‘adüvvün ifadesi “düşmanımdır, düşmandır”; ل۪ي lî ifadesi “benim için, bana”; اِلَّا رَبَّ الْعَالَم۪ينَ illâ rabbe’l-‘âlemîne istisnası ise “âlemlerin Rabbi hariç, O’ndan başkası” demektir.

Burada Hz. İbrâhîm’in, Meryem 19/41-50, Enbiyâ’ 21/51-56 ve Sâffât 37/85-96’daki konuşmalara benzer içerikte, ancak bu âyetlerde hem babasına hem de kavmine hitap ederek sorduğu sorular ve aldığı cevaplar gündeme getirilmektedir.

1.اِذْ قَالَ لِاَب۪يهِ وَقَوْمِه۪ مَا تَعْبُدُونَ قَالُوا نَعْبُدُ اَصْنَامًا فَنَظَلُّ لَهَا عَاكِف۪ينَ “Hani o (İbrahim), babasına ve kavmine ‘Neye tapıyorsunuz?’ diye sormuştu. Onlar ‘Putlara tapıyoruz ve onlara tapmaya devam edeceğiz!’ demişlerdi.” Bu iki âyette Hz. İbrâhîm’in ilk sorusu ve aldığı cevap yer almaktadır.

a) اِذْ قَالَ لِاَب۪يهِ وَقَوْمِه۪ مَا تَعْبُدُونَ “Hani o (İbrahim), babasına ve kavmine ‘Neye tapıyorsunuz?’ diye sormuştu.” Bu ifadenin bir benzeri Sâffât 37/85’te geçmektedir. Bu soruda Hz. İbrâhîm’in babasının ve kavminin tapındığı varlıklar için مَا mâ edatı kullanılmakta, dolayısıyla onların taptığı şeylerin elleriyle yaptıkları ve En‘âm 6/74’te de belirtildiği gibi adına asnâm denilen çeşitli nesnelerden oluştuğu anlaşılmaktadır.

Bu soru, insanın nelere inanıyorsa onlarla ilgili sorular sormasını, inancını ve davranışları sorgulaması gerektiğini öğretmektedir. Bu arada kişinin yaşına ve konumuna bakılmadan bilen insanlar tarafından hakikatin herkese tebliğ edilmesi gerektiği anlaşılmaktadır.

Hz. İbrâhîm konunun ele alındığı Meryem 19/42-45’te babasına şu şekilde hitap etmişti: “Ey babacığım! Duyamayan, göremeyen ve sana hiçbir fayda sağlayamayacak şeylere niçin tapıyorsun? Ey babacığım! Gerçekten sana gelmeyen bir ilim (Allah tarafından) bana geldi. Bana uy ki, sana düzgün (dosdoğru) yolu göstereyim. Ey babacığım! Şeytana kulluk etme! Çünkü şeytan, Rahmân’a âsi oldu. Ey babacığım! Rahmân’dan sana azap dokunup da şeytanın dostu olmandan korkuyorum.” Bu cümlelerde yer alan ifadeler dini tebliğde hangi cümlelerin kurulması gerektiğini de muhataplara öğretmektedir.

Bunlara ilave olarak, Hz. İbrâhîm, hem babasına hem de kavmine yönelik bu soruları değişik ifadelerle sormuş, putperestliğin farklı yönlerine dikkat çekmiştir. Buna göre Hz. İbrâhim En‘âm 6/74’te babasına hitaben “Putları ilah mı ediniyorsun?”, Meryem 19/42’de babasına hitaben “duymayan, görmeyen ve hiçbir faydası olmayan şeylere neden taptığı” sorusunu sormuş, Enbiyâ’ 21/52’de babasına ve kavmine yönelik “Bu karşısında durup tapındığınız heykeller de nedir?” ifadesine yer vermiş, Sâffât 37/85-86’da “Neye tapınıyorsunuz? Allah’ın peşi sıra uydurma ilahlar mı istiyorsunuz?” şeklindeki sözlerini dile getirmiştir.

b) قَالُوا نَعْبُدُ اَصْنَامًا فَنَظَلُّ لَهَا عَاكِف۪ينَ “Onlar ‘Putlara tapıyoruz ve onlara tapmaya devam edeceğiz!’ demişlerdi.” Soruda yer alan mâ edatı buradaki اَصْنَام asnâm kelimesiyle karşılanmakta ve tapındıkları şeylerin elleriyle yaptıkları putlar olduğu anlaşılmaktadır. Aralarında Hz. İbrâhîm’in babasının da bulunduğu dönemin putperestleri, putlara boyun eğmeye devam edeceklerini ve bu noktadaki devam kararlılıklarını ortaya koymaktaydılar.

Çeşitli âyetlerde(3) geçen اَصْنَام asnâm kelimesi ise daha çok madeni bir kaynaktan yapılmış “putlar” manasına gelmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen نَظَلُّ nezallü fiili “devam etmek”, çeşitli âyetlerde(4) zikredilen عَاكِف۪ين ‘âkifîne/el-‘âkifûne kelimesi ise “kendini bir şeye adayanlar,”(5) “bir şeyin etrafında toplananlar”, “bir şeyin üzerinde ayakta duranlar”(6) gibi anlamlara gelmektedir. Bu iki kelime sayesinde söz konusu kişilerin putlara tapmakta kararlı oldukları ve adeta bundan gurur duydukları anlaşılmaktadır.

2. قَالَ هَلْ يَسْمَعُونَكُمْ اِذْ تَدْعُونَ اَوْ يَنْفَعُونَكُمْ اَوْ يَضُرُّونَ قَالُوا بَلْ وَجَدْنَآ اٰبَآءَنَا كَذٰلِكَ يَفْعَلُونَ “(İbrahim) ‘Kendilerine yalvardığınızda sizi duyuyorlar veya size yarar ya da zarar verebiliyorlar mı?’ diye sormuştu. Onlar ‘Hayır ama biz babalarımızı böyle yapar bulduk!’ cevabını vermişlerdi.” Hz. İbrâhîm ilk sorunun cevabını duyunca, putperestleri zora sokmak ve yaptıklarının yanlış olduğunu onlara kabul ettirebilmek ya da en azından durumlarını sorgulamalarını sağlamak amacıyla bu defa putlarla ilgili iki hususa dikkat çekmektedir.

a)قَالَ هَلْ يَسْمَعُونَكُمْ اِذْ تَدْعُونَ اَوْ يَنْفَعُونَكُمْ اَوْ يَضُرُّونَ “(İbrahim) ‘Kendilerine yalvardığınızda sizi duyuyorlar veya size yarar ya da zarar verebiliyorlar mı?’ diye sormuştu.” İşte bu iki husus yani “kendisine dua edilirken duymak” ve “dua edenlere yarar veya zarar vermek” bir varlığın ilah olabilmesinin vazgeçilmez iki yönünü oluşturmaktadır. “Dua edenlerin hem seslerini, sözlerini hem de dua ederken kalplerinden geçirdikleri niyetlerini işitmek”, ayrıca “kendisine ibadet edildiğinde ödüllendirmek”, “karşı çıkıldığında ise cezalandırmak” hem dünya şartlarında, hem de mahşerde sadece ve sadece Yüce Allah’ın sıfatıdır.

Yâsîn 36/74-75’te putlardan yardım alabilmeyle ilgili beklentiler hakkında şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerine yardım edilir ümidiyle Yüce Allah’ın peşi sıra çeşitli ilâhlar edindiler. Oysa onlar kendilerine yardım edemezler; hepsi birbirlerinin hazırlanmış askerleridirler.” Demek ki dünya şartlarında da mahşer şartlarında da yardımın yegâne kaynağı Yüce Allah’tır; diğer beklentilerin hiçbir geçerliliği yoktur.

Meryem 19/42’de beyan edildiği gibi, Hz. İbrâhîm babasına hitaben “duymayan, görmeyen ve hiçbir faydası olmayan şeylere neden taptığını” sormuştu. Benzer şekilde Enbiyâ’ 21/66-67’de “Faydası ve zararı olmayan varlıklara tapmaları nedeniyle muhataplarını ayıplamış, ‘Size ve taptığınız şeylere de yazıklar olsun; hiç mi aklınızı kullanmıyorsunuz?’ diyerek” tepkisini ortaya koymuştu.

Genelde putperestlerin nasıl bir yanılgı içerisinde olduklarıyla alakalı olarak Fâtır 35/13-14’te şöyle buyrulmaktadır: “O’nun peşi sıra yalvardıklarınız ise, bir çekirdek zarına bile sahip değillerdir. Putlara yalvarsanız çağrınızı işitmezler. Sizi duysalardı da isteklerinize cevap veremezlerdi. (Üstelik) Kıyâmet günü ortak koşmanızı örtecek (reddedecek)lerdir. (Ey Peygamber, bu gerçeği) sana, her şeyden haberdar olan (Allah) gibi (hiç kimse) haber veremez.”

Konuyla ilgili olarak Tâhâ 20/89’da “putların insanlara cevap veremeyecekleri, insanlara zarar veya yararlarının dokunamayacağı” beyan edilmektedir. Ahkâf 46/5-6’da “Allah’ın peşi sıra tapınılan insanların kendilerine dua edip yardım isteyen bu en sapkın kişilere kıyâmet gününe kadar karşılık veremeyecekleri, çünkü onları kıyâmete kadar duyamayacakları, dahası mahşerde kendilerine düşman olacakları beyan edilmektedir.

b) قَالُوا بَلْ وَجَدْنَآ اٰبَآءَنَا كَذٰلِكَ يَفْعَلُونَ “Onlar ‘Hayır ama biz babalarımızı böyle yapar bulduk!’ cevabını vermişlerdi.” Kavminin Hz. İbrâhîm’e verdiği bu cevapta, putperestliğin ve atalar dinini takibin kendilerince gerekçesi ortaya konulmaktadır. Benzer bir cevap Enbiyâ’ 21/53’te şu şekildedir: “Onlar da, ‘Biz, babalarımızı bunlara tapar kimseler bulduk’ cevabını vermişlerdi.”

Hz. İbrâhim’in babasının ve kavminin tutumu tam da taklit denen yanlış yolun bir örneği durumundadır. Bu nedenle konuya dair Kur’ân’da verilen bazı vbilgileri burada aktarmakta özellikle yarar görmekteyiz.

Râzî, yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti izahında çok önemli bir tespitte bulunmuş ve şunları belirtmiştir: “Bu durum, taklidin bâtıl olduğunun, buna karşılık delillere sarılmanın ise zorunlu oluşunun en güçlü delillerindendir. Meseleyi tersinden alarak “taklidi övüp delile sarılmayı kötülersek”, bu tavrımız, Yüce Allah’ın kötülediği kâfirlerin yolunu övmek, övdüğü Hz. İbrahim’in yolunu da kötülemek olur.”(7)

- Atalar Dinini Taklit

“Atalarımızı böyle yapıyor bulduk” sözü taklidin itirafıdır ve taklit de elbette korkunç bir inanç bozukluğudur. Bütün peygamberlere yönelik karşı çıkışların gerekçesi böyle belirlenmiş, “babalarımızı ne yapıyor halde bulduysak biz de onu yaparız” diyerek risâlet öğretileri reddedilmiştir.

Hz. Nûh’a karşı çıkan kavmi, “Biz geçmişteki atalarımızdan böyle bir şey duymadık” sözünü söylemişti.(8) Firavun bile kavmini Hz. Mûsâ’ya karşı şekillendirirken, “(Mûsâ)’nın, sizin dininizi değiştirmesinden korkuyorum” demişti.(9) Aynı Firavun ve adamları Hz. Musa’nın tebliğ ettiği hakikatlerle ilgili olarak da şunu dile getirmişlerdi: “(Musa), onlara apaçık ayetlerimizi (delillerimizi) getirdiğinde ‘Bu, sadece ve sadece uydurulmuş bir büyüdür; önceki atalarımızdan böyle bir şey de işitmedik!’ demişlerdi.”

Nihayet Hz. Peygamber’e yönelik olarak müşriklerin Sâd 38/6-7’de dile getirilen sözleri de aynı mantığın sonucuydu: “İçlerinden ileri gelenler öne atılarak (taraftarlarına şöyle dediler): (Eski inancınızda) yürüyün, ilahlarınıza bağlılığınıza devam edin/karşı isteklere direnin, sizden istenen (şimdi artık yapmanız gereken) budur. Son dinde/yaşayan son inançların hiç birisinde bile böyle bir şey işitmedik. Bu, uydurmadan başka bir şey değildir.” Benzer bir sapkınlık ifadesi A‘râf 7/28’de müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik sözlerinde yer almaktadır.

Taklidin ne kadar kötü bir şey olduğuyla alakalı olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır. Bir kısmını hatırlatmakla yetineceğiz.

Bakara 2/170: “Onlara (müşriklere), ‘Allah’ın indirdiğine uyun’ denildiği zaman; onlar, ‘Hayır! Biz atalarımızı üzerinde bulduğumuz yola uyarız’ dediler. Ya ataları bir şey anlamamış, doğruyu da bulamamış idiyseler?”

Mâide 5/104: “Onlara, ‘Allah’ın indirdiğine ve Resül’e gelin’ denildiği vakit, ‘Babalarımızı üzerinde bulduğumuz (yol) bize yeter’ derler. Ataları hiçbir şey bilmiyor ve doğru yol üzerinde bulunmuyor iseler de mi?”

A‘râf 7/28: “Bu tür insanlar bir kötülük yaptıkları zaman, ‘Babalarımızı bu yolda bulduk. Allah da bize bunu emretti’ derler. De ki: Allah kötülüğü emretmez. Allah’a karşı bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?”

Yûnus 10/78: “Onlar dediler ki: Babalarımızı üzerinde bulduğumuz (dinden) bizi döndüresin ve yeryüzünde ululuk sizin ikinizin olsun diye mi bize geldin? Hâlbuki biz size inanacak değiliz.”

Hûd 11/53-54: “(Kavmi şöyle) demişti: Ey Hûd! Sen bize açık bir bilgi (delil, belge, mucize) getirmedin; biz de senin sözünle ilâhlarımızı terk edecek değiliz ve biz sana hiçbir şekilde iman edecek de değiliz. Biz ‘İlahlarımızdan biri seni fena halde çarpmış!’ demekten başka bir söz söylemiyoruz.”

Hûd 11/62: “(Kavmi şöyle) cevap vermişti: Ey Sâlih! Sen bundan önce içimizde ümit beslenen birisiydin. (Şimdi) babalarımızın taptıklarına tapmaktan bizi engelliyor musun? Doğrusu biz, bizi kendisine (kulluğa) çağırdığın şeyden ciddi bir şüphe içindeyiz.”

Hûd 11/87: “Dediler ki: Ey Şuayb! Babalarımızın taptıklarını (putları), yahut mallarımız hususunda dilediğimizi yapmayı terketmemizi sana namazın mı emrediyor? Oysa sen yumuşak huylu ve çok akıllısın!”

Enbiyâ’ 21/52-53: “O (İbrâhîm), babasına ve kavmine ‘Şu karşısına geçip tapmakta olduğunuz heykeller de ne oluyor?’ demişti. Onlar da, ‘Biz, babalarımızı bunlara tapar kimseler bulduk’ cevabını vermişlerdi.”

Lokmân 31/21: “Onlara ‘Allah’ın indirdiğine uyun’ dendiğinde; ‘Hayır, biz babalarımızı üzerinde bulduğumuz yola uyarız’ derler. Ya şeytan onları alevli ateşin azabına çağırıyor idiyse de mi?”

Sebe’ 34/43: “Onlara apaçık âyetlerimiz okunup (aktarıl)dığı zaman şöyle demişlerdi: ‘Bu, sizi babalarınızın taptığı (putlardan) çevirmek isteyen bir adamdan başkası değildir.’ ‘Bu (Kur’an) da uydurulmuş bir yalandan başka bir şey değildir’ demişlerdi. Hak kendilerine geldiğinde onu inkâr edenler ‘Bu (vahiy), apaçık bir büyüden başka bir şey değildir’ demişlerdi.”

Sâffât 37/69-74: “Kuşkusuz onlar atalarını dalâlette buldular. Şimdi de kendileri onların peşlerinden koşturuyorlar. Andolsun ki, onlardan önce eski milletlerin çoğu dalâlete düştü. Kuşkusuz, biz onlara uyarıcılar göndermiştik. Uyarılanların âkıbetinin ne olduğuna bir bak! Allah’ın ihlâslı kulları müstesna.”

Zuhruf 43/21-24: “Yoksa bundan önce onlara bir kitap verdik de ona mı tutunuyorlar? Hayır! ‘Sadece, biz babalarımızı bir din üzerinde bulduk, biz de onların izinde gidiyoruz’ derler. Senden önce de hangi memlekete uyarıcı göndermişsek mutlaka oranın varlıklıları, ‘Babalarımızı bir din üzerinde bulduk, biz de onların izlerine uyarız’ derlerdi. ‘Ben, size, babalarınızı üzerinde bulduğunuz (din)den daha doğrusunu getirmişsem (yine mi bana uymazsınız)?’ deyince; ‘Doğrusu, biz sizinle gönderilen şeyi inkâr ediyoruz’ cevabını vermişlerdi.”

Bütün bu ve benzer âyetlerde dikkat çekilen husus, taklidin son derece kötü bir şey olduğu ve sahiplerini ateşe götüreceğidir. “Bir şeyin önce gelmesi doğruluğunun delili olamaz. Bâtıl olan bir şey, öncelik arz ederek hakka dönemez, hak diye tanıtılıp kabul edilemez.”(10) Demek ki hakikat, değerini önceliği ve eskiliğinden ya da taraftar kalabalıklığından değil, hakka olan uygunluğundan ve doğru kaynağa sahip oluşundan alır. Buna karşılık taklit ise şeytandan yana olmaktır ve şeytanı takibin sonu ise elbette cehennem ateşidir.

Bu noktada müşriklerin, suçu Yüce Allah’a atma ve kaderci bir anlayışa sığınmalarıyla ilgili olarak En‘âm 6/148’de şöyle buyrulmaktadır: “Putperestler (şöyle) diyecekler: Allah dileseydi ne biz ortak koşardık ne de atalarımız. Hiçbir şeyi de haram kılmazdık.” Benzer ifadeler Nahl 16/35’te de yer almaktadır. Her iki âyette de ileri sürülen bu tür bahaneler Yüce Allah tarafından reddedilmektedir; buna benzer sözlerin sahipleri bu tür bahanelerle kurtulamayacaklardır.

İşte bütün bu âyetlerden anlaşıldığına göre, tıpkı İblis’in yaptığı gibi müşrikler de kendi sorumluluklarını kabul etmeyip meseleyi Yüce Allah’ın dilemesiyle ilişkilendirmiş, A‘râf 7/16-17 ve Hıcr 15/39 gibi âyetlerde de dile getirildiği gibi, İblis’in iftira dolu sözlerinin hiçbir şekilde doğru olmadığı ortaya konulmak istenmiştir. Zira Bakara 2/34, A‘râf 7/11, Hıcr 15/31, İsrâ’ 17/61, Sâd 38/74 vs. âyetlerde beyan edildiği gibi, İblis bizzat kendisi kibir göstermiş, emri reddetmiş ve küfrü kendisi tercih etmiştir.

İblis’in izinden gidenler suçu veya sorumluluğu üstlenme yiğitliğini göstermeyip bunu Yüce Allah’a havale ederek kurtulacaklarını sanmışlardı. Ancak verilen bunca malumattan da anlaşıyor ki, bu türden mazeret girişimleri hiçbir şekilde sonucu değiştirmeyecektir. Esasında pek çok âyette verilen bilgiler insanların kendilerinin saptıklarını göstermekte, Yüce Allah’ın hak etmeyen hiç kimseyi saptırmadığı ifade edilmektedir.

Bir tek âyet meali vererek bu konudaki izahımızı bitirmek istiyoruz. Yüce Allah Zümer 39/59’da şöyle buyurmaktadır: “(Allah cehennemlik olan bu kişilere mahşerde şöyle diyecektir): Hayır (bunlar geçerli değil)! Âyetlerim sana gelmişti de sen onları yalanlamıştın, büyüklük taslamıştın ve inkârcılardan olmuştun.”

3. قَالَ اَفَرَاَيْتُمْ مَا كُنْتُمْ تَعْبُدُونَ اَنْتُمْ وَاٰبَآؤُ۬كُمُ الْاَقْدَمُونَ فَاِنَّهُمْ عَدُوٌّ ل۪يٓ اِلَّا رَبَّ الْعَالَم۪ينَ “(İbrahim) şöyle demişti: ‘Siz ve önceki atalarınız neye taptığınızı hiç düşündünüz mü? Şüphesiz ki onlar (putlar) benim düşmanımdır; sadece âlemlerin Rabbine (kulluk ederim).” Hz. İbrahim babasını ve kavmini, tapındıkları varlıklar hakkında düşünmeye ve inançlarını sorgulamaya davet etmekte, evrensel olarak bu noktayı herkese bildirmiş olmaktadır.

a) قَالَ اَفَرَاَيْتُمْ مَا كُنْتُمْ تَعْبُدُونَ اَنْتُمْ وَاٰبَآؤُ۬كُمُ الْاَقْدَمُونَ “(İbrahim) şöyle demişti: Siz ve önceki atalarınız neye taptığınızı hiç düşündünüz mü?” Hz. İbrâhîm’in âyetteki اَفَرَاَيْتُمْ eferaeytüm ifadesi, “düşünmez misiniz”, “düşünüp bakmaz mısınız”, “şimdi gördünüz mü?”, “şimdi gördünüz değil mi?” gibi anlamlara gelmekte, muhatapların durumu hakkında kafa yormaları gerektiğini onlara bildirmektedir.

Babasına ve kavmine hitaben “Sizin ve bütün geçmiş atalarınızın taptığı şeyler”in ne kadar anlamsız olduğunu söyleyen Hz. İbrâhîm, yalvardıklarında kendilerini duymayan, hiçbir yarar ve zarar veremeyen bu nesnelerin ne kadar boş şeyler olduğunu beyan etmiş olmaktadır.

Eski atalar ne kadar kalabalık olursa olsun, kalabalıkların kabul ettiği şeyler ne kadar eskiye giderse gitsin, bütün bu unsurlar iddialarının ve kabullerinin doğruluğunun delili olamazlar. Bâtıl dediğimiz yanlış şeyler ister yeni ister eski olsun, onu benimseyip yapanlar ister az ister çok olsunlar sonuç değişmez; bâtıl bâtıldır, vesselâm.

Hz. İbrâhim kavminin durumuyla ilgili olarak Enbiyâ’ 21/54’te şu ifadeleri dile getirmişti: “Doğrusu, siz de atalarınız da apaçık bir sapkınlık içindesiniz.” Benzer bir ifade En’âm 6/74’te de şöyle beyan edilmektedir: “Hani İbrahim, babası Âzer’e ‘Birtakım putları ilahlar mı ediniyorsun? Doğrusu ben seni de kavmini de apaçık bir sapkınlık içinde görüyorum’ demişti.” Bu ifadelerinin ardından sözlerine şöyle devam etmişti:

b) فَاِنَّهُمْ عَدُوٌّ ل۪يٓ اِلَّا رَبَّ الْعَالَم۪ينَ “Şüphesiz ki onlar (putlar) benim düşmanımdır; sadece âlemlerin Rabbine (kulluk ederim).” Bu âyeti “O (put)lar, yani âlemlerin Rabbi’nden başkası benim düşmanımdır” veya “Onlar (putlar) benim düşmanımdır; fakat âlemlerin Rabbi böyle değildir” şeklinde de tercüme etmek mümkündür.

Zuhruf 43/26’da Hz. İbrâhim’in bu konudaki şu sözleri nakledilmektedir: “Bir zaman İbrahim, babasına ve kavmine demişti ki: Ben sizin taptıklarınızdan uzağım.” Ayrıca Mümtehıne 60/4’te de şöyle bilgiler yer almaktadır: “İbrahim’de ve onunla beraber olanlarda, sizin için gerçekten güzel bir örnek vardır.

Onlar kavimlerine demişlerdi ki: Biz sizden ve Allah’ı bırakıp taptıklarınızdan uzağız. Sizi tanımıyoruz.” Bu iki âyetten de anlaşılıyor ki, Hz. İbrâhîm’in ve onunla birlikte olanların karşıtlarına olan tavrı onların tapındığı şeylerden uzak durduklarını beyanlarıyla ortaya konulmuştur.

Âyette, kavminin taptığı putlara Hz. İbrâhîm’in düşman olduğu, hiçbir şekilde onlara tapmadığı, aksine sadece ve sadece Yüce Allah’a kulluk ettiği mesajı yer almaktadır. Bu ifadenin vermek istediği mesajda “Putlar benim düşmanımdır; âlemlerin Rabbi benim yegâne dostumdur” boyutu da vardır. Hz. İbrâhîm kavminin taptığı nesnelerin onun düşmanı olduğunu, yani kendisinin onlara itibar etmediğini, dolayısıyla onları düşman bildiğini ifade etmektedir.

Bu beyanda kavmine “Siz benim düşmanımsınız” demeyip, konuyu putlar üzerinden “Onlar benim düşmanımdır” demesi ince bir mesajdır. Çünkü peygamberler muhataplarını kazanmak için çalışırlar; yanlış yapan insanların şahsiyetlerine değil, yanlışlarına karşı olurlar. Sonunda onları yanlıştan vazgeçirmek ve kazanmak için çaba sarf ederler.

Bir insana hiç söylenmemesi gereken veya en son söylenecek söz en baştan söylenirse muhatap kazanılamaz; ebediyen kaybedilir. Bu hassasiyeti çok iyi bilen Hz. İbrâhîm hem babasına hem de kavmine karşı yaptığı konuşmalarda bu hassasiyeti kaybetmemiştir.

Putlara itibar etmeyip onları düşman bilen Hz. İbrâhîm, kime kulluk ettiğini açıklayarak, muhatapların inancının yanlışlığını söylerken, doğrunun ne olduğunu da onlara beyan etmektedir. Hz. İbrâhîm bu ifadesinde Yüce Allah’ın bütün âlemlerin Rabbi, yani sahibi olduğunu belirterek, karşıtlarının taptığı varlıkların herhangi bir şeye sahip olamadıklarını, aksine onlara da Yüce Allah’ın sahip olduğunu bildirmektedir. Çünkü “âlemlerin Rabbi” demek, yaratılmış bütün mahlûkatın Yüce Allah’a ait olduğunu ilan etmektir.

Bu arada rabb sıfatını kullanarak, Yüce Allah’ın bütün kullarını sahiplenici olduğunu, onların hatalarını bağışlayabileceğini, tevbe kapısının ardına kadar açık olduğunu da kendilerine dolaylı olarak iletmiş olmaktadır. Putların insanları sahiplenemeyeceğini, çünkü dualarını işitmediklerini, kendilerine yarar da zarar da veremediklerini beyan ederek bütün bu değerlere mutlak anlamda sadece Yüce Allah’ın sahip olduğunu onlara ifade etmiş olmaktadır. Bu nedenle, Hz. İbrâhîm, âlemlerin Rabbi olan Yüce Allah’ın yegâne sığınak olduğunu babasına ve kavmine tebliğ etmeyi amaçlamaktadır.

b) Hz. İbrâhim’in Tevhid Manifestosu ve Duası

Yüce Allah, sûrenin 78-89. âyetlerinde Hz. İbrâhim’in Yüce Allah’ı tanıtıcı beyanları bağlamında bir tevhid manifestosu olacak şekilde şu ifadelerine yer vermektedir: “Beni yaratan ve bana doğru yolu gösteren; beni yediren ve içiren; hastalandığımda bana şifa veren; beni öldürecek, sonra diriltecek olan; Hesap günü benim için hatalarımı bağışlayacağını umduğum kudret de sadece O’dur (Yüce Allah’tır).”

Ardından, Hz. İbrâhim’in şu dua cümleleri bütün ümmete aktarılmaktadır: “Ey Rabbim! Bana muhakeme gücü ver ve beni iyiler arasına kat! Bana, sonra gelecekler içinde, iyilikle anılmak nasip eyle! Beni, nimet cennetinin vârislerinden eyle! Şaşkınlardan olan babamı da bağışla. Selîm bir kalp ile gelenlerin dışında, mal ve çocukların (kişiye) fayda veremeyeceği gün, yani (insanların) diriltilecekleri gün beni mahcup etme!”

ı. İlan Ettiği Tevhîd İlkeleri

اَلَّذ۪ي خَلَقَن۪ي فَهُوَ يَهْد۪ينِ وَالَّذ۪ي هُوَ يُطْعِمُن۪ي وَيَسْق۪ينِ وَاِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْف۪ينِ وَالَّذ۪ي يُم۪يتُن۪ي ثُمَّ يُحْي۪ينِ وَالَّذ۪يٓ اَطْمَعُ اَنْ يَغْفِرَ ل۪ي خَط۪يٓـَٔت۪ي يَوْمَ الدّ۪ينِ “(O) beni yaratan ve bana doğru yolu gösterendir. Beni yedirendir ve beni içirendir. Hastalandığımda bana şifa verendir. Beni öldürüp sonra diriltecek olandır. Hesap gününde benim için hatalarımı bağışlayacağını umduğumdur.”

Buradaki اَلَّذ۪ي خَلَقَن۪ي ellezî halekanî ifadesi “(O) beni yaratmış olan(dır)”; فَهُوَ fe hüve zamirleri “O”; يَهْد۪ينِ yehdîni ifadesi “bana doğru yolu gösterecek (olandır)”; وَالَّذ۪ي هُوَ vellezî hüve ifadesi “O’dur O”; يُطْعِمُن۪ي yut‘ımünî ifadesi “beni yediren(dir)”; وَيَسْق۪ينِ ve yeskîni fiili “ve beni içiren(dir)”; وَاِذَا مَرِضْتُ ve izâ merıdtü fiili “ve hastalandığım zaman”; فَهُوَ fe huve zamiri “O”; يَشْف۪ينِ yeşfîni fiili “bana şifa veren(dir)”;وَالَّذ۪ي يُم۪يتُن۪ي vellezî yümîtünî ifadesi “beni öldürecek olan(dır)”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يُحْي۪ينِ yuhyîni ifadesi “beni diriltecek (olandır)”;وَالَّذ۪يٓ اَطْمَعُ vellezî atme‘u ifadesi “ve umduğum zat(tır)”;اَنْ يَغْفِرَ en yağfira ifadesi “bağışlamasını”; ل۪ي lî ifadesi “benim için”; خَط۪يٓـَٔت۪ي hatîetî tamlaması “benim hatalarımı”;يَوْمَ الدّ۪ينِ yevme’d-dîni tamlaması ise “Hesap Günü” demektir.

Burada Hz. İbrâhîm’in “tevhid manifestosu” diyebileceğimiz bir sunum yer almakta, tevhidin ana unsurları onun dilinden gündeme getirilmektedir.

1. اَلَّذ۪ي خَلَقَن۪ي فَهُوَ يَهْد۪ينِ وَالَّذ۪ي هُوَ يُطْعِمُن۪ي وَيَسْق۪ينِ وَاِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْف۪ينِ وَالَّذ۪ي يُم۪يتُن۪ي ثُمَّ يُحْي۪ينِ “(O) beni yaratan ve bana doğru yolu gösterendir. Beni yedirendir ve beni içirendir. Hastalandığımda bana şifa verendir. Beni öldürüp sonra diriltecek olandır.” Hz. İbrâhîm, bu âyetlerde Yüce Allah’ın çeşitli sıfatlarını saymakta, bir anlamda bir varlığın mabud, yani ilah olabilmesinin şartlarını dile getirerek babasına ve kavmine adeta ders vermektedir. Çünkü onların tapındığı putlarda bu özelliklerin hiçbiri olmadığı gibi, dua ve yakarışları duymayan, kendilerine yarar da zarar da veremeyen bu nesnelere tapmanın ne kadar yersiz ve saçma olduğunu onlara bildirmek istemektedir.

a)اَلَّذ۪ي خَلَقَن۪ي فَهُوَ يَهْد۪ينِ “(O) beni yaratan ve bana doğru yolu gösterendir.” Hz. İbrâhîm, tıpkı Hz. Mûsâ’nın Firavun’un sorusuna verdiği cevaptaki(11) gibi âlemlerin Rabbi diye tanıttığı Yüce Allah’ın sıfatlarına “yaratıcılık” ve “hidayet edicilik”ten başlamıştır.

A‘lâ 87/2-3’te de geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, Yüce Allah’ın yaratıcılığı ve hidayet ediciliği, genel manada bütün yaratıklarla ilgili bir fiildir ve her bir mahlûkun varlığını devam ettirebilmek için yaratılışına uygun olarak şekillendirilmesidir. Limâ hulika leh yani “yaratılış amacı” da denen bu olay, iradesiz varlıklar için bir yasadır, kaderdir; iradeliler için ise bir seçenektir. “Doğru yol” manasında hidayeti tercih edenler aynı zamanda yaratılış gayesine uygun bir tercihte bulunmuş olurlar. Ancak insanların sapkınlığı tercih etme ihtimalleri de bulunduğu için hidayete sırf kader diyemeyiz.

Konuyla ilgili olarak Sâffât 37/96’da da Hz. İbrâhim sapkın kavmine “Sizi de tapındığınız bu şeyleri de Allah yaratmıştır” diyerek bir tevhid vurgusu dile getirmişti. Burada ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen خَلَقَ haleka fiili her ne kadar “bir şeyi bir şeyden yaratmak” manasına gelse de, kastının “yoktan yaratmak olduğu” kesindir. Çünkü bu konunun ele alındığı Enbiyâ’ 21/65 ve Zuhruf 43/27’de Hz. İbrâhîm kavmine yönelik olarak Yüce Allah’ın “yoktan yaratıcı” olduğunu beyan etmek için fetara fiili kullanılmaktadır.

Âyetteki “yaratma” ve “hidayet etme” şeklindeki sıralamadan bazı sonuçlar elde edebiliriz.

ı. Yüce Allah önce “yaratan”dır. Buna göre, her şeyi “yaratan” kudret, insana “yolu gösteren”dir de. Yaratamayan yol da gösteremez. Demek ki yaratan kudret yarattığını başıboşluğa terk etmemiş,(12) onlara varlıklarını sürdürebilmeleri için programlar yerleştirmiş, ilkeler öğretmiştir. Buna göre, insanları ve bize emanet edilen nesilleri kendi başınalığa terk etmemeliyiz.

Rabbimizi tanıtırken O’nun öğrettiği gibi bilgiler nakletmeliyiz. Bu bağlamda tebliğde önce “yaratıcılık”, ardından “hidayet edicilik” vurgulanmalıdır. Nitekim ilk indirilen âyetlerden olan ‘Alak 96/1-2’de ele alınan husus da budur.

ıı. Âyetteki ikinci sıfat Yüce Allah’ın “hidayet ediciliği”dir. Zuhruf 43/27’de de bu konuda aynı şekilde iki fiil yer almakta, önce “yoktan yaratıcılık”, ardından da yol göstericilik anlamında “hidayet edicilik” üzerinde durulmaktadır. Sadece yaratan gücün hidayet edebileceği, yani yol gösterebileceği insanoğluna hatırlatılmaktadır.

Yaratamayan hidayet de edemez. Bunun içindir ki başka varlıklar bizatihi yaratılmış oldukları ve yoktan yaratmada hiçbir etkinlikleri bulunmadığından dolayı, hidayete erdirme noktasında başkalarının herhangi bir etkinliğinden söz edilemez. İşte bu ve benzer noktaları çok iyi bilen Hz. İbrâhîm de tebliğine bu değerlerden başlamış, karşıtlarının putlara tapmakla nasıl bir yanılgı içerisinde olduklarını onlara göstermek istemiştir.

b) وَالَّذ۪ي هُوَ يُطْعِمُن۪ي وَيَسْق۪ينِ “Beni yedirendir ve beni içirendir.” Bu iki sıfat Hz. İbrahim’in kendisi üzerinden verdiği mesajdır ve Yüce Allah’ın gıdaları ve suyu yaratan oluşunu, bunun gereği olarak canlıların gıdalarını yarattığını ve onların içme suyu ihtiyacını karşıladığını vurgulu bir şekilde ortaya koymaktadır. Bu noktada gerçek yaratıcı sadece Rabbimiz olduğu için, Hz. İbrahim muhataplarına gerçekte “yedirme ve içirme fiilleri”nin de sadece Yüce Allah’a ait olduğunu tebliğ etmektedir.

Putların böyle bir özelliği olmaması nedeniyle, demek ki yoktan var eden, hidayet eden, gıdaları ve suyu yaratan kudret ilah olmaya layıktır. Putların yoktan var etmek gibi bir durumları olmadığı gibi, Yüce Allah’ın bu tür rızıkları kısması durumunda başkalarının bunları elde etmede hiçbir etkinliğinden de söz edilemez.(13) İşte Hz. İbrâhim putperest kavmine gündelik hayattan dersler vermekte ve tevhidin hayatla iç içe değerlere sahip bir sistem olduğunu öğretmektedir.

c) وَاِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْف۪ينِ “Hastalandığımda bana şifa verendir.” Hz. İbrâhim bu cümlesinde harika bir noktaya temas etmekte, hem bedensel hastalıkların iyileşmesinde şifa kaynağının Yüce Allah olduğunu beyan etmekte, hem de inançsızlıkların giderilmesinde sadece O’nun etkin olduğunu ortaya koymaktadır.

Şifanın en çok hissedildiği konuların başında inançla ilgili olanlar gelir. Zaten kitaplar gönderilip risâlet öğretilerinin insanlıkla buluşturulmasının sebebi de bu tür inançsızlık hastalığına şifa olunmasıdır. Hz. İbrahim işte bu hakikate dikkat çekmekte ve muhataplarını uyarmaya çalışarak son ümmetin fertlerine de bir bilinç kazandıracak esaslar üzerinden evrensel tebliğini şekillendirmektedir. Hz. İbrâhim’in maksadının hem bedensel rahatsızlıkların şifası hem de manevi hastalıkların tedavisi anlamında kullandığında herhangi bir şüphemiz yoktur.

d) وَالَّذ۪ي يُم۪يتُن۪ي ثُمَّ يُحْي۪ينِ “Beni öldürüp sonra diriltecek olandır.” Öldürme ve diriltmede de putların etkisinin olmadığını beyan eden Hz. İbrâhim, insanlara ve bütün mahlûkata dair öldürme ve diriltmenin sadece Yüce Allah’a ait olduğunu ortaya koymaktadır. Ölümlü ve sonlu varlıklardan ilah olamayacağını ifade etmek isteyerek, muhatapların âhirete inanmamalarını da kınamakta ve insanları o âlemde diriltecek olan kudretin de sadece Yüce Allah’a ait olduğunu beyan etmektedir.

Hz. İbrâhim “beni öldürecek ve diriltecek olan da O’dur” ifadesiyle karşıtlarının da ölümlü olduğunu ve Yüce Allah’ın kaderine ve sistemine tabi olduklarını ortaya koymaktadır. Demek ki “yoktan var eden”, “hidayet eden”, “gıdaları ve suyu yaratan”, “her türlü hastalıklara şifa veren”, “herkesi öldürebilecek ve mahşerde diriltecek olan” kudret ilah olmaya layıktır ve işte o da sadece ve sadece Yüce Allah’tır; Hz. İbrahim’in söylediği budur.

2. وَالَّذ۪يٓ اَطْمَعُ اَنْ يَغْفِرَ ل۪ي خَط۪يٓـَٔت۪ي يَوْمَ الدّ۪ينِ “Hesap gününde benim için hatalarımı bağışlayacağını umduğumdur.” Hz. İbrâhîm, Yüce Allah’ı tanıtmaya devam ederek, bir kul olduğu bilincini hiç kaybetmediğini göstermekte ve hatalarını bağışlayacak gücün de sadece ve sadece Yüce Allah olduğunu beyan etmektedir.

a) “Hesap Günü” denilen şeyle kast edilen “âhiret”tir; “mahşer”dir. Hz. İbrâhim bir peygamber bile olsa, aynı zamanda ve öncelikle bir insan ve kul olduğunu, dolayısıyla sorumluluklarının bulunduğunu ve hata yapabilir potansiyelinin bulunduğunu ifade ederek, Yüce Allah’ın onu mahşer günü bağışlamasını arzu ettiğini belirtmektedir. Peygamberlerin hatasızlığı birer beşer olarak hata yapmamaları değil, kendilerine vahyedilen prensipleri muhataplarına tebliğdeki masumluklardır.

Başka konularda birer insan olarak onlar da zaman zaman hata yapabilirler. Onlar uyarıldıkları konuda hatayı tekrar etmezler; sık sık hata yapmazlar ve hatasından dönmeden ölmezler. Yani onlar için hatada ısrardan söz edilemez. Yüce Allah peygamberlerin hangi hataları yaptığını açıkça söylemiş, ancak onların bu nedenle hemen tevbe ettiklerini, tevbeleri sonrasında bağışlandıklarını da belirtmiştir.

b) Bağışlayıcılık Yüce Allah’ın sıfatıdır ve Hz. İbrâhîm mahşer şartlarında yaşanacak sorgulama ve yargılamada kendisini bağışlama konumunda olan kudretin sadece ve sadece Rabbimize ait olduğunu bir tevhid unsuru olarak tebliğine konu edinmektedir. Yüce Allah’ın peşi sıra tapınılan putların âhireti ve mahşerde sorgulama yetkisi bulunmadığı için onlara tapmanın ne kadar yanlış olduğu Hz. İbrâhîm’in tebliğinde kendisine yer bulmuştur.

c) Kur’ân’da Hz. İbrâhîm’in ve diğer peygamberlerin dilinden duaların yer almasının muhtemel nedeni, hiç kimsenin kendisini garantide görmemesi gerektiğini öğretmektir. Peygamberler bu hassasiyeti göstermesine ve ümmetlerine bu noktada da örnek olmalarına rağmen, sonradan gelen bazı insanların kendilerini garantide görmeleri anlaşılır bir şey değildir.

Yüce Allah’ın Ahkâf 46/9’da Hz. Peygamber’den söylemesini istediği şey, kendisine ve muhataplarına nelerin yapılacağını bilmediğidir. Bu ifade, elbette peygamberlerin cezalandırılması anlamına gelmez; ancak A‘râf 7/6’da da belirtildiği gibi onların da sorgulanmaya tabi tutulacağı beyan edilerek, diğer insanların kendilerini hiçbir şekilde garantide görmemesi gerektiği öğretilmektedir.

d) Bazı müfessirlerimiz Hz. İbrâhîm’in hatalarının neler olduğu noktasında dile getirdiği ve En‘âm 6/76-78, Enbiyâ’ 21/63 ve Sâffât 37/89’da sözü edilen şeyler(14) birer hata değil, sadece tebliğde uygulanan birer metottur. Bunlar hata olarak görülüyorsa “hatadan dönmenin bir erdem olduğu” bu şekilde öğretiliyor demektir. Kaldı ki, bütün bunlar tebliğ edilen hususlarda muhatapları düşünmeye sevk edecek şekilde algılanmalıdır.

Buna rağmen, Hz. İbrâhîm de bir insan olduğunu ve Yüce Allah’a karşı sorumluluklarını tam ve ideal anlamda yerine getirememe gibi bir ihtimali dile getirerek sorumlu davranmanın güzel bir örneğini ortaya koymaktadır. Şimdilerde bazı insanların kendilerini veya birilerini garantide görerek başkalarını da kurtarabileceklerini iddia etmelerinin ne kadar hatalı ve vahyin öğretilerine ne kadar aykırı olduğunu bir kez daha vurgulamakta yarar görmekteyiz.

ıı. Dua ve Niyazları

رَبِّ هَبْ ل۪ي حُكْمًا وَاَلْحِقْن۪ي بِالصَّالِح۪ينَ وَاجْعَلْ ل۪ي لِسَانَ صِدْقٍ فِي الْاٰخِر۪ينَ وَاجْعَلْن۪ي مِنْ وَرَثَةِ جَنَّةِ النَّع۪يمِ وَاغْفِرْ لِاَب۪يٓ اِنَّهُ كَانَ مِنَ الضَّآلّ۪ينَ وَلَا تُخْزِن۪ي يَوْمَ يُبْعَثُونَ يَوْمَ لَا يَنْفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ اِلَّا مَنْ اَتَى اللّٰهَ بِقَلْبٍ سَل۪يمٍ “Rabbim! Bana (doğru) hüküm verme yeteneği ver ve beni iyiler arasına kat! Bana, (benden) sonra gelecekler arasında iyilikle anılmayı nasip et! Beni, nimet cennetinin mirasçılarından kıl! Şaşkınlardan olan babamı da bağışla! Samimi bir kalp ile gelenlerin dışında, mal ve çocukların (kişiye) yarar sağlayamayacağı gün, yani (insanların) diriltilecekleri gün beni rezil etme!”

Buradaki رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; هَبْ heb duası “ver, ikram et, ihsan et”; ل۪ي lî ifadesi “bana, benim için”; حُكْمًا hukmen sözcüğü “muhakeme gücü”;وَاَلْحِقْن۪ي ve elhıknî duası “ve beni dâhil et, kat”;بِالصَّالِح۪ينَ bi’s-sâlihîne kelimesi “sâlihlere, iyilerin arasına”; وَاجْعَلْ vec‘al duası “ve kıl, yap, yarat”; ل۪ي lî ifadesi “benim için”; لِسَانَ صِدْقٍ lisâne sıdkın tamlaması “iyilikle anılma, sadakat dili”; فِي الْاٰخِر۪ينَ fi’l-âhırîne kelimesi “sonrakiler arasında”; وَاجْعَلْن۪ي ve’c‘alnî duası “ve yine beni kıl, yap”; مِنْ وَرَثَةِ min veraseti kelimesi “(şu) vârislerden”; جَنَّةِ النَّع۪يمِ cenneti’n-na‘îmi tamlaması “nimet cennetinin”; وَاغْفِرْvağfir duası “ve bağışla”; لِاَب۪يٓ li ebî ifadesi “benim babamı da”; اِنَّهُ كَانَ innehû kâne ifadesi “muhakkak ki odur”; مِنَ الضَّآلّ۪ينَ mine’d-dâllîne kelimesi “sapkınlardan, şaşkınlardan”;وَلَا تُخْزِن۪ي ve lâ tuhzinî duası “ve beni mahcup, rezil etme”;يَوْمَ يُبْعَثُونَ yevme yüb‘asûne ifadesi “insanların diriltilecekleri günde”; يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; لَا يَنْفَعُ lâ yenfe‘u fiili “fayda sağlamaz”; مَالٌ mâlün kelimesi “ne mal, servet”;وَلَا بَنُونَ ve lâ benûne sözcüğü “ne de çocuklar”; اِلَّا مَنْ اَتَى illâ men etâ istisnası “ancak gelen (şu kişiler) hariç”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; بِقَلْبٍ سَل۪يمٍ bikalbin selîmin tamlaması ise “(Allah’a) teslim olmuş bir kalp ile” demektir.

Burada Hz. İbrâhîm’in dualarından bir grup cümle gündeme getirilmektedir.

1.رَبِّ هَبْ ل۪ي حُكْمًا وَاَلْحِقْن۪ي بِالصَّالِح۪ينَ “Rabbim! Bana (doğru) hüküm verme yeteneği ver ve beni iyiler arasına kat!” Hz. İbrâhîm, Yüce Allah’ın sıfatlarının bir kısmını tevhidle ilişkili olarak tebliğ ettikten sonra, bir insanın Rabbinden neler istemesi gerektiğini öğretmekte ve nihâî arzusunun nelerle ilgili olmasının doğru olduğunu ortaya koymaktadır.

a) رَبِّ هَبْ ل۪ي حُكْمًا “Rabbim! Bana (doğru) hüküm verme yeteneği ver!” Yüce Allah bütün peygamberlere “kitâb, hüküm ve nübüvvet” verdiğini beyan etmiş olmasına rağmen, onun duasında istediği ilk şey, “muhakeme”dir. Karşılaştığı derin düşmanlıklar ve başta babası olmak üzere, kavminin ortaya koyduğu korkunç tepkiler ve uygulamak istedikleri çirkinlikler karşısında, Hz. İbrâhîm Rabbimizden daha ileri düzeyde bir muhakeme gücü, hikmet veya insanlarla Yüce Allah arasında hikmetleri kavrama yeteneği istemiştir.(15)

Daha sonraki peygamberler olarak Hz. Lût,(16) Hz. Süleyman,(17) Hz. Mûsâ,(18) Hz. Yûsuf,(19) Hz. Yahyâ(20) örnekliğinde de olduğu gibi, daha öncesindeki bir dönemde Hz. İbrâhîm Yüce Allah’tan kendisine hükm, yani “muhakeme gücü” ihsan etmesini duasına konu edinmiştir. Buradaki hükm kelimesine “peygamberlik” manası veren âlimler olsa da,(21) bu yaklaşım konuyla ilgili En‘âm 6/89 ve Enbiyâ’ 21/79’daki mesaja uygun değildir.

b) وَاَلْحِقْن۪ي بِالصَّالِح۪ينَ “Beni iyiler arasına kat!” Bu dua ise “cennette sâlihlerle birlikte olmak” şeklinde yorumlanmaktadır.(22) Hz. İbrâhîm’in bu duası Yüce Allah tarafından kabul edilmiş ve Bakara 2/130, Nahl 16/123 ve ‘Ankebût 27/27’de beyan edildiği üzere onun âhirette sâlihler arasında olacağı bildirilmiştir. Önceki cümledeki hükm kelimesini “peygamberlik” olarak kabul etmenin sonucunda bu dua dünyada “o sâlih peygamberlerle birlikte olmak” şeklinde de yorumlanmaktadır.(23)

Yorumların her ikisi de doğru olarak kabul edilebilir. Çünkü peygamberler elbette sâlih insanlardır ve hem dünyada sâlihler arasındadırlar; hem de mahşerde sâlihler arasında bulunacaklardır.

Nisâ’ 4/69’da sözü edilen “nebîler, sıddîklar, şâhitler ve sâlihler” dörtlüsünü hem ayrı ayrı insanlar olarak yorumlayabiliriz; hem de bu dört kelimeyi ilk sıradaki nebilerin açıklaması olarak yorumlayabiliriz. Eğer böyle bakarsak, Hz. İbrâhîm’in bu isteğinin hem dünyayı hem de mahşeri içerdiğini söyleyebiliriz.

Âyetteki duayı önce hakikatin bilgisine sahip olmak, sonra da ilgili fedakârlıkları fiiliyata dökmek şeklinde anlamak mesajı kavramada doğru bir yol olarak görülebilir.

2. وَاجْعَلْ ل۪ي لِسَانَ صِدْقٍ فِي الْاٰخِر۪ينَ وَاجْعَلْن۪ي مِنْ وَرَثَةِ جَنَّةِ النَّع۪يمِ “Bana, (benden) sonra gelecekler arasında iyilikle anılmayı nasip et! Beni, nimet cennetinin mirasçılarından kıl!” Hz. İbrâhîm dua cümlelerine biri “dünyevî”, diğeri uhrevî, yani “âhiretle ilgili öteki sonuçları” itibariyle iki noktadaki isteğiyle devam etmektedir.

a) وَاجْعَلْ ل۪ي لِسَانَ صِدْقٍ فِي الْاٰخِر۪ينَ “Bana, (benden) sonra gelecekler arasında iyilikle anılmayı nasip et!” Bu dua Hz. İbrâhîm’in “dünyaya yönelik” bir isteğiyle ilgilidir ve “Sonraki nesiller arasında sadakat diliyle, yani hayırla yâd edilmek” şeklindedir. Bu duayı “Bana hakikati başkalarına aktarmada doğru bir anlatım yeteneği ver”(24) şeklinde de anlayabiliriz. Hz. İbrâhîm’in bu duası da kabul edilmiş ve Meryem 19/50’de de beyan edildiği gibi hem o, hem de oğlu Hz. İshâk ve torunu Hz. Ya‘kûb yüksek bir sadakatin sahibi olarak tanıtılmıştır.

Yüce Allah Hz. İbrâhim’i halîl “dost” edinmiş(25) ve ona dünyada ecrini vermiştir.(26) Dünyada kendisine peygamberliğin(27) ve güzelliklerin verilmesi,(28) insanların Hz. İbrâhîm’e en yakınının ona tâbi olanlar, Hz. Peygamber ve müminler olduğunun(29) beyan edilmesi “sadakat diliyle anılması” duasının kabul edildiğinin bir göstergesidir. Bütün bunlara ilave olarak Zuhruf 43/28’de de Hz. İbrâhîm’in tevhid öğretilerini sonraki nesiller arasında kalıcı bir öğreti olarak bıraktığı beyan edilmiş, dolayısıyla ismi de kalıcı bir mahiyet arz etmiştir.

Hz. İbrâhim’in bu son ümmet için en güzel örnek olarak tanıtılması bu âyette verilen mesajla bire bir örtüşmektedir.(30) Dahası kendilerinden sonra gelen dindarlar için “İbrâhim’in milletine uyun”(31) ifadesi bu rahmet ve güzel anılmanın bir başka göstergesidir. Asılları ilâhî mesajlar bağlamında olan Yahûdîlik ve Hıristiyanlığın mensupları da ve elbette Müslümanlar da Hz. İbrâhîm’i daima hayırla yâd etmiş, onun milletine uymak bütün Müslümanlara emredilmiştir.

Yahudiler Hz. Mûsâ’ya inanmış, Hz. İsa’yı inkâr etmişlerdi; Hıristiyanlar da Hz. İsa’ya inanmış, Hz. Muhammed’i inkâr etmişlerdi. Ancak hepsi Hz. İbrâhim’e iman etmişlerdi.(32) Bu durum onun bu duasının kabulünün bir delili olarak görülmelidir.

b) وَاجْعَلْن۪ي مِنْ وَرَثَةِ جَنَّةِ النَّع۪يمِ “Beni, nimet cennetinin mirasçılarından kıl!” Hz. İbrahim’in bu duası ise dünyaya yönelik olanın devamı olarak “âhiretle ilgili”dir. Bu dua “beni nimeti bol, nimetlerle dolu, devamlı nimetlerin yeri olan cennetin vârislerinden kıl” manasına gelmektedir.

Âyetteki جَنَّةِ النَّع۪يمِ cennetü’n-na‘îm tamlaması cennetin isimlerindendir; hem bu şekilde hem de جَنَّاتِ النَّع۪يمِ cennâtü’n-na‘îm tamlaması olarak çeşitli âyetlerde(33) zikredilmekte ve “nimetlerle dolu cennetler, bahçeler”, “nimet bahçeleri”, “nimeti bol bahçeler”, “ebedi nimet cennetleri” gibi anlamlar içermektedir. Hz. İbrahîm’in bu duası da kabul edilmiştir. Çünkü Yüce Allah onun ahiretiyle ilgili olarak “sâlihlerden olduğunu” bazı âyetlerde(34) haber vermektedir.

3. وَاغْفِرْ لِاَب۪يٓ اِنَّهُ كَانَ مِنَ الضَّآلّ۪ينَ “Şaşkınlardan olan babamı da bağışla!” Hz. İbrâhîm bu duasını, sapkınlığı tercih eden babasına yönelik olarak ölmeden önce yani dünyada tevbe etmesi ve istikamet üzere bir hayat yaşaması için yapmıştır. Hz. İbrâhim’in babasına yönelik bu duayı yaptığı İbrâhim 14/41’de de zikredilmektedir. Çünkü bir peygamberin etkinlik ve tebliğ muhatapları içerisinde bulunanlar arasında kişinin babası varsa şüphesiz bu durum kendisi için çok önemlidir. Hz. İbrâhîm’deki baba sevgisi onun da kazanılmasını elbette içermekteydi.

Hz. İbrahim’in babası için kullandığı ve Kur’ân’da 13 kez geçen ضَآلُّون/الضَّآلُّونَ dâllûn/ed-dâllûn kelimeleri iki âyette “şaşkınlar”,(35) diğer âyetlerde ise “sapkınlar”(36) manasında kullanılmaktadır. Hz. İbrahim’in kastı elbette babasının bir put yapıcısı olması nedeniyle “sapkılardan olması” şeklindedir. Çünkü En‘âm 6/74’te Hz. İbrâhim’in babasını ve kavmini “apaçık bir sapkınlıkta” gördüğü beyan edilmektedir.

Hz. İbrâhîm’in bu duayı babası öldükten sonra mı, yoksa ölmeden önce mi yaptığı noktasında bazı tartışmalar yapılmıştır. Tevbe 9/113’de şöyle buyrulmaktadır: “(Kâfir olarak ölüp) cehennem ehli oldukları onlara açıkça belli olduktan sonra, akraba dahi olsalar, (Allah’a) ortak koşanlar için af dilemek ne peygambere yaraşır ne de inananlara.” İşte bu âyet evrensel anlamda bütün peygamberlere de yönlendirilmiş olduğu için, Hz. İbrâhim’in, babası için yaptığı bu duayı babası ölmeden önce yaptığı anlaşılmaktadır.

Bu bağlamda yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen كَانَ kâne fiilinin “idi” manasında değil de “dır” manasında olduğu kanaatindeyiz. Kur’ân’da Yüce Allah’ın sıfatlarının söz edildiği âyetlerde geçen كَانَ kâne fiilleri de aynı şekilde “dır” manasındadır; “idi” manasına alınmamalıdır. Bu yaklaşımımız gereği, âyetin tercümesini de “Sapkınlardan olan babamı da bağışla” şeklinde yaptık.

Yüce Allah Hz. İbrâhîm’in babası için yaptığı duanın sebebini çeşitli âyetlerde şöyle açıklamıştır:

ı. Tevbe 9/114: “İbrahim’in babası için af dilemesi, sadece ona verdiği sözden dolayı idi. Ne var ki, onun Allah’ın düşmanı olduğu kendisine belli olunca, ondan uzaklaştı. Şüphesiz ki İbrahim çok yumuşak huylu ve pek sabırlı idi.”

ıı. Meryem 19/47: “(İbrahim, babasına şöyle) demişti: Selâm sana (esenlik içinde kal)! Rabbimden senin için bağışlanma dileyeceğim. Muhakkak ki O, bana lütufkârdır (şefkatlidir).”

ııı. Mümtehıne 60/4: “İbrahim’de ve onunla beraber olanlarda, sizin için gerçekten güzel bir örnek vardır. Onlar kavimlerine demişlerdi ki: ‘Biz sizden ve Allah’ı bırakıp taptıklarınızdan uzağız. Sizi tanımıyoruz. Siz bir tek Allah’a inanıncaya kadar, sizinle bizim aramızda sürekli bir düşmanlık ve öfke belirmiştir.’ Şu kadar var ki, İbrahim babasına, ‘Andolsun senin için mağfiret dileyeceğim. Fakat Allah’tan sana gelecek herhangi bir şeyi önlemeye gücüm yetmez’ demişti.”

İşte bu âyetlerde de ifade edildiği gibi, Hz. İbrâhim babasına verdiği bir sözü tutmuş, onu bağışlaması için İbrâhim 14/41’de de belirtildiği gibi Yüce Allah’a dua ve niyazda bulunmuştur. Tekrar hatırlatalım ki, Hz. İbrâhîm bu duasını babası ölmeden önce yapıştır; yoksa küfür ve şirk üzere öldüğü kendisine beyan edildikten sonra onun böyle bir duası söz konusu değildir. Nitekim daha ömce mealini zikrettiğimiz Tevbe 9/114’te bu husus açıkça dile getirilmektedir.

Meryem 19/47’de de açıkladığımız üzere, meleklerin yeryüzündekiler için,(37) yani müminler için(38) istiğfar etmelerinden de hareket ederek, insanların birbirleri için dua edebilecekleri anlaşılmaktadır. İstiğfar edebilmek elbette başkaları için tevbe etmek demek değildir. Zira birilerinin bağışlanması talebinde bulunmak başka bir şeydir; onların kendilerinin gerçekleştireceği tevbeyi, yani doğruya yönelişi üstlenmek başka bir şeydir.

Müminler birbirleri için dua edebilirler; hidayet dışı insanların hidayete erdirilmeleri için de onlara dua edebilirler; dua etmelidirler. Fakat kişi küfür üzere öldükten sonra, artık onun için istiğfârda bulunulamaz. Bu nedenle, Hz. İbrahim’in babası için yaptığı duayı onun sağlığında yaptığını, babası Yüce Allah’a düşmanlık üzere ölünce artık onun için duadan vazgeçtiği bilinen bir gerçektir. Yukarıda meallerini verdiğimiz üç âyette vurgulanan husus da budur.

4. وَلَا تُخْزِن۪ي يَوْمَ يُبْعَثُونَ يَوْمَ لَا يَنْفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ اِلَّا مَنْ اَتَى اللّٰهَ بِقَلْبٍ سَل۪يمٍ “Samimi bir kalp ile gelenlerin dışında, mal ve çocukların (kişiye) yarar sağlayamayacağı gün, yani (insanların) diriltilecekleri gün beni rezil etme!” Bu âyetlerde Hz. İbrâhîm’in duasının son bölümü yer almakta ve mahşerde mahcup bırakılmama niyazı gündeme getirilmektedir.

a)وَلَا تُخْزِن۪ي يَوْمَ يُبْعَثُونَ “(İnsanların) diriltilecekleri gün beni rezil etme!” Hz. İbrâhîm bunu söylerken kendi hatalarını kast etmiş olabilir. Nitekim duaları içerisinde yer alan ve Şu‘arâ’ 26/82. âyette dile getirdiği “Hesap günü benim için hatalarımı bağışlayacağını umduğum kudret de sadece O’dur (Allah’tır)” ifadesi bunun delilidir. Bağlamdan dolayı âyette kast edilen asıl anlam bu olmalıdır.

Maksadın Hz. İbrâhîm’in sapkınlardan olan babasıyla ilişkili olabilme ihtimali de dile getirilmektedir. Söylenmek istenen şudur: “İçlerinde babamın da bulunduğu sapkınların diriltileceği gün beni mahcup etme!”(39) Belli ki Hz. İbrâhîm babasının cehennemlikler arasında bulunması nedeniyle bu durumdan mahcup olacağı anlaşılmaktadır. Bu yaklaşım insani açıdan anlaşılabilir olsa da Yüce Allah’ın kararı hakkında bir peygamberin mahcubiyet yaşaması ihtimal dışıdır.

b) يَوْمَ لَا يَنْفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ اِلَّا مَنْ اَتَى اللّٰهَ بِقَلْبٍ سَل۪يمٍ “O gün samimi bir kalp ile gelenlerin dışında mal ve çocuklar (kişiye) fayda veremez.” Bu iki cümle Hz. İbrâhîm’e ait olabileceği gibi, dua cümlelerinin bitmesi nedeniyle Yüce Allah’a ait olma ihtimali de vardır.

ı. يَوْمَ لَا يَنْفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ “O gün mal (servet) de çocuklar da fayda vermez.” Eğer bu ifade Hz. İbrâhîm’e aitse muhtemelen babasının zenginliğinin kendisine yarar sağlamayacağı, dahası peygamber bile olsa bir oğlun kâfir babaya faydasının olamayacağı ifade edilmiş olmaktadır. Nitekim Mümtehıne 60/4’de “Sana Allah’tan gelecek hiçbir şeyi senden savamam” sözüyle de kast ettiği buydu.

Âyetteki beyan eğer Hz. İbrâhîm’in dualarından bağımsız kabul edilirse, bu durumda Yüce Allah’ın mahşerde hiç kimsenin hiç kimseye faydasının olamayacağını bildirdiği prensiplerden birisi burada hatırlatılıyor demektir. Yüce Allah Bakara 2/48, 123, ‘Ankebût 29/12, Lokmân 31/33, Fâtır 35/18, Hâkka 69/28, Leyl 92/11, Mesed 111/2 gibi pek çok âyette bu hususa dikkat çekmektedir.

Malların, servetin ve çocukların mahşerde fayda vermemesi, dünyada bunlarla övünenlere yani inkârcılara yönelik bir mesaj olmalıdır.(40) Bağlam Hz. İbrâhîm ve babasıyla ilgili olduğu için, maksadın inançsız insanlarla ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Esasında bir sonraki cümlede yer alan istisna da bunu desteklemektedir. Çünkü Yüce Allah’a kul olarak düzgün bir hayat yaşayan çocukların duaları babalarına fayda verebileceği gibi, Allah yolunda harcanan servetin de sahibine fayda vereceğinde şüphe yoktur.

ıı. اِلَّا مَنْ اَتَى اللّٰهَ بِقَلْبٍ سَل۪يمٍ “(O gün) samimi bir kalp ile gelenlerin dışında.” Demek ki mahşere selîm bir kalp ile gelenler veya oraya selîm bir kalp getirenler mahşerde sözü edilen “faydalanamamak”tan istisna edilmişlerdir. İyi çocuklar ve hayır yolunda harcanan mal ve servet, sahibinin selîm bir kalp ile gelmesinin en önemli unsurlarından birisidir.

Selîm bir kalp, “ihlasla dolu”, “küfür, nifak ve şirk gibi bâtıl inançlardan, hevâ ve bidattan uzak”(41) gönül demektir. Selîm bir kalp, Yüce Allah’ı tevhid dairesinde kabulde ve mahşerde diriltilmede şüpheden uzak gönüldür.(42) Selîm bir kalp, selâmette olan, her türlü kirden ve katmalardan uzak, yönünü Yüce Allah’a çevirmeyi başarmış, istikametini doğru belirlemiş, Hakk’a adanmış bir ömrün yönlendiricisi olan gönüldür. Sâffât 37/84’te de beyan edildiği gibi Hz. İbrâhîm’in kalbi işte böyle bir mahiyet arz etmişti.

c) Mahşere Dair Tanıtımlar

Yüce Allah, sûrenin 90-104. âyetlerinde cennetin muttakilere yakınlaştırılacağını, cehennemin de azgınların karşısına çıkartılacağını, cehennemliklerin sorgulanarak tapındıkları varlıkların onlara da kendilerine de yardım edemeyeceklerini beyan ettikten sonra, putperestlerin, tüm azgınların ve İblis’in askerlerinin tepetaklak cehenneme atılacağını haber vermektedir.

Ardından, cehenemliklerin şu itirafları ve istekleri gündeme getirilmektedir: “(Cehenneme atılanlar) orada birbiriyle çekişerek şöyle demiş olacaklardır: Allah’a yemin olsun ki, sizi âlemlerin Rabbi’yle eşit saymakla gerçekten apaçık bir sapkınlık içindeymişiz. Bizi sadece o suçlular saptırdı. Şimdi artık bizim şefaatçilerimiz de yakın (candan, sıcak) bir dostumuz da yoktur. Keşke bizim için (dünyaya) bir dönüş daha olsa da müminlerden olsak!”

Kıssanın sonunda ise Hz. İbrahîm’in kıssasında çokları inanmasa da nice dersler bulunduğu, Yüce Allah’ın eşsiz gücün ve merhametin sahibi olduğu beyan edilmektedir.

ı. Cennet ve Cehennemin Durumu

وَاُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّق۪ينَ وَبُرِّزَتِ الْجَح۪يمُ لِلْغَاو۪ينَ “(O gün) cennet, muttakîlere (duyarlı olanlara) yaklaştırılacaktır. Cehennem de azgınlar için ortaya çıkartılacaktır.”

Buradaki وَاُزْلِفَتِ ve üzlifet edilgen fiili “ve yaklaştırılmış (olacak)tır, yakınlaştırılmış (olacak)tır”; الْجَنَّةُ el-cennetü kelimesi “cennet”; لِلْمُتَّق۪ينَ li’l-muttakîne kelimesi “takvâlı kişilere, duyarlı olanlara”; وَبُرِّزَتِ ve bürrizet edilgen fiili “ve ortaya çıkarılmış (olacak)tır”; الْجَح۪يمُ el-cahîmu kelimesi “cehennem”; لِلْغَاو۪ينَ li’l-ğâvîne sözcüğü ise “azgınlara, azgınlar için” demektir.

Burada mahşerdeki iki mekân ve sahiplerinin kimler olduğu gündeme getirilmektedir.

1. وَاُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّق۪ينَ “(O gün) cennet, muttakîlere (duyarlı olanlara) yaklaştırılacaktır.” Aynı konuda olmak üzere, Kâf 50/31 ve Tekvîr 81/13’te de kullanılan ve “yaklaştırılmak, yakınlaştırılmak” manasına gelen اُزْلِفَتْ üzlifet edilgen fiili, cennetliklerin cennete gitmek için yorulmayacakları hissini vermekte ve adeta “cennete gitmek” yerine, “cennetin onların ayağına getirilmesi” mesajını içermektedir.

Cennetin kendilerine yakınlaştırılacağı ifade edilenler “muttakîler” olarak belirlenmektedir. Takvâ sahibi olanlar, günahlardan sakınıp, Yüce Allah’a karşı sorumluluğunu bilen, donanımlı ve duyarlı kişilerdir. Bu grupta Hz. İbrâhim ve bütün zamanların duyarlı insanları bu ödülle buluşturulacaktır.

Hem bu âyette hem de devam eden âyetlerde, hatta konuyla ilgili başka pasajlarda da özellikle Son Saat, mahşer, kıyamet, âhiretle ilgili konularda zaman zaman fiiller “geçmiş zaman” kalıbında getiilrmektedir. Bunun sebebi olayın olup bittiğini göstermek değil, aksine ilgili meselenin mutlak surette gerçekleşeceğini muhataplara kavratmaktır.

2. وَبُرِّزَتِ الْجَح۪يمُ لِلْغَاو۪ينَ “Cehennem de azgınlar için ortaya çıkartılacaktır.” Bir kez de Nâzi‘ât 79/36’da geçen بُرِّزَت bürrizet edilgen fiili “ortaya çıkarılmak” manasına gelmekte, “azgınlar”la ilişkili bir cümlede yer aldığı için de cehennemin “kışkırtılması” kast edilmektedir.(43)

Nâzi‘ât 78/36’da da zikredildiği üzere, cehennemin ortaya çıkartılışı veya görünür hale getirilmesi, onun o zamana kadar içinin boş olduğunu, faaliyete geçmediğini ve tehdit için gösterildiğini ifade eder. Nitekim Tekvîr 81/12’de cehennemin, yargılama esnasında tutuşturulacağı açıkça belirtilmektedir. Cehennemin gösterilmesi esasında bir çeşit azaptır. Yargılanacak kişinin atılacağı yeri görerek, çekeceği bu derin mahcubiyet, orada yaşanacakların dehşetini ortaya koymaktadır. Yargılama esnasında cehennemin görüleceği Tekâsür 102/7’de açıkça bildirilmektedir.

Âyette sözü edilen الْغَاو۪ين el-ğâvîne “azgınlar” kelimesi, önceki âyette geçen el-muttakîne kelimesinin zıddıdır. Bu nedenle el-ğâvîne sözcüğü, “sorumsuz davranan”, “sorumluluğunu bilmeyen”, “duyarsız”, “kendini müstağni sanan”, “her türlü azgınlığı yapıp adeta azgınlıktan beslenen ve bu isimle anılan kişiler” demektir. Bunlar hem inançta, hem uygulamada, hem de her türlü davranışta iman değerlerinin dışında kalan ve sonuçta cehennemlik olacak kişiler şeklinde düşünülmelidir.

Cennet muttakilerin son durağıdır; cehennem de azgınların. Rabbimizden niyazımız bizi ve kardeşlerimizi muttakiler arasında katıp cennetine alması, azgınlardan uzaklaştırması ve cehennemine koymamasıdır.

ıı. Putların Güçsüzlüğü ve Feci Akıbetleri

وَق۪يلَ لَهُمْ اَيْنَ مَا كُنْتُمْ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ هَلْ يَنْصُرُونَكُمْ اَوْ يَنْتَصِرُونَ فَكُبْكِبُوا ف۪يهَا هُمْ وَالْغَاوُ۫نَ وَجُنُودُ اِبْل۪يسَ اَجْمَعُونَ “Onlara (cehennemliklere) ‘Allah’ın peşi sıra taptıklarınız nerede? Size yardım edebiliyorlar mı veya kendilerine yardımları dokunuyor mu?’ denecektir. Onlar (İbrahim’in kavmi) bütün azgınlar ve İblis’in askerleri, hepsi tepetaklak cehenneme atılacaklardır.”

Buradaki وَق۪يلَ ve kîle edilgen fiili “ve (şöyle) denilmiş, söylenmiş (olacaktır)”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; اَيْنَ eyne soru edatı “nerede?”; مَا كُنْتُمْ mâ küntüm ifadesi “(şöyle) olduğunuz şeyleri”; تَعْبُدُونَ ta‘büdûne fiili “tapmaktasınız, tapındığınız şeylerin ne olduğunu”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillahi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; هَلْ يَنْصُرُونَكُمْ hel yensurûneküm sorusu “size yardım edebiliyorlar mı”;اَوْ يَنْتَصِرُونَ ev yentesırûne fiili “ya da kendilerine yardımları olabiliyor mu”;فَكُبْكِبُوا fe kübkibû edilgen fiili “tepetaklak atılmış (olacaklar)dır, atılacaklardır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “oraya”; هُمْ hum zamiri “(hem) onlar”; وَالْغَاوُ۫نَ ve’l-ğâvûne kelimesi “ve (hem de) o azgınlar”; وَجُنُودُ اِبْل۪يسَ ve cünûdü iblîse tamlaması “ve İblis’in askerleri de”; اَجْمَعُونَ ecme’ûne kelimesi ise “hepsi” demektir.

Burada cehennemliklere yönelik gerçekleşecek bir sorgulama ve ardından yaşanacak bir akıbet gündeme getirilmektedir.

1. وَق۪يلَ لَهُمْ اَيْنَ مَا كُنْتُمْ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ هَلْ يَنْصُرُونَكُمْ اَوْ يَنْتَصِرُونَ “Onlara (cehennemliklere) ‘Allah’ın peşi sıra taptıklarınız nerede? Size yardım edebiliyorlar mı veya kendilerine yardımları dokunuyor mu?’ denecektir.” Benzerleri En‘âm 6/22, A‘râf 7/37, Nahl 16/27, Kasas 28/62, 74 ve Mü’min 40/73-74 gibi âyetlerde de yer alan bu ifadede beyan edildiği üzere, cehennemliklere “Allah’ın peşi sıra tapındığınız varlıklar nerede?” diye sorulacaktır.

Çünkü putperestler dünya hayatında onların yardımını umarak peşlerinden gitmişlerdi. Putlar putperestlerden kaybolmuş olacaktır.(44) Söylenmek istenen şudur: Yüce Allah’ın peşi sıra tapınılan putların dünyada olduğu gibi ölüm anında da mahşerde de hiçbir kişiye hiçbir şekilde yardımları dokunmayacaktır.

Yâsîn 36/74-75’te de yer aldığı gibi, yardımı beklenen putlar da onlara tapanlar da birbirinin askeri olarak ateşe atılmış olacaklardır. Putlar eğer cansız ve sorumsuz nesneler veya varlıklar iseler onların cehennemde bulunmasına gerek yoktur. Şayet canlı ve şuurlu insanlar iseler ya Şeytan’ın yapacağı gibi putperestlerin kulluklarını mahşerde inkâr edip reddedeceklerdir;(45) ya da Firavun gibi tapınılmayı kabul edenlerden iseler kendilerine tapanlarla birlikte ateşe atılacaklardır.

Her iki durumda da Sâffât 37/25’te ifade edildiği gibi putların kendilerine de başkalarına da hiçbir yardımı kesinlikle dokunmayacaktır. Kendisine yardım edemeyenin başkasına yardım yapmasına elbette imkân ve ihtimal yoktur. Zira mahşerde yardım sadece ve sadece Yüce Allah’tan gelir.(46) Allah’tan başkasından yardım beklentisi bir hayaldir ve Kur’ân’da pek çok âyette(47) bu beklenti reddedilmektedir.

2. فَكُبْكِبُوا ف۪يهَا هُمْ وَالْغَاوُ۫نَ وَجُنُودُ اِبْل۪يسَ اَجْمَعُونَ “Onlar (İbrahim’in kavmi) bütün azgınlar ve İblis’in askerleri, hepsi tepetaklak cehenneme atılacaklardır.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen كُبْكِبُوا kübkibû edilgen fiili “tepetaklak atılmak”, “üst üste istif edilmek”, “tıkılmak” gibi anlamlar vermektedir. Bu kelimenin Mülk 67/22’de geçen mükibb kelimesi gibi “yüzüstü, yere kapaklanmış olarak”, “yuvarlanarak”, “dibine ininceye kadar” anlamı da vardır.(48)

Bu arada kelimenin ses özelliği adeta yaşanacakları hissettirmekte, cehenneme atılırken çıkacak olan kemik seslerini andırmaktadır. Onlar patır kütür kemik sesleri eşliğinde ateşe atılacaklardır.

Âyette sözü edilenler Firavun gibi önce “kendilerine tapınılanlar”, her türlü azgınlığı yapan “el-ğâvûne denilenler” ve “İblîs’in peşinden giden askerleri”dir. İblis’in ardına düşenler ister cinlerden, isterse insanlardan olsun, kim varsa bu kapsamda değerlendirileceklerdir. Âyetin sonunda yer alan اَجْمَعُونَ ecme‘ûne kelimesi “putları, azgınları ve İblis’in askerlerini” içermektedir. Sâffât 37/33 ve Zuhruf 43/39’da da beyan edildiği gibi, Yüce Allah bunların hepsini cehenneme birlikte atacaktır.

ııı. Mahşerdeki İtiraflar

قَالُوا وَهُمْ ف۪يهَا يَخْتَصِمُونَ تَاللّٰهِ اِنْ كُنَّا لَف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ اِذْ نُسَوّ۪يكُمْ بِرَبِّ الْعَالَم۪ينَ وَمَآ اَضَلَّنَآ اِلَّا الْمُجْرِمُونَ فَمَا لَنَا مِنْ شَافِع۪ينَ وَلَا صَد۪يقٍ حَم۪يمٍ فَلَوْ اَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ “(Cehennemlikler) orada birbirleriyle çekişerek şöyle diyeceklerdir: Allah’a yemin olsun: Sizi âlemlerin Rabbiyle eşit saymakla doğrusu apaçık sapkınlık içindeymişiz. Bizi, o suçlulardan başkası saptırmadı. Bizim için şefaatçiler de yok. Yakın bir dost da yok. Keşke bizim için (dünyaya) bir daha dönüş olsaydı da müminlerden olsa(ydı)k!”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; وَهُمْ ve hüm zamiri “onlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; يَخْتَصِمُونَ yahtesımûne fiili “çekişmektedirler, çekişeceklerdir”; تَاللّٰهِ tallâhi ifadesi “Allah’a yemin olsun ki”; اِنْ كُنَّا in künnâ ifadesi “biz (şöyle) idik”; لَف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ lefî dalâlin mübînin tamlaması “apaçık sapkınlık içinde(ydik)”;اِذْ نُسَوّ۪يكُمْ iz nüsevvîküm fiili “çünkü sizi eşit kabul ediyor(duk)”;بِرَبِّ الْعَالَم۪ينَ birabbi’l-‘âlemîne tamlaması “âlemlerin Rabbine”;وَمَآ اَضَلَّنَآ ve mâ edallenâ fiili “ve bizi saptırmamıştı”; اِلَّا الْمُجْرِمُونَ ille’l-mücrimûne istisnası “suçlulardan başkası”; فَمَا لَنَا fe mâ lenâ ifadesi “bizim için yoktur, olmayacaktır”; مِنْ شَافِع۪ينَ min şâfi‘îne ifadesi “herhangi şefaatçiler de (yok)”;وَلَا صَد۪يقٍ حَم۪يمٍ ve lâ sadîkın hamîmin tamlaması “candan dost da yok”; فَلَوْ اَنَّ لَنَا fe lev enne lenâ ifadesi “eğer bizim için (dünya hayatı) olsaydı”; كَرَّةً kerraten kelimesi “bir kez daha”; فَنَكُونَ fe nekûne fiili “biz de (şöyle) olurduk”; مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ mine’l-mü’minîne ifadesi ise “müminlerden, inananlardan” demektir.

Burada cehennemliklerin orada birbirlerini suçlamaları gündeme getirilmektedir.

1.قَالُوا وَهُمْ ف۪يهَا يَخْتَصِمُونَ تَاللّٰهِ اِنْ كُنَّا لَف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ اِذْ نُسَوّ۪يكُمْ بِرَبِّ الْعَالَم۪ينَ “(Cehennemlikler) orada birbirleriyle çekişerek şöyle diyeceklerdir: Allah’a yemin olsun: Sizi âlemlerin Rabbiyle eşit saymakla doğrusu apaçık sapkınlık içindeymişiz.” Cehennemde birbirleriyle tartışacak olanlar “putperestler”, “insanlardan kendilerine tapınılanlar”, “azgınlar” ve “İblis’in taraftarlığını yapanlar”dır.

a) قَالُوا وَهُمْ ف۪يهَا يَخْتَصِمُونَ “(Cehenneme atılanlar) orada birbiriyle çekişerek şöyle demiş (olacak)lardır:” Bu cümlede cehennemdekilerin birbiriyle tartışması gündeme getirilmektedir.

Kâf 50/27-28’de geniş bir şekilde ele alacağımız üzere,(49) cehennemlikler mahşer şartlarında birbirlerini suçlayacaktır ki bu konuda Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(50) Zümer 39/31’de belirtildiği gibi, “insanlar kıyâmet günü Rablerinin huzurunda tartışacaklardır.” Kâf 50/28’de zikredildiği üzere tartışmaları esnasında Yüce Allah onlara şu uyarıyı yapacaktır: “Huzurumda çekişmeyin!” Burada sözü edilen durum, mahşerdeki yargılama esnasında veya sonrasında cehennemlik oldukları anlaşılan suçluların birbirlerini suçlamalarıyla ilgilidir.

Mahşer, yeni sözlerin söylenme yeri değil, ilâhî bilgilendirmelerin dinleneceği ve karara uyulacağı yerdir. Mazeret üretmeye kalkışanlar uyarılacağı gibi,(51) suçu başkasına atma konuşmalarının da yapılamayacağı beyan edilmektedir.(52) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz ayetlerde de bu anlamda bir bilgi yer almakta, orada yaşanacak tartışmalardan bir kesit hatırlatılmaktadır.

b) تَاللّٰهِ اِنْ كُنَّا لَف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ اِذْ نُسَوّ۪يكُمْ بِرَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Allah’a yemin olsun: Sizi âlemlerin Rabbi’yle eşit saymakla gerçekten apaçık bir sapkınlık içindeymişiz.” Bu cümleler cehennemliklerin oradaki itiraflarını içermektedir. Kur’an’da dokuz kez(53) yer alan تَاللّٰهِ tellâhi “Allah’a yemin olsun ki” ifadesi Kur’ân’da yer alan yeminlerden birisidir ve bir örnek hariç(54) genellikle beraberinde te’kîd yani “pekiştirme” lâm/le harfiyle kullanılmaktadır. Yemin beraberinde pekiştirme edatıyla birlikte kullanılıca mesaj çok daha güçlü bir şekil almakta ve muhatapların dikkatini çok daha yoğun bir şekilde çekmeyi amaçlamaktadır.

ı. Fecr 89/24 gibi çeşitli âyetlerde de beyan edildiği üzere, mahşerdeki yargılanma esnasında amel defterindeki bilgiler görüldükten sonra, özellikle suçlular suçluluklarını itiraf edecek ve bu arada pişmanlık cümleleri de ağızlarından dökülecektir. Bu konuda oldukça fazla âyetin bulunduğunu belirterek,(55) şu hususa dikkat çekmekle yetineceğiz:

Buna göre âhirette yaşanacak pişmanlıklar Nahl 16/27’de beyan edildiği gibi ölüm anında başlayacak, ölümden hemen sonra da devam edecektir. İbrahim 14/44, Mü’min 40/11 ve Münâfikûn 63/10’da “ölümün veya azabın biraz daha geciktirilmesi”, Bakara 2/167, Mü’minûn 23/99-100, Şu‘arâ’ 26/102 ve Secde 32/12’de “dünyaya geri dönüş isteği”, Mülk 67/10-11’de “dünyadayken gerçeğe kulak verip onu akledebilme itirafı” bunlar arasında sayılabilir.

Cehennemlikler, âhiretteki sorgulanmalarının ardından çeşitli itiraflarda bulunacaklar,(56) ancak bu itiraflar onların akıbetini değiştirmeyecektir; bir anlamda sonuç değişmeyecektir. Bu arada bazı suçlular, işin çehresini değiştirmek ümidiyle âhiret sürecinde gerçekleştirilecek olan sorgulanma ve değerlendirilme aşamalarında kendilerinin dünyadayken doğru yol üzerinde bulunduklarına dair Allah’a karşı yalan yere yemin edeceklerdir. Ancak yalancı olduklarının ortaya konulacağı da yine Kur’ân’da bildirilmektedir.(57)

ıı. Bu hatırlatmaların ardından yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerdeki ifadelere dair bazı açıklamalar yapmak istiyoruz. İnkârcılar dünyadayken peygamberlere yönelik olarak “siz büyük ve apaçık bir sapkınlık içindesiniz”(58) ifadelerini kullandıkları için mahşerde bunun karşılığını göreceklerdir.

İşte Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde cehennemliklerin şu itirafta bulunacaklarını haber vermektedir: “Allah’a yemin olsun ki, gerçekten apaçık bir sapkınlık içindeymişiz.” Benzer ifadeler Yâsîn 36/52 ve Mülk 67/11’de de geçmektedir. Demek ki dünyadayken mümin muhataplarına “sapkın” diyenler, asıl sapkınların kendileri olduğunu âhirette itiraf edeceklerdir.

ııı. Sapkınlar mahşerde putlarına hitap edecek ve “sizi âlemlerin Rabbiyle eşit sayıyorduk” diyerek hangi noktada sapkın olduklarını itiraf etmiş olacaklardır. Adeta şunu söylemiş olacaklar: “Müminler âlemlerin Rabbine ibadet ettikleri gibi biz de putlara aynı payeyi vererek onlara tapıyorduk.”

Müşrikler Yüce Allah’a inanmayan insanlar değil, Yüce Allah’a ortak koşan, O’nun dışında, O’nun peşi sıra ve daha aşağısında ya da eşit olarak kabul ettikleri varlıklara tapanlar, hatta onların aracılığına inanan kişilerdir. İşte bu âyette dile getirilen husus, onların putları Yüce Allah ile eşit sayan yanlışlıklarını itiraflarıdır. Müşrikler âhirette bu hatalarının farkına varacaklar, ancak bu durum sonucu değiştirmeyecektir.

2. وَمَآ اَضَلَّنَآ اِلَّا الْمُجْرِمُونَ فَمَا لَنَا مِنْ شَافِع۪ينَ وَلَا صَد۪يقٍ حَم۪يمٍ “Bizi, o suçlulardan başkası saptırmadı. Bizim için şefaatçiler de yok. Yakın bir dost da yok.” Bu âyetlerde de cehennemliklerin başka itiraflarına yer verilmekte, kendilerini kimlerin saptırdığını söylemelerine değinilmektedir.

a) وَمَآ اَضَلَّنَآ اِلَّا الْمُجْرِمُونَ “Bizi o suçlulardan başkası saptırmadı.” Kâf 50/27-28’de zikredildiği üzere,(59) cehennemlikler mahşer şartlarında birbirlerini suçlayacaktır. Bu konuda Kur’ân’da pek çok âyet vardır;(60) ancak bu tür çabalar hiçbir şekilde sonucu değiştirmeyecektir.

A‘râf 7/40’ta incelediğimiz üzere, mücrim kelimesi, c-r-m kökünden türetilen bir isimdir ve özet olarak “günah, cürüm veya suç işleyen kişi, suçlu” anlamına gelmektedir. el-Mücrimûn kelimesi, “suç işlemeyi hayat tarzına dönüştüren veya suçu savunan kişiler” demektir. Bunun kapsamında insanlardan ve cinlerden oluşan şeytanlar vardır. Daha çok da hayat tarzını şeytanlaşmış bir şekle dönüştüren insanlar devrededir.

Cehennemlikler kendilerini işte bu mücrimlerin saptırdığını ifade edecekler, bunu söylerken vurgulu bir ifade tercih ederek sanki kendilerinin hiçbir suçlarının bulunmadığını ortaya koymuş olacaklardır. Daha önce de belirttiğimiz üzere, bu tür sözler mahşerde muhataplar tarafından şiddetle reddedilecek, adeta sahiplerine iade edilecektir. Bütün bu sözler vakti geçmiş ve sonucu değiştiremeyecek beyhude çırpınışlar olarak havada kalacaktır.

b) فَمَا لَنَا مِنْ شَافِع۪ينَ “Şimdi artık bizim şefaatçilerimiz de yok.” Şu‘arâ’ sûresinin 92-93. âyetlerinde de açıkladığımız üzere, dünyada edinilen şefaatçilerin mahşer şartlarında hiç bir etkinliklerinin bulunmayacağı, hatta ortalıkta olmayacakları, başkalarına yardım bir tarafa, kendilerine bile yardımlarının dokunmayacağı ifade edilmektedir. Âyette yer alan مَا mâ ve مِنْ min edatları, mahşerde inkârcılar için hiçbir şefaatçinin bulunmayacağını vurgulamaktadır. Bu konuda dünyadaki zanlarının ve beklentilerinin bütünüyle yanlış ve boş olduğu ortaya konulmuş olacaktır.

Zümer 39/44’te de geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, Kur’ân’da “tek olanı çift yapmak” anlamındaki ş-f-‘a kökünden kelimeler 26 âyette kullanılmaktadır. Nisâ’ 4/85’te yeşfa‘/şefâ‘ah kelimesi dünya hayatı için “öncülük etmek, katkıda bulunmak”, Fecr 89/3’te geçen şef‘ kelimesi ise “çift” anlamına gelmektedir. Âhiretle ilişkilendirilen diğer kullanımları ise beş başlıkta ele alınmakta, bunlardan birisi “müşriklerin beklediği türden bir şefaatin kesinlikle olmayacağı” beyan edilmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette itiraf edilen husus da budur

c) وَلَا صَد۪يقٍ حَم۪يمٍ “Yakın/candan/sıcak bir dostumuz da yoktur.” Cehennemlilerin orada yakınacağı konulardan birisi de yakın/sıcak/candan bir dosttan yoksun olmalarıyla ilgilidir. Zuhruf 43/67’de beyan edildiği gibi, “o gün muttakîler harç, dünyadaki dostlar birbirlerinin düşmanı olacaklar”dır.

Bir tanesi de Nûr 24/61’de geçen صَد۪يق sadîk kelimesi “dost”, “yârân”, “arkadaş” anlamına gelmekte, beraberinde sıfat olarak yer alan حَم۪يم hamîm kelimesi ise tıpkı Mü’min 40/18 ve Me‘âric 70/10’da da geçtiği gibi “sıcak”, “yakın”, “candan”, “birinin derdini kendisine dert edinen”, “ona önem verip ihtimam gösteren”(61) gibi anlamlar vermektedir.

Kur’ân’da 20 kez geçen حَم۪يم hamîm kelimesi çeşitli âyetlerde “sımsıcak”, “samimi dost”, “can dost”,(62) bir kısım âyette ise “şiddeti son noktada kaynar su”(63) anlamına gelmektedir. Burada yani yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise حَم۪يم hamîm kelimesi “yakın/sıcak/dost” gibi anlama gelmekte ve mahşerde yardımlaşmanın olmayacağı haber verilmektedir.

Önceki âyette geçen şâfi‘îne kelimesi çoğul geldiği için buradaki sadîk kelimesinin de “bir grup dost” manasında çoğul manasına alınması doğru bir tercihtir. Dahası sadîk kelimesinin tekil gelme nedeni, insanların kendilerine şefaat edeceklerini sandıklarının çok olduğunu düşünmeleri, sadîk denilen dostların ise azlığı nedeniyle de olabilir.(64)

3.فَلَوْ اَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ “Keşke bizim için (dünyaya) bir daha dönüş olsaydı da müminlerden olsa(ydı)k!” Bu ifade, cehennemliklerin bir başka isteğini veya özlemini ortaya koymaktadır.

Fecr 89/24’te ve yorumunu yapmakta olduğumuz Şu‘arâ’ sûresinin 97. âyetinde de beyan edildiği gibi, mahşerdeki yargılanma esnasında suçlular suçluluklarını itiraf edecek ve bu arada pişmanlık cümleleri de ağızlarından dökülecektir. Bu konuda oldukça fazla âyetin bulunduğunu belirterek,(65) şu hususa dikkat çekmekle yetineceğiz:

Daha önce de belirttiğimiz gibi, âhirette yaşanacak pişmanlıklar Nahl 16/28’de beyan edildiği gibi, ölüm anında başlayacak, ölümden hemen sonra da devam edecektir. Bakara 2/167, Mü’minûn 23/99-100 ve Secde 32/12’de “dünyaya geri dönüş isteği”, İbrahim 14/44, Mü’min 40/11 ve Münâfikûn 63/10’da “ölümün veya azabın biraz daha geciktirilmesi”, Mülk 67/10-11’de “dünyadayken gerçeğe kulak verip onu akledebilme itirafı” bunlar arasında sayılabilir.

Bütün bu detaya girmeden yorumunu yapmakta olduğumuz âyetle tam uyumlu bir mesaj içeren iki âyeti hatırlatmakla yetinelim:

Bakara 2/167: “Kötülere uyanlar şöyle derler: Keşke bir daha dünyaya geri gitmemiz mümkün olsaydı da, şimdi onlar bizden uzaklaştıkları gibi biz de onlardan uzaklaşsaydık.” Bu âyette derin bir pişmanlık ve insanları saptıranlara karşı büyük bir öfke dile getirilmektedir.

Furkân 25/27-28: “O gün zalim kişi ellerini ısırıp, ‘Ne olaydı, keşke ben elçiyle beraber bir yol edineydim! Vâh bana, ne olurdu, keşke ben falanı dost tutmasaydım’ diyecektir.”

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen husus cehennemliklerin dünyaya yeniden gönderilme arzularıdır. Mü’minûn 23/100 ve Fâtır 35/37’de de dile getirildiği gibi onların bu tür istekleri kesinlikle reddedilecek ve bu arzularına ulaşamayacaklardır.

ıv. Çoğu Muhatapların İbret Almaması

اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً وَمَا كَانَ اَكْثَرُهُمْ مُؤْمِن۪ينَ وَاِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَز۪يزُ الرَّح۪يمُ “Çoğu inanmamış olsa da şüphesiz ki bunda bir ders vardır. Şüphesiz ki Rabbin el-‘azîz’dir (mutlak üstündür); er-rahîm’dir (çok merhamet sahibidir).”

Buradaki اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَةً leâyeten sözcüğü “nice ibret(ler), ders(ler)”; وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “(Onlar şöyle) değildi, (şöyle) olmadılar”; اَكْثَرُهُمْ ekseruhum tamlaması “onların çoğu”; مُؤْمِن۪ينَ mü’minîne kelimesi “inananlar, müminler”;وَاِنَّ رَبَّكَ ve inne rabbeke tamlaması “ve muhakkak ki senin Rabbin”; لَهُوَ lehuve zamiri “mutlak surette O”; الْعَز۪يزُ el-‘azîzü sıfatı “üstün(dür), izzetli(dir)”; الرَّح۪يمُ er-rahîmu sıfatı ise “çok merhametli(dir)” demektir.

Bu iki âyet 7-9 ve 67-68. âyetlerde olduğu gibi kâinat kitabıyla ilgili kullanımının dışında, bu sûredeki bölümlerde bulunduğu her yerde söz konusu kıssa ile ilgili anlam bağına sahip manalar vermektedir.

1. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً وَمَا كَانَ اَكْثَرُهُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Çoğu inanmamış olsa da şüphesiz ki bunda bir ders vardır.” Burada yer alan iki cümleye dair kısa açıklamalar yapmak istiyoruz.

a) اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً “Şüphesiz ki bunda (nice) ders(ler) vardır.” Âyetteki ف۪ي ذٰلِكَ fî zâlike “bunda” ifadesi, “Hz. İbrâhim kıssasında” manasına gelmektedir. اٰيَةً âyeh kelimesi nekra, yani belirteç edatı olmadan geldiği için “nice nice deliller, dersler” manası verebilir.

b) وَمَا كَانَ اَكْثَرُهُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Çoğunluğu inanmaz.” Burada sözü edilenler bağlam gereği ve ilk muhataplar açısından Mekkeli müşriklerdir. “Onların çoğunun inanmaması”, içlerinden inanacakların çıkacağı manasına alınmalıdır. Eğer kasıt mevcut hal ise o zaman bu âyete “hiçbiri inanmazlar” anlamı verilebilir.(66)

2. وَاِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَز۪يزُ الرَّح۪يمُ “Şüphesiz ki Rabbin el-‘azîz’dir (mutlak üstündür); er-rahîm’dir (çok merhamet sahibidir).” Burada Rabbimizin iki sıfatı hatırlatılmaktadır.

a) الْعَز۪يزِ el-‘azîz kelimesi “güçlü, üstün, mağlup olmayı engelleyen güç” anlamlarına gelmekte ve pek çok âyette “Yüce Allah’ın sıfatı” olarak kullanılmaktadır.(67) Burada Hz. İbrâhim’in putperest kavmi başta olmak üzere, bütün inkârcılar muhatap alınmakta ve Yüce Allah’ın izzetinin herkese galip gelmeye yeteceği ortaya konulmaktadır. Başkalarından korkarak onlara boyun eğenlere moral verilmekte, Allah’tan daha güçlü hiç kimsenin bulunmadığı vurgulanarak müminlere de moral verilmesi amaçlanmaktadır.

b) الرَّح۪يمُ er-rahîm sıfatı “merhametli” demektir. Burada el-‘azîz sıfatının ardından er-rahîm sıfatının getirilme sebebi, Yüce Allah’ın kullarına yönelik merhametini hatırlatmak ve rahmetinden ümit kesmemek gerektiğini öğretmek de olabilir. Rahmet sıfatı muhatapların iman edip tevbe ettikten sonra salih amellerle Yüce Allah’ın merhametini elde edebileceklerini onlara hatırlatmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - En‘âm 6/151. 2 - Neml 27/92.
  • En‘âm 6/151 Neml 27/92
• 3 - En‘âm 6/74; A‘râf 7/138; İbrâhîm 14/35; Enbiyâ’ 21/57; Şu‘arâ’ 26/71. 4 - Bakara 2/125, 187; Tâhâ 20/91; Enbiyâ’ 21/52; Şu‘arâ’ 26/71. 5 - Esed, age., s. 747. 6 - Râzî, age., XXIV, 142.
  • En‘âm 6/74 A‘râf 7/138 İbrâhîm 14/35 Enbiyâ 21/57 Şu‘arâ 26/71 Bakara 2/125 Bakara 2/187 Tâhâ 20/91 Enbiyâ 21/52 Şu‘arâ 26/71
• 7 - Râzî, age., XXIV, 142.
• 8 - Mü’minûn 23/24. 9 - Mü’min 40/26.
  • Mü'minûn 23/24 Mü'min 40/26
• 10 - Zemahşerî, age., III, 309.
• 11 - Tâhâ 20/50.
  • Tâhâ 20/50
• 12 - Âl-i ‘Imrân 3/179; Tevbe 9/16; ‘Ankebût 29/2-3; Muhammed 47/31; Kıyâmet 75/36.
  • Âl-i İmrân 3/179 Tevbe 9/16 ‘Ankebût 29/3 Muhammed 47/31 Kıyâmet 75/36
• 13 - Fâtır 35/2; Mülk 67/30.
  • Fâtır 35/2 Mülk 67/30
• 14 - Semerkandî, age., II, 582-583; Taberî, age., XIX, 85; Zemahşerî, age., III, 310.
• 15 - Zemahşerî, age., IV, 310.
• 16 - Enbiyâ’ 21/74. 17 - Enbiyâ’ 21/79. 18 - Şu’arâ’ 26/21; Kasas 28/14. 19 - Yûsuf 12/22. 20 - Meryem 19/12. 21 - Semerkandî, age., II, 583; Taberî, age., XIX, 86. 22 - Semerkandî, age., II, 583. 23 - Taberî, age., XIX, 86.
  • Enbiyâ 21/74 Enbiyâ 21/79 Şu‘arâ 26/21 Kasas 28/14 Yûsuf 12/22 Meryem 19/12
• 24 - Esed, age., s. 749; İslâmoğlu, age., s. 722’de 1. not. 25 - Nisâ’ 4/125. 26 - ‘Ankebût 29/27. 27 - Bakara 2/130. 28 - Nahl 16/122. 29 - Âl-i İmrân 3/68.
  • Nisâ 4/125 ‘Ankebût 29/27 Bakara 2/130 Nahl 16/122 Âl-i İmrân 3/68
• 30 - Mümtehıne 60/4, 6. 31 - Bakara 2/135; Âl-i ‘Imrân 3/95; Nahl 16/123; Hacc 22/78. 32 - Taberî, age., XIX, 86.
  • Mümtehine 60/4 Mümtehine 60/6 Bakara 2/135 Âl-i İmrân 3/95 Nahl 16/123 Hacc 22/78
• 33 - Mâide 5/65; Tevbe 9/21; Yûnus 10/9; Hacc 22/56; Şu‘arâ’ 26/85; Lokmân 31/8; Sâffât 37/43; Tûr 52/17; Vâkı‘a 56/12, 89; Kalem 68/34; Me‘âric 70/38; İnfitâr 82/13; Mutaffifûn 83/22. 34 - Bakara 2/130; Nahl 16/123; ‘Ankebût 29/27.
  • Mâide 5/65 Tevbe 9/21 Yûnus 10/9 Hacc 22/56 Şu‘arâ 26/85 Lokmân 31/8 Sâffât 37/43 Tûr 52/17 Vâkı‘a 56/12 Vâkı‘a 56/89 Kalem 68/34 Me‘âric 70/38 İnfitâr 82/13 Mutaffifîn 83/22 Bakara 2/130 Nahl 16/123 ‘Ankebût 29/27
• 35 - Şu‘arâ’ 26/20; Kalem 68/26. 36 - Fâtiha 1/7; Bakara 2/198; Âl-i İmrân 3/90; En‘âm 6/77; Hıcr 15/56; Mü’minûn 23/106; Şu‘arâ’ 26/86; Sâffât 37/69; Vâkı‘a 56/51, 92; Mutaffifûn 83/32.
  • Şu‘arâ 26/20 Kalem 68/26 Fâtiha 1/7 Bakara 2/198 Âl-i İmrân 3/90 En‘âm 6/77 Hicr 15/56 Mü'minûn 23/106 Şu‘arâ 26/86 Sâffât 37/69 Vâkı‘a 56/51 Vâkı‘a 56/92 Mutaffifîn 83/32
• 37 - Şûrâ 42/5. 38 - Mü’min 40/7.
  • Şûrâ 42/5 Mü'min 40/7
• 39 - Zemahşerî, age., III, 311.
• 40 - Semerkandî, age., II, 584; Taberî, age., XIX, 86.
• 41 - Semerkandî, age., II, 584. 42 - Taberî, age., XIX, 87.
• 43 - İslâmoğlu, age., s. 700.
• 44 - En’âm 6/24, 94; A’râf 7/53; Yûnus 10/30; Hûd 11/21; Nahl 16/87; İsrâ’ 17/67; Kasas 28/75; Mü’min 40/74; Fussılet 41/48; Ahkâf 46/28.
  • En‘âm 6/24 En‘âm 6/94 A‘râf 7/53 Yûnus 10/30 Hûd 11/21 Nahl 16/87 İsrâ 17/67 Kasas 28/75 Mü'min 40/74 Fussilet 41/48 Ahkâf 46/28
• 45 - İbrâhim 14/22; Meryem 19/82; Ahkâf 46/5-6. 46 - Bakara 2/214; Âl-i ‘Imrân 3/13, 126; Nisâ’ 4/45; En‘âm 6/34; Enfâl 8/10, 40; Yûsuf 12/110; Hacc 22/39; Furkân 25/31; Rûm 30/5, 47; Sâffât 37/172; Muhammed 47/13; Feth 48/3; Saff 61/13; Târık 86/10; Nasr 110/1. 47 - Bakara 2/48, 86, 107, 120, 123, 270; Âl-i ‘Imrân 3/22, 56, 91, 192; Nisâ’ 4/52, 89, 123, 145, 173; A‘râf 7/192, 197; Tevbe 9/74, 116; Hûd 11/113; Nahl 16/37; Kehf 18/43; İsrâ’ 17/75; Enbiyâ’ 21/39, 43; Hacc 22/78; Mü’minûn 23/65; Kasas 28/41, 81; ‘Ankebût 29/22, 25; Rûm 30/29; Ahzâb 33/17, 65; Fâtır 35/37; Zümer 39/54; Fussılet 41/16; Şûrâ 42/8, 31, 46; Dühân 44/41; Câsiye 45/34; Feth 48/22; Zâriyât 51/45; Tûr 52/46; Haşr 59/12; Nûh 71/25.
  • İbrâhîm 14/22 Meryem 19/82 Ahkâf 46/6 Bakara 2/214 Âl-i İmrân 3/13 Âl-i İmrân 3/126 Nisâ 4/45 En‘âm 6/34 Enfâl 8/10 Enfâl 8/40 Yûsuf 12/110 Hacc 22/39 Furkân 25/31 Rûm 30/5 Rûm 30/47 Sâffât 37/172 Muhammed 47/13 Fetih 48/3 Saff 61/13 Târık 86/10 Nasr 110/1 Bakara 2/48 Bakara 2/86 Bakara 2/107 Bakara 2/120 Bakara 2/123 Bakara 2/270 Âl-i İmrân 3/22 Âl-i İmrân 3/56 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/192 Nisâ 4/52 Nisâ 4/89 Nisâ 4/123 Nisâ 4/145 Nisâ 4/173 A‘râf 7/192 A‘râf 7/197 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Hûd 11/113 Nahl 16/37 Kehf 18/43 İsrâ 17/75 Enbiyâ 21/39 Enbiyâ 21/43 Hacc 22/78 Mü'minûn 23/65 Kasas 28/41 Kasas 28/81 ‘Ankebût 29/22 ‘Ankebût 29/25 Rûm 30/29 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Fâtır 35/37 Zümer 39/54 Fussilet 41/16 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/46 Duhân 44/41 Câsiye 45/34 Fetih 48/22 Zâriyât 51/45 Tûr 52/46 Haşr 59/12 Nûh 71/25
• 48 - Râzî, age., XXIV, 152.
• 49 - Geniş bilgi için ayrıca bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyâmet-âhiret Süreci, s. 551-558. 50 - A‘râf 7/38-39; İbrâhim 14/21-22; Nahl 16/85-88; Furkân 25/17-19; Şu‘arâ’ 26/96-99; Sebe’ 34/31-33; Sâffât 37/25-34; Ahkâf 46/5-6; Kâf 50/27.
  • A‘râf 7/39 İbrâhîm 14/22 Nahl 16/88 Furkân 25/19 Şu‘arâ 26/99 Sebe' 34/33 Sâffât 37/34 Ahkâf 46/6 Kâf 50/27
• 51 - Kıyâmet 75/16-19. 52 - Nahl 16/84; Rûm 30/57; Murselât 77/35-36. 53 - Yûsuf 12/73, 85, 91, 95; Nahl 16/56, 63; Enbiyâ’ 21/57; Şu‘arâ’ 26/97; Sâffât 37/56. 54 - Yûsuf 12/85.
  • Kıyâmet 75/19 Nahl 16/84 Rûm 30/57 Mürselât 77/36 Yûsuf 12/73 Yûsuf 12/85 Yûsuf 12/91 Yûsuf 12/95 Nahl 16/56 Nahl 16/63 Enbiyâ 21/57 Şu‘arâ 26/97 Sâffât 37/56 Yûsuf 12/85
• 55 - Nisâ’ 4/42; Furkân 25/27-28; Mülk 67/11; Hâkka 69/25-29; Nebe’ 78/40; Fecr 89/24.
  • Nisâ 4/42 Furkân 25/28 Mülk 67/11 Hâkka 69/29 Nebe' 78/40 Fecr 89/24
• 56 - Bu konudaki âyetler için bk. En‘âm 6/27; Enbiyâ’ 21/14, 97; Mü’minûn 23/106; Şu‘arâ 26/97; Ahzâb 33/66; Sâffât 37/20; Zuhruf 43/38; Müddessir 74/45-47. 57 - Bu konudaki âyet için bk. Mücâdele 58/18. 58 - Yâsîn 36/47; Mülk 67/9.
  • En‘âm 6/27 Enbiyâ 21/14 Enbiyâ 21/97 Mü'minûn 23/106 Şu‘arâ 26/97 Ahzâb 33/66 Sâffât 37/20 Zuhruf 43/38 Müddessir 74/47 Mücâdele 58/18 Yâsîn 36/47 Mülk 67/9
• 59 - Geniş bilgi için ayrıca bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyâmet-âhiret Süreci, s. 551-558. 60 - A‘râf 7/38-39; İbrâhim 14/21-22; Nahl 16/85-88; Furkân 25/17-19; Şu‘arâ’ 26/96-99; Sebe’ 34/31-33; Sâffât 37/25-34; Ahkâf 46/5-6; Kâf 50/27.
  • A‘râf 7/39 İbrâhîm 14/22 Nahl 16/88 Furkân 25/19 Şu‘arâ 26/99 Sebe' 34/33 Sâffât 37/34 Ahkâf 46/6 Kâf 50/27
• 61 - Zemahşerî, age., III, 313. 62 - Şu‘arâ’ 26/101; Mü’min 40/18; Fussılet 41/34; Hâkka 69/35; Me‘âric 70/10. 63 - En‘âm 6/70; Yûnus 10/4; Hacc 22/19; Sâffât 37/67; Sâd 38/57; Mü’min 40/72; Dühân 44/46, 48; Vâkı‘a 56/42, 54, 93; Muhammed 47/15; Rahmân 55/44; Nebe’ 78/25. 64 - Zemahşerî, age., III, 313.
  • Şu‘arâ 26/101 Mü'min 40/18 Fussilet 41/34 Hâkka 69/35 Me‘âric 70/10 En‘âm 6/70 Yûnus 10/4 Hacc 22/19 Sâffât 37/67 Sâd 38/57 Mü'min 40/72 Duhân 44/46 Duhân 44/48 Vâkı‘a 56/42 Vâkı‘a 56/54 Vâkı‘a 56/93 Muhammed 47/15 Rahmân 55/44 Nebe' 78/25
• 65 - Bakara 2/167; Nisâ’ 4/42; En‘âm 6/27; Furkân 25/27-28; Zümer 39/58; Mülk 67/11; Hâkka 69/25-29; Nebe’ 78/40; Fecr 89/24.
  • Bakara 2/167 Nisâ 4/42 En‘âm 6/27 Furkân 25/28 Zümer 39/58 Mülk 67/11 Hâkka 69/29 Nebe' 78/40 Fecr 89/24
• 66 - Semerkandî, age., III, 575.
• 67 - Isfehânî, age., s. 563.