Mü'min Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 85 âyetten oluşan, adını 28. âyette geçen ve “mümin kişi” anlamındaki مُؤْمِن mü’min kelimesinden alan Mü’min sûresi, inişe göre 78, resmî sıralamada ise 40. sûredir. Bu sûre üçüncü âyette geçen ve “bağışlayıcı” manasına gelen ğâfir kelimesi nedeniyle Ğâfir adıyla da anılmaktadır.

Mü’min sûresi, resmi sıralamada öncesindeki Zümer sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “vahyin Yüce Allah tarafından indirildiği” mesajıyla başlamakta (Zümer 1; Mü’min 2); “Yüce Allah’ın bağışlama sıfatıyla ilgili mesajlar” (Zümer 53; Mü’min 3); “kâfirlere azap sözünün gerçekleşmesi” (Zümer 19; Mü’min 6); “meleklerin Arş’ın çevresinde Rablerini hamd ederek tesbih etmeleri” (Zümer 75; Mü’min 7); “inkârcıların cehennemden çıkartılma istekleri” (Zümer 58; Mü’min 11); “dinin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait kılınması gerektiği” (Zümer 2-3, 11-14; Mü’min 14, 65); “Allah’ın her şeyi eksiksiz bilmesi” (Zümer 7, 70; Mü’min 16, 19); “zalimlere şefaatin olmaması” (Zümer 43-44; Mü’min 18); “Allah’ın saptırdığına hiç kimsenin yol gösterememesi” (Zümer 23, 36; Mü’min 33); “kibirli olanlar için cehennemde yer olacağı” (Zümer 59; Mü’min 76) gibi pek çok konuda ortak mesajlar içermektedir.

Mü’min sûresi, vahyin kaynağı, Yüce Allah’ın bağışlama sıfatları, önceki kavimlerin inkârcılıkları, meleklerin müminler için istiğfarda ve duada bulunmaları, inkârcıların vahye karşı olumsuz tutumları ve mahşerde azaptan çıkış istekleri, Yüce Allah’ın insanlara yönelik çeşitli ikramları, ihlaslı bir şekilde Allah’a kulluk edilmesi gerektiği, vahyin indiriliş gayesi ve Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağı, herkese hak ettiğinin verileceği ve Allah’ın insanlar arasında adaletle hükmedeceği mesajları ile devam etmektedir.

21. âyetten itibaren, yeryüzünde ibretle gezilip dolaşılması, önceki kavimlerin helak edilme sebepleri üzerinde düşünülmesi, bütün delillere rağmen yalanlamalarının akıbeti üzerinde durulmaktadır. 23. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ’nın Firavun’la olan mücadelesine, kavminden imanını gizlemekte olan bir kişinin uyarılarına, Firavun taraftarlarının dünya ve âhiretteki sıkıntılı ve azap içerikli feci akıbetlerine yer verilmektedir.

55. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’e yönelik risalet öğretileri, Yüce Allah’ın kudreti, çeşitli mukayeseler, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları, insanın yaratılışı, vahye karşı çıkanların mahşerdeki perişan halleri ele alınmaktadır.

78 âyetten itibaren, bütün peygamberlerin vahiy ile buluşturuldukları beyan edildikten sonra kıssası anlatılanlar olduğu gibi anlatılmayanların da bulunduğu, hayvanların yaratılış gayeleri, yeryüzünde ibret için gezilip dolaşılması gerektiği, inkârcıların risaletle alay edişleri ve sonunda yaşadıklerı feci akıbete dair bilgiler verilmekte, azabı görünce imanın kişiye fayda vermeyeceği, Yüce Allah’ın geçmişteki uygulamasının belli olduğu, onda değişiklik olmayacağı, kafirlerin ise hüsrana uğrayacakları bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 23-27. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın Firavun’la ilgili kıssasının bir bölümünü ele almakta, bu çerçevede Hz. Musa’nın çeşitli delillerle Firavun’a ve adamlarına gönderildiğini bildirmektei ardından Firavun’un savurduğu bazı tehditlere yer vermektedir.

Hz. Mûsâ’nın kıssası hakkındaki genel bilgileri Tâhâ 20/9’da vermiştik. Burada kıssanın ilgili kısmını kısaca ele alacak ve yorumlarımızı bu çerçevede yapmaya çalışacağız. Hz. Mûsâ’nın kıssasıyla ilgili olarak A‘râf 7/103-168, İbrâhim 14/5-8, İsrâ’ 17/101-104, Meryem 19/51-53, Tâhâ 20/9-98, Furkân 25/35-36, Şu‘arâ’ 26/10-68, Neml 27/7-14, Kasas 28/4-46, Kamer 54/41-42 ve Sâffât 37/114-119 çeşitli açıklamalar yaptığımız için burada herhangi bir detay vermeyeceğiz.

a) Hz. Mûsâ’nın Risaleti

Yüce Allah, sûrenin 23-25. âyetlerinde Hz. Mûsâ’yı çeşitli âyetlerle ve apaçık bir delille Firavun’a, Hâmân’a ve Karun’a gönderdiğini, onların kendisine “(Bu), bir büyücüdür; çok yalancıdır!” dediklerini, Hz. Mûsâ onlara hakkı getirince “Onunla beraber iman edenlerin oğullarını öldürün; kadınlarını ise sağ bırakın!” diye emir verdiklerini, ancak kâfirlerin tuzağının elbette boşa çıkacağını haber vermektedir.

Ardından Firavun’un “Bırakın beni; Mûsâ’yı öldüreyim; (o da) Rabbine yalvarsın! Muhakkak ki ben onun, dininizi değiştirmesinden yani yeryüzünde (ülkede) fesat çıkarmasından korkuyorum” dediği aktarılmakta, buna karşılık Hz. Mûsâ’nın da “Ben, hesap gününe inanmayan her kibirliden, benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan (Allah’a) sığındım” dediği bildirilmektedir.

ı. Hz. Mûsâ’nın Tebliği ve Aldığı Tepki

وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا مُوسٰى بِاٰيَاتِنَا وَسُلْطَانٍ مُب۪ينٍ اِلٰى فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَقَارُونَ فَقَالُوا سَاحِرٌ كَذَّابٌ “Yemin olsun ki Musa’yı da ayetlerimizle ve apaçık bir delille Firavun’a, Haman’a ve Karun’a göndermiştik de (onlar ‘Bu) bir büyücüdür; çok yalancıdır!’ demişlerdi.”

Buradaki وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا ve lekad arselnâ fiili “yemin olsun ki biz göndermiştik”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Musa’yı”; بِاٰيَاتِنَا biâyâtina tamlaması “bizim âyetlerimizle, delillerimizle”; وَسُلْطَانٍ مُب۪ينٍ ve sültânin mübînin tamlaması “ve apaçık delil(ler)le”; اِلٰى فِرْعَوْنَ ilâ fir‘avne ifadesi “Firavun’a”; وَهَامَانَ ve hâmâne kelimesi “ve Hâmân’a”; وَقَارُونَ ve kârûne kelimeleri “ve Kârûn’a”; فَقَالُوا fe kâlû fiili “(şöyle) demişlerdi”; سَاحِر sahırun kelimesi “büyücü(dür)”; كَذَّاب kezzâbun sıfatı ise “çok yalancı(dır)” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın çeşitli âyetlerle ve apaçık delillerle muhataplarına gönderildiği gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا مُوسٰى بِاٰيَاتِنَا وَسُلْطَانٍ مُب۪ينٍ اِلٰى فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَقَارُونَ “Yemin olsun ki Musa’yı da ayetlerimizle ve apaçık bir delille Firavun’a, Haman’a ve Karun’a göndermiştik.” Bir benzeri Hûd 11/96-97’de geçen bu âyette Yüce Allah Hz. Mûsâ’yı çeşitli âyetlerle ve apaçık sültân ile Firavun’a, Hâmân’a ve Kârûn’a peygamber olarak gönderdiğini beyan etmektedir.

a) Burada sözü edilen اٰيَاتِنَا âyâtinâ “âyetlerimiz” ifadesi İsrâ’ 17/101 ve Neml 27/12'de beyan edilen “dokuz ayet, delil, mucize” olarak anlaşılabilir.(1) Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya dokuz tane “delil, mucize” yani “risaletinin temel öğretileri”ni verdiğini beyan etmektedir. Konuyla ilgili olarak hem İsrâ 17/101 hem de Neml 27/12’de geçen تِسْع tis‘a “dokuz” kelimesi rakamsal anlam ifade edebileceği gibi “pek çok, oldukça fazla” gibi çokluk manası da verebilir.

ı. Hz. Musa’ya verildiği belirtilen “apaçık dokuz ayet, dokuz delil”den maksadı Hz. Mûsâ’nın kavmine yönlendirdiği “tevhid ilkeleri, çeşitli emirler, yasaklar ve ahlâkî ilkeler” şeklinde “dokuz” içerikte şu şekilde sıralayabiliriz:

Tâhâ 20/44: “Ona yumuşak söz söyleyin; umulur ki (gerçeği) hatırlar veya saygı duyar!”

Tâhâ 20/46: “(Allah ise şöyle) demişti: “Korkmayın, elbette ben sizinle beraberim, duyuyor ve görüyorum.”

Tâhâ 20/47: “Ona (Firavun’a) gidin ve deyin ki: Şüphesiz ki biz Rabbinin elçileriyiz. İsrailoğulları’nı bizimle gönder; onlara eziyet etme! Elbette biz sana Rabbinden bir delil ile geldik. Selam (esenlik), rehbere (vahye) uyanlara olacaktır.”

Tâhâ 20/48: “Azabın, (gerçeği) yalanlayıp yüz çevirenlere (uygulanacağı) elbette bize vahyolunmuştur.”

Tâhâ 20/50: “(Musa da) ‘Bizim Rabbimiz her şeye yaratılışını veren sonra da (yaratılışa uygun) yol gösterendir.’ demişti.”

Tâhâ 20/52: “(Musa) şöyle demişti: Onlar hakkındaki bilgi Rabbimin katında bir kitaptadır. Rabbim şaşırmaz ve unutmaz.”

Tâhâ 20/53: “(Allah) yeri sizin için beşik yapan, onda sizin için yollar açan ve gökten de su indirendir. O (su) saye(sin)de çeşitli bitkilerden de çiftler çıkarmıştık.”

Tâhâ 20/54: “Yiyin; hayvanlarınızı otlatın! Şüphesiz ki bunda (kötülüklerden) engelleyen akıl sahipleri için deliller vardır.”

Tâhâ 20/55: “Sizi topraktan yarattık; sizi yine oraya döndüreceğiz ve bir kez daha sizi oradan çıkaracağız.”

Bu konuda sözü edilebilecek “dokuz” delille ilgili olarak Şu‘arâ 26/16-33 ve Neml 27/10-12’de şu bilgiler zikredilmektedir:

Şu‘arâ 26/16-17: “Firavun’a gidin ve deyin ki: Şüphesiz ki biz, İsrailoğulları’nı bizimle göndermen için âlemlerin Rabbi’nin elçi(leri)yiz.”

Şu‘arâ 26/24: “(Musa) ‘Kesin inananlar olursanız, (bilin ki) O, göklerin, yerin ve ikisi arasında bulunan her şeyin Rabbidir.’ demişti.”

Şu‘arâ 26/26: “(Musa) ‘O, sizin de Rabbinizdir; önceki atalarınızın da Rabbidir.’ demişti.”

Şu‘arâ 26/28: “(Musa) ‘Aklınızı kullanırsanız (anlarsınız ki Allah), doğunun, batının ve ikisi arasında bulunanların da Rabbidir.’ demişti.”

Şu‘arâ 26/32: “(Musa) asasını atmıştı. Bir de ne görsünler, o (asa) apaçık bir yılan (olmuş)!”

Şu‘arâ 26/33: “Elini de (koynundan) çıkarmıştı. Bir de ne görsünler, o (eli) bakanlara bembeyaz (görünmüştü).”

Neml 27/10: “Asanı (yere) bırak! Onu yılan gibi depreşir görünce, arkasına bakmadan geri dönmüştü. (Ona şöyle söylenmişti): Ey Musa! Korkma! Çünkü benim huzurumda elçiler korkmaz.”

Neml 27/11: “Ancak haksızlık edip sonra da işlediği kötülüğün ardından güzel davranan kişi (bilsin ki) ben ğafûr’um (çok bağışlayıcıyım); rahîm’im (çok merhamet sahibiyim).”

Neml 27/12: “Elini koynuna sok ki kusursuz bembeyaz çıksın! (Sen de) dokuz delil (mucize) ile Firavun’a ve kavmine (git)! Çünkü onlar, yoldan çıkmış bir topluluk oldular.”

Konuyla ilgili olarak bir rivayette kendisine soru soran Yahudilere Hz. Peygamber’in şunları ifade ettiği nakledilmektedir: “Şirk koşmamak, haksız yere cana kıymamak, hırsızlık yapmamak, zina etmemek, faiz yememek, büyü yapmamak, namuslu bir kadına iftira atmamak, savaştan kaçmamak, özellikle Cumartesi yasağını çiğnememek.”(2) Bu cevabı alan Yahudiler “Eğer kavmimizin bizi öldürmesinden korkmasaydık sana tâbi olurduk” demişlerdi.

ıı. Hz. Musa’ya verildiği bildirilen “dokuz delil”den maksat eğer “mucizeler” veya delil/ibret anlamında “cezalandırmalar” ise o zaman da şu bilgiler söz konusu olabilir:

Ayette geçen تِسْعَ اٰيَاتٍ tis‘a âyâtin “dokuz ayet” ifadesinden maksat bilinen manada “dokuz” rakamı ile de anlaşılabilir; “çokluk” anlamının kast edildiği de düşünülebilir. Bu durumda “dokuz delil”in Hz. Mûsâ’ya verilen çeşitli “mucizeler” ile “İsrailoğullarına uygulanan çeşitli cezalar” olduğunu söylemeliyiz. Sözü edilen “ayetlerin yani delillerin” bir kısmı A‘râf 7/133’te zikredildiği gibi şu şekilde sayılmaktadır: “Bunun üzerine biz de ayrı ayrı deliller olarak üzerlerine tufan, çekirgeler, haşereler, kurbağalar ve kan göndermiştik. Yine de büyüklük taslamaya devam etmişlerdi; zaten suçlu bir kavim idiler.”

Diğerleriyle birlikte bu delilleri şu şekilde sayabiliriz: Bunlar “‘asâ “değnek”,(3) yed-i beydâ’ “beyaz el”,(4) “denizin yarılması”,(5) “kendisinden on iki su fışkıran kaya”,(6) “tufan”,(7) “çekirge sürüsü”,(8) “haşarat/kımıl (yaban sineği)”,(9) “kurbağa istilası”,(10) “suyun kana dönüşmesi”(11) ve “dağın onların üzerine kaldırılması”dır.(12) Bu sayılanlara “kuraklık ve ürün kıtlığı”,(13) “dilinin dönmemesi ve sonrasında açılması”(14) da ilave edilebilir.

Âyeti her iki şekilde de yorumlamak mümkündür. Hatta Râzî bu çerçevede sayılabilecek delillerin 16 tane olduğunu, âyetteki “dokuz” rakamının Hz. Musa’ya daha fazla mucizenin verilmiş olmasına engel olmadığını beyan etmiştir.(15)

b) Konuyla ilgili çeşitli âyetlerde(16) sözü edilen سُلْطَانٍ مُب۪ينٍ sültân-ı mübîn “apaçık sültân, delil” ifadesi ise Firavun’u ve ülkesindeki bütün bilgili büyücüleri mağlup eden “yılana dönüşen değnek” olarak yorumlanabilir.(17) Ayrıca Nisâ’ 4/153 ve Kasas 28/35’teki kullanımdan hareketle bu ifadeye “apaçık, açıklayıcı galebe, üstünlük, hâkimiyet” yorumu da yapılabilir.

Râzî, âyât ile sültân kelimelerinin anlam farkına dair şu bilgileri vermiştir: “Âyât, zan ifade eden belirtiler ile kesinlik ifade eden deliller arasında ortak olan şeylere denilir. Sültân ise kesinlik ifade eden delillere denilir. Ancak bu da his ile yani duyularla desteklenen ve desteklenemeyen deliller için ortak kullanılabilir. His ile desteklenen kesin delile sültân-ı mübîn denilir.”(18)

c) اِلٰى فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَقَارُونَ “Firavun’a, Hâmân’a ve Kârûn’a (peygamber olarak göndermiştik).” Yüce Allah Hz. Mûsâ’yı bu azgınlara gönderdiğini beyan etmektedir. Hûd 11/97’de “Firavun’a ve onun yönecilerine” gönderildiği beyanıyla bu âyet birlikte düşünüldüğünde Hz. Mûsâ’nın risalet öğretilerinin kapsamına dikkat çekildiği anlaşılmaktadır. Burada üç kişiyle ilgili bilgi verilmektedir:

ı. Âyette geçen فِرْعَوْن fir‘avn kelimesi “Firavun” manasıyla İsrailoğullarının yöneciliğini yapan “devlet başkanı” manasına gelmektedir. Bilindiği üzere, Kur’ân’da kıssası en çok anlatılan ve ibrete en çok konu edinilen kişilerden birisi Firavun’dur. Kur’ân’da 74 kez geçen فِرْعَوْن fir‘avn kelimesi “tanrının oğlu, büyük kral, Mısır’daki en üst yönetici” manasına gelmektedir.

ıı. Kasas 28/6’da da ifade ettiğimiz üzere هَامَان hâmân kelimesi “Hâmân” manasında bir unvandır. Âyette ismi geçen Hâmân’ın kim olduğuyla ilgili olarak bazı bilgileri ilgili âyette verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söyleyelim: Hâmân isim değil bir “unvan” olarak, yüksek sınıftan rahiplere verilen “Hâ Amen” unvanının Arapça’ya geçmiş şeklidir. Hâmân, Firavun’un veziriydi, yani ikinci adamıydı ve tuğla işleri yapmayı bilen birisiydi.

ııı. Kur’ân’da 4 kez(19) geçen قَارُون kârûn kelimesiyle ifade edilen Kârûn’un kim olduğuyla ilgili olarak Kasas 28/76’da detaylı denebilecek bilgi vermiştik. Burada şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Kârûn Hz. Mûsâ’nın kavminden muhtemelen yakınlarından biriydi. Hatta Hz. Mûsâ’nın halaoğlu olduğu şeklinde de rivayet edilmiştir. Kârûn’a, yakışıklılığından ötürü ‘münevver’ dendiği de rivayet edilmiştir ki o, İsrailoğulları içinde Tevrat’ı en çok okuyanlardandı. Fakat tıpkı Sâmirî gibi münafık idi.”(20)

Hz. Mûsâ’nın kendilerine gönderildiği beyan edilen bu üç azgın hakkında şu değerlendirme yapılabilir: Yüce Allah Kârûn’un Hz. Mûsâ’nın kavminden olduğunu ve kavmine karşı baskı uyguladığını, azgınlık yapıp zulmettiğini bildirmektedir.(21) Firavun siyaseti, siyasi zulüm ve baskıyı, Hâmân bürokrasiyi, Kârûn ise sermayeyi, ekonomik baskıyı ve vurguncu bir kapitalist kişiliği temsil eden bir üçlü olarak bu sûrede ele alınmaktadır.(22) Firavun’un Hz. Mûsâ’nın da yaşadığı dönemi içine alan oldukça uzun bir süre İsrailoğullarını, Mısırlı Kıptîleri yöneten zalim bir hükümdardır. Hâmân Firavun’un veziri olarak bilinen olumsuz bir tiptir. Kârûn ise sermayeyi temsil ediyordu.

Bilindiği üzere bu üç kelime de şahısların ismi değil, unvanıdır. İsmin değil de unvanların söylenme sebebi mesajı tarihe gömmek, mesajı tarihsel kılmak değil, evrensele taşımaktır. Firavun, Hâmân ve Kârûn ölmüş olsa da onların izinden gidenler devam etmektedir. Bu durumda firavunluk da hâmânlık da kârûnluk da devam etmektedir diyebiliriz. İşte Yüce Allah Hz. Mûsâ’yı başta bu üç azgın olmak üzere bütün İsrailoğullarına gönderdiğini beyan etmektedir.

2. فَقَالُوا سَاحِرٌ كَذَّابٌ “(Onlar ‘Bu) bir büyücüdür; çok yalancıdır!’ demişlerdi” Yüce Allah Firavun, Hâmân ve Kârûn’un Hz. Mûsâ’ya karşı son derece haksız bir şekilde büyücü ve yalancı suçlamasında bulunduklarını bildirmektedir.

a) Âyette geçen سَاحِر sâhır kelimesi “büyücü” manasına gelmektedir. Âyette verilen bilgiye göre, bu azgınlar Hz. Mûsâ için “bilgili büyücü” suçlamasında bulunmuşlardı. Nitekim konuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/34-35’te Firavun’un çevresindekilere şöyle dediği bildirilmektedir: “(Firavun), çevresindeki ileri gelen (yönetici)lere şöyle sormuştu: Bu, sizi büyüsüyle yurdunuzdan çıkarmak isteyen çok bilgili bir büyücüdür. O halde öneriniz nedir?”

Aynı şekilde bu defa Firavun’un adamları da yanı sözü A‘râf 7/109-110’da şöyle söylemişlerdi: “Firavun’un kavminden ileri gelenler şöyle demişlerdi: ‘Bu, sizi yurdunuzdan çıkarmak isteyen çok bilgili bir büyücüdür.’ Bunun üzerine (Firavun), ‘O halde öneriniz nedir?’ demişti.” İsrailoğullarının da Hz. Mûsâ’ya “apaçık büyücü” dedikleri Yûnus 10/76’da ifade edilmektedir. İşte anlamını aktardığımız âyetlerde Firavun ve adamlarının dile getirdiği suçlamayı Hâmân ve Kârûn’un da tekrarladığı görülmektedir.

b) Yüce Allah Hz. Mûsâ’yı kendilerine gönderdiği Firavun, Hâmân ve Kârûn’un ona كَذَّاب kezzâb “yalancı” suçlamasında da bulunduklarını haber vermektedir. كَذَّاب kezzâb kelimesi “ara sıra yalan söyleyen kişi” için değil de mübâlağa kalıbında getirildiği için “sürekli yalan konuşan ve her çeşit yalan söyleyen, adeti yalan olan kişi” manasına gelmektedir. Onların Hz. Mûsâ için söyledikleri bu suçlamalar korkunç bir yalan ve iftiraydı.

Mekkeli müşrikler de Firavun, Hâmân ve Kârûn’un izinden gitmişler ve onların Hz. Mûsâ için söylediklerinin aynısını Hz. Peygamber için dile getirmişlerdi. Bu konuda Sâd 38/4’te şöyle buyrulmaktadır: “Kâfirler aralarından kendilerine bir uyarıcının gelmesine şaşmışlar ve ‘Bu, çok yalancı bir büyücüdür’ demişlerdi.” Küfür tek millettir ve aynı kaynaktan beslenmektedir.

ıı. Firavun’un Zalimce Emri

فَلَمَّا جَآءَهُمْ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِنَا قَالُوا اقْتُلُوٓا اَبْنَآءَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَعَهُ وَاسْتَحْيُوا نِسَآءَهُمْ وَمَا كَيْدُ الْكَافِر۪ينَ اِلَّا ف۪ي ضَلَالٍ “İşte o (Musa), tarafımızdan kendilerine gerçeği getirince ‘Onunla birlikte iman edenlerin oğullarını öldürün; kadınlarını ise sağ bırakın!’ demişlerdi. (Ama) kâfirlerin tuzağı elbette boşa çıkar.”

Âyetteki فَلَمَّا جَآءَهُمْ fe lemmâ câehum fiili “onlara geldiği zaman”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile”; مِنْ عِنْدِنَا min ‘ındinâ ifadesi “bizim katımızdan”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اقْتُلُوا uktülû emri “öldürün”; اَبْنَآءَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ebnâellezîne âmenû tamlaması “iman edenlerin oğullarını, iman etmiş kişilerin erkek çocuklarını”; مَعَهُ ma‘ahû ifadesi “onunla birlikte”; وَاسْتَحْيُوا ve’stahyû emri “ve sağ bırakın”; نِسَآءَهُمْ nisâehum ifadesi “onların kadınlarını”;وَمَا كَيْدُ الْكَافِر۪ينَ ve mâ keydü’l-kâfirîne tamlaması “ve kafirlerin tuzağı değildir”; اِلَّا ف۪ي ضَلَالٍ illâ fî dalâlin istisnası ise “şaşkınlıkta (olmak)tan, başarısızlıkta (kalmak)tan başka bir şey” demektir.

Burada üç azgın kafirin hakikate karşı nasıl öfkelendikleri ve nasıl bir yola başvurdukları gündeme getirilmektedir.

1.فَلَمَّا جَآءَهُمْ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِنَا قَالُوا اقْتُلُوٓا اَبْنَآءَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَعَهُ وَاسْتَحْيُوا نِسَآءَهُمْ “İşte o (Musa), tarafımızdan kendilerine gerçeği getirince ‘Onunla birlikte iman edenlerin oğullarını öldürün; kadınlarını ise sağ bırakın!’ demişlerdi.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın Firavun, Hâmân ve Kârûn’a yani o topluma hak ve hakikatin bilgilerini getirince, bu seçkinci yöneticilerin çevrelerindekilere bir talimat verdiklerini ve Hz. Mûsâ ile birlikte iman edenlerin oğullarını öldürmelerini ve kadınlarını sağ bırakmalarını kendilerinden istediklerini haber vermektedir.

a) Âyette geçen الْحَقّ el-hakk kelimesi önceki âyette dile getirilen âyâtinâ “âyetlerimiz” tamlamasını açıklamakta ve peygamberlerin muhataplarına sunduğu delillerin hak ve hakikat olduğuna delalet etmektedir. Risaletin belgeleri olan bilgiler Yüce Allah’ın katındandır ve elbette hakkın birer örneğidirler. İşte bu gerçeği fark etmek istemeyen Firavun ve yönetici seçkinlerden oluşan Hâmân ve Kârûn gibi inkârcılar Hz. Mûsâ’nın sunduğu belgelerle karşılaştıklarında adeta çılgına dönmüşler ve derhal erkek çocukların öldürülmesini, kadınların sağ bırakılmasını emretmişlerdi.

Konuyla ilgili bilgi içermesi ve mesajı tamamlaması bakımından A‘râf 7/127’de şu bilgi yer almaktadır: “Firavun’un kavminden (büyücüleri öneren) yöneticiler ona şöyle demişlerdi: ‘(Büyücüleri kesip) Mûsâ’yı ve taraftarlarını, hem seni hem de tanrılarını terk edip ülkede bozgunculuk çıkarsınlar diye serbest mi bırakacaksın?’ (Bunun üzerine Firavun) ‘(Hayır hayır), oğullarını öldürtüp kadınlarını sağ bırakacağız. Elbette biz onları ezecek güçteyiz’ demişti.”

İşte bu âyette çocukları öldürüp kadınları serbest bırakma emri Firavun’a nispet edilirken, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise bu emrin diğer yöneticiler tarafından da benimsenip uygulamaya konulmak istendiği anlaşılmaktadır. Bu âyetlerde Hz. Mûsâ’ya iman eden bir topluluğun olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü onların çocukları hedeftedir.

b) A‘râf 7/141 ve Kasas 28/4’te de açıkladığımız üzere, Yüce Allah, Hz. Mûsâ aracılığıyla İsrailoğullarına olan hitabında onları Firavun hanedanının baskı, eziyet ve sıkıntılarından kurtardığını hatırlatmaktadır.

Bu bağlamda Firavun’un kendilerine en kötü azabı yapmakta olduğu, onlara baskı uyguladığı, gruplara ayırıp kendilerini zayıf düşürdüğü, erkek çocukları öldürtüp kadınları sağ bıraktığı, bu şekilde çocuklarını ellerinden alarak kadınlara da büyük bir işkence uyguladığı haber verilmektedir. Hafife alınıp adamdan sayılmamaları, dahası köleleştirilmeleri ve kendi zulümlerine boyun eğmek zorunda bırakılmaları da bu bağlamda sayılacak eziyetlerden bir kısmıdır.

Erkek çocukların öldürtülüp kadınların sağ bırakılmaları esasında kadınlara yönelik pozitif bir ayırımcılık olarak görülmemelidir. Çünkü bir kadının elinden çocuğunu alıp onu öldürmek, kadına evlat acısı çektirmek anlamında en büyük acılardan biridir. Bu acıyı onlara yaşatmalarının muhtemel sebebi, onların erkek çocuk doğurmaları nedeniyle cezalandırılmalarıdır. Ayrıca geride sağ bırakılan kadınlardan kötü amaçlı yararlanmak, onları kötü emellere alet etmek de bir başka eziyettir.

O dönemde ve sonraki dönemlerde de yaygın olan kanaate göre, iktidarın elden gitmesi büyük çoğunlukla erkek çocuklar veya erkekler eliyle gerçekleştiği için, Mısır’daki Firavunlar erkek çocuklarını öldürtüp iktidarı elden bırakmamak noktasında kendilerince önlem alıyorlardı. 430 yıllık iktidarlarını kaybetmeme adına yaptıkları bu zulüm Hz. Mûsâ tarafından İsrailoğullarına hatırlatılmakta, Yüce Allah’ın bir lütfu olarak gündeme getirilmektedir. Büyücülerin verdiği bilgiye göre bir erkek çocuğun Firavun’un iktidarını elinden alacağı korkusuyla bu zulmün yapıldığı iddiası ise büyücülerin gaybı bilmesi manasına geleceği için isabetli olamaz.

2. وَمَا كَيْدُ الْكَافِر۪ينَ اِلَّا ف۪ي ضَلَالٍ “(Ama) kâfirlerin tuzağı elbette boşa çıkar.” Yüce Allah Firavun, Hâmân, Kârûn ve azgın adamlarının erkek çocuklara uyguladığı bu korkunç zulüm ile kadınları hor ve hakir bir şekilde kullanıp onlara evlat acısı tattırmalarını kâfirlerin bir tuzağı gibi değerlendirmiş ve onların tuzaklarının hiçbir şekilde başarıya ulaşmayacağını, aksine boşa çıkmaya mahküm olduğunu beyan etmiştir.

Nitekim âyette yer alan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı cümleye “vurgu” manası katmakta, dolayısıyla kâfirlerin kurdukları bütün tuzakların nihayetinde başarısız olacağı hükme bağlanmış olmaktadır. Esasında Enfâl 8/18’de kâfirlerin tuzağının etkisiz kılınacağı, Fâtır 35/10’da tuzaklarının bozulacağı, Fâtır 35/43 ve Tûr 52/42’de tuzak kuranlarının tuzaklarının başlarına geçirileceği bildirilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede de “tuzaklarının başarıya ulaşmaması noktasında” bu mesaj verilmektedir.

b) Firavun’un Tehdidi ve Hz. Musa’nın Duruşu

Yüce Allah, sûrenin 26-27. âyetlerinde Firavun’un “Bırakın beni; Mûsâ’yı öldüreyim; (o da) Rabbine yalvarsın! Muhakkak ki ben onun, dininizi değiştirmesinden yani yeryüzünde (ülkede) fesat çıkarmasından korkuyorum” dediğini aktarmakta, buna karşılık Hz. Mûsâ’nın da “Ben, hesap gününe inanmayan her kibirliden, benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan (Allah’a) sığındım” dediğini bildirmektedir.

ı. Firavun’un Densizliği

وَقَالَ فِرْعَوْنُ ذَرُون۪يٓ اَقْتُلْ مُوسٰى وَلْيَدْعُ رَبَّهُ اِنّ۪يٓ اَخَافُ اَنْ يُبَدِّلَ د۪ينَكُمْ اَوْ اَنْ يُظْهِرَ فِي الْاَرْضِ الْفَسَادَ “Firavun, ‘Bırakın beni, Musa’yı öldüreyim; (o da) Rabbine yalvarsın! Şüphesiz ki ben onun, dininizi değiştirmesinden veya yeryüzünde bozgunculuk çıkarmasından korkuyorum!’ demişti.”

Âyettekiوَقَالَ ve kâle fiili “demişti ki”; فِرْعَوْن fir‘avnu kelimesi “Firavun”; ذَرُون۪ي zerûnî emri “beni bırakın”; اَقْتُلْ aktül fiili “öldüreyim, öldüreceğim”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Musa’yı”; وَلْيَدْعُ ve’lyed‘u isteği “ve yalvarsın; رَبَّهُ rabbehû tamlaması “onun Rabbine”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَخَافُ ehâfu fiili “korkuyorum”; اَنْ يُبَدِّلَ en yübeddile fiili “değiştirmesinden”; د۪ينَكُمْ dîneküm tamlaması “sizin dininizi”; اَوْ اَنْ يُظْهِرَ ev en yuzhıra fiili “yani (veya) ortaya çıkarmasından”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde, ülkede”; الْفَسَاد el-fesâde kelimesi ise “fesat, bozgunculuk” demektir.

Burada Firavun’un Hz. Mûsâ’yı öldürmeyi düşünmesi ve kendince ileri sürdüğü gerekçesi gündeme getirilmektedir.

1.وَقَالَ فِرْعَوْنُ ذَرُون۪يٓ اَقْتُلْ مُوسٰى وَلْيَدْعُ رَبَّهُ “Firavun, ‘Bırakın beni, Musa’yı öldüreyim; (o da) Rabbine yalvarsın!’ demişti.” Yüce Allah dönemin azgınlarının verdiği “erkek çocuklarının öldürülme kararı”nı ve bunun başarıya ulaşmayacağını ifade ettikten sonra, bu defa Firavun’un Hz. Mûsâ’yı öldürmek istediğini dile getirmektedir. Bu durum, daha önce yorumladığımız Mü’min 40/5’te geçen “Her ümmet peygamberini öldürmeye çalışmıştı” ifadesinin bir örneğidir.

Firavun’un bu sözü Mü’min 40/29. âyetten de anlaşılacağı üzere, beraberindeki yöneticilerle bir anlamda istişare mahiyeti arz ediyordu. Firavun Hz. Mûsâ’nın sunduğu ilkelere, delillere, apaçık bürhanlara karşılık veremeyince, yani fikre karşı fikirle mücadele edemeyince kaba kuvvete başvurmayı tercih etmişti. Günümüzde de fikren karşılık veremeyip insanlara hakaret etmek ve onların öldürülmesini istemek Firavun yolundan gitmektir.

Firavun çevresindekilere “beni bırakın” derken anlaşılıyor ki onu bu “kararından vazgeçirmek” isteyenler vardı; muhtemeldir ki çevresinde içten içe Hz. Mûsâ’ya inananlar vardı veya kendi adamları onun sihirbazlar sayesinde Hz. Mûsâ’yı kesin olarak yeneceği, eğer onu öldürürse milletin kafasında şüpheler doğabileceğini ve Hz. Mûsâ’ya itibarın artabileceğini düşünenler de olabilir.

Bir başka ihtimal ise Firavun’un zorbalıklarından bıkan bir grup “Firavun sürekli Hz. Mûsâ ile uğraşsın da kendilerine sıra gelmesin” diye onu öldürmesine engel olmak istemiş olabilirler.(23) Dahası A‘râf 7/111 ve Şu‘arâ’ 26/36’da belirtildiği gibi çevresindekilerin Hz. Mûsâ’yı ve kardeşini yanında alıkoymasını istedikleri ve şehirlere büyücüler göndermesini istekleri akla gelmektedir. İşte Firavun’un bütün bunlara hitaben kendisine engel olunmamasını onlardan istediği anlaşılmaktadır. Yoksa fiziksel anlamda ona hiç kimsenin engel olması söz konusu değildi.

Kendinden son derece emin olan Firavun bir taraftan Hz. Mûsâ’yı öldüreceğini ifade ederken, diğer taraftan da onun Yüce Allah’a yalvarması noktasında da meydan okumuştu. Esasında Firavun kendisinde başka hiçbir ilah kabul etmediğini Kasas 28/38’de geçtiği üzere şöyle dile getirmişti: “Ey ileri gelenler! Sizin için benden başka hiçbir ilâh tanımıyorum.”

Aynı şekilde Nâzi‘ât 79/24’te de onun şu sözüne yer verilmektedir: “Ben sizin rabbinizim, en büyük benim.” Bu sözüne rağmen Hz. Mûsâ için وَلْيَدْعُ رَبَّهُ “Rabbine yalvarsın” sözünü söylemesinin amacı “Var olduğunu zannettiği Rabbine yalvarsın; bakalım Rabbi onu elimden alıp kurtarabilecek mi?” şeklinde alay etmek olabilir.

2. اِنّ۪يٓ اَخَافُ اَنْ يُبَدِّلَ د۪ينَكُمْ اَوْ اَنْ يُظْهِرَ فِي الْاَرْضِ الْفَسَادَ “Şüphesiz ki ben onun, dininizi değiştirmesinden veya yeryüzünde bozgunculuk çıkarmasından korkuyorum!” Yüce Allah Firavun’u küstahlık cümlelerini aktarmaya devam etmekte ve Hz. Mûsâ’nın toplumun dinini değiştirmesinden ya da ülkede bozgunculuk çıkarmasından korktuğunu söylediğini aktarmaktadır. Firavun kendince bir din tanımı geliştirmiş ve Hz. Mûsâ’nın tebliğ ettiği değerleri o dini bozmak şeklinde değerlendirmiştir.

Belli ki peygamberlere karşı çıkanlar kendi kabul ettikleri sapkın dini kabulleri savunmakta, buna aykırı olan risalet öğretilerini ise dini değiştirmek şeklinde tarif etmektelerdi. Firavun da işte bu nedenle Hz. Mûsâ’nın tebliğ ettiği vahiy için “dininizi değiştirmesinden böylece ülkede fesatlık çıkarmasından korkuyorum” demişti. İşte yerleşik kabulleri “hak din” sanıp vahyi duyduğunda verilen tepkilerin aslında kimlerin ekmeğine yağ sürdüğü, kimlerin kimlere benzediği ne kadar da belli.

Âyette bir seçenek olan sunulan اَوْ اَنْ يُظْهِرَ فِي الْاَرْضِ الْفَسَادَ “yani (veya) ülkede bozgunculuk çıkarmak” ifadesini müstakil bir olumsuzluk olarak değerlendirebileceğimiz gibi bunu ilkinin sonucu veya açıklaması olarak da kabul edebiliriz. Bu durumda iki cümle arsındaki اَوْ ev edatını “veya” manasında değil de “ve” veya “yani” anlamında kabul etmek gerekmektedir. Buna göre âyetin anlamı şöyle olur: “Muhakkak ki ben onun, sizlerin dininizi değiştirmesinden yani yeryüzünde (ülkede) fesat çıkarmasından korkuyorum.”

Tercüme böyle olunca Firavun’un kastı şu şekli alır: Ona göre toplumun uygulamakta olduğu öğretiler birer dini değerdir, doğru şeylerdir. Hz. Mûsâ’nın tebliğ ettiği öğretiler ise o dini kabulleri değiştirmek, bunun sonucunda da ülkede bozgunculuk çıkarmak manasına gelmektedir. Kendince büyük korkusunu bu şekilde dile getirmiş ve yapacağı işlemi toplumun menfaatine bir iş olarak tanıtmıştır.

ıı. Hz. Musa’nın Duruşu

وَقَالَ مُوسٰىٓ اِنّ۪ي عُذْتُ بِرَبّ۪ي وَرَبِّكُمْ مِنْ كُلِّ مُتَكَبِّرٍ لَا يُؤْمِنُ بِيَوْمِ الْحِسَابِ “Musa da ‘Ben hesap gününe inanmayan her kibirliden, benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olana (Allah’a) sığındım.’ demişti.”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “demişti ki”; مُوسٰىmûsâ kelimesi “Musa”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; عُذْتُ ‘uztü fiili “sığındım, sığınıyorum”; بِرَبّ۪ي birabbî ifadesi “benim de Rabbime”; وَرَبِّكُمْ ve rabbiküm ifadesi “ve sizin de Rabbinize”;مِنْ كُلِّ مُتَكَبِّرٍ min külli mütekebbirin tamlaması “her kibirliden”; لَا يُؤْمِنُ lâ yü’minu fiili “iman etmemektedir, iman etmeyen”; بِيَوْمِ الْحِسَابِ bi yevmi’l-hısâbi tamlaması ise “hesap gününe” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın Firavun’un tehdidine verdiği evrensel cevap gündeme getirilmektedir.

Hz. Mûsâ Firavun’a verdiği cevabı genelleştirmekte ve iki özelliğe özellikle dikkat çekmektedir ki bunlar “her bir kibirli kişilik” ile “hesap gününe inanmamak” şeklinde dile getirilmektedir. Bir kez de Mü’min 40/35’te eliflâmsız olarak geçen مُتَكَبِّر mütekebbir kelimesi insanlar için kullanılmakta ve “kibirli” manasını vermektedir. Bu kelimenin المُتَكَبِّر el-mütekebbir şeklinde eliflâmlı kullanımı ise Haşr 59/23’te Yüce Allah’ın bir sıfatıdır ve “her şeyden yüce olan” manasına gelmektedir.

Hz. Mûsâ bu cümlesinde doğrudan Firavun’un adını anmamış, onun da içinde bulunduğu insan tipini özetlemiştir. Firavun’un adını anmamasının sebebi hem çocukken yanında barınması nedeniyle onun üzerinde bir hakkının bulunması olabilir; hem de birine mesaj verirken o konuda aynı özellikteki herkesi kast ederek genel bir bilgilendirme yapması da olabilir.

Âyette çok önemli bir mesajın daha bulunduğu söylenebilir. Buna göre her kim çok kibirli ise ve bir de mahşerdeki yargılamaya inanmıyorsa düşmanlık yaptığı kişilere onun veremeyeceği bir zarar yoktur. En küçük zarardan en büyüğüne yani öldürmeye varıncaya kadar bir davranış bozukluğu bunlarda görülebilir. Bu nedenle böylelerinin şerrinden Yüce Allah’a sığınmak en güvenli yoldur.

Bu arada Hz. Mûsâ kendileri nedeniyle Yüce Allah’a sığındığını söylediği kişilere hitabında “hem benim Rabbim, hem de sizin Rabbiniz” diyerek bir tevhid tebliğinde de bulunmayı ihmal etmemiştir. İnkârcı muhataplar her ne kadar başka ilahlar edinmiş olsalar da onların da Rabbinin Yüce Allah olduğunu en nazik ve tehlikeli zamanda bile söylemeyi ihmal etmemiş, bir davranış modeli öğretmiştir. Bu arada insan ne kadar inkârcı olursa olsun, eğer tevbe ederse rabb sıfatı gereği Yüce Allah’ın onları sahipleneceği mesajı da devreye sokulmaktadır, diyebiliriz.

Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın verdiği cevabı hatırlatmakta, bir peygamberin hangi probleme nasıl tepki verdiğini göstemekte ve bize de benzer tavırlar sergilememiz gerektiğini öğretmektedir. Âyette bu noktada Hz. Mûsâ’nın Yüce Allah’a sığınmak gerektiğini öğrettiği anlaşılmaktadır. Buna göre çeştli âyetlerde de dile getirildiği gibi müminler her bir sıkıntıda ellerinden geleni yaptıktan sonra Yüce Allah’a sığınmaları gerektiği noktasında bilgilendirilmektedirler. Kur’ân’da bu konuda Felak ve Nâs sûreleri gibi müstakil iki sûrenin bulunmasının yanında çeşitli âyetlerde(24) de ilgili konuda bilgiler verilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 175.
• 2 - Râzî, age., XXI, 64. Benzer rivayetler için ayrıca bk. Semerkandî, age., II, 348; Taberî, age., XV, 172-173; Zemahşerî, age., II, 670.
• 3 - Tâhâ 20/18. 4 - Tâhâ 20/22. 5 - Şu‘arâ’ 26/63. 6 - Bakara 2/60; A‘râf 7/160. 7 - A‘râf 7/133. 8 - A‘râf 7/133. 9 - A‘râf 7/133. 10 - A‘râf 7/133. 11 - A‘râf 7/133. 12 - Bakara 2/63; Nisâ’ 4/154. 13 - A‘râf 7/130. 14 - Tâhâ 20/27; Şu‘arâ’ 26/13. 15 - Râzî, age., XXI, 64. 16 - Nisâ’ 4/153; Hûd 11/96; Mü’minûn 23/45; Mü’min 40/23; Zâriyât 51/38. 17 - Zemahşerî, age., II, 410.
  • Tâhâ 20/18 Tâhâ 20/22 Şu‘arâ 26/63 Bakara 2/60 A‘râf 7/160 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 Bakara 2/63 Nisâ 4/154 A‘râf 7/130 Tâhâ 20/27 Şu‘arâ 26/13 Nisâ 4/153 Hûd 11/96 Mü'minûn 23/45 Mü'min 40/23 Zâriyât 51/38
• 18 - Râzî, age., XXVII, 54.
• 19 - Kasas 28/76, 79; ‘Ankebût 29/39; Mü’min 40/24. 20 - Râzî, age., XXV, 13. 21 - Kasas 28/76. 22 - Yazır, age., VI, 202; İslâmoğlu, age., s. 728.
  • Kasas 28/76 Kasas 28/79 ‘Ankebût 29/39 Mü'min 40/24 Kasas 28/76
• 23 - Râzî, age., XXVII, 55.
• 24 - A‘râf 7/200; Nahl 16/98; Mü’minûn 23/97-98; Fussılet 41/36.
  • A‘râf 7/200 Nahl 16/98 Mü'minûn 23/98 Fussilet 41/36