Muhammed Suresi

Medine’de risâletin 13. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 38 âyetten oluşan, adını 2. âyette yer alan مُحَمَّد muhammed kelimesinden alan Muhammed sûresi, inişe göre 92, resmî sıralamada ise 47. sûredir. Bu sûre, 4 ve 20. âyetlerde geçen savaş vurgusu nedeniyle “Kıtâl sûresi” onlarak da anılmaktadır.

Muhammed sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Ahkâf sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Dahası Muhammed sûresi adeta Ahkâf sûresinin devamı gibidir. Nitekim Ahkâf’ın son âyetinde ulu’l-‘azm peygamberlerden söz edilmekte, onların sabrı gibi sabır, metanet ve kararlılık göstermesi Hz. Peygamber’den istenmekte, Muhammed sûresinde ise bu azim ve kararlılığın Hz. Peygamber’de zirve yaptığı görülmektedir. Ayrıca her iki sûrede de “iman edip salih ameller işleyenlerin cennete alınacakları” (Ahkâf 13-14; Muhammed 12, 15), “inkarcılara cehennem tehdidi” (Ahkâf 20, 34; Muhammed 8-9, 32), “mahşer hayatıyla ilgili çeşitli bilgiler” (Ahkâf 35; Muhammed 18) vs. ortak konular ele alınmaktadır.

Muhammed sûresi, inkar edip insanları Yüce Allah’ın yolundan engelleyenlerin amellerini Allah’ın boşa çıkaracağı, buna karşılık iman edip salih ameller işleyenlerin ve Hz. Muhammed’e iman edenlerin ise kötülüklerini sileceği, hallerini düzelteceği mesajıyla başlamakta, kafirlerin batıla, müminlerin de hakka tabi olmaları nedeniyle sonucun bu şekilde tecelli edeceği bildirilmektedir.

4. âyetten itibaren, kafirlerle karşılaştıklarında savaş meydanında onları öldürmeleri, esir alınanları ya bedelli veya bedelsiz olarak salıvermeleri gerektiği, Yüce Allah’ın yolunda öldürülenlerin amellerinin zayi edilmeyeceği, dahası cennetlik olacakları beyan edilmekte, Allah’a yardım edenlere O’nun da yardım edeceği ve ayaklarını sabit kılacağı, kafirlerin ise yıkımı hak ettikleri, çünkü Yüce Allah’ın indirdiklerini çirkin gördükleri ve amellerinin silindiği ifade edilmekte, onların helak edilen yurtlarının gezilip durumlarından dersler çıkartılması gerektiği dile getirilmektedir.

12. âyetten itibaren, iman edenlere mahşerde verilecek cennet ödülü, kafirlerin ve helak edilen kavimlerin durumu, müminlerle kafirlerin mukayesesi, muttakilere vaad edilen cennetin özellikleri anlatılmakta, inkarcıların bütün alametleri gelmiş olan ve artık kendilerine aniden gelecek Son Saat’ten başka bir şey beklemedikleri belirtilmektedir.

19. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in duası, kalplerinde hastalık bulunanların durumu, vahyi gereği gibi incelemeyenlerin kalplerinin kilitli oluşu, kafirlerin ölüm anında meleklerin onlara korkunç darbeler indirişi, kalplerinde hastalık bulunanların kinlerini Yüce Allah’ın ortaya çıkartacağı, dilemesi halinde bunları Hz. Peygamber’e bildirebileceği ve onları tanımasının sağlanabileceği ifade edilmektedir.

31. âyetten itibaren, insanların fedakarlıklarının denenmeye devam edeceği, kafirlerin amellerinin silineceği, müminlerin Yüce Allah’a ve Hz. Rasûl’e itaat etmeleri nedeniyle amellerinin iptal edilmeyeceği, inkarcıların asla ve asla bağışlanmayacağı, dünya hayatının oyun ve eğlence olduğu, iman edenlere bunun karşılığının fazlasıyla verileceği müjdelenmektedir.

Son âyette ise, gerçek zenginin Yüce Allah olduğu, diğer bütün insanların O’na muhtaç olduğu beyan edilmekte, eğer hak ve hakikatten yüz çevirirlerse yerlerine başka bir kavmin getirileceği ve inkarcı nankörlerin aksine onların çok düzgün olacağı bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 12-19. âyetlerinde iman edenlerin durumunu, inkar edenlerin perişanlığını, kötülerle iyilerin mukayesesini, cennetin özelliklerini, kavminin Hz. Peygamber’e olan alaycı tavrını, iman edenlerin duyarlılığını, Son Saat’in aniden gelişini ve Hz. Peygamber’in herkes için duasını dile getirmektedir.

a) İnsan Gruplarının Mukayesesi

Yüce Allah, sûrenin 12-15. âyetlerinde inanıp iyi işler yapanları, altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştireceğini, inkâr edenlerin ise, hayvanların yediği gibi yiyerek dünyadan faydalandıklarını, mahşerdeki yerlerinin ise ateş olacağını haber vermekte, Hz. Peygamber’i Mekke’den çıkaranlara göre eskilerin çok daha güçlü olduklarını, buna rağmen helak edildiklerini, hiçbir yardımcılarının da bulunmadığını ifade etmektedir.

Ardından, Yüce Allah tarafından gelmiş açık bir delile dayanan kişinin, kötü işi kendisine güzel görünen ve heveslerine uyan kimse gibi olmayacağı ifade edilerek cennetin özellikleri şu şekilde bryan edilmektedir:

“Müttakîlere vaadolunan cennetin durumu şöyledir: Orada (zamanla) bozulmayan sudan ırmaklar, tadı değişmeyen sütten ırmaklar, içenlere lezzet veren hamrdan (meşrubattan) ırmaklar ve süzme baldan ırmaklar vardır. Orada meyvelerin her çeşidi onlarındır. Rablerinden de bağışlama vardır. Bu (durum), ateşte ebedî kalan ve bağırsaklarını parça parça edecek kaynar su içirilen kimse(ler)in durumu gibi olur mu!?”

ı. Müminlerin Ödülü ve Kafirlerin Durumu

اِنَّ اللّٰهَ يُدْخِلُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا يَتَمَتَّعُونَ وَيَاْكُلُونَ كَمَا تَاْكُلُ الْاَنْعَامُ وَالنَّارُ مَثْوًى لَهُمْ “Şüphesiz ki Allah iman edip iyi işler yapanları, altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacaktır. Kâfir olanlar ise (dünyadan) yararlanır, hayvanların yediği gibi yerler. Onların (mahşerdeki) yeri ateştir.”

Âyetteki اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يُدْخِلُ yüdhılü fiili “koyacaktır, alacaktır, yerleştirecektirk”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman edenleri, iman etmiş olanları”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve yapmış (olanları)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “salih ameller, iyi ve yararlı işler”; جَنَّات cennâtin kelimesi “cennetlere”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akmaktadır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların alt taraflarından”; الْاَنْهَار el-enhâru kelimesi “nehirler”; وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا vellezîne keferû ifadesi “kafir olanlar, inkar etmiş olanlar ise”; يَتَمَتَّعُونَ yetemette‘ûne fiili “faydalanırlar”; وَيَاْكُلُونَ ve ye’külûne fiili “ve yerler, yemektedirler”; كَمَا تَاْكُلُ kemâ te’külü ifadesi “yediği gibi, yemekte olduğu gibi”; الْاَنْعَامُ el-en‘âmu kelimesi “hayvanlar(ın)”; وَالنَّارُ ve’n-nâru sözcüğü “ateş”; مَثْوًى mesven kelimesi “yeri(dir), ikametgahı(dır), sığınağı(dır)”; لَهُمْ lehum ifadesi ise “onların” demektir.

Burada müminlere verilecek cennet ödülü ile kafirlerin bu hayatı amaçsız yaşamalarının sonucunda mahşerde cezalandırılacakları gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ اللّٰهَ يُدْخِلُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ “Şüphesiz ki Allah iman edip iyi işler yapanları, altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacaktır.” Bu cümle Hacc 22/14 ve 23. âyetlerde de geçmektedir. Yüce Allah inkarda ısrarcılık yapıp eski azgın kavimlerin yurtlarda gezip ibret almayan, dolayısıyla onların akıbetine benzer bir akıbeti diğerlerinin de yaşayabileceğini beyan ettikten sonra, Kur’ân’daki mesânîlik usülü gereği sözü iman ehline getirmektedir.

Bu çerçevede gerçek manada iman edip imanlarına yaraşır şekilde salih ve ıslah edici eylemler gerçekleştirenleri altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştireceğini müjdelemekte, böylece bir taraftan müminlere moral vermekte, diğer taraftan da inkarcılara da hak ve hakikat yoluna gelmeleri için bir yol göstermektedir. Ardından, müminleri cennetlere yerleştireceğini beyan etmekte ve bu cennetlerin altlarından ırmaklar aktığını beyan etmektedir. Mahşerde cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren oldukça fazla âyetin Kur’ân’da yer aldığını hatırlatmak isteriz.(1)

2. وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا يَتَمَتَّعُونَ وَيَاْكُلُونَ كَمَا تَاْكُلُ الْاَنْعَامُ وَالنَّارُ مَثْوًى لَهُمْ “Kâfir olanlar ise (dünyadan) yararlanır, hayvanların yediği gibi yerler. Onların (mahşerdeki) yeri ateştir.” Yüce Allah iman edip salih ameller işleyenleri cennete yerleştireceğini beyan ettikten sonra, bu defa sözü kafirlere getirmekte ve onların dünyadaki nimetlerden yararlandıklarını, hayat sahibi diğer canlıların yiyip içtikleri gibi bunların da aynı şekilde davrandıklarını, ancak mahşerdeki yerlerinin ateş olacağını haber vermektedir.

Âhiret hayatına göre dünya da içindeki geçimlikler de elbette kısadır, sonludur. Nahl 16/96’da da belirtildiği gibi, Yüce Allah katında olanlar bâkîdir; insanların sahip oldukları ise geçicidir. Ayrıca Tevbe 9/38’de geçtiği üzere, dünya hayatının geçimlikleri âhirettekilere göre son derece azdır. Bu nedenle âyetlerde kâfirlere yönelik olarak dünya hayatıyla ilgili yapılan bilgilendirmelerin çoğunda dünya hayatının kısa olduğuna ve geçiciliğine vurgu yapılmaktadır.(2)

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki hitapta dikkat çekilen nokta da aynıdır; çünkü dünya hayatının kısalığı ve bir anlamda oyalanma olduğu üzerinde durulmakta, diğer canlılar gibi yiyip yaşayanların bu hayatın geçici ve aldatıcı olduğunu unuttukları ifade edilmek istenmektedir.

İnkarcılık yapanların dünya hayatındaki durumları onların buradaki imkanlardan yararlanması şeklinde dile getirilmekte, inanç, ideal vs. değerlerden yoksun yaşayanların tıpkı diğer canlılar gibi sadece yemek için yaşamış olduklarını haber vermekte, ancak bunca nimetin vericisini, kudretini, nimet ve fırsatların veriliş gayesini hesap etmeyenlerin bunun hesabını vereceklerini ve mahşerde varıp duracakları son durağın azap yani cehennem ateşi olacağını bildirmektedir.

İnkarcıların bizzat kendileri değil de tavır ve davranışları hayvanlara benzetilmektedir. Bunun sebebi insanoğlunun kerim bir varlık oluşudur; ancak nankör insan kendisini aşağıların aşağısına kendisi indirmektedir. Bu nedenle, varlığını hayvanlar gibi sadece yiyip içmeye adamak da, yediklerine bakarken onların sahibini yani yaratıcısını düşünmemek de dahası hayvanlar gibi yiyip içerek semizleşmenin aslında ateş azabına yaklaşmak olduğunu düşünmemek de bir insan için yaratılış amacını hiç ama hiç bilmeme sonucunu beraberinde getirmektedir.(3)

Âyette geçen مَثْوى mesvâ kelimesi 13 kez geçmekte ve üç âyette(4) olumlu içerikte, 10 yerde(5) ise cehennemle ilgili olarak “kalınacak yer”, “durak”, “yurt”, “ikametgâh”, “karargâh”(6) gibi anlamlar içermektedir. Zümer 39/32 ve 60’taki cümleler her ne kadar soru edatıyla başlamış olsa da maksat muhatapların dikkatini çekmek ve kâfirlerin kalacakları nihai yerin, mekânın cehennem olacağını vurgulamaktır.

ıı. Helak Edilenlerin Çaresizliği

وَكَاَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ هِيَ اَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْيَتِكَ الَّت۪يٓ اَخْرَجَتْكَ اَهْلَكْنَاهُمْ فَلَا نَاصِرَ لَهُمْ “Senin şehrinden –ki (halkı) seni (oradan) çıkarmıştı– daha kuvvetli nice şehirleri yok etmiştik; onlara bir yardım eden de çıkmamıştı.”

Âyetteki وَكَاَيِّنْ ve keeyyin kelimesi “nice”; مِنْ قَرْيَةٍ min karyetin sözcüğü “şehir, ülke (vardı ki)”; هِيَ hiye zamiri “o, onlar”; اَشَدُّ eşeddü kelimesi “çok daha güçlüdür, şiddetlidir”; قُوَّةً kuvveten kelimesi “kuvvet bakımından”; مِنْ قَرْيَتِكَ min karteyike ifadesi “senin şehrinden, ülkenden”; الَّت۪يٓ اَخْرَجَتْكَ elletî ahracetke ifadesi “seni çıkardıkları”; اَهْلَكْنَاهُمْ ehleknâhum fiili “biz onları helak etmiştik”; فَلَا نَاصِرَ fe lâ nâsıra ifadesi “hiçbir yardımcısı yoktur, olmayacaktır”; لَهُمْ lehum ifadesi ise “onların” demektir.

Burada Hz. Peygamber’i Mekke’den çıkaranlara gözdağı verilmekte ve kendilerinden çok daha güçlülerin helak edildiği gündeme getirilmektedir.

1. وَكَاَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ هِيَ اَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْيَتِكَ الَّت۪يٓ اَخْرَجَتْكَ اَهْلَكْنَاهُمْ “Senin şehrinden –ki (halkı) seni (oradan) çıkarmıştı– daha kuvvetli nice şehirleri yok etmiştik.” Yüce Allah Hz. Peygamber’i hicrete mecbur bırakan Mekkeli müşrikleri kınamakta, bir taraftan onu hicrete mecbur ettiklerini beyan ederken, diğer taraftan da onlardan çok daha güçlü olan nice eski kavmi helak ettiğini hatırlatarak müşriklere gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

Kur’ân’da yedi kez(7) geçen ve kullanıldığı her yerde umum manası versin diye مِنْ min edatıyla birlikte kullanılan كَاَيِّنْ keeyyin ifadesi çokluk manası içermekte ve “pek çok”, “nice nice” manası vermektedir. Âyette geçen قَرْيَة karyeh kelimesi “kent, şehir” manasına gelse de maksat orada yaşayan inkârcı insanlardır. Çünkü Hz. Peygamber’i şehirden çıkaranlar o şehrin halkıydı yani Mekkeli müşriklerdi. O nedenle, maksadı şehirlerin halkları olarak anlamak durumundayız.

Tevbe 9/13’te Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’i Mekke’den çıkarmak için karar verdikleri ifade edilmişken, Enfâl 8/30’da ise planları arasında onu sürgüne göndermek de yer almaktaydı. Bu âyetlerden anlaşıldığına göre, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette kast edilen şehir Mekke’dir ve oranın müşrik halkıdır.

Eski kavimlerin çok daha güçlü olduklarıyla ilgili olarak Fâtır 35/44’te şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerinden çok daha güçlü olan öncekilerin sonunun nasıl olduğunu görmek üzere yeryüzünde hiç mi gezip dolaşmadılar?” Kâf 50/36’da da geçtiği üzere, Yüce Allah Mekkeli müşriklerden çok daha kuvvetli olan, ancak ilâhî hakikatleri reddedip zulüm üzere bir hayat yaşayanları helak etmiştir.

Kâf 50/36. âyette şöyle buyrulmaktadır: “Biz, onlardan önce kendilerinden çok daha güçlü olan nice nesilleri helâk etmişizdir.” Benzer bir mesaj Rûm 30/9 ve Zuhruf 43/8’de de yer almaktadır. Helak edilen bu toplumların bütün peygamberleri yalanladıkları,(8) ülkelerinde azgınlık yaptıkları(9) ve orada fesatlık çıkardıkları,(10) inkârlarını azgınlığa, baskıya, zulme ve fesada dönüştürdükleri, inananlara hayatı zindan etmeye çalıştıkları anlaşılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği gibi, helâk edilen önceki kavimlerin Mekkelilerden çok daha güçlü oldukları,(11) ayrıca yeryüzünde daha fazla kalıcı eser bırakıp sayıca daha kalabalık bir halde bulundukları da Kur’ân ayetleriyle sabittir.(12) Yüce Allah müşriklere hitaben, yaratılışça daha güçlü oldukları anlaşılan önceki kavimleri helâk ettiği gibi, Hz. Peygamber’i yaşamakta olduğu Mekke’den çıkaran, hicret etmeye mecbur bırakan müşrikleri de daha sonra gelecek olan diğer zalim inkârcıları da helâk edebileceğini ifade etmek istemektedir. Yüce Allah Mekke’yi değil, sakinlerini helak etmiştir; çünkü bir süre sonra Mekke fethedilecekti.

2. فَلَا نَاصِرَ لَهُمْ “Onlara bir yardım eden de çıkmamıştı.” Bu cümle şöyle de anlaşılabilir: “Onların hiçbir yardımcısı da yoktu.” Yüce Allah eski azgın kavimleri helak ettiğinde onlara yardım eden hiç kimsenin de bulunmadığını beyan ederek benzer bir akıbetin Mekkelileri de beklediğini haber vermekte ve Yüce Allah’ın dışında başka hiçbir güce güvenmemek gerektiğini muhataplara iletmek istemektedir.

İnkârcıların, zalimlerin ve bütün insanların mahşerde Yüce Allah’ın dışında herhangi bir dostunun, yardımcısının ve hiçbir şefaatçinin bulunamayacağıyla ilgili pek çok âyet vardır.(13) Bu durumda hem dünyada hem de âhirette gerçek dost ve yardımcının Yüce Allah olduğunu, müminleri sahipleneceğini, dost ve yardımcı olarak kendisinin yeteceğini bu vesileyle söylemek gerekmektedir.(14) Yüce Allah’ın bütün bu âyetlerde vermek istediği mesaj, helaki hak edenlere Allah’a rağmen hiç kimsenin yardım edemeyeceğini beyan etmek, başka umutlar içerisine girmenin ne kadar boş ve yersiz olduğunu zihinlere kazımaktır.

ııı. Hakikat Ehli ile Heva Ehlinin Benzersizliği

اَفَمَنْ كَانَ عَلٰى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّه۪ كَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوٓءُ عَمَلِه۪ وَاتَّبَعُوٓا اَهْوَآءَهُمْ “Rabbi tarafından apaçık bir delil üzere olan kişi, kötü işi kendisine güzel görünen ve heveslerine uyan kimse gibi olur mu hiç!”

Âyetteki اَفَمَنْ كَانَ efemen kâne sorusu “(şöyle) olan mı”; عَلٰى بَيِّنَةٍ ‘alâ beyyinetin ifadesi “açık bir delil üzere (şunun gibi) midir”; مِنْ رَبِّه۪ min rabbihî ifadesi “onun Rabbi tarafından (gelmiş)”; كَمَنْ زُيِّنَ kemen züyyine ifadesi “süslü gösterilen kişi gibi”; لَهُ lehû ifadesi “kendisi için”; سُوٓءُ عَمَلِه۪ sûu ‘amelihî tamlaması “amelinin kötüsü, kötülüğü”; وَاتَّبَعُوٓا vettebe‘û fiili “ve tâbi olmuşlardı, uymuşlardı”; اَهْوَآءَهُمْ ehvâehum tamlaması ise “onların kendilerinin arzularına” demektir.

Burada hak ve hakikatin tarafında olanlarla kötülükleri kendisine rehber edinen insan tipinin mukayesesi gündeme getirilmektedir.

1.اَفَمَنْ كَانَ عَلٰى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّه۪ “Rabbin tarafından (gelmiş) açık bir delile dayanan kişi (inkârcı olan diğerleriyle bir midir?)” Âyette mukayeseye konu edilen kişinin ismi verilmediği için herhangi bir isim zikretmeye gerek yoktur; özellikle bu kişinin Abdullah b. Selâm olduğunu söylemek hiçbir şekilde doğru olamaz; çünkü bu sahâbî Mekkeli değil, Medine müslümanlarındandır. Bir önceki âyette Mekke ve müşriklerden söz edildiği için bu yaklaşım sorunludur.(15)

Yüce Allah âyette evrensel anlamda bir mukayeseye yer vermekte ve hakikati tercih eden kişinin çeşitli özelliklerini saymaktadır. Zira önceki âyetlerde bazı nankörlerin sadece dünya hayatını ve süsünü benimsedikleri, bu nedenle de dünyada yapıp ettiklerinin karşılığını almış olacakları için âhirete yönelik olarak her şeylerinin silineceği, sonuçta mahşerde ateş azabından başka bir şeylerinin olmayacağı hatırlatılmaktadır.

Buna karşılık olarak, olumlu kişilerin özellikleri bağlamında bunların “Rablerinden gelen bir beyyine’ye dayandıkları” beyan edilmektedir. Burada sözü edilen بَيِّنَة beyyineh kelimesi “apaçık bir delil”, “kesin bilgi”, “gerçeği gösteren belge”, “vahiy” gibi anlamlar içermektedir. Dahası, bazı âlimlerimiz bu kelimeyi “beyân”, “naklî ve aklî deliller”, “farkı farkettiren şey”,(16) “Hz. Peygamber”(17) şeklinde yorumlamışlardır. Ayrıca söz konusu kelimeye “akıl, iz‘ân” manası da verilmiştir.(18)

Bizce de devam eden ifadelere bakılınca buradaki maksadı “aklî ve naklî delil(ler)” olarak anlamak daha doğrudur; çünkü peşinden süslü göster ameller ve arzulara uyanların tavırları zikredilmektedir. İnsanlar vahyin verdiği bilgileri akıllarıyla anlar ve muhakeme ederler; sonrasında ise ona inanırlar. Bu nedenle, âyette sözü edilen beyyineyi daha çok böyle bir muhakeme olarak yorumlamayı tercih etmekteyiz.

Âyette mukayeseye konu edinilen olumsuz kişiye dair bilgi verilmemektedir; çünkü cevap son derece açıktır. Bu tür mukayese içerikli kullanımların Kur’ân’da oldukça fazla örneği vardır.(19) Ayrıca bu tür mukayeselerde karşı tarafın açıkça zikredildiği örnekler de vardır. Üç örnek zikretmekle yetinelim: Ra‘d 13/19’da şöyle buyrulmaktadır: “Rabbinden sana indirilenin hak olduğunu bilen kimse, (inkâr eden) kör kimse gibi olur mu? (Fakat bunu) ancak akıl sahipleri anlar.”

Secde 32/19’da şöyle bir ifade vardır: “Öyle ya, mümin olan, yoldan çıkmış kimse gibi midir? Bunlar elbette bir olamazlar.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz Muhammed 47/14’te şöyle buyrulmaktadır: “Rabbinden apaçık bir delil üzerinde bulunan kimse, kötü işi kendisine güzel görünen ve heveslerine uyan kimse gibi olur mu?”

Bu ve benzer örneklerden hareket ederek bu âyette de bir mukayeseye yer verildiğini ve olumsuz insan tipinin şahsının, kimliğinin zikredilmediğini ifade edebiliriz.

2. كَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوٓءُ عَمَلِه۪ وَاتَّبَعُوٓا اَهْوَآءَهُمْ “(Bu kişi) kötü işi kendisine güzel görünen ve heveslerine uyan kimse gibi olur mu hiç!” Yüce Allah kendi katından bir beyyine’ye yani hakikatin apaçık belgesine sahip olan bir kişinin, çirkin davranışları kendisine süslü gelen veya süslü gösterilen, sonrasında da heva ve heveslerine tâbi olanların hiçbir şekilde bir ve eşit olamayacağını işte bu mukayese ile ortaya koymaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bu tür mukayeseler çeşitli âyetlerde de gündeme getirilmekte(20) ve muhatapların iyilerden olması, kötülerden olmaması arzu edilmektedir. Çünkü iyilere sevap ve cennet vaadedilmişken, kötülerin gideceği yer maalesef ateş azabının yeri olan cehennemdir.

“Davranışın süsüne aldanan kişi”nin bu durumundan önce, o kişiye söz konusu davranışı “kimin süslü gösterdiği” çok önemlidir. Buradaki failin, yani insanlara bunları güzel gösterenin Yüce Allah olduğu ifade edilerek, insanların aslında ilâhî kadere boyun eğdirildiği yorumu yapılmaktadırlar ki bu doğru değildir. Konunun açıklığa kavuşması için Kur’ân’da bu fiilin kullanıldığı âyetleri incelemek gerekmektedir.

Kur’ân’da amellerin süslü gösterilmesinden söz eden âyetlerde, meselâ yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, زُيِّنَ züyyine fiilinin meçhul, yani “edilgen kalıpta” kullanıldığı âyetler vardır; ancak amelleri kendilerine süslü gösterilenler kâfirler,(21) haddini aşanlar,(22) Firavun(23) ve münafıklardır.(24)

Dolayısıyla burada sorumluluğu “kadere” terk etmek kesinlikle doğru değildir; sorumlular vardır ve onlar da söz konusu kişilerdir. Bu arada bazı âyetlerde süslü göstermek fiilinin zeyyene şeklinde ma‘lûm, yani “etken kalıpta” geldiği de görülmektedir. Bu noktada fail büyük çoğunlukla şeytan,(25) şeytanlaşmış kişiler,(26) bir âyette ise putlardır.(27)

Aynı şekilde zeyyennâ “biz süslü gösterdik” fiilinin kullanıldığı âyette(28) “her ümmete amellerinin böyle gösterildiği” beyan edilmekte, ancak orada da söz konusu kişilerin küfür ehli insanlar olduğu anlaşılmaktadır. Benzer bir kullanım “âhirete inanmayanlar”la ilgili olarak da söz konusudur.(29)

ıv. Cennetin Özellikleri

مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّت۪ي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ ف۪يهَآ اَنْهَارٌ مِنْ مَآءٍ غَيْرِ اٰسِنٍ وَاَنْهَارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ وَاَنْهَارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِب۪ينَ وَاَنْهَارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى وَلَهُمْ ف۪يهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَمَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ كَمَنْ هُوَ خَالِدٌ فِي النَّارِ وَسُقُوا مَآءً حَم۪يمًا فَقَطَّعَ اَمْعَآءَهُمْ “Muttakîlere (duyarlı olanlara) vadedilen cennetin örneği şöyledir: Orada (zamanla) bozulmayan sudan ırmaklar, tadı değişmeyen sütten ırmaklar, içenlere lezzet veren içkiden ırmaklar ve süzme baldan ırmaklar vardır. Orada meyvelerin her çeşidi onlarındır. Rablerinden de bağışlanma vardır. Bu (şekilde ödüllendirileceklerin durumu), ateşte ebedî kalan ve bağırsaklarını parça parça edecek kaynar su içirilen kimsenin durumu gibi olur mu hiç!”

Âyetteki مَثَلُ meselü kelimesi “misali (şöyledir)”; الْجَنَّةِ el-cenneti kelimesi “cennetin”; الَّت۪ي وُعِدَ elletî vü‘ıde ifadesi “vaad edilen”; الْمُتَّقُونَ el-muttekûne kelimesi “muttakilere, duyalı kişilere, takvâ sahibi olanlara”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada vardır”; اَنْهَارٌ enhârun kelimesi “nehirler”; مِنْ مَآءٍ min mâin ifadesi “(şöyle bir) sudan”; غَيْرِ اٰسِنٍ ğayri âsinin ifadesi “bozulmayan”; وَاَنْهَارٌ ve enhârun kelimesi “ve nehirler”; مِنْ لَبَنٍ min lebenin kelimesi “sütten”; لَمْ يَتَغَيَّرْ lem yeteğayyer fiili “değişmemiştir”; طَعْمُهُ ta‘muhû tamlaması “onun tadı”; وَاَنْهَارٌ ve enhârun kelimesi “ve nehirler”; مِنْ خَمْرٍ min hamrin kelimesi “meştubattan”; لَذَّةٍ lezzetin sözcüğü “lezzetli, lezzet veren”; لِلشَّارِب۪ينَ li’ş-şâribîne ifadesi “içenler için, içenlere”; وَاَنْهَارٌ ve enhârun kelimesi “ve nehirler”; مِنْ عَسَلٍ min ‘aselin kelimesi “baldan”; مُصَفًّى musaffen sözcüğü “arı, saf”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “onlar için vardır, olacaktır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ min külli’s-semerâti tamlaması “her tür meyveden”; وَمَغْفِرَةٌ ve mağfiratün sözcüğü “ve bir de bağışlanma”; مِنْ رَبِّهِمْ min rabbihim ifadesi “onların Rabbinden”; كَمَنْ هُوَ kemen huve ifadesi “o (kişi şunun) gibi midir”; خَالِدٌ hâlidün kelimesi “ebedi kalan gibi (midir)”; فِي النَّارِ fi’n-nâri ifadesi “ateşte”; وَسُقُوا ve sukû edilgen fiili “ve içirilmiştir, bunlara içirilecektir”; مَآءً حَم۪يمًا mâen hamîmen tamlaması “(şöyle bir) kaynar su ki”; فَقَطَّعَ fe katta‘a fiili “kesip parçalamıştır, parçalayacaktır”; اَمْعَآءَهُمْ em‘âehum tamlaması ise “onların bağırsaklarını” demektir.

Burada cennetin bazı özellikleri ile kafirlerin akıbeti hakkında bir mukayese gündeme getirilmektedir.

1. مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّت۪ي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ ف۪يهَآ اَنْهَارٌ مِنْ مَآءٍ غَيْرِ اٰسِنٍ وَاَنْهَارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ وَاَنْهَارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِب۪ينَ وَاَنْهَارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى وَلَهُمْ ف۪يهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَمَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ “Muttakîlere (duyarlı olanlara) vadedilen cennetin örneği şöyledir: Orada (zamanla) bozulmayan sudan ırmaklar, tadı değişmeyen sütten ırmaklar, içenlere lezzet veren içkiden ırmaklar ve süzme baldan ırmaklar vardır. Orada meyvelerin her çeşidi onlarındır. Rablerinden de bağışlanma vardır.” Yüce Allah iman edip salih ameller işleyenlere vaad ettiği cennetin çeşitli özelliklerini bu âyette dile getirmekte ve müminlerin nasıl bir ödülle buluşturulacaklarını kendilerine tanıtmaktadır.

a)مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّت۪ي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ “Muttakîlere (duyarlı olanlara) vadedilen cennetin örneği şöyledir:” Yüce Allah bir benzeri de Ra‘d 13/35’te geçen âyetin ilk cümlesinde muttakilere vaadettiği cenneti gündeme getirmektedir. Burada öncelikle göz önünde bulundurulması gereken nokta, cennetin bir “sonuç” veya “ödül” olduğudur. Bunu sağlayan “sebep” ise insanların muttaki olmasıdır. Demek ki muttaki olmadan cennete gidilemeyecektir.

“Takvâ ve muttakî kavramları” hakkında Bakara 2/2’de geniş bilgi vermiştik. Burada kısaca bazı noktaları hatırlatmakla yetineceğiz. Takvâ, “kötülüklerden korunabilme özelliği”dir. Asıl itibariyle v-k-y kökünden gelen ve müte‘addî, yani geçişli fiil olarak “korumak” anlamına gelen takvâ kelimesi, ittekâ şeklinde beş harfli kalıpta lâzım, yani geçişsiz fiil olarak “korunmak”,” sorumluluğunu bilmek”, “sorumlu davranmak”, “hassas ve bilinçli olmak” şeklinde yorumlanabilir.

Demek ki muttakî, “sorumluluğunu bilen”, “günahlardan korunan”, “sorumlu davranan”, “hassas ve bilinçli kişi” demektir. Kelimenin bütün bu anlam alanını içine alacak şekilde düşünürsek, takvâyı “duyarlı olmak”, muttakîyi de “duyarlı kişi” olarak tercüme edebiliriz.

Rabbimiz muttakilere vaadedilen cennetin bazı özellikleri bağlamında insanların dünya hayatlarında da bildikleri türden üç noktaya dikkat çekmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu cennetin “dört ırmak”tan, “meyveler”den ve “ilahi mağfiret”ten oluştuğu beyan edilmişken, Yâsîn 36/55-58, Zuhruf 43/70-73, Dühân 44/51-56, Tûr 52/17-20, Rahmân 55/46-76, Vâkı‘a 56/15-38, Hâkka 69/21-24, Murselât 77/41-44, Nebe’ 78/31-36 gibi pek çok âyette çok daha fazla özellikleri sayılmaktadır.

Burada gözden kaçırılmaması gereken nokta, Yüce Allah’ın cenneti ve dünyadaki bazı nimetleri ve rızıkları birbirine benzetmesidir. Bakara 2/25’te de bu defa cennetteki rızıkların dünyadakilere benzetildiğine dair bir başka örnek vardır. Mesele ödüllerin insan idrakiyle kişilere öğretilmesi veya tanıtılmasıdır; yoksa aynıyla bir eşitlik söz konusu değildir. Zaten Secde 32/17’de sürprizlerden söz edilmesi nedeniyle böyle bir aynılığın olamayacağı ortaya konulmuş olmaktadır.

Bu genel bilgileri verdikten sonra şimdi de âyette cennette var olduğu bildirilen dört ırmak hakkındaki bilgileri incelemeye çalışalım.

ı.ف۪يهَآ اَنْهَارٌ مِنْ مَآءٍ غَيْرِ اٰسِنٍ “Orada (zamanla) bozulmayan sudan ırmaklar vardır.” Yüce Allah takva sahiplerine vaad edilen cennetin özellikleri bağlamında bu cennette çeşitli ırmakların bulunduğunu beyan etmekte ve “ilk” özellik olarak orada bulunan ırmakların zamanın geçmesiyle kesinlikle “bozulmayan sudan oluştuğunu” ifade etmektedir. Buradaki غَيْرِ اٰسِنٍ ğayri âsinin ifadesi rengi, tadı, kokusu ve hiçbir niteliği “bozulmayan”, “bayatlamayan”, “kokmayan”, “kokuşmayan” gibi manalar içermektedir.(30) Günümüzde içtiğimiz suların durumuna bakıldığında cennetteki ırmakların bozulmamasından neden söz edildiğini anlamak oldukça kolaydır.

ıı. وَاَنْهَارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ “Tadı değişmeyen sütten ırmaklar.” Yüce Allah cennetteki “ikinci” ırmakların tadı değişmeyen sütten olduğunu haber vermektedir. Bu sütler dünyadaki gibi ekşimez, bozulmaz, kesilmez, kokmaz, yaratıldığı şekilde sürekli olarak taptaze kalır. Hayvanlardan elde edilen dünyevi sütler çeşitlilik arz etse de dayanıklılık noktasında son derece nazik birer içecektirler. Oysa cennettekilerin kaynağı muhtemelen hayvanlar değil de nehirler vs. başka varlıklar olacağı için onların tatlarının değişmesi hiçbir şekilde mümkün değildir.(31)

ııı. وَاَنْهَارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِب۪ينَ “İçenlere lezzet veren içkiden ırmaklar.” Yüce Alah cennetteki “üçüncü” ırmak türünün içenlere lezzet veren hamr yani içkilerden oluştuğunu bildirmektedir. Burada geçen خَمْر hamr kelimesi “içki” manasına gelse de dünyadakiler gibi içeni sarhoş eden, ne dediğini bilmez hale getiren, aklını gideren, saçma sapan konuşturan, başağrısı yaptıran vs. türden olumsuz özelliklere sahip değildir. Çünkü içenlere lezzet vermesi onun sözünü ettiğimiz arızaları içermemesine bağlıdır.

Cennetteki meşrubat dediğimiz içeceklerin özelliği bağlamında Vâkı‘a 56/17-19’da şu bilgiler verilmektedir: “Çevrelerinde, kaynağından çıkan (suyla dolu) testiler, ibrikler ve kadehler bulunan uzun ömürlü gençler dolaşır ki, o (içecekten) dolayı başları döndürülüp ağrıtılmaz; akıllarını da gidermezler.” Benzer şekilde Sâffât 37/45-47’de de şöyle buyrulmaktadır: “Onlara pınardan (doldurulmuş) berrak, içenlere lezzet veren kadehler dolaştırılacaktır. İçtiklerinde ne sersemletme (baş ağrısı) vardır ne de onunla sarhoş olurlar.”

Âyetlerin birbirini tefsir ettiği gerçeğinden hareket ederek, sayılan bunca içeceğin özelliğinin insanların başını ağrıtmaması, sarhoşluk vermemesi, akılları gidermemesi ve kendilerini kaybetmemeleri şeklinde belirlendiğini söylemek durmundayız. Yüce Allah’ın dünyada haram kıldığı içkiler bu sayılan sıkıntıları da beraberinde getirdikleri için yasaklanmışlardı. Oysa mahşerde her türden içilecek meşrubat insanlara ikram edilecek; ancak bunların insanlara hiçbir şekilde olumsuz etkisi ve zararı dokunmayacaktır.

ıv. وَاَنْهَارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى “Süzme baldan ırmaklar.” Yüce Allah cennetteki ırmakların “dördüncüsü”nü arındırılmış bal ırmakları şeklinde zikretmektedir. Kur’ân’da sadece burada geçen عَسَل ‘asel kelimesi “bal”, مُصَفًّى musaffâ kelimesi ise “arındırılmış”, “saf”, “süzme”, “mumu ve posası olmayan” gibi anlamlar içermekte, ırmaklar oluşturan balın arı duru, katkısız, katışıksız, saf bir mihayet arz edeceğini ortaya koymaktadır.

b) وَلَهُمْ ف۪يهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَمَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ “Orada meyvelerin her çeşidi onlarındır. Rablerinden de bağışlanma vardır.” Yüce Allah cennetteki dört ırmağın yanı sıra her türden meyvenin de cennetliklere sunulacağını, dahası ve belki de hepsinden önemlisi “Rablerinden gerçekleşmiş olan bir bağışlanmanın” söz konusu olacağını bildirmektedir.

ı. “Her türden meyve” ifadesi dünyada yapılan bütün güzel işlerin bir anlamda ödülü demek olan, fedakarlıkların meyveleri manasına da alınabilir.(32) Meyve sermaye üzerinde elde edilen hasılata da dendiği için, cennetlikler sermayeden değil de amellerinin meyvesi olan hasılat ve gelirlerden rızıklandırılacaklardır.

ıı. Buradaki diğer ödül “bağışlanma”dır. Kur’ân’da 28 kez(33) geçen ve “bağışlanma” manasına gelen مَغْفِرَة mağfırah kelimesi “muhatabın rahmete erişmesi için yapılan bir dua”, “hoşgörülü bir davranış”, “kusur örten bir tavır”, “başkasının eksiğini gizlemek” demektir.(34) Buradaki مَغْفِرَة mağfirah kelimesinin nekra getirilmesi bağışlanmanın sınırsız bir özellik arz edeceğini göstermektedir.

“Yüce Allah’tan gelecek olan mağfiret”, günahı örtmek demektir ve günahtan hesaba çekilmemeyi de içerebilir. Mağfiretten maksadın utandırmamak için günahı anmamak, günahı hatırlatmamak manasına gelmesi de mümkündür. “Mağfiret”in günahı iyiliklerle örtmek ve ilahi rızayı elde etmek şeklinde bir boyutu da ifade edilmektedir.(35)

Âyette cennet ödüllerinin sonuncusu olarak zikredilen “Rablerinden bir bağışlanma” ifadesi, esasında sözü edilen bütün ödüllerin kaynağını veya neyin sonucu olduğunu ortaya koymaktadır. Yüce Allah bağışladığını beyan ettiği kullarına cennetlerde bu ve benzer nimetleri sunacağını müjdelemektedir. Mağfiret nasıl ki ödüllerin sebebi ise, mağfiretin sebebi de kulların dünya hayatında yapıp ettiği fedakarlıklardır. Anlaşılıyor ki hiçbir şey rastgeleliğe terkedilmiş değildir.

2. كَمَنْ هُوَ خَالِدٌ فِي النَّارِ وَسُقُوا مَآءً حَم۪يمًا فَقَطَّعَ اَمْعَآءَهُمْ “Bu (şekilde ödüllendirileceklerin durumu), ateşte ebedî kalan ve bağırsaklarını parça parça edecek kaynar su içirilen kimsenin durumu gibi olur mu hiç!” Yüce Allah çeşitli özelliklerini saydığı cennete ve ödüllerine eriştirelecek kişilerin, cehennemde ebedi olarak kalacak, üstelik kendilerine bağırsakları parçalayan kaynar su verilen kişiler gibi olmayacağını beyan etmektedir.

Âyette geçen سُقُوا مَآءً حَم۪يمًا sukû mâen hamîmen ifadesi “kaynar su verilmek” manasına gelmekte, benzer kullanımlar çeşitli âyetlerde söz konusu edilmektedir. Bu bağlamda Ğâşiye 88/5’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlara kaynar su pınarından içirilir.”

Konuyla ilgili olarak Hacc 22/19’da cehennemliklerin üzerine kaynar su döküleceği bildirilmektedir. Kur’ân’da 20 kez geçen حَم۪يم hamîm kelimesi ise çeşitli âyetlerde(36) “sımsıcak, samimi dost, can dost”, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bir kısım âyette(37) ise “şiddeti son noktada kaynar su” anlamına gelmektedir. Yüce Allah cehennemliklerin başından aşağıya doğru kaynar su döküleceğini haber vermekte, böylece azabın şiddetine dikkat çekmiş olmaktadır.

Dühân 44/47-48’de şöyle buyrulmaktadır: “(Allah zebânilere şöyle emredecek): Tutun onu! Cehennemin ortasına sürükleyin! Sonra başının üzerine kaynar su azabından dökün!” Konuyla ilgili âyetlerden anlaşılan şudur: Cehennemliklere orada verilecek olan kaynar su serinletmek ve rahatlatmak bir tarafa onların iç organlarını da derilerini de eritecektir. Rahmân 55/44’te de zikredildiği üzere, ateş azabının bir parçası olarak, bu defa onlara kaynamakta olan bir su ile ateş arasında gidiş gelişler yaptırılacaktır.

Cehennemlikler oraya gitmeyi kendileri hak ederler; ancak onlara orada azap edilmesi artık kendi tercihleri değil, ilâhî kararın sonucudur. Bu nedenle, konuyla ilgili âyetlerde geçen سُقُوا sukû ve تُسْقٰى tüskâ fiili “meçhul”, yani edilgen kalıpta getirilmiştir. Anlaşılan o ki, ateş ve kaynar su ile de ilgili kişilere azap edilecektir.

Kur’ân’da verilen bilgilere göre, cehennemliklere irinli su içirilecek,(38) kendilerine kaynar su verilecektir.(39) Ayrıca, cehennemliklerin başlarının üzerinden kaynar su dökülecek,(40) hatta kendileri bizzat kaynar suya sürükleneceklerdir.(41) Azap esnasında cennetliklerden su veya rızık isteğinde bulunduklarında da bu isteklerinin reddedileceği bildirilmektedir.(42)

Yorumunu yapmakta olduğumuz Muhammed 47/15’te bu içeceğin bağırsakları parçalayacağı, İbrâhim 14/16-17’de ise yutulmak istenmesine rağmen yutulamayacak bir “irin” olduğu haber verilmektedir. Cehennemdekilere acıyı daha da arttıran ve yüzleri kavuran yanık yağ tortusu gibi bir su(43) verilecektir. İşte bu türden yakıcı sıvı verilmesinin sonucunda cehennemliklerin bağırsakları parçalanacaktır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَمْعَآء em‘â’ kelimesi “bağırsaklar” manasına gelmektedir. Kaynar suyun insanların karınlarındaki organları parçalamasıyla ilgili olarak Hacc 22/20’de şöyle buyrulmaktadır: “Bununla, karınlarının içindeki (organlar) ve derileri eritilecektir!”

Mahşerdeki azabın korkunç mahiyeti hakkında Kehf 18/29’da şöyle buyrulmaktadır: “Biz, zalimlere öyle bir cehennem hazırladık ki, (ateşten) duvarları kendilerini çepeçevre kuşatmıştır. (Hararetten dolayı) yardım dileyecek olsalar, (kendilerine) maden eriyiği gibi yüzleri haşlayan bir su ile yardım edilir. Ne fena bir içecektir o ve ne kötü bir kalma yeridir orası!”

Bu noktada hatırlanması gereken âyetlerden birisi olan Nisâ’ 4/56’da “ateşin insanların derilerinin yanıp dökülmesinin ardından yeni derilerin yaratılacağı”, Mü’minûn 23/104’te ise “ateşin insanların yüzlerini kavuracağı ve dişlerin dışarı fırlayacağı” bildirilmektedir.

b) Alaycılar ve Hz. Peygamber’e Yönelik Dua Emri

Yüce Allah, sûrenin 16-19. âyetlerinde muhataplarından Hz. Peygamber’i dinleyenler olduğunu, yanından çıkınca kendilerine bilgi verilmiş olanlara alaycı bir şekilde “Az önce ne demişti?” diye sorduklarını, nihayet onların kalplerini mühürlediğini, çünkü bunların hevâ ve heveslerine uyan kimseler olduklarını haber vermekte, buna karşılık doğru yolu bulanlara gelince, onların hidâyetlerini arttırdığını ve onlara duyarlılıklarını verdiğini ifade etmektedir.

Ardından, inkarcıların durumu hakkında “Onlar, o (Son) Saat’in ansızın kendilerine gelmesinden başka ne bekliyorlar ki! Şüphesiz onun alâmetleri gelmiştir. Kendilerine gelip çatınca (gerçeği) hatırlamaları neye yarar!” buyrulmakta, daha sonra Hz. Peygamber’e şu şekilde hitap edilmektedir: “(Ey Peygamber!) Bil ki, Allah’tan başka hiçbir ilâh yoktur. Hem kendi hatan hem de mümin erkeklerin ve mümin kadınların (hatalarının) bağışlanmasını dile! Allah, gezip dolaştığınız yeri de duracağınız yeri de bilir.”

ı. Alaycılğın Sonu: Kalp Mühürlenmesi

وَمِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ اِلَيْكَ حَتّٰىٓ اِذَا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِكَ قَالُوا لِلَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْعِلْمَ مَاذَا قَالَ اٰنِفًا اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ طَبَعَ اللّٰهُ عَلٰى قُلُوبِهِمْ وَاتَّبَعُوٓا اَهْوَآءَهُمْ “Onlardan seni dinleyenler de vardır. Fakat senin yanından çıkınca kendilerine bilgi verilmiş olanlara ‘Az önce ne demişti?’ diye (alaycılıkla) sorarlar. İşte onlar, kalplerini Allah’ın mühürledikleridir ve arzularına uyanlardır.”

Âyetteki وَمِنْهُمْ ve minhum ifadesi “onlardan (şöyleleri) vardır”; مَنْ يَسْتَمِعُ men yestemi‘u ifadesi “dinleyen, kulak veren”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana, seni”; حَتّٰىٓ اِذَا خَرَجُوا hattâ izâ haracû ifadesi “çıktıkları zaman”; مِنْ عِنْدِكَ min ‘ındike ifadesi “senin yanından”; قَالُوا kâlû fiili “derlerdi ki”; لِلَّذ۪ينَ اُو۫تُوا lillezîne ûtû ifadesi “kendilerine verilenlere”; الْعِلْمَ el-‘ılme kelimesi “ilim”; مَاذَا قَالَ mâzâ kâle ifadesi “ne, neyi dedi”; اٰنِفًا ânifen sözcüğü “az önce”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; الَّذ۪ينَ طَبَعَ ellezîne tabe‘a ifadesi “mühürlediği kişiler(dir)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; عَلٰى قُلُوبِهِمْ ‘alâ kulûbihim ifadesi “onların kalplerini”; وَاتَّبَعُوا vettebe‘û fiili “ve tâbi olmuş, uymuş (olanlar)dır”; اَهْوَآءَهُمْ ehvâehum tamlaması ise “onların kendilerinin heva ve arzularına” demektir.

Burada münafıkların Hz. Peygamber’e karşı alaycı tutumu gündeme getirilmektedir.

1.وَمِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ اِلَيْكَ “Onlardan seni dinleyenler de vardır.” Bu ifadenin benzerleri En‘âm 6/25, Yûnus 10/42 ve İsrâ’ 17/47’de de yer almakta, her geçtiği yerde olumsuz bir içerikte bulunmaktadırlar. Yüce Allah Hz. Peygamber’e iman etmeyenlerin iki kısma ayrıldığını ifadeyle, içlerinde buğzedip düşmanlık içinde bulunanlar ile daha ılımlı bulunanları haber vermektedir.

Âyette geçen مَنْ يَسْتَمِعُ اِلَيْكَ men yestemi‘u ileyke ifadesi “sana kulak verenler)” manasına gelmekte, ancak bunun “öğrenmek için bir hakikati dinlemek” maksadıyla değil de “dinliyor gibi görünmek” şeklinde gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Çünkü Yûnus 10/42. âyetin devamında bu tip insanlar için “aklını kullanmayan sağır(lar)” ifadesi geçmektedir.

Konuyla ilgili olarak özellikle İsrâ’ 17/47’yi hatırlatmak istiyoruz: “Biz, onların seni dinlerken onu (Kur’ân’ı ne maksatla) dinlediklerini, kendi aralarında fısıldaşırlarken de zalimlerin ‘Siz, sadece ve sadece büyülenmiş bir adama uyuyorsunuz!’ dediklerini gayet iyi bilmekteyiz.”

Demek ki hakikate gönül vermeden bir şeyleri dinliyor görünmek kişinin gerçeklere karşı manen sağır oluşunun ve aklını kullanmamasının sonucudur. Bu âyette durumu böyle olanlara karşı Hz. Peygamber’in moralini bozmaması gerektiği bildirilmek istenmektedir. Çünkü onlar dinliyor görünse de aslında dinlemiyorlar, çünkü akıllarını kullanıp bir hakikatin izini sürmüyorlardı. Bu nedenle, fiziksel olarak değilse de mecazi olarak bunlar sağırdırlar.

Sağırlık Yüce Allah’ın bildirdiği prensiplere karşı ise bu durum fiziksel sağırlıktan çok daha kötü bir duyarsızlık ve bozukluktur. Çünkü böyle davranıldığı sürece söz konusu kişilerin düzelme imkân ve ihtimali yoktur. Fiziksel sağırlıkta ise çeşitli yollarla hakikati öğrenmenin mümkün olduğu bilinen bir gerçektir. Kaldı ki fiziksel sağırlık bir kabahat da değildir; çünkü doğuştan getirilmiş bir imtihan ve hayat biçimidir; oysa manevi sağırlık kişinin kendi tercihidir ve bunun feci sonucuna katlanmak da kaçınılmaz olacaktır.

2. حَتّٰىٓ اِذَا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِكَ قَالُوا لِلَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْعِلْمَ مَاذَا قَالَ اٰنِفًا “Fakat senin yanından çıkınca kendilerine bilgi verilmiş olanlara ‘Az önce ne demişti?’ diye (alaycılıkla) sorarlar.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اٰنِفًا ânifen kelimesi “az önce” manasına gelmektedir. Müslümanlarla alay edenler öncelikle Hz. Peygamber dönemindeki münafıklardır; sonrasında ise Kur’ân’a saygı duymadığı halde öyle görünenlerdir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’i dinler gibi görünen inkarcıların bulunduğunu beyan ettikten sonra, onun yanından ayrıldıklarında kendilerine bilgi verilenlere yönelik olarak alay edici bir şekilde “az önce ne demişti” diyerek bu noktadaki ciddiyetsizliklerini ortaya koyduklarını haber vermektedir. Bakara 2/14’te de dile getirildiği gibi, münafıklar müminlerle alay etme alışkanlığı içerisinde hareket ederek, iman edenlerle karşılaştıklarında “biz de iman ettik” dedikleri halde kafadarlarının yanına gittiklerinde ise diğerleriyle alay ettiklerini söyledikleri ifade edilmektedir.

Burada اُو۫تُوا الْعِلْمَ ûtü’l-‘ılme “kendilerine ilim verilenler”in kimler olduğu ve olayın nasıl tecelli ettiğiyle ilgili olarak çeşitli bilgiler verilmektedir. Bu çerçevede bunların Medine’deki münafıklar olduğu ve kendilerini eleştiren Hz. Peygamber’in hutbesinden sonra mescitten çıkarken kendilerine ilim verilen kişilerle alay ettikleri ifade edilmektedir.

Buna bağlı olarak, sözü edilen ilim ehlinden maksadın İbn Mes‘ûd olduğu da nakledilmektedir.(44) Âyette yer alan اُو۫تُوا الْعِلْمَ ûtü’l-‘ılme “ilim verilenler” ifadesi çoğul anlam verdiği için, maksadın bir kişi olduğunu söylemek doğru olmasa gerektir. İşin doğrusu Taberî’nin de belirttiği gibi “sahâbîler”dir.(45)

3.اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ طَبَعَ اللّٰهُ عَلٰى قُلُوبِهِمْ وَاتَّبَعُوٓا اَهْوَآءَهُمْ “İşte onlar, kalplerini Allah’ın mühürledikleridir ve arzularına uyanlardır.” Yüce Allah, Hz. Peygamber’in risaletini kabul etmediği halde münafıklık yapan, Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği prensiplerle ve verdiği bilgilerle alay eden, müslümanları beğenmeyen münafıkların kalplerini mühürlediğini, çünkü bunların kendi heva ve heveslerine tâbi olduklarını haber vermektedir. Münafıklık yapanların kalpleri mühürlenir ve bunlar da artık sürekli olarak heva ve heveslerine tâbi olurlar.

“Kalplerin mühürlenmesi” konusunu Bakara 2/7’de geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Âyette geçen طَبَعَ tabe‘a fiili “mühürlemek” anlamının yanında “tabiatı yapmak” manasına da gelebilir. Çünkü her iki kelime de aynı kökten gelmektedir. Buna göre âyetin vermek istediği mesaj, “Allah inkârcıların kalplerini haddini aşanlar olarak tabiatları kılar” şeklini alır.(46)

“Mühürlemek” ile “tabiatına dönüştürmek” sonuçta aynı kararlılıkta buluşmakta, insanın kendi iradesiyle tercih ettiği şeyin onun kaderi ve tabiatı haline dönüştürüldüğü anlaşılmaktadır. Nitekim Bakara 2/6-7 ve Nisâ’ 4/155’te belirtildiği gibi bu mühürlenmeler kişilerin küfürlerinin sonucudur. Aynı şekilde Bakara 2/88’de geçtiği gibi kalplerinin perdeli olduğunu söyleyenlere cevap verilirken lanetin sebebinin onların küfrü olduğu ifade edilmekte, artık çok azı hariç inanmayacakları haber verilmektedir.

Bütün bu ifadelerimizden anlaşılması gereken ortak nokta şudur: Yüce Allah hiç kimsenin kalbini haksız yere mühürlemez. Mühürlemek “sonuç”tur; “sebeb”i ise mutlak anlamda inkâr, küfür, haddi aşma ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi münafıklık yapmaktır.

Âyetler eğer “sebep-sonuç ilişkisi” çerçevesinde anlaşılmazsa bazılarının haksız yere cezalandırıldığı, dolayısıyla kalpleri mühürlendiği için kötülük yaptıkları anlaşılabilir. Bu kadar temel bir konuda böyle büyük bir yanlışlığa kapı aralamamak için konuyla ilgili bütün âyetleri bilmek ve vahyin genel olarak bu konuya bakışını doğru tespit etmek gerekmektedir.

ıı. Hidayetin Artması ve Takvâ

وَالَّذ۪ينَ اهْتَدَوْا زَادَهُمْ هُدًى وَاٰتٰيهُمْ تَقْوٰيهُمْ “Doğru yolu bulanlara gelince, (Allah) onların hidayetlerini artırır ve onlara takvâlarını (duyarlılıklarını) verir.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ اهْتَدَوْا vellezine’htedev ifadesi “ve hidayete erenler”; زَادَهُمْ zâdehum fiili “(Allah) onları arttmıştır, arttırır”; هُدًى hüden kelimesi “hidayet bakımından”; وَاٰتٰيهُمْ ve âtâhum fiili “ve onlara vermiştir, verecektir”; تَقْوٰيهُمْ takvâhum tamlaması ise “onların takvalarını, duyarlılıklarını” demektir.

Burada hidayet üzere olanların hidayetinin daha da artacağı ve onlara duyarlılık verildiği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette münafıkların alaycılıklarını ve feci akıbetlerini beyan ettikten sonra, sözü hidayeti tercih edenlere getirmekte, kendileri hidayeti tercih edenlerin hidayetlerini artırmakta olduğunu, sonuçta kendilerine daha fazla duyarlılık verdiğini bildirmektedir.

Bu konuyu Feth 48/4’te detaylı bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmeyecek, bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Konuyla ilgili olarak Meryem 19/67’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah, doğru yolu tercih edenlerin hidâyetini arttırır. Salih amellerden oluşan kalıcı işlerin hem ödülü hem de varacağı yer (sonuç) Rabbinin katında daha iyidir.” Enfâl 8/2 ve Müddessir 74/31 gibi âyetlerde de yer aldığı üzere, Kur’ân’a göre iman da hidayet de artan değerler olarak tanıtılmaktadır.

Âl-i İmrân 3/173, Enfâl 8/2, Tevbe 9/124, Kehf 18/13, Meryem 19/76, Ahzâb 33/22, Muhammed 47/17, Feth 48/4 ve Müddessir 74/31’de “imanın” ve “hidayet üzere olanların hidayetlerinin arttırılacağı”ndan söz edilmektedir.

Yüce Allah hidayet üzere olanların hidayetini arttırmakta olduğunu beyan etmekte, bu vesileyle hidayet üzere olmanın “sebep”, hidayetin artmasının ise “sonuç” olduğunu belirtmek istemektedir. İnsanlar kendileri tercihlerini ortaya koyduktan sonra imtihanın bir gereği olarak Yüce Allah da onların istediklerini yaratmaktadır. Teğâbun 64/11’de ve daha pek çok ayette hidayetin kulun tercihinin sonucu gerçekleştiği haber verilmektedir. Hidayetle ilgili geniş açıklamalarımızı Fatiha 1/6’da yaptığımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

Yüce Allah’ın hidayeti tercih edenlere verdiğini beyan ettiği “takvâ” ise onların sorumluluk bilinci, sorumlu davranışları ve nihayet duyarlılıklarıdır. İnsanların yaratılış gayesi Allah’a kulluk olarak belirlendiği için hem kendilerine hem de Allah’a karşı sorumluluklarının nelerden oluştunu ilahi bilgilendirmelerden öğrenmeleri gerekmektedir.

ııı. Son Saat’in Gelişi ve Yaşanacak Çaresizlik

فَهَلْ يَنْظُرُونَ اِلَّا السَّاعَةَ اَنْ تَاْتِيَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جَآءَ اَشْرَاطُهَا فَاَنّٰى لَهُمْ اِذَا جَآءَتْهُمْ ذِكْرٰيهُمْ “Onlar, o (Son) Saat’in ansızın kendilerine gelmesinden başka ne bekliyorlar ki! Elbette onun alâmetleri gelmiştir. Kendilerine gelip çatınca (gerçeği) hatırlamaları neye yarar!”

Âyetteki فَهَلْ يَنْظُرُونَ fe hel yenzurûne sorusu “bakıyorlar mı, bekliyorlar mı, neyi bekliyorlar”; اِلَّا السَّاعَةَ ille’s-sâ‘ate kelimesi “o (Son) Saat’ten başka (bir şey mi)”; اَنْ تَاْتِيَهُمْ en te’tiyehum ifadesi “kendilerine gelmesini”; بَغْتَة bağteten kelimesi “aniden, ansızın”;فَقَدْ جَآءَ fe kad câe fiili “muhakkak ki gelmiştir”; اَشْرَاطُهَا eşrâtuhâ tamlaması “onun alametleri”; فَاَنّٰى لَهُمْ fe ennâ lehum ifadesi “onlar için ne fayda olur”; اِذَا جَآءَتْهُمْ izâ câethum ifadesi “kendilerine geldiği zaman”; ذِكْرٰيهُمْ zikrâhum tamlaması ise “onların hatırlaması, gerçeği fark etmeleri” demektir.

Burada inkarcıların Son Saat’ten başka bir şey beklemedikleri ve Son Saat esnasındaki öğüdün hiç kimseye faydasının olmadığı gündeme getirilmektedir.

1. فَهَلْ يَنْظُرُونَ اِلَّا السَّاعَةَ اَنْ تَاْتِيَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جَآءَ اَشْرَاطُهَا “Onlar, o (Son) Saat’in ansızın kendilerine gelmesinden başka ne bekliyorlar ki! Elbette onun alâmetleri gelmiştir.” Yüce Allah bu âyette inkarcıların Son Saat’le ilgili duyarsızlıklarını ve zaten bütün alametlerinin de gelip bittiğini açıkça ifade etmektedir.

a) فَهَلْ يَنْظُرُونَ اِلَّا السَّاعَةَ اَنْ تَاْتِيَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جَآءَ اَشْرَاطُهَا “Onlar, o (Son) Saat’in ansızın kendilerine gelmesinden başka ne bekliyorlar ki!” Kur’ân’da kâinat sisteminin yıkılışı el-kıyâmeh kelimesiyle ifade edilmez. Bizim dilimizde “kıyâmet” dediğimiz şey Kur’ân’da الساعة es-sâ‘ah kelimesiyle karşılanmaktadır.

ı. “Son Saat, kıyâmet saati, kıyâmet vakti” anlamındaki الساعة es-sâ‘ah sözcüğü s-v-‘a kökünden gelmektedir. Kur’ân’da 48 kez geçen bu kelime “Son Saat, kıyâmet anı” anlamında eliflâmlı olarak السَّاعَة es-sâ‘ah(47) şeklinde kullanılmaktadır. Bu kelime eliflâmsız olarak سَاعَة sâ‘ah(48) şeklinde ise “bir saat, bir an” anlamına gelmektedir.

السَّاعَة es-sâ‘ah kelimesi bu sistemin sona erdirilmesi ve yeni bir oluşumun meydana getirilme sürecinin başlama anıdır. السَّاعَة es-sâ‘ah, olayın başlama zamanını ifade ederken, el-kıyâmeh kelimesi ise yeni sistemin yaratılış sürecini ortaya koymakta ve Kur’ân’da devamlı olarak yevmu’l-kıyâmeh “kıyâmet günü” tamlaması şeklinde geçmektedir.

ıı. Yüce Allah muhtemelen kitap ehlinden bazılarının veya müşriklerin gelip alaycı bir üslupla Hz. Peygamber’e sorduğu Son Saat ve Kıyametle ilgili soruları ve alaycı bir şekilde dile getirdikleri istekleri(49) cevaplamakta, السَّاعَة es-sâ‘ah adını verdiği Son Saat’in vaktini Hz. Peygamber’in de bilemeyeceğini, çünkü kim bilir belki de zamanının çok yakın olduğunu ifade etmektedir. Bu cümle ile yakın bir mana içeren Ahzâb 33/63’te şu bilgiler yer almaktadır: “İnsanlar sana Son Saat’i soruyorlar. De ki: Onun bilgisi sadece Allah katındadır. Sana bildiren ne olabilir ki; kim bilir belki de o saat çok yakındır.”

ııı. Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/187’de şöyle buyrulmaktadır: “Sana, Son Saat’in demir atma zamanından soruyorlar. De ki: Onun bilgisi sadece Rabbimin katındadır. Onun vaktini O’ndan başkası ortaya koyamaz. O, bütün ağırlığını göklerde ve yerde hissettirecektir (onun bilgisi göklere ve yeryüzüne ağır gelmiştir). (Son Saat) size ancak ve ancak ansızın gelecektir. Sanki sen onu bilebilirmişsin gibi sana soruyorlar. De ki: Onun bilgisi sadece Allah katındadır; fakat insanların çoğu bu gerçeği bilmezler.”

Bu âyette لَا lâ … اِلَّا illâ edatlarıyla nefyü istisnâ tekniği kullanılmıştır. Ayrıca konunun işlendiği pek çok âyette(50) de geçtiği üzere burada daبَغْتَة beğteh kelimesi geçmekte ve Son Saat’in aniden gerçekleşeceği beyan edilmektedir. Hz. Peygamber Son Saat’in aniden gelişini beyan için şöyle buyurmaktadır: “Muhammed’in canı kudret elinde olan (Allah’a) yemin olsun ki Son Saat mutlaka gerçekleşecektir. Kişi lokmasını ağzına götürürken Son Saat onunla lokması arasına girecektir.”(51)

Durum böyle olunca, yani aniden gelecek şeyin alameti olamayacağı veya alameti olan şey için “anilik”ten söz edilemeyeceği için, Son Saat’le ilgili kanaat ortaya koymak, zamanı veya alametleriyle ilgili bilgiler vermek bu âyetlere aykırıdır. Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’e nispet edilen “kıyamet alametleri rivayetleri” bu nedenle sorunludur ve onları Hz. Peygamber’in söylemiş olması son derece şüphelidir.

Eğer söylenmişlerse de olayın şiddetini ortaya koymak için terğîb ve terhîb yani mahşere hazırlıklı olmak ve Son Saat’in dehşetinden sakındırıcı fedakârlıklarda bulunmak anlamında “ibadete özendirme, haramlardan sakındırma” içerikli olarak yorumlanmalıdırlar. Hatta rivayetlerde sözü edilen ve dikkat çekilen hususların hemen hemen tamamı Hz. Peygamber döneminde de zaten bulunan ve Hz. Peygamber’in ümmeti uyardığı hususlardır. Bu nedenle sahabiler Son Saat’in hemen gerçekleşeceğinden çok fazla endişe ederlerdi.

ıv. Hz. Peygamber’in kendisine Son Saat’i soran Cebrâîl (as)’a “Kendisine soru sorulan, soruyu sorandan daha bilgili değildir” dediği de çok meşhur bir haber olarak eserlerimizde mevcuttur.(52) İşte Kur’ân-Sünnet bütünlüğünün en önemli delillerinden birisi de bu hadis-i şeriftir. Son Saat’in vaktinin bilinememesi insanların daima dikkatli ve hazır olmalarını sağlamaya yöneliktir. Dahası, korkunç bir felaketin vaktinin bilinmesi hayatın anlamını da yitireceği ve tehlikeli bir travmaya sebep olacağı için Yüce Allah onun vaktini gizli tutmuştur.

Hz. Ayşe’den gelen bir rivayete göre, Rasûlüllâh (as) kıyâmet konusunda çok düşünür, bu konuyu merak eder ve kıyâmetle ilgili konuşurmuş. Çünkü çevresindekiler onu bu noktada sorularıyla meşgul ederlermiş; o da bu konuda çok düşünürmüş. Hz. Peygamber’in iki parmağını yan yana getirerek “Ben ve Son Saat yan yana iki parmak gibiyiz”(53) buyurmasındaki mana da budur. İşte Nâzi‘ât 79/43. âyet ilgili bağlamda, konunun muhatabının Hz. Peygamber olmadığını beyan etmek üzere indirilmiştir.(54)

Nâzi‘ât 79/42-44’te de daha pek çok âyette de belirtildiği üzere, Son Saat’in nihâî bilgisi sadece Yüce Allah’a aittir ve O bunu yaratıklarından hiç kimseye bildirmemiştir. Yüce Allah her konuda olduğu gibi bu konuda da en doğruyu sadece kendisi bilmektedir.

v. Konuyla ilgili olarak Lokmân 31/34’te şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki Son Saat’in bilgisi sadece Allah’ın katındadır.” Yüce Allah Son Saat’in bilgisinin sadece kendi katında olduğunu vurgulamaktadır. Burada عِنْدَهُ ‘ındehû ifadesi عِلْمُ السَّاعَةِ ‘ılmu’s-sâ‘ati tamlamasından önce geldiği için cümleye “vurgu” manası katmakta ve Son Saat’in bilgisinin sadece ve sadece Yüce Allah’ın katında olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

Son Saat’in melekler ve Hz. Peygamber dâhil hiç kimse tarafından bilinmeyeceği konusunda Kur’ân’da yer alan bütün âyetleri ve konunun detaylı bir şekilde incelemesini Nâzi‘ât 79/42-44’te yapacağımız için burada daha fazla detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Son Saat’in bilgisi sadece ve sadece Yüce Allah’ın katındadır ve O’nun bilgisini Rabbimiz hiç kimseyle paylaşmamıştır. Bu nedenle, Ahzâb 33/63 ve Şûrâ 42/17’de “Sana bildiren ne olabilir ki; kim bilir belki de o (Son) Saat çok yakındır” buyurmaktadır.

b) فَقَدْ جَآءَ اَشْرَاطُهَا “Şüphesiz onun alâmetleri gelmiştir.” Yüce Allah Son Saat’in bütün alametlerinin geldiğini haber vermektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen ve “alametler” manasına gelen اَشْرَاط eşrât kelimesiyle kastedilenlerin neler olduğu konusunda “Hz. Peygamber’den önceki son rasul Hz. İsa, Hz. Peygamber ve Kur’ân” zikredilebilir.

Bazı âlimlerimiz buradaki maksadı “müminlerin başarıları ve müşriklerle inkarcıların gün geçtikçe kaybettikleri güçleri, imkanları ve mekanları” şeklinde izah etmişlerdir.(55) Diğer âlimlerimiz ise konuyu farklı mucize iddialarıyla ilişkilendirdikleri gibi insanın yoktan yaratılması, göklerin ve yerin yaratılması, diriltilme ve yargılanmaya dair verilen bilgilerle ilişkilendirmişlerdir.(56)

Başka bazı âlimlerimiz âyette zikredilen السَّاعَة es-sâ‘ah kelimesinden kast edilen anlamın bilinen anlamda “kıyamet” değil de her insanın kıyameti demek olan “ölüm saati” olabileceğini belirtmişlerdir. Bu durumda alametler günden güne güç kaybeden ve kendileri için yolun sonu gözüken o müşrikler için çoktan belirmiştir.(57)

2. فَاَنّٰى لَهُمْ اِذَا جَآءَتْهُمْ ذِكْرٰيهُمْ “Kendilerine gelip çatınca (gerçeği) hatırlamaları neye yarar!” Yüce Allah Son Saat denen olayın meydana gelişi esnasında ve sonrasında artık hakikatleri hatırlamanın hiçbir faydasının olmayacağını ilan etmektedir.

a) Konu Son Saat’le ilişkilendirildiğinde böyle bir zamandaki tevbenin işe yaramayacağıyla ilgili olarak En‘âm 6/158’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar ille de kendilerine meleklerin gelmesini veya Rabbinin gelmesini yahut Rabbinin bazı âyetlerinin gelmesini mi bekliyorlar? Rabbinin bazı âyetleri geldiği gün, önceden inanmamış ya da imanında bir hayır kazanmamış olan kimseye artık imanı bir fayda sağlamaz. De ki: Bekleyin (bakalım); muhakkak ki biz de (sizinle beraber) bekleyenleriz.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bir benzeri de Bakara 2/210’da şu şekilde zikredilmektedir: “Onlar, ille de buluttan gölgeler içinde Allah’ın ve meleklerinin gelmesini mi beklerler? Hâlbuki iş bitirilmiştir. (Allah nizamı artık değişmez.) Bütün işler yalnızca Allah’a döndürülür.” Bu âyetten anlaşılacağı üzere, “meleklerin ve Allah’ın gelmesi” ifadesi hak edenlere azabın indirilmesi ve onlara göz açtırılmaması demektir. Bu âyetteki mesajın bir benzeri Dühân 44/13’te şu şekilde yer almaktadır: “Bu hatırlamanın onlara ne faydası var ki! Oysa kendilerine (gerçeği açıklayan) apaçık bir elçi gelmişti.”

Ölüm anındaki iman ile bizzat mahşeri yani azabı görünce itiraf edilen iman arasında fark yoktur; çünkü Yüce Allah bunları kabul etmemektedir. Bu konuda Mü’min 40/85’te şu bilgiler bilgiler vardır: “Fakat azabımızı gördükleri zaman imanları kendilerine bir fayda vermeyecektir. Allah’ın kulları hakkında süregelen âdeti budur. İşte o zaman kâfirler hüsrana uğrayacaklardır.”

Ölüm anında yapılan tevbelerin gerçek tevbe olmadığı mealini aktardığımız Nisâ’ 4/18’de açıkça belirtilmektedir. Bu noktada hatırlanması gereken âyetler arasında Zümer 39/54-55 te yer almaktadır. Âyetler meal olarak şöyledir: “Size azap gelip çatmadan önce Rabbinize dönün, O’na teslim olun, sonra size yardım edilmez. Siz farkında olmadan, ansızın başınıza azap gelmezden önce, Rabbinizden size indirilenin en güzeline (Kur’an’a) tâbi olun.” Bu âyetlerden de anlaşıldığı gibi, son anda veya azap, felaket görüldükten sonra imanın ve tevbenin hiçbir geçerliliği yoktur.

Sonuç itibariyle belirtelim ki bu konuda benzer mesajlar içeren Nisâ’ 4/18, En‘âm 6/158, Yûnus 10/90-91, Secde 32/29, Sebe’ 34/52, Mü’min 40/85, Dühân 44/13 ve Muhammed 47/18’de verilen bilgiler mutlak surette hatırlanmalıdır.

b) Maksadı kişlerin kendileriyle yani “ölümleri”yle ilişkili görünce bu defa âyetin anlamı “Ölüm kendilerine gelince gerçeği hatırlamanın ne faydası olacak ki!” şeklini alır. Bu durumda Yüce Allah bazı âyetlerinin yani inkârcıların helak ve azap kararını uygulayacağı gün geldiğinde artık imanın kabul edilmeyeceğini haber vermektedir. Bu ifade hayatın normal akışında iken eğer iman edilmemişse ölüm anındaki tevbenin kabul edilmeyeceği şeklindeki ilkeyi hatırlatmaktadır.

Nisâ’ 4/18’de şöyle buyrulmaktadır: “Kötülükleri yapıp yapıp da içlerinden birine ölüm gelip çatınca ‘Ben şimdi tevbe ettim’ diyenler ile kâfir olarak ölenler için (kabul edilecek) tevbe yoktur. Onlar için acı bir azap hazırlamışızdır.” Bu kuralın bir örneği olarak Yûnus 10/90’da geçen Firavun’un boğulmak üzereyken yaptığı ve kabul edilmeyen tevbesini hatırlamak gerekmektedir. Âyet mealen şöyledir: “Nihâyet (denizde) boğulma haline gelince, (Firavun) ‘Gerçekten, İsrailoğullarının inandığından başka ilah olmadığına ben de iman ettim. Ben de müslümanlardanım!’ demişti.”

ıv. Hatalar Nedeniyle Bağışlanma Talebi

فَاعْلَمْ اَنَّهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَاللّٰهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوٰيكُمْ “Bil ki Allah’tan başka ilah yoktur. Hem kendi hatanın hem de mümin erkeklerin ve mümin kadınların (hatalarının) bağışlanmasını dile! Allah dönüp dolaştığınız yeri de duracağınız yeri de bilir.”

Âyetteki فَاعْلَمْ fa‘lem emri “bil ki”; اَنَّهُ ennehû ifadesi “muhakkak ki O”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilah yoktur”; اِلَّا اللّٰهُ illellâhu cümlesi “Allah’tan başka”; وَاسْتَغْفِرْ vestağfir emri “ve bağışlanma dileğinde bulun”; لِذَنْبِكَ li zenbike ifadesi “hem senin günahın için”; وَلِلْمُؤْمِن۪ينَ ve li’l-mü’minîne ifadesi “ve hem mümin erkekeler için”; وَالْمُؤْمِنَاتِ ve’l-mü’minâti sözcüğü “ve hem de mümin hanımlar (için)”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilir, bilmektedir”; مُتَقَلَّبَكُمْ mütekallebeküm tamlaması “sizin gezip dolaştığınız yer(ler)i”; وَمَثْوٰيكُمْ ve mesvâküm tamlaması ise “ve sizin duracağınız yer(ler)i” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in şahsında bütün müminlere yönelik bir dua ahlakı ve Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi gündeme getirilmektedir.

1.فَاعْلَمْ اَنَّهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ “Bil ki Allah’tan başka ilah yoktur. Hem kendi hatanın hem de mümin erkeklerin ve mümin kadınların (hatalarının) bağışlanmasını dile!” Yüce Allah önceki âyette Son Saat’in aniden meydana geleceğini beyan ettikten sonra, o büyük gerçekliği sadece ve sadece kendisinin meydana çıkaracağını belirtmek üzere âyetin bu bölümünde Hz. Peygamber’i inşa edici birtakım buyruklarına yer vermekte ve onun üzerinden bütün müminleri muhatap almaktadır.

a) فَاعْلَمْ اَنَّهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ “(Ey Peygamber!) Bil ki, Allah’tan başka hiçbir ilâh yoktur.” Yüce Allah bütün peygamberlere olduğu gibi Hz. Peygamber’e de tevhidi emretmekte, bunun için doğru bir Allah tasavvurundan ayrılmaması gerektiğini beyan etmektedir. Bu ifade Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh ve üstün güç olmadığını ortaya koymaktadır.

Kur’ân’da 111 kez geçen ilâh kelimesi لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ lâ ilâhe illâ hüve cümlesinde 26 kez geçmektedir. Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok ifade yer almaktadır.(58) Benzer anlamları veren değişik kullanımların da bulunduğunu ifade ederek, Yüce Allah’ın mutlak kudret ve kararlarında yegâne otorite olduğunu belirtmek istemektedir. İfadedeki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları vurgu manası içermekte, اِلٰه ilâh kelimesi de nekra olduğu için bu anlamda Yüce Allah’tan başka hiçbir üstün gücün bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

b) وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ “Hem kendi hatan, hem de mümin erkeklerin ve mümin kadınların (hatalarının) bağışlanmasını dile!” Yüce Allah kendisinden başka hiçbir ilahın bulunmadığını beyan ettikten sonra, Hz. Peygamber’e hitaba devam etmekte ve hem kendi hatası için, hem de diğer bütün müminlerin hataları için Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunmasını kendisine emretmektedir. Benzer bir duayı daha önce Hz. Nûh’un yaptığı Nûh 71/28’de dile getirilmektedir.

Hicretle ilgili ve sonrasında Hz. Peygamber’in de bir insan olarak yaşadığı tereddütler söz konusu olabilir. İşte bu nedenle, indirilen Nasr sûresi bütünüyle bu konuyu içermekte ve Hz. Peygamber orada da istiğfar ve tesbih noktasında uyarılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de sözü edilebilecek istiğfâra konu olay, hicret sonrasında Mekke’ye yeniden dönebilmeyle ilgili yaşadığı tereddüt olabilir.

Hz. Peygamber Mekke’den hicrete mecbur bırakıldığı için, onun yeniden oraya dönme arzusuna ulaşma isteği, belki de bazı “acaba”ları içermekteydi. Nitekim konuyla ilgili olarak Nasr 110/1-3’te bütünüyle bu konu dile getirilmektedir. İstiğfâr, “bağışlanma dileğinde bulunmak” demek olduğu için “acaba Mekke’ye dönebilecek miyiz?” şeklindeki bir kaygı, istiğfâra yer verilmesinin amacını karşılayabilir.

Feth 48/2’de bu konuyu geniş bir şekilde ele alacağız. Burada kısaca bazı hususları hatırlatmakla yetinmek istiyoruz:

“Hz. Peygamber’in istiğfar gerektirecek bir davranışta bulunmasını” anlaşılamaz bulanlar bilmelidirler ki, Hz. Peygamber de bir insandır, o da hata yapabilir. Nitekim kendisine Feth 48/2. âyet hatırlatılıp “senin geçmiş ve gelecek bütün günahların affedilmiştir; istiğfara ne gerek var?” diye soranlara “Ben, şükreden bir kul olmayayım mı?”(59) cevabını verdiği, hatta her gün 100 kez istiğfarda bulunduğu rivayet edilmektedir.(60) Önemli olan nokta, hiç hata yapmamak değil, bile bile hatada ısrarcı olmamak ve tevbe etmemektir.

Hz. Peygamber’e hitap üzerinden bu gibi âyetlerde insanların bir istiğfar geleneği oluşturmaları, davranışları hakkında devamlı bir özür ihtiyacında bulunmaları ve hiç kimsenin kendisini garantide görmemesi gerektiği üzerinde durulduğunu söyleyebiliriz. Ayrıca, özür beyanında samimi olanların, Yüce Allah’ı, tevbeleri daima kabul edici olarak bulacakları da bildirilmektedir. Yüce Allah’ın tevbeyi kabuldeki tutumu, Zümer 39/53 gibi pek çok âyette, dahası Nisâ’ 4/64, 106 ve 110. âyette açıkça ortaya konulmaktadır.

2. وَاللّٰهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوٰيكُمْ “Allah dönüp dolaştığınız yeri de duracağınız yeri de bilir.” Yüce Allah tevhid ve istiğfar emrini verdikten sonra kullarının bütün hallerini gayet iyi bildiğini beyan etmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مُتَقَلَّب mütekalleb kelimesi “dolaşmak”, “geliş-gidişler”, “gezip, dönüp dolaşılan yer”, “dünya” gibi manalara gelmektedir. Âyetteki مَثْوى mesvâ kelimesi Kur’ân’da 13 kez geçmekte ve üç âyette(61) olumlu içerikte, 10 yerde(62) ise cehennemle ilgili olarak “kalınacak yer, durak, yurt, ikametgâh, karargâh”,(63) “varıp durulacak yer”, “kalış yeri”, “âhiret” (64) gibi anlamlar içermektedir.

Bu iki kelimenin birlikte verdiği mana, esasında insanların yapıp ettikleri ve daha sonra yapacakları eylemlerini ifade etmekte ve âyet Yüce Allah’ın insanlarla ilgili her bir şeyi gayet iyi bildiğini ortaya koymaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8
• 2 - Bakara 2/36, 126; Âl-i İmrân 3/197; Nisâ’ 4/77; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/98; Hûd 11/3; Nahl 16/117; Enbiyâ’ 21/111; Şu‘arâ’ 26/205; Kasas 28/60; Lokmân 31/24; Ahzâb 33/16; Sâffât 37/148; Zümer 39/8; Şûrâ 42/36; Zâriyât 51/43; Murselât 77/46.
  • Bakara 2/36 Bakara 2/126 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/98 Hûd 11/3 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Şu‘arâ 26/205 Kasas 28/60 Lokmân 31/24 Ahzâb 33/16 Sâffât 37/148 Zümer 39/8 Şûrâ 42/36 Zâriyât 51/43 Mürselât 77/46
• 3 - Râzî, age., XXVIII, 51-52. 4 - Yûsuf 12/21, 23; Muhammed 47/19. 5 - Âl-i İmrân 3/151; En‘âm 6/128; Nahl 16/29; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32, 60, 72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/24; Muhammed 47/12. 6 - Semerkandî, age., I, 482; Taberî, age., VIII, 34; Zemahşerî, age., II, 62.
  • Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/23 Muhammed 47/19 Âl-i İmrân 3/151 En‘âm 6/128 Nahl 16/29 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Zümer 39/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/24 Muhammed 47/12
• 7 - Âl-i İmân 3/146; Yûsuf 12/105; Hacc 22/45, 48; ‘Ankebût 29/60; Muhammed 47/13; Talâk 65/8.
  • Âl-i İmrân 3/146 Yûsuf 12/105 Hacc 22/45 Hacc 22/48 ‘Ankebût 29/60 Muhammed 47/13 Talâk 65/8
• 8 - Kâf 50/14. 9 - Hâkka 69/5-10. 10 - Fecr 89/11-12.
  • Kâf 50/14 Hâkka 69/10 Fecr 89/12
• 11 - Zuhruf 43/8; Muhammed 47/13. 12 - A‘râf 7/69; Rûm 30/9; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Kâf 50/36.
  • Zuhruf 43/8 Muhammed 47/13 A‘râf 7/69 Rûm 30/9 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Kâf 50/36
• 13 - Bakara 2/107, 120; Nisâ’ 4/123, 173; En‘âm 6/51, 70; Tevbe 9/74, 116; Hûd 11/20, 113; Ra‘d 13/37; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/17, 26; ‘Ankebût 29/22; Secde 32/4; Ahzâb 33/17, 65; Şûrâ 42/8, 28, 31, 44, 46; Câsiye 45/10; Ahkâf 46/32; Feth 48/22. 14 - Bakara 2/257; Âl-i İmrân 3/68; Nisâ’ 4/45; Mâide 5/55; En‘âm 6/127; A‘râf 7/155, 196; Enfâl 8/34; Yûnus 10/62; Yûsuf 12/101; Sebe’ 34/41; Fussılet 41/31; Şûrâ 42/9; Câsiye 45/19.
  • Bakara 2/107 Bakara 2/120 Nisâ 4/123 Nisâ 4/173 En‘âm 6/51 En‘âm 6/70 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Hûd 11/20 Hûd 11/113 Ra‘d 13/37 İsrâ 17/97 Kehf 18/17 Kehf 18/26 ‘Ankebût 29/22 Secde 32/4 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/28 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/44 Şûrâ 42/46 Câsiye 45/10 Ahkâf 46/32 Fetih 48/22 Bakara 2/257 Âl-i İmrân 3/68 Nisâ 4/45 Mâide 5/55 En‘âm 6/127 A‘râf 7/155 A‘râf 7/196 Enfâl 8/34 Yûnus 10/62 Yûsuf 12/101 Sebe' 34/41 Fussilet 41/31 Şûrâ 42/9 Câsiye 45/19
• 15 - Semerkandî, age., II, 147; Zemahşerî, age., II, 370.
• 16 - Zemahşerî, age., II, 370; Râzî, age., XXVIII, 53. 17 - Semerkandî, age., II, 146; Taberî, age., XII, 14-15. 18 - Yazır, age., IV, 531.
• 19 - En‘âm 6/122; Hûd 11/17; Ra‘d 13/33; Fâtır 35/8; Zümer 39/9; Mülk 67/22.
  • En‘âm 6/122 Hûd 11/17 Ra‘d 13/33 Fâtır 35/8 Zümer 39/9 Mülk 67/22
• 20 - Âl-i İmrân 3/106-107; Yûnus 10/34-35; Hûd 11/16-17; Ra‘d 13/17, 19; Kasas 28/61; Secde 32/18-20; Fâtır 35/19-22; Zümer 39/8-9; Sâd 38/28; Câsiye 45/21; Mülk 67/22; Kalem 68/35-42; ‘Abese 80/38-42. 21 - Bakara 2/212; Âl-i İmrân 3/14; En‘âm 6/122; Tevbe 9/37; Ra‘d 13/33; Muhammed 47/14. 22 - Yûnus 10/12; 23 - Mü’min 40/37. 24 - Feth 48/12.
  • Âl-i İmrân 3/107 Yûnus 10/35 Hûd 11/17 Ra‘d 13/17 Ra‘d 13/19 Kasas 28/61 Secde 32/20 Fâtır 35/22 Zümer 39/9 Sâd 38/28 Câsiye 45/21 Mülk 67/22 Kalem 68/42 ‘Abese 80/42 Bakara 2/212 Âl-i İmrân 3/14 En‘âm 6/122 Tevbe 9/37 Ra‘d 13/33 Muhammed 47/14 Yûnus 10/12 Mü'min 40/37 Fetih 48/12
• 25 - En‘âm 6/43; Enfâl 8/48; Hıcr 15/39; Nahl 16/63; Neml 27/24; ‘Ankebût 29/38. 26 - Fussılet 41/25. 27 - En‘âm 6/137. 28 - En‘âm 6/108. 29 - Neml 27/4.
  • En‘âm 6/43 Enfâl 8/48 Hicr 15/39 Nahl 16/63 Neml 27/24 ‘Ankebût 29/38 Fussilet 41/25 En‘âm 6/137 En‘âm 6/108 Neml 27/4
• 30 - Semerkanî, age., III, 300; Taberî, age., XXVI, 49; Zemahşerî, age., IV, 314.
• 31 - Taberî, age., XXVI, 49;
• 32 - Esed, age., s. 1037. 33 - Bakara 2/175, 221, 263, 268; Âl-i İmrân 3/133, 136, 157; Nisâ’ 4/96; Mâide 5/9; Enfâl 8/4, 74; Hûd 11/11; Ra‘d 13/6; Hacc 22/50; Nûr 24/26; Ahzâb 33/35; Sebe’ 34/4; Fâtır 35/7; Yâsîn 36/11; Fussılet 41/43; Muhammed 47/15; Feth 48/29; Hucürât 49/3; Necm 53/32; Hadîd 57/20, 21; Mülk 67/12; Müddessir 74/56. 34 - Semerkandî, age., I, 175; Taberî, age., III, 64; Zemahşerî, age., I, 304; Râzî, age., VII, 48-49. 35 - Yazır, age., VII, 140.
  • Bakara 2/175 Bakara 2/221 Bakara 2/263 Bakara 2/268 Âl-i İmrân 3/133 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/157 Nisâ 4/96 Mâide 5/9 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hûd 11/11 Ra‘d 13/6 Hacc 22/50 Nûr 24/26 Ahzâb 33/35 Sebe' 34/4 Fâtır 35/7 Yâsîn 36/11 Fussilet 41/43 Muhammed 47/15 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Necm 53/32 Hadîd 57/20 Hadîd 57/21 Mülk 67/12 Müddessir 74/56
• 36 - Şu‘arâ’ 26/101; Mü’min 40/18; Fussılet 41/34; Hâkka 69/35; Me‘âric 70/10. 37 - En‘âm 6/70; Yûnus 10/4; Hacc 22/19; Sâffât 37/67; Sâd 38/57; Mü’min 40/72; Dühân 44/46, 48; Vâkı‘a 56/42, 54, 93; Muhammed 47/15; Rahmân 55/44; Nebe’ 78/25.
  • Şu‘arâ 26/101 Mü'min 40/18 Fussilet 41/34 Hâkka 69/35 Me‘âric 70/10 En‘âm 6/70 Yûnus 10/4 Hacc 22/19 Sâffât 37/67 Sâd 38/57 Mü'min 40/72 Duhân 44/46 Duhân 44/48 Vâkı‘a 56/42 Vâkı‘a 56/54 Vâkı‘a 56/93 Muhammed 47/15 Rahmân 55/44 Nebe' 78/25
• 38 - İbrâhim 14/16-17. 39 - Sâffât 37/67, Sâd 38/57, Vâkı‘a 56/42, 54, 93, Nebe’ 78/25. 40 - Hacc 22/19; Dühân 44/48. 41 - Mü’min 40/72. 42 - A‘râf 7/50. 43 - Kehf 18/29.
  • İbrâhîm 14/17 Sâffât 37/67 Sâd 38/57 Vâkı‘a 56/42 Nebe' 78/25 Hacc 22/19 Duhân 44/48 Mü'min 40/72 A‘râf 7/50 Kehf 18/29
• 44 - Semerkandî, age., III, 301; Zemahşerî, age., IV, 314. 45 - Taberî, age., XXVI, 51.
• 46 - Semerkandî, age., II, 129; Zemahşerî, age., II, 348.
• 47 - En‘âm 6/31, 40; A‘râf 7/187; Yûsuf 12/107; Hıcr 15/85; Nahl 16/77; Kehf 18/21, 36; Meryem 19/75; Tâhâ 20/15; Enbiyâ’ 21/49; Hacc 22/1, 7, 55; Furkân 25/11; Rûm 30/12, 14, 55; Lokmân 31/34; Ahzâb 33/63; Sebe’ 34/3; Mü’min 40/46, 59; Fussılet 41/47, 50; Şûrâ 42/17, 18; Zuhruf 43/61, 66, 85; Câsiye 45/27, 32; Muhammed 47/18; Kamer 54/1, 46; Nâzi‘ât 79/42. 48 - A‘râf 7/34; Tevbe 9/117; Yûnus 10/45, 49; Nahl 16/61; Rûm 30/55; Sebe’ 34/3; Ahkâf 46/35. 49 - Semerkandî, age., III, 241.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/40 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Hicr 15/85 Nahl 16/77 Kehf 18/21 Kehf 18/36 Meryem 19/75 Tâhâ 20/15 Enbiyâ 21/49 Hacc 22/1 Hacc 22/7 Hacc 22/55 Furkân 25/11 Rûm 30/12 Rûm 30/14 Rûm 30/55 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/63 Sebe' 34/3 Mü'min 40/46 Mü'min 40/59 Fussilet 41/47 Fussilet 41/50 Şûrâ 42/17 Şûrâ 42/18 Zuhruf 43/61 Zuhruf 43/66 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Câsiye 45/32 Muhammed 47/18 Kamer 54/1 Kamer 54/46 Nâzi‘ât 79/42 A‘râf 7/34 Tevbe 9/117 Yûnus 10/45 Yûnus 10/49 Nahl 16/61 Rûm 30/55 Sebe' 34/3 Ahkâf 46/35
• 50 - En‘âm 6/31, 47; A‘râf 7/95, 187; Yûsuf 12/107; Enbiyâ’ 21/40; Hacc 22/55; Şu‘arâ’ 26/202; ‘Ankebût 29/53; Zümer 39/55; Zuhruf 43/66; Muhammed 47/18. 51 - Benzer bir rivayet için bk. Buhârî, Rikâk, 40.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/47 A‘râf 7/95 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Enbiyâ 21/40 Hacc 22/55 Şu‘arâ 26/202 ‘Ankebût 29/53 Zümer 39/55 Zuhruf 43/66 Muhammed 47/18
• 52 - Buhârî, İmân, 37; Müslim, İmân, 1. 53 - Buhârî, Rikâk, 39; Tefsir, Nâzi‘ât 1; Talâk 25; Müslim, Fiten, 132, 135; Cum‘a, 43; İbn Mâce, Mukaddime, 7; Fiten, 25; Dârimî, Rikâk, 46; Ahmed b. Hanbel, IV, 309; V, 92, 103, 108. 54 - Rivayet için bk. Semerkandî, age., III, 545; Taberî, age., XXX, 49; Zemahşerî, age., IV, 685.
• 55 - Yazır, age., VII, 141. 56 - Semerkandî, age., III, 301; Râzî, age., XXVIII, 60.
• 57 - İbn Âşûr, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, XXVI, 103’ten naklen Mustafa Öztürk, Meâl, s. 569.
• 58 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18, 62; Nisâ’ 4/87, 171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19, 46, 102, 106; A‘râf 7/59, 65, 73, 85, 140, 158; Tevbe 9/31, 129; Yûnus 10/90; Hûd 11/14, 50, 61, 84; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/52; Nahl 16/2, 22, 51; İsrâ’ 17/22, 39, 42; Kehf 18/14, 110; Tâhâ 20/8, 14, 98; Enbiyâ’ 21/21, 22, 24, 25, 43, 87, 99, 108; Hacc 22/34; Mü’minûn 23/23, 32, 116, 117; Furkân 25/25/68; Şu‘arâ’ 26/213; Neml 27/26, 60, 61, 62, 63, 64; Kasas 28/70, 71, 72, 88; ‘Ankebût 29/46; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Fussılet 41/6; Zuhruf 43/45, 84; Dühân 44/8; Ahkâf 46/28; Muhammed 47/19; Kâf 50/26; Zâriyât 51/51; Tûr 52/43; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Nisâ 4/87 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 En‘âm 6/46 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 A‘râf 7/140 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Yûnus 10/90 Hûd 11/14 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/2 Nahl 16/22 Nahl 16/51 İsrâ 17/22 İsrâ 17/39 İsrâ 17/42 Kehf 18/14 Kehf 18/110 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/14 Tâhâ 20/98 Enbiyâ 21/21 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/87 Enbiyâ 21/99 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Mü'minûn 23/116 Mü'minûn 23/117 Bakara 2/163 Âl-i İmrân 3/2 Nisâ 4/87 Şu‘arâ 26/213 Neml 27/26 Neml 27/60 Neml 27/61 Neml 27/62 Neml 27/63 Neml 27/64 Kasas 28/70 Kasas 28/71 Kasas 28/72 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/46 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/45 Zuhruf 43/84 Duhân 44/8 Ahkâf 46/28 Muhammed 47/19 Kâf 50/26 Zâriyât 51/51 Tûr 52/43 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9
• 59 - Buhârî, Teheccüd, 6; Tefsîru Sûre-i Feth, 2; Müslim, Münâfkûn, 79-81; Tirmizî, Salât, 187; Nesâî, Kıyâmu’l-Leyl, 17; İbn Mâce, İkâmeh, 200; Ahmed b. Hanbel, IV, 251, 255; VI, 115. 60 - Ebû Dâvûd, Vitr, 26; Ahmed b. Hanbel, II, 450.
• 61 - Yûsuf 12/21, 23; Muhammed 47/19. 62 - Âl-i İmrân 3/151; En‘âm 6/128; Nahl 16/29; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32, 60, 72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/24; Muhammed 47/12. 63 - Semerkandî, age., I, 482; Taberî, age., VIII, 34; Zemahşerî, age., II, 62. 64 - Semerkandî, age., III, 302; Taberî, age., XXVI, 54; Zemahşerî, age., IV, 316.
  • Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/23 Muhammed 47/19 Âl-i İmrân 3/151 En‘âm 6/128 Nahl 16/29 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Zümer 39/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/24 Muhammed 47/12