Mülk Suresi

Mekke’de risâletin 10-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 30 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki “hükümranlık, otorite” anlamına gelen الْمُلْك el-mülk kelimesinden alan Mülk sûresi, iniş olarak 60, resmî sıralamada ise 67. sûredir.

İlk dönem kaynaklarda adı vâkıye “koruyucu”, mâni‘a “engelleyen”, mücâdile “savunan” veya münciye “kurtarıcı” şeklinde de geçmektedir. Sûrenin risaletin 9. yılında ve 77. sırada indirildiği de iddia edilmektedir; ancak bizim kanaatimiz diğer görüşten yanadır.

Mülk sûresi, resmî sıralamada öncesinde Medenî bir sûre olan Tahrîm sûresiyle yakın bir anlam ilişkisine sahiptir. Sûre sıralamalarında konu ilişkisinin en güzel örneklerinden birisini bu iki sûrede görmekteyiz. Buna göre her iki sûrede de Hz. Peygamber’le ilgili esaslar yer almakta, nankör insanların mahşerde karşılaşacağı akıbet dile getirilmekte ve olumlu insan örnekleriyle olumsuz örnekler hakkında malumat verilmektedir.

Mülk sûresinin konusu, öncesi ve sonrasındaki sûreler gibi “risalet”, “âhirete iman” ve “Hz. Peygamber’in vahiy inşası”yla ilgilidir. Bu sûrede, ölüm ile hayatın yaratılış sebebi ele alınmakta, kâinattaki muhteşem yapısı hakkında temel bilgiler verilmektedir. Bu arada sistemin kusursuzluğunu incelemenin önemi vurgulanmakta, ancak Yüce Allah’ın yaratmasındaki eşsiz sanat karşısında aklın hayretler içerisinde kalacağı beyan edilmektedir. Bu erişilmez kâinat düzenini astroloji gibi gayba taş atma girişimlerine kurban edenleri nasıl bir sonun beklediği vurgulanmaktadır. 7. âyetten itibaren, inkâr edenlerin âhiretteki feci azap durumları, cehennemin şiddeti, inkarcıların itirafları ve azap durumları dile getirilmektedir.

12. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları yer almaktadır. Yüce Allah’ın yaptığına kimsenin engel olamayacağı, yürüyenle yerde sürünenin bir olamayacağı gerçeği ve kıyamet ile mahşeri inkâr edenlere Yüce Allah’ın verdiği muhteşem cevaplar sûrenin ana konularındandır.

23. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın kendisini tanıttığı çeşitli bilgiler, insanları yaratıp onları yeryüzüne yaymış olması, inkarcıların mahşerle alay edişleri, onlara verilen susturucu cevaplar dile getirilmektedir.

Hz. Peygamber’in görevinin apaçık uyarı ve kendisinin de apaçık bir uyarıcı olduğuna dikkat çekilmektedir. Bütün bunlara ilave olarak bu sûrenin işlediği temel konu, Allah-insan-kâinat ilişkisine dikkat çekmek ve vahyin rehberliğinin vazgeçilmezliğidir.

Yüce Allah sûrenin 15-22. âyetlerinde yani bu üçüncü grup âyetinde, insanların rızık için çalışması gerektiğini belirtmekte, kudretini dile getirmekte ve buna rağmen öncekilerin inkâr ettiklerini hatırlatmaktadır.

Ardından gruplar halinde uçuşan varlıklara dikkat çekilerek, bu sistemin sahibi olan Yüce Allah’ın her şeyi gördüğü bildirilmektedir. Daha sonra Allah’a rağmen hiç kimsenin hiç kimseye yardım edemeyeceği ve rızık veremeyeceği belirtilerek, haktan veya bâtıldan yana olmak anlamında farklı özellikteki iki insan tipi mukayese edilmektedir.

Sûrenin 15. âyetinden 21. âyetine kadarki kısmı adeta kelime-i tevhîdin lâ ilâhe, yani nefy (olumsuzlama) kısmını oluşturmaktadır. Çünkü burada sorulan sorular, cevabı beklenen türden değil, istifhâm-ı inkârî türündendir. Soruya konu edinilen şeylerin gerçekleşmediğini, bunların imkânsız olduğunu ortaya koymayı veya muhataplara düşündürtüp itiraf ettirmeyi amaçlamaktadır. 23. âyetten sonraki kısım ise adeta kelime-i tevhîdin illellâh bölümüdür; yani Rabbimizin kendisini tanıttığı ispat kısmını oluşturmaktadır.

Yüce Allah sûrenin 23-30. âyetlerinde, inkârcı insanlara çeşitli sorular sordurmakta, dikkatleri kıyamete ve mahşere çekmekte, onların alay konusu edindikleri kıyametin bilgisinin sadece kendisinde olduğunu bildirerek, o günde inkârcıların yüzlerinin alacağı hali tanıtmaktadır. Sonrasında inançlı insanın Allah bilinci gündeme getirilmekte ve O’ndan bağımsız bir hayatın düşünülemeyeceği muhataplara haber verilmektedir.

Sûrenin son grubunda yer alan sekiz âyetin altı tanesinin başında قُلْ kul emri getirilmektedir. Bunun amacı, daha önce de ifade ettiğimiz gibi, bu âyetlerin kelime-i tevhîdin adeta ispat kısmını oluşturmasıdır. قُلْ kul emri, vahyin ışığında doğru ve ideal akıl inşa etmeyi amaçlayan bir hitaptır.

Söylenmek istenen şudur: Yüce Allah, kendisini nasıl tanıtıyorsa O’nu öyle tanıyıp anlayın; başkalarına ait sözleri Allah’ı tanımada ve tanıtmada kullanmayın. Aklınızı ve bilincinizi vahiy inşa etsin; başka unsurların sahte görüntülerine hayatınızda yer vermeyin.

a) Yaratılış Özelliklerine Dikkat Çekilmesi

Yüce Allah, sûrenin 23 ve 24. âyetlerinde insana verdiği çeşitli yaratılış özelliklerini gündeme getirmekte ve şöyle buyurmaktadır: “De ki: Sizi yaratan, size işitme duyusu, gözler ve gönüller veren Allah’tır. Ne kadar da azınız şükrediyorsunuz!”

Ardından, insanların yeryüzüne dağılması ve ilâhî huzurda toplanacakları şöyle bildirilmektedir: “De ki: Sizi yeryüzünde çoğaltıp yayan O’dur; (mahşerde) sadece O’nun huzurunda toplanacaksınız.”

ı. İnsanın Donanımlı Yaratılması

قُلْ هُوَ الَّذ۪يٓ اَنْشَاَكُمْ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْاَبْصَارَ وَالْاَفْـِٔدَةَ قَل۪يلًا مَا تَشْكُرُونَ “De ki: ‘Sizi yaratan, sizin için işitme (duyusu), gözler ve kalpler var eden O’dur.’ Ne kadar da azınız şükrediyor!”

Her iki âyet grubunda söylenmek istenen husus adeta şudur: Allah şu şu özelliklere sahip olan yegane erişilmez gücün sahibidir; dolayısıyla mabudluk sadece O’na yakışır ve yaraşır; başkalarının böyle bir sıfatı elde etme hakkı yoktur.

a) Rızık İmkânı ve Uyarılara İtibarsızlığın Sonu

Yüce Allah, sûrenin 15-18. âyetlerinde yeryüzünü insanın emrine verdiğini, orada dolaşıp uygun yerlerinden rızık araması gerektiğini beyandan sonra, dönüşün sadece kendisine olacağını bildirmekte, hak edenlere gönderebileceği azaptan hiç kimsenin emin olamayacağını şu şekilde hatırlatmaktadır:

“Gökteki zatın, sizi yerin dibine batırmasından güvende misiniz? O zaman (yeryüzü) birden bire sarsılmaya başlar. Yoksa gökteki zatın üzerinize taş (veya taşları kaldıran bela kasırgası) yağdırmasından güvende misiniz? Uyarımın nasıl olduğunu er veya geç anlayacaksınız.”

Ardından, “Andolsun ki, onlardan öncekiler de yalanlamışlardı. (Bak ki), benim cezalandırmam nasıl olmuştu!” buyrularak hakkı ve hakikatı yalanlayanların Yüce Allah’ın elem verici azabından hiçbir şekilde kurtulamayacağına özellikle dikkat çekilmektedir.

ı. Yeryüzünün Emre Âmâde Kılınışı

هُوَ الَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ الْاَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا ف۪ي مَنَاكِبِهَا وَكُلُوا مِنْ رِزْقِه۪ وَاِلَيْهِ النُّشُورُ “O, yeryüzünü sizin için boyun eğdirmiştir. Her tarafını dolaşıp O’nun (Allah’ın verdiği) rızkından yiyin! Dönüş, yalnızca O’nadır.”

Âyetteki هُوَ hüve zamiri “O”; الَّذ۪ي جَعَلَ ellezî ce‘ale ifadesi “yapan(dır), yaratmış olan(dır)”; لَكُمُ leküm ifadesi “sizin için”; الْاَرْضَ el-arda kelimesi “yeryüzü”; ذَلُولًا zelûlen sözcüğü “emre amade, kolay, itaatkâr”; فَامْشُوا femşû emri “gezin, yürüyün, gidin”;ف۪ي مَنَاكِبِهَا fî menâkibihâ ifadesi “onun omuzlarında, her tarafında, dağlarında”; وَكُلُوا ve külû emri “ve yiyin”; مِنْ رِزْقِه min rızkıhî ifadesi “O’nun (yarattığı) rızıktan”; وَاِلَيْهِ ve ileyhi ifadesi “sadece O’nadır”; النُّشُورُ en-nüşûru kelimesi ise “yeniden dönüş, diriltiliş” demektir.

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki, söyle ki”; هُوَ hüve zamiri “O”; الَّذ۪يٓ اَنْشَاَكُمْ ellezî enşeeküm ifadesi “sizi inşa eden, yaratmış olan, var eden(dir)”;وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve yaratmıştır, yarattı, kıldı, yaptı, şekillendirdi”; لَكُمُ leküm ifadesi “sizin için”; السَّمْعَ es-sem‘a kelimesi “işitme duyusu, kulak(lar)”; وَالْاَبْصَارَ ve’l-ebsâra sözcüğü “ve gözler”; وَالْاَفْـِٔدَةَ ve’l-ef’idete kelimesi “ve gönüller, kalpler”; قَل۪يلًا مَا kalîlen mâ ifadesi “ne kadar da azınız, ne kadar da az”; تَشْكُرُونَ teşkürûne fiili ise “şükrediyorsunuz” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanoğlunu yaratması sistemiyle ilgili bazı bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette insana verdiği çeşitli yaratılış özelliklerini gündeme getirmekte, böylece daha doğru düşünmesi ve şükretmesi gerektiğini bildirerek dünya hayatının hesap yeri ve zamanı olan mahşere dikkat çekmektedir. “Uzaktan yakına anlatım metodu” gereği, uzaydan, yıldızlardan, yeryüzünden ve kuşlardan söz edildikten sonra, şimdi de insanların bizzat kendilerinden söz edilmektedir.

Bu ve bir sonraki âyet, Mülk sûresinin 20 ve 21. âyetlerindeki soruların cevabı olarak düşünülmelidir. Yüce Allah, kendisine rağmen başkasından yardım bekleyen insanlara hiç kimsenin yardım edemeyeceğini, rızıklarını tutup kesmesi durumunda hiç kimsenin onları rızıklandıramayacağını beyan etmişti. Yorumunu yapacağımız iki âyette ise yardım ve rızıktan da öte, öncelikle onları yoktan var ettiğini ve kendilerine çeşitli özellikler bahşettiğini bildirmektedir.

1.قُلْ هُوَ الَّذ۪يٓ اَنْشَاَكُمْ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْاَبْصَارَ وَالْاَفْـِٔدَةَ “De ki: Sizi yaratan, sizin için işitme (duyusu), gözler ve kalpler var eden O’dur.” Bu âyetin içerik olarak benzerleri de Kur’ân’da yer almaktadır.(1) Âyetin başında yer alan هُوَ hüve zamiri Mülk 67/19. âyetteki er-rahmân veya 15 ve 16. âyetlerde bulunan men fi’s-semâi ifadeleri bağlamında “Yüce Allah”a gitmektedir. Verilmek istenen mesaj şudur: Secde 32/7-9’da da yer aldığı gibi Yüce Allah her şeyi olduğu gibi insanoğlunu da en güzel şekilde yaratandır; ona işitme, görme ve algılama şeklinde çeşitli özellikler bahşedendir.

Burada yeryüzünün insanoğlunun hayatını devam ettirebilmesi için boyun eğdirildiği ve rızık teminine müsait kılındığı beyan edilmektedir.

1. هُوَ الَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ الْاَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا ف۪ي مَنَاكِبِهَا “O, yeryüzünü sizin için boyun eğdirmiştir. Her tarafını dolaşın!” Bu âyette iki husus üzerinde durulmaktadır:

a)هُوَ الَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ الْاَرْضَ ذَلُولًا “O (Allah), yeryüzünü sizin için boyun eğdirmiştir (yaşanmaya elverişli bir yer yapmıştır).” Yüce Allah âyetin bu ilk cümlesinde yeryüzünü insanın hizmetine sunduğunu beyan için zelûl kelimesini kullanmaktadır. Bu kelime zelûl kalıbında bir kez de Bakara 2/71’de geçmekte ve İsrailoğullarına kesmeleri emredilen hayvanın sıfatını beyan için kullanılmaktadır. Nahl 16/69’da zülül kalıbında geçtiği yerde “boyun eğdirilmiş olmak” manasında arıların gidiş yerleriyle ilgili olarak kullanılmaktadır.

ذَلُول zelûl kelimesi “boyun eğen, itaat eden, uysal” anlamlarıyla yeryüzünün insanoğlunun yaşaması için elverişli ve kolay kılınması demektir.(1) Zaten başka bazı âyetlerde yeryüzünün “beşik veya döşek” olarak tanıtılması,(2) onun insan hayatı için gerekli bütün özelliklerle donanımlı hale getirilmiş olması demektir. Eğer bu arz bu halinin dışında başka özelliklerde yaratılmış olsaydı hayat için imkânsızlık söz konusu olurdu. Her tarafın kum veya taş ya da su olduğu düşünüldüğüne burada yaşamak imkânsız olurdu.

Zelûl kelimesi ile zelîl kelimesi şüphesiz aynı kökten gelmektedir. Ancak zelîl olmak, “hor ve hakirlik” anlamına geldiği için, zelûl kelimesinde böyle bir anlam söz konusu değildir. Yeryüzünün zelûl olması Yüce Allah’ın onun tabiatına yerleştirdiği özellikleri gereği insanın “emrine amade kılınması” demektir; yoksa herhangi bir alçaklık veya aşağılık anlamı yoktur.

Bu âyette geçen اَنْشَاَ enşee fiili, tıpkı bede‘a ve fetara kelimeleri gibi “yoktan var etme”yi, ce‘ale fiili ise haleka kelimesi gibi “vardan var etmeyi, bir anlamda dönüştürmeyi” ifade etmektedir. Yüce Allah insanı yoktan var etmiştir; peşinden de ona şekil vermiş ve onu hem bedensel hem de ruhsal anlamda çeşitli şekillerde donanımlı hale getirmiştir.

İnsanların “sorumlu tutulacağı” gerçeğini unutmamak için onların bilgi edinme yollarının başında gelen “işitme, görme ve algılama” duyuları üçü bir arada zikredilmekte ve bunların adeta birbirinden ayrılmayan üçlü olduğu öğretilmektedir. İsrâ’ 17/36’da da beyan edildiği gibi, kendileriyle bilgi edindiğimiz bu üç özelliğimiz aynı zamanda sorguya muhatap kılınacaktır. Âyette şöyle buyrulmaktadır: “Hakkında bilgin bulunmayan şeyin ardına düşme. Muhakkak ki işitme (duyusu), göz ve gönül, bütün bunlar o (kazandığı)ndan sorumludur.” Bu nedenle, nereden ve nasıl bilgi edindiğimiz gibi, kazandığımız bilgi de, gerçekleştirdiğimiz eylemler de çok önemlidir ve hesabın konusudur.

Esasında İnsân 76/2’de hayatın var ediliş gayesinin imtihan olduğu beyan edildikten sonra, insanoğlunun hakikati işitip görebilecek şekilde yaratıldığı özellikle hatırlatılmaktadır. Ayrıca Nûr 24/24, Yâsîn 36/65, Fussılet 41/20-21 gibi âyetlerde insanların organlarının şahitliğinden söz edilirken de bu husus üzerinde durulmaktadır.

Hümeze 104/7’de yer aldığı üzere, الْاَفْـِٔدَة el-ef’ideh kelimesi el-fuâd kelimesinin çoğuludur ve insanın manevi dünyası ile duygu ve düşünce yetenekleri için kullanılan bir kelimedir.(2) el-Fuâd kelimesi Kur’ân’da beş kez(3) yer almakta ve her bulunduğu yerde “gönül” anlamı vermektedir. el-Ef’ideh ve el-fuâd kelimeleri yedi âyette(4) duyma ve görme duyularının peşinden, onları da içeren bir anlam dizisinde yer almaktadır.

Yüce Allah Kur’ân’da sehhara ve zellele fiillerini kullanarak “Güneş’i ve Ay’ı, gemileri, nehirleri, gece ve gündüzü, denizleri, yeryüzündeki her şeyi, gökleri ve yeri, onlarda ve aralarındaki her şeyi”(3) insanların hizmetine verdiğini beyan etmektedir. Bütün bu varlıkların içerisinde yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yeryüzünün insanın emrine amade, bir anlamda ona müsahhar kılındığı ifade edilmektedir.

b) فَامْشُوا ف۪ي مَنَاكِبِهَا “Öyleyse onun her tarafında dolaşın!” Bu cümlede, yeryüzünün insanoğlunun emrine verilmesinin gerekçesi dile getirilmekte, İbn Abbâs’ın da ifade ettiği gibi “dağlar, ovalar, yollar, vadiler, uçlar” gibi “her tarafı”nın(4) gezilip dolaşılması istenmektedir.(5)

Kur’ân’da sadece bu âyette kullanılan مَنَاكِبِ menâkib kelimesi “omuzlar” anlamına gelmektedir. Buradan hareketle, en zor ve devasa yükseklikteki dağlar veya yerler demek olan “omuzlarında” dolaşılabileceği beyan edilerek, yeryüzünün her tarafına ulaşmanın mümkün olduğu ifade edilmiş olmaktadır.(6)

Fâtır 35/27’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, buradaki maksat, Nûh 71/19-20’de de ifade edildiği gibi, kara parçalarından oluşan yeryüzünün her tarafına yollar edinmenin mümkün olduğunu beyan etmektir. Şüphesiz, yeryüzünün bu şekilde yaratılması bir seyir ve temaşa amaçlı değildir.

Tıpkı sûrenin ilk grup âyetinde göklerle ilgili verilen araştırma emri gibi, yeryüzünde de dolaşıp hem Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez sanatıyla ilgili “ibretler almak”, hem de “rızık temin etmek” bu yaratılışın gerekçesi olarak belirlenmiş olmaktadır. Emredilen bu görevin yapılması, aynı zamanda sûrenin ikinci âyetinde dile getirilen “en güzel davranış sahiplerinin imtihan edilmesi” ilkesiyle de uyumlu bir emirdir.

“Yeryüzünün her tarafında dolaşın” emri, gidilen yerlerden rızık temin etmeye çalışmayı da içermektedir. Her ne kadar bu ifadede böyle açık kelimeler yer almasa da bir sonraki cümle asıl maksadın bu olduğunu göstermektedir. “Rızıklardan yemek” için öncelikle onları kazanmak gerekir. “Allah’ın yarattığı şeylerden edinin”(7) anlamındaki âyette verilen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin mesajı bu noktada birleşmektedir.

Bu bağlamda söz konusu kelime, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette öncesindeki duymayı da kapsayacak şekilde düşünme, bilme ve inanma gibi insani yeteneklerin tümüne birden delalet eder. el-Kalb kelimesi hem maddî, fiziki, hem de manevi manada kullanılırken, el-ef’ideh kelimesi sadece manevi duyular için kullanılır ve insanın bütün bir iç dünyasını ifade eder.(5) Bunun için tekil de gelse çoğul da gelse manevi donanımı ifade eder.

2. قَل۪يلًا مَا تَشْكُرُونَ “Ne kadar da azınız şükrediyor!” Bu ifadeye “Ne kadar az şükrediyorsunuz!” şeklinde de meal verilebilir. قَل۪يلًا مَا kalîlen mâ kalıbı benzer şekilde çeşitli âyetlerde(6) de yer almaktadır. Bu ifade Ahzâb 33/18 ve 60’taki kullanımlardan hareketle “ne kadar da azınız” şeklinde de yorumlanabilir ki bizim tercihimiz bu yöndedir.

Buna göre şükrün azlığından değil, şükredenlerin azlığından söz edildiği anlaşılmış olur. Konu şükür olunca az şükürden de elbette söz edilebilir; ancak bazı âyetlerde olduğu gibi mesele iman olunca az imandan değil, iman edenlerin azlığından söz edildiğini özellikle belirtmek gerekmektedir.

Sûrenin ikinci âyetinde “ölümün ve hayatın yaratılış gayesi imtihan” olarak belirlendiğine göre, çeşitli varlıklara ibret nazarıyla bakılması istenmekte, bu arada insana yaratılışında verilen çeşitli nimetlerin de bu imtihanın bir parçası olduğu özellikle hatırlatılmaktadır.

Çoğunluğunuz duyduğunuz hakikatleri kabul etmek, gördüğünüz gerçeklere yeterince itibar etmek ve anlayıp aklettiğiniz şeylerin sonucunu düşünmek yerine, başka şeyler yaptınız veya gereken hassasiyeti gerektiği şekilde ve gereken oranda göstermediniz.

2. وَكُلُوا مِنْ رِزْقِه۪ وَاِلَيْهِ النُّشُورُ “O’nun (Allah’ın verdiği) rızkından yiyin! Dönüş, yalnızca O’nadır.” Bu ifadede iki husus dikkat çekmektedir:

a) وَكُلُوا مِنْ رِزْقِه۪ “O’nun (Allah’ın verdiği) rızkından yiyin!” Bu emir bir önceki cümlede maksadın ne olduğunu ortaya koymaktadır. Demek ki, yeryüzünün her tarafında dolaşmanın asıl amacı, “Yüce Allah’ın yarattığı rızıkları elde etme çabası”dır. Ulaşılan nimetlerden yararlanmak, onları var eden iradenin isteğini hatırdan çıkarmamak, bu arada “yaratılış gayemizin imtihan edilmek olduğunu unutmamak” verilmek istenen mesajların içinde bulunmaktadır.

Âyetteki مِنْ رِزْقِه min rizkıhî ifadesinin başındaki min edatı teb‘îdıyye, yani “bir kısmı” anlamına alınabilir. Bu durumda, elde edilen nimetlerin hepsinin değil, bir kısmının yenmesi, diğerlerinin ise Allah yolunda infak edilmesi mesaja katılmış olur.

Bu arada yenebilecek şeylerin hepsinin yenilmemesi, başka varlıkların da düşünülmesi gerektiği ifadenin mesaj kapsamında yer almaktadır. Kur’ân genelinde rızık ve infak âyetlerini düşündüğümüzde âyette verilmek istenen asıl mesajın bu olduğu kolaylıkla anlaşılabilir.

b) وَاِلَيْهِ النُّشُورُ “(Unutmayın ki) dönüş sadece O’na olacaktır.” Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesaj noktası bu cümlede yer almaktadır.

Yeryüzünün insanoğlunun emrine amade kılınması, insanların onun her tarafında dolaşıp rızık temin etmesi ve Yüce Allah’ın yarattığı çeşitli nimetlerden yararlanmasının amacı, “hayatın bir imtihan alanı olduğunu ve bütün bu hayatta yaşananlardan dolayı insanların hesaba çekileceklerini unutmamaları”dır. Hesaba çekilmenin yeri ve zamanı bu cümlede beyan edilmekte, dönüşün sadece Yüce Allah’ın huzuru olacağı açıkça belirtilmektedir.

Yüce Allah’ın nimetlerine şükretmek demek, bu nimetleri O’nun rızasına uygun yerlere yöneltmek, yaratılış gayesi doğrultusunda onları değerlendirmek demektir. İşte insanların çoğu bunu yapmadılar; yapanların çoğu da gereken hassasiyeti göstermediler.

ıı. İnsanların Yeryüzüne Yayılması

قُلْ هُوَ الَّذ۪ي ذَرَاَكُمْ فِي الْاَرْضِ وَاِلَيْهِ تُحْشَرُونَ “De ki: Sizi yeryüzünde çoğaltıp yayan O’dur; (mahşerde) yalnızca O’nun huzurunda toplanacaksınız.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki, söyle ki”; هُوَ hüve zamiri “O”; الَّذ۪ي ذَرَاَكُمْ zeraeküm ifadesi “sizi çoğaltıp yayan(dır), yaymış olan(dır)”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı kelimesi “arzda, yeryüzünde”; وَاِلَيْهِ ve ileyhi ifadesi “sadece O’na, O’nun huzurunda”; تُحْشَرُونَ tuhşerûne edilgen fiili ise “toplanacaksınız” demektir.

Burada yaratılış ve yeryüzüne dağılış ile sonuçta Yüce Allah’ın huzurunda toplanış gündeme getirilmektedir.

Benzer şekilde Mü’minûn 23/79’da da yer alan bu âyette de öncekinde olduğu gibi Hz. Peygamber’den Yüce Allah’ı tanıtması istenmekte ve Kur’ân’ın inşa etmek istediği Allah tasavvurunun temel değerleri tanıtılmaktadır. Burada dikkat çeken husus, Yüce Allah’ın kendisi hakkındaki bilgileri kendisinin vermeyi tercih etmesi, başkalarının yaklaşımlarının değil, bizzat Yüce Allah’ın verdiği bilgilerin esas alınmasını istemesidir.

Bu âyette “çoğaltıp yaymak” anlamını verdiğimiz ve çeşitli âyetlerde(7) zikredilen ذَرَاَ zerae fiiline bazı âlimlerimiz “zerre zerre yaratmak”, “yaymak”, “çoğaltmak”, “zürriyet halinde yaratmak” gibi anlamlar vermişlerdir.(8) Kelimenin anlam alanında bunlar da elbette vardır; ancak meselenin “yaratma” ile ilgili kısmı önceki âyette enşee fiiliyle ortaya konulduğu için, burada çoğaltılıp yayma işleminin kastedildiği kanaatindeyiz. İnsanların yeryüzüne yayılmış olması, öncelikle Mekkeli müşrikler olmak üzere inançsız insanların Allah için vazgeçilmez olmadığını kavratmayı amaçlamaktadır.

ıı. Gazaptan Güvende Olamama

ءَاَمِنْتُمْ مَنْ فِي السَّمَآءِ اَنْ يَخْسِفَ بِكُمُ الْاَرْضَ فَاِذَا هِيَ تَمُورُ اَمْ اَمِنْتُمْ مَنْ فِي السَّمَآءِ اَنْ يُرْسِلَ عَلَيْكُمْ حَاصِبًا فَسَتَعْلَمُونَ كَيْفَ نَذ۪يرِ “Gökte (de) olanın sizi yere batırmasından güvende misiniz? O zaman (yeryüzü) hemen sarsılmaya başlar. Yoksa gökte (de) olan zatın üzerinize taş yağdırmasından güvende misiniz? Benim uyarımın (cezalandırmamın) nasıl olduğunu ileride anlayacaksınız.”

Buradakiءَاَمِنْتُمْ eemintüm sorusu “güvende mi oldunuz, güvende misiniz”; مَنْ فِي السَّمَآءِ men fi’s-semâi ifadesi “gökteki, yücelerdeki zat(tan)”; اَنْ يَخْسِفَ en yahsife ifadesi “batırmasından”; بِكُمُ biküm ifadesi “sizi”; الْاَرْضَ el-arda kelimesi “yerin dibine”; فَاِذَا هِيَ fe izâ hiye ifadesi “bir de bakarsın ki o (yeryüzü)”; تَمُورُ temûru fiili “sarsılır, sarsılmaktadır”; اَمْ اَمِنْتُمْ em emintüm sorusu “yoksa emin misiniz, güvende misiniz”; مَنْ فِي السَّمَآءِ men fi’s-semâi ifadesi “gökteki, yücelerdeki zat(tan)”;اَنْ يُرْسِلَ en yursile ifadesi “yağdırmasından, göndermesinden”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size, üzerinize”; حَاصِبًا hâsıben kelimesi “bela kasırgası, taş”; فَسَتَعْلَمُونَ fe seta‘lemûne fiili “yakında, ileride bileceksiniz”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl(mış)”; نَذ۪يرِ nezîri tamlaması ise “benim uyarım, benim tehdidim” demektir.

Bu iki âyette nankör ve kibirli insanların Yüce Allah’ın verebileceği hiçbir ceza ve beladan güvende olmadıkları ifade edilmektedir.

Yüce Allah’ın insanları dünyada cezalandırabileceği, yani onların çaresizlikleri ve sıkıntılı anlarda kendilerinden güvende olmadıklarıyla ilgili olarak çeşitli âyetlerde bilgiler verilmektedir. Mesajın daha açık bir şekilde anlaşılabilmesi için bir kısmını özellikle hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

İsrâ’ 17/68-69: “(Allah’ın), sizi kara tarafında yerin dibine geçirmesinden, yahut üzerinize taş yağdırmasından güvende misiniz? Sonra kendiniz için hiçbir koruyucu da bulamazsınız. Ya da inkâr etmiş olmanız sebebiyle O’nun sizi bir kez daha denize gönderip üzerinize bir kasırga yollayarak sizi boğmasından güvende misiniz? Sonra, bize karşı sizi takip edip koruyacak hiç kimseyi bulamazsınız.”

Siz inanmasanız da başka inananlar vardır ve olacaktır. Hiç kimse inanmasa bile Yüce Allah başka yaratıklar ve insanlar yaratmaya kadirdir.(9) Öyleyse gerçeği fark edip Allah’ın istediği gibi insanlar olmaya çalışmak tek çıkar yoldur.

Sadece “Allah’ın huzurunda toplanılması” ifadesi çeşitli âyetlerde(10) hatırlatılmaktadır. Bu konu sûrenin asıl içeriğini oluşturmaktadır. Yaratılış gayesinin “imtihan” olarak belirlendiğinin beyan edildiği ikinci âyetten itibaren, inkârcı muhatapları sürekli olarak mahşere inanmaya davet eden, bunun için kötülere yönelik cehennem azabını, iyilere yönelik ise cennet ödüllerini hatırlatan içerik bunun zorunlu sonucudur. Mülk 67/15. âyetin sonunda hatırlatılan “dönüş sadece O’nadır” ifadesi ile yorumunu yapmakta olduğumuz ifadenin anlamı aynı noktada buluşmaktadır.

Yoktan var eden kudretin Yüce Allah olduğunu kabul eden müşrik zihniyetin büyük oranda âhirete inanmaması nedeniyle, Yüce Allah uzayı, yeryüzünü ve hayvanları olduğu gibi insanı da yoktan var ettiğini, ona işitme gücü, gözler ve gönüller bahşettiğini, sonuçta onu yeryüzünde çoğaltıp yaydığını beyan etmektedir.

Daha zor olan bütün bu aşamaları kabul eden bir zihniyetin yeniden diriltilmeye inanmaması anlaşılabilir bir durum değildir. Bu yüzden, Yüce Allah mahşeri ve oradaki yargılamayı sıklıkla muhataplara hatırlatmakta, yeri geldikçe sert uyarılar yapmakta ve muhatapların daha duyarlı olmaları gerektiğini zihinlere kazımaktadır.

Vahyin inşa ettiği insanda Allah tasavvuru bu sûre genelinde bazı olmazsa olmaz değerler içermektedir. Buna göre, mutlak anlamda bereket kaynağı olma, hükümranlığı elinde bulundurma, eşsiz ve erişilmez bir gücün sahipliği, yoktan ve kusursuz yaratma, yaratıklara fıtrat yerleştirme, mesaj iletmek üzere peygamberler görevlendirme, kitap indirme ve âhiret hayatına inanma vazgeçilmez ilke ve prensiplerden bir kısmıdır.

Nahl 16/45-47: “Kötülük tuzakları kuranlar, Allah’ın, kendilerini yer(in dibin)e geçirmesinden veya kendilerine bilemeyecekleri bir yerden azabın gelmesinden veya onlar dönüp dolaşırlarken (Allah’ın) kendilerini yakalamasından güvende midirler? Onlar (Allah’ı) hiçbir şekilde âciz bırakacak değillerdir. Yoksa (Allah’ın) kendilerini bir korkuyla yakalamasından (güvende midirler?) Muhakkak ki Rabbin çok şefkatlidir; çok merhametlidir.”

Sebe’ 34/9: “Onlar, gökten ve yerden önlerinde ve arkalarında (olup bitenlere) hiç bakmıyorlar mı? Dilesek onları yere batırırız, ya da üzerlerine gökten parçalar düşürürüz. Şüphesiz bunda (Rabbine) yönelen her kul için bir ibret vardır.”

Yâsîn 36/66-67: “Dileseydik gözlerini silip büsbütün kör ederdik de yolu bulmaya koşuşurlardı; (bu durumda) nasıl görebilirler ki!? Eğer dileseydik oldukları yerde şekillerini değiştirirdik de ne ileri gidebilirlerdi ne de geri dönebilirlerdi!”

Konuyla ilgili diğer âyetleri ifade ettikten sonra yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti inceleyelim:

1. ءَاَمِنْتُمْ مَنْ فِي السَّمَآءِ اَنْ يَخْسِفَ بِكُمُ الْاَرْضَ فَاِذَا هِيَ تَمُورُ “Gökte (de) olanın sizi yere batırmasından güvende misiniz? O zaman (yeryüzü) hemen sarsılmaya başlar.” Bu âyet, bir öncekinin devamı olarak anlaşılmalıdır. Yeryüzünün yaratılış amacını, insanın onunla ilişkisini, sonuçta Yüce Allah’a döndürüleceğimiz gerçeğini idrak etmeyen, bunu ısrarla ve inatla anlamak istemeyen, üstelik hayatı sadece dünyadan ibaret sayıp dünyanın ebedî olduğunu sananlara işte bu âyette sarsıcı bir hatırlatma yapılmaktadır. Dünya ebedî olmadığı için hayatı da ebedî değildir. Öyleyse dünya ile ilişkimiz hak ettiği ve orada yaşayacağımız kadar olmalıdır.

Mutlak aşkın varlık olan Yüce Allah, mahlûkatı yarattığı gibi, onlara bir yaratılış anlamı ve amacı da yüklemiştir. Çünkü Allah demek, anlam ve amaç demektir. İşte bütünüyle Kur’ân ve kısaca Mülk sûresi bu gerçeğin uygulamaya konulmasında büyük bir misyon sahibidir.

b) İnkâr ve Alayın Sonu: Azap

Yüce Allah sûrenin 25-27. âyetlerinde inkarcıların “Eğer doğru söylüyorsanız, bu vaad (tehdit) ne zamanmış?!” dediklerini, buna “De ki: O bilgi, sadece Allah katındadır. Ben ise sadece apaçık bir uyarıcıyım” şeklinde cevap vermesi gerektiğini bildirmektedir.

Ardından, mahşerle karşılaşıldığında yaşanacak hakikatla ilgili olarak da şu bilgiye yer verilmektedir: “Onu yakından (veya onun yakınlaştığını) gördüklerinde, kâfirlerin suratları asılmış olacaktır ve kendilerine, ‘İşte aceleyle (ve alay ederek) istediğiniz (gün veya azap) budur!’ denilecektir.”

ı. Kıyametle Alay Etmeleri

وَيَقُولُونَ مَتٰى هٰذَا الْوَعْدُ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “(İnkârcılar) ‘Doğruysanız bu vaat (Son Saat) ne zamanmış!’ derler.”

Âyetteki وَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “ve derler ki, söylerler ki, (şöyle) diyorlar”; مَتٰى metâ edatı “ne zamanmış!”; هٰذَا الْوَعْدُ hâze’l-va‘dü ifadesi “bu vaad, kıyamet, diriltilme, azap”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm ifadesi “eğer (şöyle) iseniz”; صَادِق۪ينَ sâdikîne kelimesi ise “samimi kişiler, doğru söyleyenler” demektir.

Burada inkarcıların Son Saat ve sonrasıyla ilgili alaycı sözleri gündeme getirilmektedir.

Bu âyet Kur’ân’da altı kez(11) geçmekte ve kullanıldığı her yerde kıyameti, mahşeri ve azabı inkâr edenlerin alaycılıkları söz konusu edilmektedir. Bu doğrultuda âyetteki يَقُولُونَ yekûlûne fiiline “demek, söylemek” anlamı verilebileceği gibi, “meydan okumak”, “sormak” ve “alay etmek” anlamları da verilebilir. Çünkü müşriklerin veya inkârcıların psikolojileri bunu gerektirmektedir.

Bu düşüncemiz dünyayı ihmal anlamına da alınmamalıdır. Çünkü önceki âyette rızık temini için dünyada çalışmamız gerektiği açıkça beyan edilmişti. Ancak özellikle mahşerin, yani Yüce Allah’a döndürülmenin unutulmaması gerektiği dile getirilmişti. Demek ki dünya ile iletişimimizin amacı bizi âhirete hazırlamasıdır. Dolayısıyla mahşeri unutmamak için yaratılış gayemizi de unutmamamız gerektiği anlaşılmaktadır.

Hayatı dünyadan ibaret sayanlara çok önemli bir soru sorulmakta ve “Yüce Allah’ın kendilerini yerin dibine batırmasından güvende olup olmadıkları” gündeme getirilmektedir. Bu ve benzer âyetlerde(8) geçen يَخْسِفَ yahsife/nahsife/hasefnâ/hasefe fiilleri “yerle bir etmek, yere batırmak, yerin dibine geçirmek”(9) manasında helak için kullanılmaktadır.

Yerin sallanması veya çalkalanması bir anlamda deprem meydana gelmesi veya daha büyük sarsıntı olan kıyametin gerçekleşmesi demektir. Önceki pek çok kavim helâk edildiği gibi, başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün zamanların inkârcılarının da yerin dibine geçirilebileceği, hiç kimsenin bundan güvende olmasının mümkün olmadığı açıkça bildirilmektedir. Bu âyette sözü edilen azap veya helak ifadesinin benzerleri Nahl 16/45’te ve İsrâ’ 17/68’de de zikredilmektedir.

Âyetin başındaki soru edatıyla cevabı beklenen bir soru sorulmamakta, inkârî bir anlam verdiği için bunun tersinin doğru olduğu beyan edilmek istenmektedir. “Güvende misiniz?” demek “güvende değilsiniz, hiçbir garantiniz yok” demektir. Bu anlamda bir örnek olarak Kalem 68/39’da da Mekkeli inkârcılar kıyamete kadar geçerli olacak herhangi bir yemine, yani sözleşmeye sahip olmadıkları noktasında yine bir soru cümlesiyle paylandıkları bildirilmektedir.

Ayrıca âyetteki هٰذَا الْوَعْدُ hâze’l-va‘dü ifadesi “tehdit edildikleri azap”, “kıyamet günü”, “mahşer” demektir.(12) Zâriyât 51/12 ve Kıyâmet 75/6’da da aynı alaycılık söz konusu edilmektedir. Kendilerine vaadedilen şey, tehdit edildikleri azap veya kıyamet-mahşer süreci ile cehennem ateşiydi. Benzer alaycılık ifadeleri Secde 32/28’de el-feth kelimesiyle de dile getirilmektedir.

Gerçeği anlasınlar ve yaşasınlar diye Yüce Allah’ın insanoğluna ikram ettiği çeşitli nimetlerin kadrini ve kıymetini bilmeyen inkârcılar, hiçbir şekilde yapmamaları gereken şeyleri yapar olmuşlardı. İmanlı olması istenenler inkârcılığı tercih etmişler, iman savunucularını ise tehditle ve alaycılıkla susturmaya çalışmışlardır.

Onlar Yüce Allah’ı doğru tanıma noktasında bilinçlendirilmeye çalışılırken, tam aksi istikamette tepki vermişler ve başta Hz. Peygamber olmak üzere tebliğ yapan müminlerle alay etmişlerdi. Bu durum eskiden böyle olduğu gibi şimdi de aynıdır; muhtemelen gelecekte de devam edecektir. Zaten âyette kullanılan يَقُولُونَ yekûlûne fiilinin kalıbı geniş zamandadır ve bu alaycılığın devam edeceğini ortaya koymaktadır.

ıı. Kıyâmeti Sadece Yüce Allah’ın Bilmesi

قُلْ اِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللّٰهِۖ وَاِنَّمَآ اَنَا۬ نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ “De ki: O bilgi yalnızca Allah katındadır. Ben sadece apaçık bir uyarıcıyım.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّمَا الْعِلْمُ inneme’l-‘ılmu ifadesi “mutlak surette o bilgi, Son Saat’in ve kıyametin bilgisi sadece ve sadece”; عِنْدَ اللّٰهِۖ ‘ındellâhi ifadesi “Allah’ın katında(dır)”; وَاِنَّمَآ اَنَا۬ ve innemâ ene ifadesi “ben sadece ve sadece (şuyum)”; نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ nezîrun mübînun tamlaması ise “apaçık uyarıcı(yım), tebliğ edici(yim), adayan(ım)” demektir.

Burada Son Saat’in bilgisinin sadece Yüce Allah’tab olduğu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette kıyametin vaktini hiç kimsenin bilemeyeceğini, bu konudaki bilginin sadece kendisinde olduğunu beyan etmektedir. Kur’ân’ın sunduğu Allah tasavvuruna karşılık Mekkeli müşriklerin, hatta bütün zamanların inkârcılarının takındığı alaycı ve inkârcı tavır dile getirilmekte, buna karşılık Yüce Allah da son derece esaslı cevaplarla kendilerine gözdağı vermektedir.

Ebedi sanılan dünya ve arz, mahşeri inkâr edenlerin adeta cehennemi olacaktır. Yerin sarsılıp çalkalanması,(10) bir anlamda üzerindekileri yavaş yavaş içine alması ve onları helâk etmesi demektir. Öyleyse, azabımıza dönüşebilme ihtimali bulunan bu arza ve ondaki hayata çok fazla bel bağlamamak, dünyayı tutkulu bir şekilde sevmemek, ona hak ettiği ve layık olduğu seviyede değer vermek gerektiği son derece açık bir gerçektir.

“Gökteki Zat” İfadesinin Anlamı

Buradaki مَنْ فِي السَّمَآءِ men fi’s-semâi ifadesi “gökteki zat” demektir. Bundan maksadın kim olduğu noktasında çeşitli ihtimaller söz konusudur. Bu bağlamda maksadı “azapla görevli melek veya melekler” şeklinde anlayanlar olduğu gibi,(11) mesajın “Yüce Allah” olduğunu kabul edenler de vardır.(12)

Hatta Ebû Müslim’e göre, Mekkeli müşrikler gökte bir ilahın bulunduğuna inandıkları için Yüce Allah onlara, “Gökte olduğuna inandığınız ve dilediği şeyi yapabileceğini kabul ettiğiniz o zatın sizi yere batırmasından güvende misiniz?” demek istemiştir.(13)

Bu görüşlerden ayrı olarak, daha çok kabul edilen kanaate göre, maksat Yüce Allah’tır.(14) O’nun gökte oluşu ise, tamamen bir mecazdır. Çünkü Allah zamandan da mekândan da münezzehtir. O’nu herhangi bir yerde, mesela gökte kabul etmek, O’nun göğe sıkışması demektir ki, bu durumda ilgili mekânın Yüce Allah’tan büyük olması kaçınılmaz olur. Oysa Yüce Allah her şeyden büyüktür; esasında O’nun ekber oluşu tek ve gerçek büyük oluşunun ifadesidir.

Kur’ân’da Mekkelilerin “Göklerde ve yerdekiler kimindir?” sorusuna “Allah’ındır” cevabını verdikleri beyan edilmektedir.(15) Bu durumda Yüce Allah eğer mekân olarak gökte ise, o zaman Allah kendi kendisinin sahibi olurdu ki böyle bir soru da cevabı da akla ziyandır. Allah’ı bir yerde veya mekânda kabul etmek demek, O’nu bir şekilde sınırlandırmak demektir. Oysa hiçbir kavram Yüce Allah’a bir sınır çizmeyi veya O’nu herhangi bir şekilde sınırlandırmayı ifade edemez.

1. قُلْ اِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللّٰهِۖ “De ki: O bilgi yalnızca Allah katındadır.” Âyetin bu cümlesinin bir benzeri Hz. Hûd’un azgın kavminin acele azap isteğine ve alaycılığına verdiği cevap olarak Ahkâf 46/23’te de geçmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette kullanılan اِنَّمَا innemâ edatı bir “vurgu” edatıdır ve Son Saat veya kıyâmet-âhiret süreci konusundaki bilginin sadece Yüce Allah’ın katında olduğunu açık bir şekilde ortaya koymaktadır.

Nâzi‘ât 79/44’te detaylı bir şekilde ele alacağımız üzere, bu konu çok tartışıldığı ve hakkında birtakım spekülasyonlar da yapıldığı için, Son Saat’in, yani kıyametin vaktinin Yüce Allah’tan başka hiç kimsenin bilemeyeceğini, o konudaki bilginin sadece Yüce Allah’ın katında olduğunu hatırlatmakla yetinelim.

2. وَاِنَّمَآ اَنَا۬ نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ “Ben sadece apaçık bir uyarıcıyım.” Kök anlamı “adamak” olan نَذ۪ير nezîr kelimesi, bu âyette “uyarıcı, tebliğ edici” anlamına gelmektedir. مُب۪ين mübîn sıfatı ise Hz. Peygamber’in uyarılarını apaçık bir şekilde yaptığını, kapalı konuşmadığını ve muğlâk bilgiler vermediğini ortaya koymaktadır. Özellikle kıyametin kopma vaktiyle ilgili bilginin sadece Yüce Allah’ın katında bulunduğunu, kendisinin bu konuda bilgi sahibi olmadığını beyan etmektedir.

Âyetin bu cümlesinde Son Saat’i, kıyametin inşa vaktini Hz. Peygamber’in de bilemeyeceği dolaylı olarak dile getirilmektedir. Çünkü peygamberler kendilerine vahyedilen kadarıyla bilgi sahibi olurlar. İşte bu konuda kendilerine bilgi verilmediği beyan edildiğine göre, Son Saat’in vaktiyle ilgili bilgi veren bütün yaklaşımların yeniden gözden geçirilmesi gerekmektedir.

“O, gökte de ilâhtır; yerde de ilâhtır”(16) ve “O, göklerde de yerde de Allah’tır”(17) âyetlerindeki mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet arasında bir anlam zıtlığı da yoktur. Çünkü burada sözü edilen durum, Yüce Allah’ın her an her yerde olduğudur. Ayrıca İbn Abbâs da dile getirdiği gibi, O’nun emrinin, kudretinin ve iradesinin göklerde de yerde de bütün mekânlarda da geçerli olduğunu anlatmaktır.(18)

Yüce Allah’ın göğe nispeti aslında bir yücelik isnadı içermektedir. Nitekim En‘âm 6/61’de “O, kulları üzerinde hüküm ve hükümranlık sahibidir” buyurularak, O’nun fevkıyyetinin kulları üzerindeki “üstünlüğü” anlamına geldiği beyan edilmektedir. Dahası, azabın genellikle gökten, yani yukarıdan gönderilmesi anlamında es-semâ’ ve favk kelimelerinin kullanıldığı bilinmektedir.(19)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki konu tehdit ve gözdağı içerdiği için, mesajda bir azap motifinin bulunduğu kesindir. Böyle olunca, “gökteki Allah” ifadesi, azabı yukarıdan gönderen, üstün, erişilmez, engellenemez, alt edilemez ve yüce zat anlamına gelmektedir.

Bütün bunların özeti olarak, Yüce Allah’ın kişiye yakınlığı,(20) herkese şah damarından,(21) ölmekte olan kişiye de çevresindekilerden çok daha yakın olması,(22) kişiyle kalbi arasına girebilecek özellikte bulunması,(23) gizli gizli konuşanlarla birlikteliği(24) ve kişiler her neredelerse Yüce Allah’ın da onlarla birlikte orada olması(25) gibi âyetler Yüce Allah’ın mekândan münezzeh olduğunu, her an her yerde bulunduğunu açıkça göstermektedir.

Bu gerçeğin ışığında yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesajın mecaz olduğunu ve Yüce Allah’ın bulunduğu mekânı değil, makamı ve insanlar üzerindeki erişilmez kuvvet ve kudretini ifade ettiğini belirtmeliyiz. Bizim Kur’ân bütünlüğünde âyetlerden anlayabildiğimiz budur; gerçeği elbette sadece Rabbimiz bilmektedir.

Âyetin ikinci cümlesinin başında tıpkı önceki cümlede olduğu gibi vurgu anlamı verenاِنَّمَا innemâ edatı vardır ve bu edat peygamberlik misyonunun özellikle kıyamet konusunda “apaçık uyarıcılık” olduğunu ortaya koymaktadır. Bu konuda detaylı açıklamalarımızı Nâzi‘ât 79/42-45. âyetleri incelerken yapacağımız için, sözü ayrıntılı hale getirmek istemiyoruz.

Kur’ân’da nezîr-i mübîn tamlaması hem Hz. Peygamber,(13) hem de Hz. Nûh(14) için kullanılmaktadır. Bu tamlama peygamberlerin hem uyarıcı, tebliğ edici ve azapla korkutucu olduklarını, hem de kendilerini görevlerine adadıklarını göstermektedir. Zira نَذ۪ير nezîr kelimesi kök harfleri itibariyle “adak, adayış” gibi anlamlar vermektedir. Anlaşılıyor ki peygamberlik bir adanmışlık kurumudur.

Âyetteki مُب۪ين mübîn kelimesi ise “apaçık ve açıklayıcı” manasına gelmekte, dolayısıyla peygamberlerin kapalı, muğlak ve anlaşılmayan bir dil kullanmadıklarını ortaya koymaktadır. Apaçık uyarıcılık hem mesajı ulaştırmadaki netliği hem de konuşmalarındaki fesahat denen edebiyatı kullanabilmeyi içerir. Âyetteki اِنْ in ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı onların bu noktadaki duruşlarının son derece açık ve tartışma kaldırmayacak kadar belirgin olduğunu göstermektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Mülk 67/26. âyetle ilgili son olarak şunu söylemek gerekir: Bu âyet, Son Saat’in vaktini sadece Yüce Allah’ın bildiğini, bunu Hz. Peygamber’in de bilemeyeceğini açıkça ortaya koymaktadır. Dahası Hz. Peygamber kıyametle ilgili kendisine sorulan bir soruyu şöyle cevaplamıştır: “Ben ve o (Son) Saat’in yakınlığı şu iki parmağımın yakınlığı gibidir.”(15) İşte bu ifade onun bu konudaki konumunu ve kıyametin yakınlığını göstermektedir.

2. اَمْ اَمِنْتُمْ مَنْ فِي السَّمَآءِ اَنْ يُرْسِلَ عَلَيْكُمْ حَاصِبًا فَسَتَعْلَمُونَ كَيْفَ نَذ۪يرِ “Yoksa gökte (de) olan zatın üzerinize taş yağdırmasından güvende misiniz? Benim uyarımın (cezalandırmamın) nasıl olduğunu ileride anlayacaksınız.” Burada da ilâhî bir uyarı zikredilmektedir.

a) Âyetin ilk kısmında sözü dilen durum, önceki âyetteki mesajın devamı niteliğindedir. Nitekim her iki âyetteki mesaj İsrâ’ 17/68’de tek âyette toplanarak zikredilmektedir.

Mülk sûresinin 16. âyetinde yer alan “yerin dibine batırılmaktan güvende olmayanlar”ın aynı şekilde “Yüce Allah tarafından üzerlerine gökten bir taş veya taşları bile yerinden fırlatan bir kasırga gönderip yağdırmasından güvende olamayacakları” beyan edilmektedir.

İsrâ’ 17/68, ‘Ankebût 29/40 ve Kamer 54/34’te de geçen حَاصِب hâsıb kelimesi “taşları, kayaları veya her şeyi yerinden fırlatıp savuran bir çeşit kasırga veya fırtına” anlamına gelmekte ve dünyada gerçekleştirilen ilâhî bir ceza türü olarak tanıtılmaktadır.

Daha önceden pek çok kez gerçekleşen bu tür uygulamalara karşı muhataplar uyarılmakta ve benzer bir akıbetle karşılaşmamaları için insanlar bilinçlendirilmektedir. Mekkeli müşriklerin umursamaz ve alaycı tutumlarına karşılık Yüce Allah geçmiş kavimlere uyguladığı bu helâk çeşidini yeniden uygulayabileceğini beyan ederek, herkesin daha duyarlı olmasını istemektedir.

b) Âyetin son cümlesi ise tam bir tehdit ve gözdağı ifadesidir. Verilmek istenen mesaj, tehdide konu olan uyarıların bir şekilde gerçekleşeceğini muhataplara bildirmekle ilgilidir.

“Yakında bileceksiniz” anlamındaki فَسَتَعْلَمُونَ fe seta‘lemûne fiiline “er veya geç anlayacaksınız” anlamını vermeyi tercih ettik. Buradaki sîn edatı “gelecek zaman” anlamı vermektedir. Bunun yakını mı yoksa uzak geleceği mi ifade ettiği noktasında herhangi bir zaman belirlemesinde bulunmak gerekmez.

Söylemek istediğimiz şudur: Son Saat ve kıyamet konusu bir gayb meselesidir ve gaybı da Yüce Allah’tan başka hiç kimse bilemez, vesselâm.

ııı. Vaadi Görenlerin Yüz İfadesi

فَلَمَّا رَاَوْهُ زُلْفَةً س۪يٓـَٔتْ وُجُوهُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَق۪يلَ هٰذَا الَّذ۪ي كُنْتُمْ بِه۪ تَدَّعُونَ “Onu yakın(ların)da gördüklerinde, kâfir olanların yüzleri asılmış olacaktır ve kendilerine ‘İşte aceleyle istediğiniz (gün) budur!’ denecektir.”

Âyettekiفَلَمَّا رَاَوْهُ fe lemmâ raevvhu ifadesi “onu gördükleri zaman”; زُلْفَةً zülfeten kelimesi “yakın, çok yakın, yüz yüze”; س۪يٓـَٔتْ sîet edilgen fiili “asılmış (olacaktır), buruşmuş (olacak)tır, kötüleşmiş (olacak)tır”; وُجُوهُ vücûhu sözcüğü “yüzleri”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfir olanların, nankörlerin, inkar etmiş kişilerin”; وَق۪يلَ ve kîle edilgen fiili “ve (kendilerine şöyle) söylenmiş (olacak)”; هٰذَا hâzellezî ifadesi “işte bu”; الَّذ۪ي كُنْتُمْ ellezî küntüm ifadesi “sizin (şöyle) olduğunuz şeydir”; بِه۪ bihî ifadesi “onu, kendisini”; تَدَّعُونَ tedde‘ûne fiili ise “sizin (gelmesini) istediğiniz şey(dir), sizin iddianıza konu olan şey(dir)” demektir.

Bu âyette inkârcıların reddettikleri şeyi gördüklerinde yüzlerinin alacağı korkunç hal ve kendilerine söylenecek söz gündeme getirilmektedir.

1.فَلَمَّا رَاَوْهُ زُلْفَةً س۪يٓـَٔتْ وُجُوهُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا “Onu yakın(ların)da gördüklerinde, kâfir olanların yüzleri asılmış olacaktır.” Âyetteki هُ hü zamiri, Mülk 67/25. âyetteki هٰذَا الْوَعْدُ hâze’l-va‘dü ifadesine gitmektedir. İlgili âyetin izahında da belirttiğimiz gibi, bu ifade “azap, kıyamet veya mahşerdeki cehennem azabı” olabilir.

a) Sûrenin indirildiği zamanki muhataplar düşünüldüğünde, maksadın “azap, cehennem azabı” olması ihtimali güçlü olur. Dünyada iken alay edip inkâra kalkıştıkları mahşeri ve oradaki azabı yakından görmüş olacaklardır; bir anlamda azapla yüz yüze geleceklerdir. İşte o zaman inkâra şartlanmış olanların yüzleri kapkara kesilecek, suratları asılacak ve acı ile buruşacaktır.(16)

Aslında yakın geleceği ifade ettiği bilinmesine rağmen, bu edatın mahşerdeki uygulamalar için de kullanılıyor olması,(26) sîn ve sevfe edatlarıyla ilgili çok kesin çizgilerde bir zaman ayırımı yapmanın doğru olmadığını göstermektedir. Bu nedenle biz ilgili edata “er veya geç” ya da “zamanı gelince” anlamlarını vermenin daha doğru olacağı kanaatindeyiz.

Bu arada âyetteki نَذ۪ير nezîr kelimesinin sonunda gizli bir “mütekellim yâ’sı”nın bulunduğunu, aslının نَذ۪يري nezîrî şeklinde olduğunu ve kelimenin “benim uyarım, benim tehdidim” anlamına geldiğini özellikle belirtmekte yarar görmekteyiz.

ııı. Eski Kavimlerin Akıbeti

وَلَقَدْ كَذَّبَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَكَيْفَ كَانَ نَك۪يرِ “Yemin olsun ki onlardan öncekiler de yalanlamışlardı. Benim cezalandırmam (bak) nasıl olmuştu!”

Âyetteki وَلَقَدْ كَذَّبَ ve lekad kezzebe ifadesi “yemin olsun ki yalanlamıştı”; الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ellezîne min kablihim ifadesi “onlardan öncekiler”; فَكَيْفَ fe keyfe edatı “nasıl”; كَانَ kâne fiili “oldu, olmuştu”; نَك۪يرِ nekîri tamlaması ise “benim inkârım, benim reddedişim, dışlamam, cezalandırmam” demektir.

Burada eski kavimler içerisinde hakkı ve hakikatı yalanlayanların akıbetine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

Bundan önceki üç âyette hitaplar ve zamirler muhataplara, yani ikinci şahıslara yönelik iken, burada “iltifat sanatı” uygulanmış ve hitap üçüncü sahsa dönüştürülmüştür. Bu sanatın amacı, muhatapların zihnini canlı tutmak ve hitap değişikliği nedeniyle daha dikkatli olmalarını sağlamaktır.

Kur’ân’da dört kez(27) geçen نَك۪يرِ nekîri tamlaması, tıpkı bir önceki âyetteki nezîri tamlaması gibi, sonunda gizli bir “mütekellim yâ’sı” bulunan bir konumdadır ve نَك۪يريِ nekîrî, yani “benim inkârım, cezalandırmam, reddedişim” anlamındadır.

b) Söz konusu vaad’den maksat “Son Saat” de olabilir. Bu durumda Son Saat esnasında “Allah’ın diledikleri hariç, göklerde ve yerde bulunan herkes düşüp bayılacağı” için, nankörlerin ruhları da bundan elbette etkileneceklerdir.

c) Mülk 67/25. âyetteki el-va‘d kelimesinden maksadı “ölüm vakti” olarak kabul etmemiz halinde, ilgili kişilerin yüzlerinin alacağı kötü durum dile getirilmiş olmaktadır. Çünkü insanlar ölürken mahşerde gidecekleri yer kendilerine gösterilir veya ölüm melekleri onlarla konuşur.(17) İşte bu esnada kötü insanların yüzlerinin asılacağı, hatta yüzlerine ve arkalarına melekler tarafından korkunç darbeler indirileceği beyan edilmektedir.(18)

d) Ebû Müslim gibi bazı âlimler, âyetteki fiillerin mazi, yani “geçmiş zaman” kalıbında olmasından hareketle, mesajı ‘Âd ve Semûd gibi geçmiş kavimlerle ilişkilendirmiş ve maksadı onların helâklerinde yaşadıkları felaketler şeklinde yorumlamışlardır.(19) Hatta müfessir Mücâhid, maksadın Bedir olduğunu belirtmiştir.(20) Bu durumda Mülk 67/25. âyetteki vaadi “mutlak azap” olarak kabul etmek gerekirken, oradaki yekûlûne fiilinin zamanını göz ardı etmek kaçınılmaz olmaktadır.

“Zamiri yakına göndermek gerektiği kuralı”ndan hareketle, maksadı Mülk 67/26. âyette konusu edilen ve genelde kabul edilen “kıyamet veya mahşerdeki azap” şeklinde anlamanın daha doğru olacağı kanaatindeyiz. Âyet bu şekilde yorumlanırsa mesajı evrensel olur ve bütün zamanların muhataplarını kapsamına alır.

2. وَق۪يلَ هٰذَا الَّذ۪ي كُنْتُمْ بِه۪ تَدَّعُونَ “Kendilerine ‘İşte aceleyle istediğiniz (gün) budur!’ denecektir.” Buradaki هٰذَا hâzâ kelimesi Mülk 67/25. âyetteki هٰذَا الْوَعْدُ hâze’l-va‘dü ifadesine gitmektedir Yüce Allah benzerleri Rûm 30/56, Yâsîn 36/63, Sâffât 37/21, Dühân 44/50, Tûr 52/14, Rahmân 55/43 ve Me‘âric 70/44 gibi âyetlerde de geçen bu ifadelerde dünya hayatında mahşeri inkâr edenleri ayıplayacağını dolaylı olarak beyan etmiş olmaktadır. Konuyla ilgili olarak Zâriyât 51/14’te şöyle buyrulmaktadır: “(Onlara) ‘Azabınızı tadın! Acele gelmesini beklediğiniz şey budur işte! (denecektir.)”

Âyette verilmek istenen mesaj, Hz. Peygamber’e ve bütün zamanların müminlerine moral kazandırmak, inkârcılara ise gözdağı verip onları benzer bir sonu yaşayabilecekleri noktasında uyarmaktır. Hz. Peygamber’in ilk muhatapları olan Mekkeliler içerisinde kendisine şiddetli bir şekilde karşı gelen, onunla alay edip müminlere çeşitli eziyetler yapanların bu tavırlarına çok fazla aldırış etmemesi gerektiği bildirilmektedir. Bunun için geçmişten Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Şu‘ayb, Hz. Sâlih, Hz. İbrâhim, Hz. Lût gibi peygamberlerin kavimleri ile Firavun ve nankör İsrailoğulları gibi örnekler verilmekte, Yüce Allah’ın onları helâk ettiği özellikle hatırlatılmaktadır.

Söylenmek istenen şudur: “Ey müminler, siz moralinizi yüksek tutun, sonunda galip geleceksiniz; ey nankörler, siz de kendinize gelin, yoksa öncekiler gibi helâk edilirsiniz.” Aslında insanların gerçekleri inkârı hiç de önemli değildir; bu durumda sadece kendilerine zararları dokunur, inkâr ettikleri varlıklara zarar veremezler.

Yüce Allah’ın inkârı felâketlerin en büyüğüdür; çünkü “Allah’ın inkârı” demek, “O’nu ve buyruklarını kabul etmeyenleri şiddetli bir şekilde cezalandırması” demektir. Bu nedenle, Yüce Allah’ın inkârından, yani insanı reddedişinden sakınmak gerektiği aşikâr bir gerçekliktir; âyetin sonundaki uyarının anlamı bu olsa gerektir.

Yüce Allah benzerleri Hacc 22/44, Sebe’ 34/45 ve Fâtır 35/26’da geçen bu âyetin sonunda “Benim yalanlamam nasıl olmuştu!” buyurarak, mühim olan noktanın Allah’ın karşısında yer almamak olduğunu beyan etmek istemektedir. Asıl O yalanlarsa sonuç perişanlık olacaktır. İnsanların yalanlaması sadece kendi aleyhlerine sonuç vermektedir.

Tarihte yaşanan bu gerçeklerin hatırlatılma sebebi, vahyin indirildiği dönem müşrikleri başta olmak üzere, kıyâmete kadar gelecek inkârcıların dikkati çekilmekte, ilâhî öğretileri yalanlamanın korkunç bir akıbete neden olacağı özellikle hatırlatılmaktadır.

Fussılet 41/31’de de geçen تَدَّعُونَ tedde‘ûne fiili, Yâsîn 36/57’de yedde‘ûne şeklinde kullanılmaktadır. Bazı âlimler bunun ted‘ûne kalıbında “peşine düşmek, acele olmasını istemek” manasına geldiğini benimsemişken,(21) bazıları ise iddi‘â’ kalıbında “bir şeyin yanlışlığını iddia etmek”, “bâtıl olduğunu kabul etmek” ve “reddettiğinin kendisine ulaşamayacağını sanmak” anlamlarına geldiğini beyan etmişlerdir.(22)

Her iki yaklaşımın da aslında bu âyetlerin indirildiği dönem müşrikleri için mümkün olduğunu belirtmeliyiz. Çünkü onlar hem azabı ve kıyamet-âhiret sürecinin gerçekleşeceğini reddediyorlardı; hem de buna inananlarla alay ediyorlardı. İşte kendilerine Mülk 67/25. âyette dile getirilen azapla alay edişlerine karşılık “acele istediğiniz, alay edip durduğunuz, gelmeyeceğini iddia ettiğiniz azap veya kıyamet-mahşer günü budur” denilecektir.

Ayrıca, incelediğimiz bu cümle müşriklerin Enfâl 8/32’de dile getirdikleri “Ey Allah’ım, eğer bu (vahiy, Kur’ân), senin katından gelmiş gerçekse, gökten bize taş yağdır veya elem verici bir azap ver” şeklindeki istedikleri azabın cevabı olarak kabul edilebileceği gibi, bir başka ihtimal olarak bu cümlenin Sâd 38/16’daki acele azap isteğinin cevabı olması da mümkündür. İnkarcıların bu olumsuz ve alaycı tutumlarının dile getirildiği Dühân 44/9’da verilen bilginin cevabı olarak yine Dühân 44/50’de şöyle dile getirilmektedir: “İşte bu, şüphelenip durduğunuz şeydir.”

Her peygamberin ümmetinde olduğu gibi bu son ümmette de kıyamet-âhiret süreciyle ilgili inkâr veya tereddüt içerisinde bulunanlar vardır. İşte bu alaycı ve inkârcı mantığın derin bir yanılgı içerisinde bulunduğu ve bunu mahşer sabahı fark edecekleri, ancak bunun kendilerine hiçbir faydasının olmayacağı bu âyette verilmek istenen asıl mesajdır.

b) Yüce Allah’ın Kudreti ve Bazı Mukayeseler

Yüce Allah, sûrenin 19-22. âyetlerinde ibret almaları için inkârcılara yönelik yeni bir hedef göstermekte, üzerlerinde uçmakta olan kuşlara dikkat çekmekte ve şöyle buyurmaktadır: “Üzerlerinde kanat çırparak uçan kuşları düşünmezler mi? Onları Rahmân’dan başkası (havada) tutamaz. Şüphesiz O, her bir şeyi görendir.”

Ardından, “Yoksa Rahmân’a karşı size yardım edebilecek askerleriniz mi varmış! Kâfirler ancak derin bir yanılgı içindedirler” buyrulmakta, ayrıca şöyle bir de meydan okumaya yer verilmektedir: “Yoksa (Allah size verdiği) rızkını (kesip) tutarsa, size rızık verecek biri mi varmış! Hayır! Onlar azgınlık ve nefrette inatla direnmektedirler.”

Daha sonra, harika bir benzetme yapılarak hak-bâtıl, iyi-kötü vs. mukayesesine şu şekilde değinilmektedir: “Yüzükoyun sürünen mi daha doğru gidebilir, yoksa dosdoğru yolda düzgün bir şekilde yürüyen mi?”

ı. Kuşların Uçması

اَوَلَمْ يَرَوْا اِلَى الطَّيْرِ فَوْقَهُمْ صَآفَّاتٍ وَيَقْبِضْنَ مَا يُمْسِكُهُنَّ اِلَّا الرَّحْمٰنُ اِنَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ بَص۪يرٌ “Üzerlerinde kanat çırparak uçan kuşları düşünmediler mi? Onları Rahmân’dan başkası (havada) tutamaz. Şüphesiz ki O her şeyi görendir.”

Âyetteki اَوَلَمْ يَرَوْا evelem yerav ifadesi “görmediler mi, bakıp düşünmediler mi, hiç mi düşünmediler”; اِلَى الطَّيْرِ ile’t-tayri kelimesi “kuşlara, uçuşan varlıklara yönelik”;فَوْقَهُمْ fevkahum ifadesi “onların kendilerinin üstlerindeki”; صَآفَّاتٍ sâffâtin kelimesi “dizili, saf halinde, kanatları açılmış”; وَيَقْبِضْنَ ve yakbıdne fiili “ve kapatıyorlar, yumuyorlar”; مَا يُمْسِكُهُنَّ mâ yümsikühunne fiili “onları tutmamaktadır”; اِلَّا الرَّحْمٰنُ ille’r-rahmânu kelimesi “merhametli olandan, Allah’tan başkası”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; بِكُلِّ شَيْءٍ bi külli şey’in ifadesi “her şeyi”; بَص۪ير basîrun kelimesi ise “gören(dir), gözetleyen(dir)” demektir.

c) Tevhid: İman ve Teslimiyet

Yüce Allah sûrenin 28-30. âyetlerinde bir tevhid ilanı, teslimiyet bilinci ve ilâhî kudretin eşsiz ve erişilmez yapısını gündeme getirmekte ve şöyle buyurmaktadır: “(Ey Peygamber, inkârcılara) de ki: Hiç düşündünüz mü, Allah, beni ve beraberimdekileri öldürse veya bize merhamet etse (bundan size ne?) Peki, ya kâfirleri elem verici azaptan kurtaracak kimmiş!”

Ardından, benzer bir içerikte bu defa Yüce Allah’ın helak ve merhametiyle, bir anlamda kudretiyle ilgili bir başka konuya şu şekilde yer verilmektedir: “De ki: O, (bize merhamet edecek olan) Rahmân’dır. O’na inandık ve sadece O’na güvendik. Kimin apaçık bir şaşkınlık içinde olduğunu er veya geç anlayacaksınız.”

Sûrenin son âyetinde ise şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Hiç düşündünüz mü, suyunuz çekiliverse (yerin dibine girip batsa), size bir akarsu kim getirebilir ki!”

ı. Allah’ın Mutlak İradesi

قُلْ اَرَاَيْتُمْ اِنْ اَهْلَكَنِيَ اللّٰهُ وَمَنْ مَعِيَ اَوْ رَحِمَنَا فَمَنْ يُج۪يرُ الْكَافِر۪ينَ مِنْ عَذَابٍ اَل۪يمٍ “De ki: Hiç düşündünüz mü? Allah beni ve beraberimdekileri öldürse veya bize merhamet etse (bundan size ne?) Kâfirleri elem verici azaptan kim kurtarabilir!”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اَرَاَيْتُمْ eraeytüm fiili “gördünüz mü, bildiniz mi, anladınız mı, şöyle bir düşünün”; اِنْ اَهْلَكَنِيَ in ehlekeniye ifadesi “eğer beni helak ederse, öldürürse, yok ederse”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَمَنْ مَعِيَ ve men me‘ıye ifadesi “ve benimle birlikte olanları, müminleri de”;اَوْ رَحِمَنَا ev rahımenâ fiili “veya bize merhamet ederse”; فَمَنْ يُج۪يرُ fe men yucîru ifadesi “kim yardım edebilir ki, koruyabilir ki”; الْكَافِر۪ينَ el-kâfirîne kelimesi “o kâfirleri”; مِنْ عَذَابٍ اَل۪يمٍ min ‘azabin elîmin tamlaması ise “elem verici, acıklı, şiddetli azaptan” demektir.

Burada yeniden kâinat kitabının bir başka âyeti gündeme getirilmektedir.

Mülk sûresinin ilk âyetlerinde uzaya, 15. âyette yeryüzüne dikkat çekildikten sonra, şimdi de kuşlar özelinde hayvanlar âleminin incelenmesi istenmektedir. Bu âyetin bir benzeri Nahl 16/79’da yer almaktadır.

1.اَوَلَمْ يَرَوْا اِلَى الطَّيْرِ فَوْقَهُمْ صَآفَّاتٍ وَيَقْبِضْنَ “Üzerlerinde kanat çırparak uçan kuşları düşünmediler mi?” Âyetin ilk cümlesinde başta inkârcılar olmak üzere esasında bütün insanların hayvanlar âlemini incelemeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır.

Baştaki اَوَلَمْ يَرَوْا evelem yerav ifadesi sadece gözle bakmayı değil, gözlem yapmayı, bakıp düşünmeyi, bir anlamda canlılar âleminin bir üyesi olan kuşların havada nasıl uçtuklarını düşünüp incelemeleri gerektiğini muhataplardan istemektedir. Bu istek vahyin ilk muhatapları için bakıp düşünme ve ibret alma, sonrakiler için ise inceleme ve araştırma yapıp Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez sanatı hakkında fikir edinme amacını içermektedir, diyebiliriz.

Üzerimizde uçan kuşlar için kullanılan صَآفَّات sâffât ve يَقْبِضْنَ yakbıdne kelimeleri kuşların uçuş hareketini ifade etmektedir. صَآفَّات sâffât kelimesi “kanatların açık hali”ni, يَقْبِضْنَ yakbıdne fiili ise “kapanmasını ve yumulması” manasını içermektedir.(28) Buradaki sâffât kelimesi Sâffât 37/1’de “melekleri”, Nûr 24/41’de ise “kuşların dizi dizi hallerini” ifade için de kullanılmaktadır. Nahl 16/79’da da benzer bir ifade yer almakta, kuşların göğün boşluğunda uçarken Allah’ın sistemine boyun eğdikleri beyan edilmektedir.

Bu noktada Yazır’ın da belirttiği gibi, Yüce Allah’ın irade ve kudretine dayanarak, emir ve sistemini takip ederek semada uçaklar yapmak,(29) daha ileri teknolojiler üreterek uzay araçları geliştirmek, insanlık arenasındaki medeniyet yarışında ileri düzeyleri tutturmak gerekir. Bu arada amaç Yüce Allah’a karşı gelmek değil, O’nun erişilmez kudreti karşısında eğilmek ve hayatın asıl amacının imtihan olduğunu unutmamak olmalıdır.

Burada Yüce Allah’ın helak veya rahmetiyle ilgili eşsiz ve erişilmez gücü gündeme getirilmektedir.

Müşrikler Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği esasların ilâhî olmadığını, bunları dünya hayatı için kendisinin uydurduğunu düşünüyor ve “helâk olsa da kurtulsak” diyorlardı.(23) Bir başka rivayete göre de, müşrikler Fâtır 35/12 ve Tûr 52/30’da da geçtiği gibi, Hz. Peygamber ve müminler için beddua ediyorlardı. İşte bu ve bir sonraki âyet onların bu zanlarını cevaplamaktadır.(24) Bu âyettekine benzer bir soru cümlesi Zümer 39/38’de de yer almaktadır.

1.قُلْ اَرَاَيْتُمْ اِنْ اَهْلَكَنِيَ اللّٰهُ وَمَنْ مَعِيَ اَوْ رَحِمَنَا “De ki: Hiç düşündünüz mü? Allah beni ve beraberimdekileri öldürse veya bize merhamet etse (bundan size ne?)” Buradaki اَرَاَيْتُمْ eraeytüm fiiline “gördünüz mü, söyleyin bakalım, düşünsenize, hiç düşündünüz mü, ne sanıyorsunuz” gibi anlamlar verilebilir. Bu arada اَهْلَكَ ehleke fiili de dünyevi anlamda azaba veya gazaba uğratılıp “helak edilmek” anlamında değil, tıpkı Mü’min 40/34’te Hz. Yûsuf için heleke kalıbında “sülâsî” olarak kullanıldığı gibi “öldürmek” veya “ölmek” manasına gelmektedir.

a) “Ölüm” ve “yaşatılma” anlamı verdiğimiz ehleke ve rahıme fiillerinin birlikte kullanılması son derece dikkat çekicidir. Kanaatimizce burada şöyle bir mesaj vardır: “Hz. Peygamber eğer tebliğinde başarısız olup Yüce Allah tarafından cezalandırılırsa veya çok başarılı olup ödüllendirilirse bundan kime ne? Kâfirlerin bundan herhangi bir sonuç çıkarmasının anlamı yoktur. Çünkü muhataplar Hz. Peygamber ve müminlerdir; müşriklerin bu noktada herhangi bir pozisyon alması gerekmez.”

Bir sonraki âyette rahmân sıfatının kullanılması, tebliğde başarının sağlanacağını, böylece müminleri hem bu dünyada, hem de mahşerde merhametin kucaklayacağını dolaylı olarak haber vermektedir.

b) “Beni ve beraberimdekileri” ifadesi gereği, Yüce Allah peygamberini inşa ederken, ona ümmetini sahiplenme duygusunu vermiş, kendisine uygulanacak ölüm veya yaşatılma şeklindeki prosedürün ümmeti için de söz konusu olacağını bilmesini sağlamıştır. İşte Tevbe 9/61, 128 ve Ahzâb 33/6’da dile getirilen “Nebî (as)’ın ümmetine düşkünlüğü” bu cümleyle de ispatlanmış olmaktadır.

2. مَا يُمْسِكُهُنَّ اِلَّا الرَّحْمٰنُ“Onları Rahmân’dan başkası (havada) tutamaz.” Bu âyetinin bir benzerinin yer aldığı Nahl 16/79’da الرَّحْمٰن er-rahmân kelimesinin yerinde اللّٰه allâh lafzı kullanılmaktadır. Âyetin bu cümlesinde kuşların havada uçmalarını sağlayan kuvvet ve kudretin sadece Yüce Allah’a ait olduğu beyan edilmektedir.

Buradaki مَا mâ … اِلَّا illâ kalıbı âyete vurgu anlamı katmakta ve bu konuda Yüce Allah’tan başka hiçbir varlığın doğrudan belirleyici olmadığı bildirilmektedir. Âyette başka değil de rahmân sıfatının kullanılması, kuşlara bu özelliği vermesinin Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinin bir sonucu olduğunu açıkça göstermektedir.

Yüce Allah’ın tabiata yerleştirdiği kanunlardan birisi kâinat kitabının âyetlerinden olan “hava” ile ilgilidir. Kuşları havada uçabilecek şekilde yaratan kudret Yüce Allah olduğu gibi, kuşları orada tutma özelliğini havaya veren de O’dur. Öyleyse uçana bakıp uçuranı görmemek, işaret parmağına takılıp gösterdiği yere bakmamak, sanata hayran olup sanatkârı hesaba katmamak, cama veya gözlüğe bakıp camdan veya gözlükten bakmamak gibi bir şeydir.

“Bağ kurmak” anlamına gelen akıl, bağ kurduğu kadar akıldır. Bağ kurmayı becermiyorsa akıl adını almayı da hak etmiyor demektir. İşleyen bir akıl esere bakıp sahibini, sanata bakıp sanatkârı ve fiile bakıp faili keşfedendir.(30)

Kuşlar da tıpkı uçaklar gibi havada uçarken aerodinamik kurallardan faydalanır. Aerodinamik kurallar dört temel kuvvetten oluşur. Bunlar itme, taşıma, sürüklenme ve ağırlık kuvvetleridir. Kuşlar bütün vücutlarını saran hafif, pürüzsüz, sık ve geriye doğru yönlendirilmiş tüylere sahiptir. Ayrıca uzun tüylü kanatları ve yelpaze şeklinde kısa kuyrukları vardır. Bu aerodinamik özellikler sayesinde kuşlar, havanın oluşturduğu sürtünme kuvvetini azaltabilir. Uçuş kaslarını gövdeye bağlayan göğüs kemikleri (Sternum olarak da bilinir) uçamayan omurgalı canlılara göre hayli geniştir. Bu sayede kuşlar kanatlarını güçlü bir şekilde çırparak itme kuvveti oluşturur.

Böylece, helâkin de rahmetin de hepsini içereceği bilgisiyle kendisini donatmıştır. Fâtiha’da yer alan “Sadece sana kulluk ederiz ve sadece senden yardım dileriz” cümlelerindeki “biz” şuurunda olduğu gibi, yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede de “ben” değil, “biz” anlayışı hâkimdir. Böyle temel öğeler, vahyin inşasında sağlam toplum oluşturmak için vazgeçilmez önem arz etmektedir.

c) Bu ifadede tam bir tevhid ve teslimiyet mesajı yer almaktadır. Öldüren de Yüce Allah’tır; yaşatan da. Önemli olan, Allah bilinciyle buluşmak ve O’nun istediği gibi yaşamaktır. Yüce Allah’tan gelen her şey can baş üstüne; lütfu da hoş, kahrı da. Tevbe 9/52’de belirtildiği üzere, Allah’tan gelen iki şeyin her biri “iki güzelin biri”dir. Yeter ki O’ndan gelsin. Mümin için alternatif aramak da yoktur;(25) ilâhî iradeye rıza göstermemek de. İşte vahiy ile inşa edilmek istenen Müslüman şahsiyetinin temel taşlarından birisi budur.

Müslüman, fıtratını yaratıp benliğine yerleştiren ilâhî iradeye tam teslim olmalı ve fıtratıyla tamamen uyumlu olan vahyin ilkeleriyle barışık yaşamalıdır. Çünkü Yüce Allah’ın emrettiği her şey iyidir, kolaydır, yararlıdır ve hayırlıdır; yasakladıkları da kötüdür, zararlıdır ve şerdir, vesselâm.

Yüce Allah Mülk 67/28. âyetin ilk cümlesinde sorduğu soru hakkında cümlenin sonunda gizli bir “bundan size ne?” anlamına gelebilecek bir ifadenin bulunduğu kabul edilebilir.

Ayrıca bir başka bakış açısı olarak da şunu belirtelim: Ayetteki soruyla ilgili olarak Yüce Allah Hz. Peygamber’e iki tür cevap verdirmektedir. Bunlardan “ilki” bu ayettedir; diğeri ise bir sonraki ayettedir. Bu ayetteki cevap yine soru kalıbındadır; ancak alay ve meydan okuma içeriklidir. İşte konuyla ilgili cümle:

Kuşların uçmasını sağlayan diğer bir özellik hafif olmalarıdır. Kuşların kemikleri ince ve boşluklu yapıdadır. Ayrıca uçamayan omurgalı canlılardaki hayli ağır olan çene kemiği ve dişler yerine gagaları vardır. Kuşlar bu özelikleri sayesinde ağırlıklarını azaltabilir. Kuşlar uçarken havanın oluşturduğu sürtünme kuvvetini kanat çırptıklarında oluşan itme kuvvetiyle dengeler. Ağırlık kuvveti ise taşıma kuvvetiyle dengelenir. Taşıma kuvveti havanın kuşların kanatlarının üst tarafından alt tarafına göre daha hızlı geçmesi sonucu oluşan basınç farkıyla ortaya çıkar.(31)

3. اِنَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ بَص۪يرٌ “Şüphesiz O, her bir şeyi görendir.” Âyetin bu son cümlesinde ise Yüce Allah’ın her şeyi gördüğü, bir anlamda her bir şeyi gözetlediği ifade edilmektedir. Yüce Allah’ın, yapılanları hakkıyla gördüğüne dair Kur’ân’da çeşitli bilgiler(32) yer almaktadır. Allah’ın görmesi, O’nun yarattığı kanunları işletmesi ve kanunlarının zarar görmemesi için onları gözetiminde tutması anlamına da gelebilir. Buradan bakınca, Yüce Allah’ın hayata müdahil olması gibi kanunlarını da koruyup gözettiği sonucunu elde edebiliriz.

ıı. Başka Yardımcı Olmaması

اَمَّنْ هٰذَا الَّذ۪ي هُوَ جُنْدٌ لَكُمْ يَنْصُرُكُمْ مِنْ دُونِ الرَّحْمٰنِ اِنِ الْكَافِرُونَ اِلَّا ف۪ي غُرُورٍ “Yoksa Rahmân’a karşı size yardım edebilecek askerleriniz mi var! Kâfirler ancak (derin) bir yanılgı içindedir.”

Âyetteki اَمَّنْ هٰذَا الَّذ۪ي emmen hâzellezî ifadesi “kimmiş o”; هُوَ hüve zamiri “o”; جُنْدٌ cündün kelimesi “asker, ordu”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; يَنْصُرُكُمْ yensuruküm fiili “size yardım edebilecek”; مِنْ دُونِ الرَّحْمٰنِ min dûni’r-rahmâni ifadesi “Rahmân’dan başka, O’na rağmen”; اِنِ الْكَافِرُونَ ini’l-kâfirûne ifadesi “kâfirler, nankörler (şöyle) değillerdir”; اِلَّا ف۪ي غُرُورٍ illâ fî ğurûrin istisnası ise “aldanmadan başka bir şeyde, yanılgıdan başka bir şeyde” demektir.

2. فَمَنْ يُج۪يرُ الْكَافِر۪ينَ مِنْ عَذَابٍ اَل۪يمٍ “(Peki!) Kâfirleri elem verici azaptan kim kurtarabilir!” Bu cümlede hitap “siz” şeklindeki ikinci şahıslardan “onlar” şeklinde üçüncü şahıslara dönüştürülerek bir “iltifat sanatı” yapılmış ve “Elem verici azaptan ‘sizi’ kim kurtarabilir ki!” yerine, “Kâfirleri kim kurtarabilir ki!” denmiştir. Böylece mesajın bütün zamanların inkârcılarını içermesi sağlanmıştır. “Elem verici azap” ifadesinin Kur’ân’da 72 kez(26) geçtiğini belirtmeliyiz.

Âyeti bütüncül olarak okuduğumuzda verilmek istenen mesajı daha net bir şekilde görmekteyiz. Yüce Allah’ın, Hz. Peygamber’den müşriklere şunu söylemesini istediği anlaşılmaktadır:

“Ey kâfirler, haydi sayalım ki Allah beni ve beraberimdekileri öldürdü veya merhamet edip bir süre daha yaşattı, bunların her biri bizim için birdir, bunlar bir tür hayırdır, rahmettir; bundan size ne? Bu iki durumda da sizin ne tür bir kazancınız olabilir ki! Bizim ölümümüzün size bir faydası olmayacağı gibi, yaşatılmamızın da size herhangi bir zararı yoktur. Meselenin bizimle ilgili boyutu budur. Peki, ya sizin durumunuza ne demeli? Sizi o korkunç azaptan kurtarabilecek kimmiş, söyleyin bakalım! Bizim durumumuzu merak edeceğinize, kendi sonunuzu düşünsenize!”

Konuyla ilgili olarak Zümer 39/38’de şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki onlara, ‘Gökleri ve yeri kim yarattı?’ diye sorsan, mutlaka ‘Allah’ derler. De ki: Öyleyse bana söyler misiniz? Allah bana bir zarar vermek isterse, onlar (taptığımız şeyler), O’nun verdiği zararı açıp giderebilir mi? Yahut (Allah), bana bir rahmet dilerse onlar O’nun (bu) rahmetini tutup önleyebilirler mi? De ki: Bana Allah yeter. Güvenenler de sadece ve sadece O’na güvenip dayanırlar.”

Bu konuda hatırlanması gereken âyetlerden birisi Enbiyâ’ 21/42’dir: “De ki: Rahmân’dan sizi gece gündüz kim koruyabilir ki! Buna rağmen onlar Rablerini anmaktan yüz çevirirler.”

Nebî (as) bu âyetin tefsiri bağlamında şöyle buyurmuştur: “Biz Allah’a inanan ve ibadetlerle O’na ulaşmaya çalışanlar olarak, isyan durumunda O’nun azabından güvende değilken, siz O’nu inkâr ederek azabından ve cezasından nasıl olur da güvende olursunuz?”(27) Hz. Peygamber’in âyeti açıklaması bütünüyle mesajı ortaya koymaya yetmekte, sözü de konuyu da bitirmektedir.

Bu ve bir sonraki âyette, öncekilerle bağlantılı olacak şekilde kâinatın idaresini elinde bulunduran Yüce Allah’ın her şeyin sahibi ve yöneticisi olarak “engellenemez ve karşı konulamaz yegâne kudret olduğu” konusu gündeme getirilmektedir.

1.اَمَّنْ هٰذَا الَّذ۪ي هُوَ جُنْدٌ لَكُمْ يَنْصُرُكُمْ مِنْ دُونِ الرَّحْمٰنِ “Yoksa Rahmân’a karşı size yardım edebilecek askerleriniz mi var!” Âyetin bu cümlesinde Yüce Allah, nankör muhataplara meydan okumakta ve O’na karşı hiçbir varlığın herhangi bir şekilde bir karşı çıkış içerisinde bulunamayacağını beyan etmektedir.

Âyetin başındaki اَمَّنْ هٰذَا الَّذ۪ي emmen hâzellezî ifadesine “yoksa kimmiş o”, “yahut biri mi var”, “yoksa kim oluyormuş o” gibi anlamlar verilebilir. Hepsinde anlam aynı noktayı göstermekte, Allah’a karşı herhangi bir mahlûkun O’na rağmen herhangi bir varlık iddiasında bulunamayacağını ifade etmektedir. Bu arada مِنْ دُونِ الرَّحْمٰنِ min dûni’r-rahmân ifadesine de “Allah’tan başka, O’nun peşi sıra, O’na karşı, O’na rağmen, O’nun önünden” gibi anlamlar verilebilir ki, maksat O’nun azabından korunulamayacağını beyandır.(33)

Âyetin başındakiاَمَّنْ emmen ifadesi her ne kadar soru kalıbında olsa da, burada “inkârî soru” söz konusudur(34) ve maksat bunun mümkün olmadığını muhataplara öğretmektir.

Yüce Allah, kendisine rağmen, O’na karşı hiçbir varlığın, hiçbir nesnenin, askerin, ordunun, alet-edevatın vs. varlıkların hiçbir şekilde etkin olamayacağını bildirmektedir. Özellikle burada müşriklerin putlarıyla ilgili “putların onları Allah’a yaklaştıracağı şeklindeki kabulü”(35) reddedilmektedir.

Mallar, ordular, aveneler, akla gelebilecek kim ve ne varsa hepsi bu noktada etkisizdir ve Yüce Allah’a karşı çaresizdir. Bu nedenle Mülk 67/16-17. âyetlerde soruya konu edinilen şeylere ilave olarak, Yüce Allah inkârcı muhataplarının azaba uğratılma konusunda kendisinden güvende olamayacaklarını, O’nu dikkate almayan veya hesaba katmayanlara kendisini güçlü bir şekilde hatırlatacağını ve bu noktada hiçbir varlığın da hiçbir şekilde engel teşkil edemeyeceğini bildirmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki sorunun “ikinci” cevabı ise şimdi yorumlayacağımız âyettedir.

ıı. Allah’a İman ve Tevekkül

قُلْ هُوَ الرَّحْمٰنُ اٰمَنَّا بِه۪ وَعَلَيْهِ تَوَكَّلْنَا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “De ki: O, Rahmân’dır. O’na inandık ve yalnızca O’na güvendik. Kimin apaçık bir şaşkınlık (sapkınlık) içinde olduğunu ileride bileceksiniz.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; هُوَ huve zamiri “O”; الرَّحْمٰنُ er-rahmânu kelimesi “merhametli olandır, Allah’tır”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “biz inandık”; بِه bihî ifadesi “O’na”; وَعَلَيْهِ ve ‘aleyhi ifadesi “ve sadece O’na”; تَوَكَّلْنَا tevekkelnâ fiili “güvendik, dayandık”;فَسَتَعْلَمُونَ fe seta‘lemûne fiili “yakında, ileride bileceksiniz, anlayacaksınız”; مَنْ هُوَ men hüve ifadesi “kimdir o, kimin (şöyle) olduğunu”; ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ fî dalâlin mübînin tamlaması ise “apaçık bir sapkınlıkta, şaşkınlıkta (olanı)” demektir.

Bu âyette hem söz konusu sorunun cevap cümleleri, hem de kâfirlere yönelik bir tehdit ve gözdağı yer almaktadır.

1.قُلْ هُوَ الرَّحْمٰنُ اٰمَنَّا بِه۪ وَعَلَيْهِ تَوَكَّلْنَا “De ki: O, Rahmân’dır. O’na inandık ve yalnızca O’na güvendik.” Âyetin ilk kısmı, sözünü ettiğimiz sorunun ikinci cevabını oluşturan cümlelerdir. Bunlar bir mümin şahsiyeti ve ahlâkı inşa etmenin en temel ve vazgeçilmez ilkeleridir.

a) قُلْ هُوَ الرَّحْمٰنُ “De ki: O, Rahmân’dır.” Mümin şahsiyet şunu içermelidir: “Hayata da ölüme de karar verecek olan kudret Rahmân olan Allah’tır. Bize yönelik kararı her ne olursa olsun, biz O’nun kararını rahmaniyyetinin sonucu görürüz. İster bu hayattan alıp âhirete gönderir; isterse burada daha uzun yaşatır; böylece daha çok hayır yapmamızın vesilelerini bahşeder.”

Yâsîn 36/23’te dile getirildiği üzere, Rahmân’ın bir kişiye azap murat etmesi durumunda, başka varlıkların şefaatinin hiçbir işe yaramayacağı ve onları azaptan çekip çıkartamayacağı beyan edilmektedir. Ayrıca Yâsîn 36/74-75’te geçtiği üzere, mahşerde putlar putperestlerin, putperestler de putların askeri olacak, adeta ordu halinde hepsi cehenneme yuvarlanacaklardır.

2. اِنِ الْكَافِرُونَ اِلَّا ف۪ي غُرُورٍ “Kâfirler ancak (derin) bir yanılgı içindedir.” Âyetin ikinci cümlesi, bu konuda kâfirlerin çeşitli beklentiler içerisinde bulunduğunu, ancak bunun derin ve korkunç bir aldanma olduğunu ortaya koymaktadır. Buradaki اِن in ve اِلَّا illâ kullanımıyla elde edilen “vurgulu” ifade tekniği, kâfirlerin ve nankörlerin feci durumunu ve aldanma noktasındaki kararlılıklarını ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Lokmân 31/33 ile Fâtır 35/5. ayette de geçtiği üzere el-ğarûr kelimesi “çok aldatan varlık” anlamında “şeytan”ı ifade ederken, el-ğurûr ise “çok aldanmak” demektir. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette söz konusu kelimenin başında eliflâm takısının bulunmaması nedeniyle, mesajın “derin, tarif edilemez bir aldanış, bir yanılgı” olduğunu söyleyebiliriz.

ııı. Allah’tan Başka Rızık Kaynağı Olmaması

اَمَّنْ هٰذَا الَّذ۪ي يَرْزُقُكُمْ اِنْ اَمْسَكَ رِزْقَهُ بَلْ لَجُّوا ف۪ي عُتُوٍّ وَنُفُورٍ “Yoksa (Allah size verdiği) rızkını tutarsa (keserse), size rızık verecek biri mi varmış! Hayır! Onlar, azgınlık ve nefrette inatla direnmektedir.”

Âyetteki اَمَّنْ هٰذَا الَّذ۪ي emmen hâzellezî ifadesi “kimmiş o”; يَرْزُقُكُمْ yarzükuküm fiili “size rızık verebilir ki”; اِنْ اَمْسَكَ in emseke fiili “eğer tutarsa, keserse”; رِزْقَهُ rizkahû tamlaması “O’nun (verdiği) rızkını”; بَلْ bel edatı “bilakis”; لَجُّوا leccû fiili “ısrar ettiler, direndiler, debelendiler ve inat ettiler”; ف۪ي عُتُوٍّ fî ‘utüvvin kelimesi “azgınlık içinde”; وَنُفُورٍ ve nüfûrin sözcüğü ise “ve bir nefrette” demektir.

Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’in helâk edilmesine yönelik bedduaları Rahmân olan Yüce Allah tarafından elbette reddedilecektir. Bu nedenle dolaylı olarak kendilerine şu mesajın verilmek istendiğini söyleyebiliriz:

“Ey Mekkeli müşrikler, elem verici bir azaptan kurtarabilecek yegâne kudret Rahmân olan Allah’tır. Gelin, siz de O’na iman edin ve güvenin! Bağışlanma dileğinde bulunup Rahmân olan Allah’a tevbe edin! O’nun merhamet kapısı tevbe etmek isteyenler için sonuna kadar açıktır. Unutmayın ki, Rahmân olan Allah, kendisine açılan ellere ve O’na yönelen gönüllere “niye bana geldiniz?” demeyecek, “niye bana gelmediniz?” sorusunu yöneltecektir.”

b)اٰمَنَّا بِه۪ “O’na iman ettik.” Rahmân olan Yüce Allah’a, özellikle de O’nun merhamet sahibi olduğuna inanmak gerekir. Hz. Peygamber ve beraberindeki müminlerin ikinci ilanı “Rahmân olan Allah’a iman”la ilgilidir.

Kurtuluşun en temel ilkesi Yüce Allah’a imandır; bu değerden yoksun olanlar kurtuluş yüzü göremeyeceklerdir. İman, inanılması gereken değerlere inanmak, onlara güvenmek, kendini güvende hissetmek ve çevresine güven vermektir. İmanın ahlâki sonucu olan “güvenmek” anlamı âyetin üçüncü cümlesiyle de desteklenmektedir.

c)وَعَلَيْهِ تَوَكَّلْنَا “Sadece O’na güvendik.” Rahmân olan Allah’a güvenmek gerekir. İman etmek, beraberinde güven varsa imandır. Güvene dönüşmeyen inanç iman değildir. Onun için burada “iman etmek” ve “güvenmek” kavramları peş peşe getirilmiştir. Bu arada bu cümledeki devrik yapı, güvenilecek yegâne makamın Yüce Allah olduğunu, başka yerlerde güven aramamak gerektiğini, çünkü onların güven kaynağı olamayacaklarını beyan etmek istemektedir.

Burada Yüce Allah bütün imkânları kendisinin var ettiğini, bu çerçevede insanların hayatlarını devam ettirebilmeleri için gerekli bütün şartları kendisinin hazırladığını belirterek, bu imkânları kısması veya kesmesi halinde hiç kimsenin bu noktada alternatif sunamayacağını beyan etmektedir.

1.اَمَّنْ هٰذَا الَّذ۪ي يَرْزُقُكُمْ اِنْ اَمْسَكَ رِزْقَهُ “Yoksa (Allah size verdiği) rızkını tutarsa (keserse), size rızık verecek biri mi varmış!” Enbiyâ’ 21/42’de belirtildiği üzere, hiç kimsenin hiçbir konuda Yüce Allah’ı engelleyebilecek ilâhları yoktur. Fâtır 35/3’te de geçtiği gibi, “gökte ve yerde Allah’tan başka rızık verebilecek başka bir yaratıcı kesinlikle yoktur.”

Bütün bu âyetlerde aynı mesaj yer almaktadır. Mülk sûresinin son âyetinde ise bu konu “su” örnekliğinde gündeme getirilmekte ve Yüce Allah’tan başka hiçbir varlığın bu noktada etkin ve belirleyici olamayacağı dile getirilmektedir.

2. بَلْ لَجُّوا ف۪ي عُتُوٍّ وَنُفُورٍ “Hayır! Onlar, azgınlık ve nefrette inatla direnmektedir.” Buradaki بَلْ bel edatı “bilakis, aksine, hayır” gibi anlamlar vermektedir.

Âyetteki لَجُّوا leccû fiili Mü’minûn 23/75’te de geçtiği üzere “debelenmekte ısrar etmek, devam etmek, inatla direnmek” anlamını vermektedir.(36) Buradaki عُتُوٍّ ‘utüvv kelimesi Furkân 25/21’de de olduğu gibi “haddini aşmak, azgınlık, kasılmak, kibir”, Kur’ân’da 5 kez(37) geçen نُفُور nüfûr sözcüğü ise “derin bir nefret içerisinde olmak, imandan köşe bucak kaçmak” anlamını vermektedir.(38) Âyetteki bu üç kelime ve başlarındaki بَلْ bel edatı kâfirlerin Mülk 67/15. âyetten itibaren ele alınan konularda olumsuz, kararlı, inatçı ve ısrarcı bir tutum içerisinde bulunduklarını ortaya koymaktadır.

“İman ve güven” ilişkisi hakkında Bakara 27/3’te detaylı bilgi verdiğimiz için bu kadarlık hatırlatmayla yetinelim.

Furkân 25/58 gibi çeşitli âyetlerde de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da tevekkül ile ilgili 40 âyet vardır.(28) Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumluluklarının gereğini yerine getirdikten sonra sonuçta Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında tesis etmeleridir. Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir;(29) çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(30) her şeye vekîl olan O’dur;(31) O en güzel vekildir.(32)

Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümlede bir tebliğ metodu öğretmekte, muhataplar bilgilendirilirken tebliğcinin kendi üzerinden mesaj vermesinin de bir yol olduğunu beyan etmektedir. Mekkeli müşrikler başta olmak üzere, bütün zamanların inkârcılarına “bir Allah bilinci” vermenin değişik bir anlatımı bu şekilde gerçekleştirilmiş olmaktadır.

O, Rahmân’dır, O’na inanmak ve güvenmek gerekir; kurtuluşun yolu budur, diğer yollar çıkmaz sokaklardır. İnkârcılar sonuçta eğer O’na inanır ve güvenirse elbette onlar için de merhamet sıfatını işletecektir. Âyetlerde özellikle bu sıfatın zikredilme sebebi bu olsa gerektir.

2. فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “Kimin apaçık bir şaşkınlık (sapkınlık) içinde olduğunu ileride bileceksiniz.” Âyetin bu son cümlesi Mekke müşriklerinin derin ve apaçık bir şaşkınlık ve sapkınlık içerisinde olduğunu ortaya koymaktadır. Tebliğ yaparken bazen kendi kabullerinizi söylemekle yetinirsiniz; bazen de muhatabın durumunu kendisine söylersiniz ki nerede yanlış yaptığını anlayabilsin, durumunu muhakeme etmeye başlasın, değerlendirmelerde bulunsun.

ıv. Hak-Bâtıl Karşılaştırması

اَفَمَنْ يَمْش۪ي مُكِبًّا عَلٰى وَجْهِه۪ٓ اَهْدٰىٓ اَمَّنْ يَمْش۪ي سَوِيًّا عَلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Yüzüstü sürünen mi daha doğru gidebilir yoksa doğru yolda düzgün bir şekilde yürüyen mi?”

Âyetteki اَفَمَنْ يَمْش۪ي efemen yemşî ifadesi “yürüyen mi, sürünen mi”;مُكِبًّا mükibben kelimesi “kapanarak, kapaklanarak”; عَلٰى وَجْهِه۪ٓ ‘alâ vechihî sözcüğü “onun kendi yüzüstünde”; اَهْدٰى ehdâ kelimesi “daha doğru, istikametli olur”; اَمَّنْ يَمْش۪ي emmen yemşi ifadesi “yoksa yürüyen mi”; سَوِيًّا seviyyen sözcüğü “düzgün, düz bir yürüyüş halinde”; عَلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ ‘alâ sırâtın müstakîmin tamlaması ise “dosdoğru yol üzerinde” demektir.

Burada hidayet ve dalalet konusunda bir karşılaştırma yapılmakta ve kimlerin istikamet sahibi olduğuyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Bu âyette, sûrenin başından beri anlatılan hak-bâtıl, iyi-kötü, mümin-kâfir, cennetlik-cehennemlik vs. kişiler son derece çarpıcı bir benzetme ile mukayese edilmekte ve insanların hangi yolu takip etmesi gerektiği kendilerine öğretilmektedir.

Bazı âlimler bu âyetin Ebû Cehil hakkında indirildiğini beyan ederken, diğer bir kısmı ise mesajın genel olarak bütün kâfirleri içerdiği kanaatindedir.(39) Hatta Kelbî’den gelen bir rivayete göre, yüzüstü yere kapaklanan kişi Ebû Cehil, dosdoğru yolda yürüyen ise Hz. Peygamber veya Hz. Hamza’dır.(40) Bu rivayetler de elbette doğru olabilir; ancak, bizim tercihimiz mesajın bu kişileri de içerecek şekilde genel ve evrensel olduğu yönündedir.

1. اَفَمَنْ يَمْش۪ي مُكِبًّا عَلٰى وَجْهِه۪ٓ اَهْدٰىٓ “Yüzüstü sürünen mi daha doğru gidebilir?” Burada sözü edilen “Yüzüstü yere kapaklanarak yürümek” ifadesi, aslında “hiç yürüyememek” demektir. “Ağır aksak yürümek”, “inişli çıkışlı bir yolda her an yüzüstü düşebilecek şekilde yürümek”, “zor bela yürümek” veya “yolunu bulamadan yürümek”(41) şeklindeki yorumların gerçeği yansıtmadığı kanaatindeyiz.

Mekke müşrikleri inkârda o kadar ısrarcı ve kararlı idiler ki, artık onlara takip ettikleri yolun yol olmadığını açıkça söylemek gerekiyordu. İşte Yüce Allah, Hz. Peygamber’den bunu onlara söylemesini istemiştir.

Hz. Peygamber’in ve beraberindeki müminlerin düşük, basit, şaşkın ve sapkın insanlar(33) olduğunu iddia eden bu müşriklere, asıl şaşkınlık içinde bulunanların kendileri olduğunu hatırlatmak gerektiği için âyette bu cümleye yer verilmiştir. Eğer bu iddialarından ve suçlamalarından vazgeçmezlerse, apaçık bir şaşkınlık içinde olduklarını er veya geç anlayacakları tehdit ve gözdağı üslubuyla kendilerine haber verilmektedir.

ııı. “Su”yun Kaynağı

قُلْ اَرَاَيْتُمْ اِنْ اَصْبَحَ مَآؤُ۬كُمْ غَوْرًا فَمَنْ يَاْت۪يكُمْ بِمَآءٍ مَع۪ينٍ “De ki: Hiç düşündünüz mü? Suyunuz çekilse size bir su kaynağı kim getirebilir ki!”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اَرَاَيْتُمْ eraeytüm fiili “gördünüz mü, bildiniz mi, anladınız mı, düşünün”; اِنْ اَصْبَحَ in asbeha fiili “eğer dönüşürse”; مَآؤُ۬كُمْ mâüküm ifadesi “sizin suyunuz”; غَوْرًا ğavran kelimesi “yerin dibine, mağaraya (çekilirse)”; فَمَنْ يَاْت۪يكُمْ fe men ye’tîküm ifadesi (bâ edatıyla) “size kim getirebilir ki”; بِمَآءٍ مَع۪ينٍ bi mâin ma‘înin tamlaması ise “tertemiz kaynaklık suyu, göze suyunu, akarsuyu, menbaı” demektir.

Burada müşriklerin beklentilerinin ne kadar boş olduğu, suyun yaratılması örnekliğinde gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, Mülk sûresinin 21. âyetinde dile getirdiği “rızkı kesmesi halinde insanları hiç kimsenin rızıklandırmayacağı” bilgisini bu defa su örnekliğinde sormaktadır. Suya ayrıca yer verilmesinin muhtemel sebebi, suyun insan hayatındaki önemi olabilir.

Çünkü burada sözü edilen tip, inkârcı insanı temsil etmektedir. İnkârcılık hiçbir şekilde hakikate ulaşamamaktır. Yere bakarak yürüyenler geç de olsa hedefe ulaşabilirler. Oysa burada verilmek istenen mesaj, bu tipin yolda yürüyemeyeceği ve bulunduğu durumda hedefe kesinlikle ulaşamayacağıdır.

Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen مُكِبًّاmükibben kelimesinin “kapanmak, kapaklanmak, önünü, sağını ve solunu görememek” manalarına gelmesi bu sonuçları elde etmemize vesile olmaktadır. Kur’ân’da yedi kez(42) zikredilen اَهْدٰى ehdâ kelimesi “daha doğru yol, en doğru hidayet” gibi anlamlar içermektedir.

Âyette bâtılı veya küfrü temsil eden bir anlayışın sahiplerinin yolsuz olduğu hatırlatılmakta ve takip ettikleri yolun yol olmadığı, gidişlerinin de gidiş olmadığı bildirilmektedir. Ne yol yoldur, ne de gidiş gidiştir. Çünkü bu kişiler yere kapaklandıkları için bir adım ötesini dahi görememekte, dahası aslında bulundukları yerin yol olup olmadığını bile kestirememektedirler. Yüzüstü yere kapaklananlar ileriyi göremeyecekleri için onların hareketine “yürümek” değil, “sürünmek” denmelidir. Bu nedenle tercümeyi böyle tercih ettik.

2. اَمَّنْ يَمْش۪ي سَوِيًّا عَلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Yoksa doğru yolda düzgün bir şekilde yürüyen mi?” Âyette mukayeseye konu olan diğer insan tipi ise, mümini ve istikameti isabetli olan kişiyi, bir anlamda hakkı, hakikati ve doğruyu temsil etmektedir.

a) Bunlar “dosdoğru bir yolda düzgün bir şekilde yürüyen kişiler” olarak tanıtılmaktadır. Söz konusu insanların hem yolu yoldur ve düzgündür; hem de yürüyüşleri. Öncekinin aksine, yolda da yürüyüşünde de yürüyende de arıza yoktur.

Bu tür mukayese içerikli kullanımların Kur’ân’da çeşitli örnekler vardır.(43) Ayrıca bu tür mukayeselerde karşı tarafın açıkça zikredildiği örnekler de vardır. Üç örnek hatırlatmakla yetinelim:

Ra‘d 13/19: “Rabbinden sana indirilenin hak olduğunu bilen kimse, (inkâr eden) kör kimse gibi olur mu? (Fakat bunu) ancak akıl sahipleri anlar.”

Yağmurun Yüce Allah’ın kontrolünde belli bir ölçüye göre indirildiği ve dilemesi halinde bunu giderebileceğiyle ilgili olarak Mü’minûn 23/18’de şöyle buyrulmaktadır: “Gökten uygun bir ölçüde yağmur indirip onu arzda durdurmaktayız. Bizim onu gidermeye de elbet gücümüz yeter.”

Mekkelilerin suyu biri Zemzem, diğeri de Meymûn adındaki iki kuyudan elde edilirdi.(34) Yüce Allah, Hz. Peygamber’in Mekkeli müşriklere “Eğer su yere batıp gitse onu kim getirebilir ki!” sorusunu sormasını emretmektedir. Burada söylenmek istenen şudur: Yüce Allah’ın dışında hiçbir varlık hiçbir şeyi yoktan var edemez; O’na rağmen herhangi bir şey meydana getirilemez.

Mülk sûresinin başından beri, ancak özellikle de 23. âyetten itibaren söylenmek istenen şu olsa gerektir:

Yüce Allah vardır ve mesele yoktur. Yüce Allah’ı ve kudretini kabul etmeyenler akıbetlerini düşünsünler. Din insanlara Allah bilinci ile yaşamayı öğretir. Öyleyse bütün insanlar ve elbette Müslümanlar -hâşâ- Yüce Allah yokmuş gibi davranmamalıdırlar.

Yüce Allah’ın hayata müdahil olduğunu ve insanların davranışlarını da akıllarından geçirdiklerini de kaydettirdiğini unutmadan derin bir bilinç ve duyarlı bir hayat yaşayanlar Allah’ın izniyle hem dünyayı dâr-ı selâma dönüştürürler; hem de mahşerde cennet yurdunun sakinleri arasına katılırlar.

Sûrenin ilk âyet grubunu incelerken naklettiğimiz rivayetlere ilave olarak, Rasûlüllah (as) bu sûreyle ilgili şöyle buyurmuştur:

“Her kim Mülk sûresini kıraat ederse, Kadir Gecesi hayat bulmuş gibi olur.”(35)

Secde 32/19: “Öyle ya, mümin olan, yoldan çıkmış kimse gibi midir? Bunlar elbette bir olamazlar.”

Muhammed 47/14: “Rabbinden apaçık bir delil üzerinde bulunan kimse, kötü işi kendisine güzel görünen ve heveslerine uyan kimse gibi olur mu?”

Bu ve benzer örneklerden hareket ederek yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bir mukayeseye yer verildiğini ve olumsuz insan tipinin zikredilmediğini rahatlıkla ifade edebiliriz.

b) Peki, “yere kapaklanarak yürüyemeyen kişi ile dosdoğru bir yolda düzgün olarak yürüyenin mukayesesi” ne anlama gelmektedir? Bizce burada iki cevap verilebilir:

ı. Şirk, küfür ve nankörlük yolu, kişiyi hiçbir şekilde hedefine ulaştıramaz; çünkü bunu tercih edenler yola bile çıkmış değillerdir. Esasında bu anlama göre kâfirlerle ince bir alay söz konusudur. “Yola çıkmayıp yürüyemeyen kişi”ye, “sen mi daha doğru yoldasın, yoksa doğru yolda düzgün bir şekilde yürüyen mi” sorusunu sormak onunla alay etmekten başka bir şey değildir.

ıı. Ağır aksak gidilen yolun yolcusu eninde sonunda yüzüstü yere kapaklanacak ve artık hiçbir şekilde yürüyemeyecektir. Bu izah, âyetteki maksadı Katâde’nin de dediği gibi, mahşerle ilişkilendirmenin yolunu da açabilir.(44) Buna göre, şirk ve küfür üzere yaşanan bir hayat dünyada sıkıntılara gebe olduğu gibi mahşerde de derin bir hüsranın nedeni olacaktır. Orada kaldırıp bakacak yüzü de, yüzünü kendisine çevirecek bir dostu da olmayacaktır. Hakkı takibin sonu selamet, bâtılı takibin sonu ise felâkettir.

c) Şüphe yok ki Kur’ân’da her âyetin güne dair doğrudan veya dolaylı bir mesajı vardır. Âyetleri bu açıdan anlamaya çalışmak ve içerdiği evrensel mesajla insanlığı buluşturmak çok önemlidir. Bu çerçevede yorumunu yapmakta olduğumuz Mülk 67/22. âyetin de güncel hayata dair sonuçları bağlamında çeşitli çıkarımlar yapılabilir. Bu çerçevede son derece önemli ve faydalı gördüğümüz bir değerlendirmeyi özellikle hatırlatarak konuyu toparlamak istiyoruz:

Bir başka rivayette ise şöyle buyurduğu nakledilmektedir: “Kur’ân’da 30 âyetlik bir sûre vardır ki arkadaşının bağışlanmasına kadar ona şefaat eder (onunla birlikte olur).”(36)

Bu ve benzer sûreleri kıraat edenler, yani onların anlamını akledip düşünenler ve oradaki ilkeleri hayatlarının vazgeçilmezi yapanlar için elbette bu müjdeler söz konusudur.

“Aklını kullanıp azgınlıktan, inkârdan, inattan, uyarıya aldırış etmemekten ve aldanmaktan kendini kurtaramayanları Yüce Allah bu âyette sürüngenlere benzetmektedir. Aklını kullanmayan fert ve toplumlar, medeniyetin, gelişmenin ve ilerlemenin yolunda sürüngenler gibi yol alırlar.”

“Onlar çok yavaş yol aldıkları gibi, nereye niçin gittiklerini de bilmezler. Sadece debelenip dururlar. Aklın manalarından biri de ufuktan ufuklara koşmaktır; yolu uzatmadan ve virajlı yollara girmeden, kısa yoldan hedefine doğru süratle hareket etme gücüdür. Bu gücü kullanmayanlar Yüce Allah’a giden yolda sürüngenler gibi yol alabilirler.”

“İşte Yüce Allah insanlara soruyor, medeniyet yolunda yüzüstü kapanıp sürüngenler gibi yürümek mi daha iyi, yoksa dimdik ayakta doğru yolda yürümek mi daha başarılıdır? Bir bakıma “yüzüstü çok süründün, ayağa kalk insanlık” seslenmesi yapılmaktadır. Demek ki, biyolojik olarak ayakta olmak yeterli değil, asıl aklı kullanmak ve düşünmek ayakta yürümektir. Aklını kullanmak sürüngenlikten kurtulmaktır.”

“Yüzüstü sürünmenin başka bir anlamı daha vardır: Bu şekilde sürünen kişi veya toplumlar sadece yeri görürler, onların ufku yoktur, uzağı göremezler. Aklını kullanamayan insanlar dar kafalı olduklarından uzağı göremezler, ufuksuzdurlar, gelecek için projeler üretemez, kısa vadeli projeler peşinde koşarlar, basit ve küçük şeylerde tatmin olmaya çalışırlar.”

“Aslında Mülk 19’da geçen ‘kanadını açıp kapayan kuşlar’ gibi aklını dünya meselelerine süzen, ufuktan ufuklara uçan beyni oluşturmak gerekiyor. Din eğitiminin amacı bu olsa gerek.”(45)

Dipnotlar

• 1 - İsrâ’ 17/36; Nahl 16/78; Mü’minûn 23/78; Secde 32/9; Ahkâf 46/26.
  • İsrâ 17/36 Nahl 16/78 Mü'minûn 23/78 Secde 32/9 Ahkâf 46/26
• 1 - Taberî, age., XXIX, 6. 2 - Bakara 2/22; Tâhâ 20/53; Zuhruf 43/10; Zâriyât 51/48; Nebe’ 78/6.
  • Bakara 2/22 Tâhâ 20/53 Zuhruf 43/10 Zâriyât 51/48 Nebe' 78/6
• 2 - En‘âm 6/110, 113; İbrahim 14/37, 43; Nahl 16/78; Mü’minûn 23/78; Secde 32/9; Ahkâf 46/26; Mülk 67/23; Hümeze 104/7. 3 - Hûd 11/120; İsrâ’ 17/36; Furkân 25/32; Kasas 28/10; Necm 53/11. 4 - İsrâ’ 17/36; Nahl 16/78; Mü’minûn 23/78; Secde 32/9; Ahkâf 46/26; Mülk 67/23.
  • En‘âm 6/110 En‘âm 6/113 İbrâhîm 14/37 İbrâhîm 14/43 Nahl 16/78 Mü'minûn 23/78 Secde 32/9 Ahkâf 46/26 Mülk 67/23 Hümeze 104/7 Hûd 11/120 İsrâ 17/36 Furkân 25/32 Kasas 28/10 Necm 53/11 İsrâ 17/36 Nahl 16/78 Mü'minûn 23/78 Secde 32/9 Ahkâf 46/26 Mülk 67/23
• 3 - Ra‘d 13/2; İbrahim 14/32; Nahl 16/12, 14; Enbiyâ’ 21/79; Hacc 22/36, 37, 65; ‘Ankebût 29/61; Lokmân 31/20, 29; Fâtır 35/13; Yâsîn 36/72; Sâd 38/18, 36; Zümer 39/5; Zuhruf 43/13; Câsiye 45/12, 13. 4 - Ferrâ, age., III, 171. 5 - Semerkandî, age., III, 476; Taberî, age., XXIX, 6; Zemahşerî, age., IV, 568; Râzî, age., XXX, 69. 6 - Zemahşerî, age., IV, 568.
  • Ra‘d 13/2 İbrâhîm 14/32 Nahl 16/12 Nahl 16/14 Enbiyâ 21/79 Hacc 22/36 Hacc 22/37 Hacc 22/65 ‘Ankebût 29/61 Lokmân 31/20 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Yâsîn 36/72 Sâd 38/18 Sâd 38/36 Zümer 39/5 Zuhruf 43/13 Câsiye 45/12 Câsiye 45/13
• 7 - Cum‘a 62/10.
  • Cum‘a 62/10
• 5 - İslâmoğlu, age., s. 1302’de 3. not. 6 - Bakara 2/88; A‘râf 7/3, 10; Mü’minûn 23/78; Neml 27/62; Secde 32/9; Ğâfir 40/58; Hâkka 69/41, 42.
  • Bakara 2/88 A‘râf 7/3 A‘râf 7/10 Mü'minûn 23/78 Neml 27/62 Secde 32/9 Mü'min 40/58 Hâkka 69/41 Hâkka 69/42
• 7 - En‘âm 6/136; A‘râf 7/179; Nahl 16/13; Mü’minûn 23/79; Şûrâ 42/11; Mülk 67/24. 8 - Râzî, age., XXX, 74; Yazır, age., VIII, 245.
  • En‘âm 6/136 A‘râf 7/179 Nahl 16/13 Mü'minûn 23/79 Şûrâ 42/11 Mülk 67/24
• 9 - Mâide 5/54; İbrahîm 14/19-20; Fâtır 35/16-17. 10 - Bakara 2/203; Âl-i İmrân 3/12, 158; Nisâ’ 4/172; Mâide 5/96; En‘âm 6/22, 38, 51, 72, 128; Enfâl 8/24, 36; Yûnus 10/28, 45; Hıcr 15/25; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/47; Meryem 19/68, 85; Tâhâ 20/102; Mü’minûn 23/79; Furkân 25/17, 34; Neml 27/83; Sebe’ 34/40; Sâffât 37/22; Fussılet 41/19; Ahkâf 46/6; Kâf 50/44; Mücâdile 58/9; Mülk 67/24.
  • Mâide 5/54 İbrâhîm 14/20 Fâtır 35/17 Bakara 2/203 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/158 Nisâ 4/172 Mâide 5/96 En‘âm 6/22 En‘âm 6/38 En‘âm 6/51 En‘âm 6/72 En‘âm 6/128 Enfâl 8/24 Enfâl 8/36 Yûnus 10/28 Yûnus 10/45 Hicr 15/25 İsrâ 17/97 Kehf 18/47 Meryem 19/68 Meryem 19/85 Tâhâ 20/102 Mü'minûn 23/79 Furkân 25/17 Furkân 25/34 Neml 27/83 Sebe' 34/40 Sâffât 37/22 Fussilet 41/19 Ahkâf 46/6 Kâf 50/44 Mücâdele 58/9 Mülk 67/24
• 11 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 8 - Nahl 16/45; İsrâ’ 17/68; Kasas 28/81, 82; ‘Ankebût 29/40; Sebe’ 34/9; Mülk 67/16. 9 - Semerkandî, age., II, 648; Taberî, age., XX, 116.
  • Nahl 16/45 İsrâ 17/68 Kasas 28/81 Kasas 28/82 ‘Ankebût 29/40 Sebe' 34/9 Mülk 67/16
• 12 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 11; Kurtubî, age., XVIII, 143.
• 10 - Kurtubî, age., XVIII, 141. 11 - Bu konuda benzer bir âyet için bk. ‘Ankebût 29/34. 12 - Semerkandî, age., III, 476.
  • ‘Ankebût 29/34
• 13 - Râzî, age., XXX, 70. Benzer görüşler için ayrıca bk: Zemahşerî, age., IV, 568. 14 - Taberî, age., XXIX, 7. 15 - En‘âm 6/12.
  • En‘âm 6/12
• 16 - Zuhruf 43/84. 17 - En‘âm 6/3. 18 - Kurtubî, age., XVIII, 141. 19 - En‘âm 6/65; İsrâ’ 17/92; Zâriyât 51/22; Tûr 52/44.
  • Zuhruf 43/84 En‘âm 6/3 En‘âm 6/65 İsrâ 17/92 Zâriyât 51/22 Tûr 52/44
• 20 - Bakara 2/186. 21 - Kâf 50/16. 22 - Vâkı‘a 56/85. 23 - Enfâl 8/24. 24 - Mücâdele 58/7. 25 - Hadîd 57/4.
  • Bakara 2/186 Kâf 50/16 Vâkı‘a 56/85 Enfâl 8/24 Mücâdele 58/7 Hadîd 57/4
• 13 - A‘râf 7/184; Hıcr 15/89; Hacc 22/49; ‘Ankebût 29/50; Sâd 38/70; Ahkâf 46/9; Zâriyât 51/50, 51; Mülk 67/26. 14 - Hûd 11/25; Şu‘arâ’ 26/115; Nûh 71/2.
  • A‘râf 7/184 Hicr 15/89 Hacc 22/49 ‘Ankebût 29/50 Sâd 38/70 Ahkâf 46/9 Zâriyât 51/50 Zâriyât 51/51 Mülk 67/26 Hûd 11/25 Şu‘arâ 26/115 Nûh 71/2
• 15 - Buhârî, Rikâk, 39; Müslim, Cum‘a, 43.
• 16 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 11.
• 26 - Kalem 68/16; ‘Alak 96/18.
  • Kalem 68/16 ‘Alak 96/18
• 27 - Hacc 22/44; Sebe’ 34/45; Fâtır 35/26; Mülk 67/18.
  • Hacc 22/44 Sebe' 34/45 Fâtır 35/26 Mülk 67/18
• 17 - Nahl 16/28, 32; Vâkı‘a 56/88-94. 18 - En‘âm 6/93; Enfâl 8/50; Muhammed 47/27. 19 - Râzî, age., XXX, 75. 20 - Kurtubî, age., XVIII, 143.
  • Nahl 16/28 Nahl 16/32 Vâkı‘a 56/94 En‘âm 6/93 Enfâl 8/50 Muhammed 47/27
• 21 - Ferrâ, age., III, 173. 22 - Semerkandî, age., III, 479; Râzî, age., XXX, 75.
• 28 - Râzî, age., XXX, 71. 29 - Yazır, age., VIII, 242.
• 23 - Zemahşerî, age., IV, 570; Kurtubî, age., XVIII, 144; Yazır, age., VIII, 247. 24 - Rivayet için bk: Râzî, age., XXX, 76.
• 30 - İslâmoğlu, age., s. 513’te 10. not.
• 25 - Ahzâb 33/36.
  • Ahzâb 33/36
• 31 - Bu konuda ayrıca bkz. https://askabiologist.asu.edu/how-do-birds-fly ve https://www.sciencelearn.org.nz/resources/303-how-birds-fly) 32 - Bakara 2/96, 110, 233, 237, 265; Âl-i İmrân 3/15, 20, 156, 163; Nisâ’ 4/58, 134; Mâide 5/71; Enfâl 8/39, 72; Hûd 11/112; İsrâ’ 17/1, 17, 30, 96; Tâhâ 20/35; Hacc 22/61, 75; Furkân 25/20; Lokmân 31/28; Ahzâb 33/9; Sebe’ 34/11; Fâtır 35/31, 45; Mü’min 40/20, 44, 56, Fussılet 41/40; Şûrâ 42/11, 27; Feth 48/24; Hucürât 49/18; Hadîd 57/4; Mücâdile 58/1; Mümtehıne 60/3; Teğâbun 64/2; Mülk 67/19; İnşikâk 58/15.
  • Bakara 2/96 Bakara 2/110 Bakara 2/233 Bakara 2/237 Bakara 2/265 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/20 Âl-i İmrân 3/156 Âl-i İmrân 3/163 Nisâ 4/58 Nisâ 4/134 Mâide 5/71 Enfâl 8/39 Enfâl 8/72 Hûd 11/112 İsrâ 17/1 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Tâhâ 20/35 Hacc 22/61 Hacc 22/75 Furkân 25/20 Lokmân 31/28 Ahzâb 33/9 Sebe' 34/11 Fâtır 35/31 Fâtır 35/45 Bakara 2/96 Âl-i İmrân 3/15 Nisâ 4/58 Şûrâ 42/11 Şûrâ 42/27 Fetih 48/24 Hucurât 49/18 Hadîd 57/4 Mücâdele 58/1 Mümtehine 60/3 Teğâbun 64/2 Mülk 67/19 Mücâdele 58/15
• 26 - Bakara 2/10, 104, 174, 178; Âl-i İmrân 3/21, 77, 91, 177, 188; Nisâ’ 4/18, 138, 161, 173; Mâide 5/36, 73, 94; En‘âm 6/70; A‘râf 7/73; Enfâl 8/32; Tevbe 9/3, 34, 39, 61, 74, 79, 90; Yûnus 10/4, 88, 97; Hûd 11/26, 48, 102; Yûsuf 12/25; İbrâhim 14/22; Hıcr 15/50; Nahl 16/63, 104, 117; İsrâ’ 17/10; Hacc 22/25; Nûr 24/19, 63; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/201; ‘Ankebût 29/23; Lokmân 31/7; Ahzâb 33/8; Sebe’ 34/5; Yâsîn 36/18; Sâffât 37/38; Fussılet 41/43; Şûrâ 42/21, 42; Zuhruf 43/65; Dühân 44/11; Câsiye 45/8, 11; Ahkâf 46/24, 31; Feth 48/16, 17, 25; Zâriyât 51/37; Mücâdile 58/4; Haşr 59/15; Saff 61/10; Teğâbun 64/5; Mülk 67/28; Nûh 71/1; Müzzemmil 73/13; İnsân 76/31; İnşikâk 84/24.
  • Bakara 2/10 Bakara 2/104 Bakara 2/174 Bakara 2/178 Âl-i İmrân 3/21 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/177 Âl-i İmrân 3/188 Nisâ 4/18 Nisâ 4/138 Nisâ 4/161 Nisâ 4/173 Mâide 5/36 Mâide 5/73 Mâide 5/94 En‘âm 6/70 A‘râf 7/73 Enfâl 8/32 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Tevbe 9/39 Tevbe 9/61 Tevbe 9/74 Tevbe 9/79 Tevbe 9/90 Yûnus 10/4 Yûnus 10/88 Yûnus 10/97 Hûd 11/26 Hûd 11/48 Hûd 11/102 Yûsuf 12/25 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/50 Nahl 16/63 Nahl 16/104 Nahl 16/117 İsrâ 17/10 Hacc 22/25 Nûr 24/19 Nûr 24/63 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/201 ‘Ankebût 29/23 Lokmân 31/7 Ahzâb 33/8 Sebe' 34/5 Yâsîn 36/18 Sâffât 37/38 Fussilet 41/43 Şûrâ 42/21 Şûrâ 42/42 Zuhruf 43/65 Duhân 44/11 Câsiye 45/8 Câsiye 45/11 Ahkâf 46/24 Ahkâf 46/31 Fetih 48/16 Fetih 48/17 Fetih 48/25 Zâriyât 51/37 Mücâdele 58/4 Haşr 59/15 Saff 61/10 Teğâbun 64/5 Mülk 67/28 Nûh 71/1 Müzzemmil 73/13 İnsân 76/31 İnşikâk 84/24
• 27 - Semerkandî, age., III, 479.
• 33 - Semerkandî, age., III, 477.
• 34 - Kurtubî, age., XVIII, 142. 35 - Zümer 39/3.
  • Zümer 39/3
• 36 - Semerkandî, age., III, 478. 37 - İsrâ’ 17/41, 46; Furkân 25/60; Fâtır 35/42; Mülk 67/21. 38 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 9.
  • İsrâ 17/41 İsrâ 17/46 Furkân 25/60 Fâtır 35/42 Mülk 67/21
• 28 - Âl-i İmrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49, 61; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 84, 85; Hûd 11/56, 88, 123; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; ‘Ankebût 29/59; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29. 29 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3. 30 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 31 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 32 - Âl-i İmrân 3/173.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/84 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 ‘Ankebût 29/59 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29 Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173
• 39 - Semerkandî, age., III, 478. 40 - Zemahşerî, age., IV, 570. 41 - Râzî, age., XXX, 73.
• 33 - Bakara 2/13; Yâsîn 36/47; Mütaffifûn 83/32.
  • Bakara 2/13 Yâsîn 36/47 Mutaffifîn 83/32
• 42 - Nisâ’ 4/51; En‘âm 6/157; İsrâ’ 17/84; Kasas 28/49; Fâtır 35/42; Zuhruf 43/24; Mülk 67/22.
  • Nisâ 4/51 En‘âm 6/157 İsrâ 17/84 Kasas 28/49 Fâtır 35/42 Zuhruf 43/24 Mülk 67/22
• 43 - En‘âm 6/122; Hûd 11/17; Ra‘d 13/33; Fâtır 35/8; Zümer 39/9; Mülk 67/22.
  • En‘âm 6/122 Hûd 11/17 Ra‘d 13/33 Fâtır 35/8 Zümer 39/9 Mülk 67/22
• 34 - Kurtubî, age., XVIII, 145.
• 35 - Zemahşerî, age., IV, 571.
• 44 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 10; Râzî, age., XXX, 73; Kurtubî, age., XVIII, 143.
• 36 - Semerkandî, age., III, 479.
• 45 - Bayraklı, age., XIX, 467-468.