Hâkka Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 52 âyetten oluşan, adını ilk üç âyette de geçen “gerçekleşen hakikat” anlamındaki اَلْحَآقَّة el-hâkkah kelimesinden alan Hâkka sûresi, inişte 45, resmî sıralamada ise 69. sûredir.

Hâkka sûresi resmi sıralamada öncesinde yer alan Kalem sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Hâkka sûresinde ilk olarak kıyâmetin mutlaka gerçekleşeceği, Kalem sûresinin son bölümünde kıyâmet-âhiret süreci hakkında bilgi verilmektedir. Bu arada kıyâmetin şiddeti insan idraki ile kavranamayacağı için ilâhî bilgilendirmenin şart olduğu vurgulanmaktadır.

Hâkka sûresinin konusu, öncesi ve sonrasındaki sûreler gibi “kıyâmet ve âhiret”le ilgilidir. Semûd ve ‘Âd kavimlerinin akıbetleri, Firavun, ondan önceki bazı kavimler ile özellikle şehirleri alt üst olan Lût kavminin durumu dikkatlere sunulmakta, kulakları yani ibret alma isteği ve durumu olanların bunların kıssalarından yararlanmalarının amaçlandığı beyan edilmektedir.

13. âyetten itibaren, “Sûr’a bir tek defa üflendiği, yeryüzü ve dağlar (kaldırılıp) taşınarak birbirine tek çarpışla çarpıldığı (darmadağın edildiği) zaman, işte o gün, olması (gerekenler) olup bitmiş (olacaktır, kıyâmet kopacaktır). Gök yarılmış (olacak) ve (artık) o (gök) o gün direncini kaybedecektir. Melek(ler) onun (göğün) etraflarında olacaktır. O gün Rabbinin arşını onların da üzerlerinde sekiz (melek) taşıyacaktır” ifadeleri gereği kıyâmetin çeşitli sahneleri hatırlatılmakta, “(Ey insanlar!) O gün (hesap için Allah’a) sunulacaksınız; size ait hiçbir sır gizli kalmayacaktır” ifadesiyle de bütün insanlar uyarılmaktadır.

19. âyetten itibaren, mahşer sahnelerinden birkaçı gündeme getirilmekte, bu çerçevede amel defterini sağ tarafından alanların sevinçleri ile sol taraftan alanların sızlanmaları ve her iki grubun mahşerdeki durumları ele alınmaktadır. Bu bağlamda cehennemliklerin dünyadaki sapkın hallerine karşılık âhirette kendilerine sunulacaklar hakkında kısa bilgilendirmeler yapılmaktadır.

38. âyetten itibaren, her şeye yemin edilerek, vahyin kaynağının Yüce Allah olduğu beyan edilmektedir. Aksi kanaatlerin akla ziyan olduğu Hz. Peygamber örnekliğinde bildirilerek, vahye müdahalenin tarif edilemeyecek acı sonuçlar doğuracağı belirtilmektedir.

Hâkka sûresi çok önemli uyarılarla ve tesbihin gerekliliği hatırlatmasıyla sona ermektedir.

Sûre bütünüyle kıyâmet ve âhiretle ilgili bir içeriğe sahip olduğu için 1-12. âyetlerde Son Saat’e ve kıyâmete dikkat çekilmekte, bu arada insanlık tarihi genelinde inkârcılıkları defalarca hatırlatılan çeşitli kavimlerden, yaşadıkları helâkten ve bu bilgilerin verilme gerekçesinden söz edilmektedir.

a) Kıyâmet ve Onu Yalanlayan İki Kavim

Yüce Allah sûrenin 1-4. âyetlerinde Mekke müşriklerinin inkâr ettikleri kıyâmet olayının gerçekliğini “Gerçekleşecek o hakikat! Ne yaman şeydir o gerçekleşecek hakikat! Gerçekleşecek o hakikati sana bildiren ne olabilir ki!” şeklinde Kur’ân’da nadiren kullandığı bir ifade üslubuyla gündeme getirmekte ve muhatapların dikkatini çekmekte, ardından Semûd ve ‘Âd kavminin o çarpan şeyi inkar ettiklerini hatırlatmaktadır.

ı. Son Saat’in/Kıyâmetin Gerçekleşmesi



اَلْحَآقَّةُ مَا الْحَآقَّةُ وَمَآ اَدْرٰيكَ مَا الْحَآقَّةُ “Gerçekleşecek olan! Nedir o gerçekleşecek olan! O gerçekleşecek olanı sana bildiren ne olabilir ki!”

Buradaki اَلْحَآقَّةُ el-hâkkatü kelimesi “gerçekleşecek olay, hakikat, kesin gerçek”; مَا الْحَآقَّةُ me’l-hâkkatü ifadesi “ne yaman şeydir o gerçekleşecek olan”; وَمَآ اَدْرٰيكَ ve mâ edrâke ifadesi “sana bildiren ne olabilir ki!”; مَا الْحَآقَّةُ me’l-hâkkatü ifadesi ise “gerçekleşecek olan o şeyin ne olduğunu” demektir.

Burada kıyamet-âhiret süresinin mutlak surette gerçekleşeceğiyle ilgili sıra dışı bir beyan gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da bir kelimenin üç âyette bulunması şeklindeki bu ifade türü hakkında Kâri‘a sûresinin ilk âyetlerinde geniş bilgi vereceğiz. Özetle söyleyelim ki bu üslup ele alınacak veya gündeme getirilecek meselenin önemini ve sıra dışılığını ortaya koymak için kullanılan anlatım tekniklerinden birisidir.

1. اَلْحَآقَّةُ “Gerçekleşecek o hakikat!” Bu ifade Son Saat ve kıyâmetle ilgilidir. Çünkü kelimenin başındaki اَلْ eliflâm takısı, maksadın bilinen, gündemde olan ve tartışılan bir konu olduğunu göstermektedir. Kıyâmetin gerçekliğinin yanında onun mutlaka meydana geleceğinin de bilinmesi istenmektedir.

Râzî, kelimenin anlamı hakkında bazı hatırlatmalar yaparak çeşitli ihtimaller üzerinde durmakta, bizce makul tespitlerde bulunmaktadır. Söz konusu değerlendirmeleri zikretmekte yarar görmekteyiz.

Hakk, “var olan, mevcut olan”, el-Hâkkah kelimesi de “meydana gelmesi zorunlu olan şey” demektir. Ayrıca bu kelime, “haklar sahibi” anlamında olup “doğruluğu kesin olan şeyler” manasına da gelebilir. Bu bağlamda “mükâfatlar ve cezalar” örnek olarak zikredilebilir.

el-Hâkkah kelimesi;

a) “Bir şeyin hakikatinin ne olduğu noktasında asıl mahiyetinin anlaşılmasının sağlanacağı saat”,

b) “Meydana gelmesi yalanlanamayacak olan şey, yani kıyâmet”,

c) “Her hak sahibinin hakkını almasının gerçek olduğu ve bunun gerçekleştiği an”,

d) “Herkesin içinde bulunmasının zorunlu olduğu vakit”,

e) “Bütün mükelleflerin davranışlarının sonucunun mevcut olduğu ve gerçekleştiği hak gün” manalarına da gelebilir.(1)

Râzî’nin daha pek çok ihtimali dile getirdiği bu kelimenin “kıyâmet ve mahşer”le ilgili olduğu açıktır. Zaten İmâm Ferrâ da kelimeye “kıyâmet” anlamını vermeyi tercih etmiştir.(2)

2. مَا الْحَآقَّةُ “Ne yaman şeydir o gerçekleşecek hakikat!” Bu âyette mâ edatından kaynaklanan iki anlam ihtimali vardır:

a) مَا mâ edatı cevabı beklenen bir “soru” olarak anlaşılabilir. Buna göre maksat, Yüce Allah’ın söz konusu hakikatin ne olduğunu başta Hz. Muhammed olmak üzere bütün muhataplara sormasıdır. Bir sonraki âyetten de anlaşılacağı üzere, bu ifade muhatabın cevap verebileceği bir konu gibi algılanmamalıdır.

b) مَا mâ edatı tıpkı Vâkı‘a 56/27 ve Kâri‘a 101/2’de olduğu gibi ta‘accüb denilen “hayretlik” anlamı da verebilir. Buna göre, âyete, “O gerçekleşecek olan hakikat ne korkunçtur!” şeklinde bir anlam verilebilir. Bizim de tercih ettiğimiz bu anlama göre, maksat kıyâmetin dehşetini hayretlik ifadelerle hafızalara kazımaktır.

3. وَمَآ اَدْرٰيكَ مَا الْحَآقَّةُ “Gerçekleşecek o hakikati sana bildiren ne olabilir ki!” Kur’ân’da bu tür ifadelerin bulunma nedenleri hakkında bazı bilgiler vermekte yarar görmekteyiz:

a) Mâ Edrâke İfadesinin Anlamı

Kur’ân’da takip edilen anlatım üsluplarından birisi de “soru sorarak meseleyi ortaya koymak”tır. Buna göre soru cümleleri farklılık ve çeşitlilik arz eden yapılarda kullanılmaktadır. İşte bunlardan birisi de Kur’ân’da 13 kez(3) yer alan مَآ اَدْرٰيكَ mâ edrâke şeklindeki sorudur. Sorunun bu şekilde sorulmasının nedeni, muhatapların dikkatini daha yoğun bir şekilde çekmek olabilir.

İfadenin anlamını vermeden önce, söz konusu وَمَآ اَدْرٰيكَ sorusunda yer alan fiilin, sanıldığı gibi “idrak” anlamındaki درك derake kökünden اَدْركَ edrake kalıbında değil de, “anlamak, bilmek” anlamındaki دري derâ kökünden اَدْرٰي edrâ kalıbında geldiğini belirtmek isteriz.

مَآ اَدْرٰيكَ mâ edrâke ifadesi, “Sen nereden bilebilirsin ki!”, “Sana hangi şey bildiriyor ki!”, “Bilir misin!”, “(Bundan) maksat nedir!”, “Bildin mi!” şeklinde de tercüme edilebilir. Bu tür ifadeler ayetlerde “söylenen”den hareketle “söylenmek istenen”in ne olduğuna dikkat çekmeyi amaçlamaktadır. “Bunun ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki” demek “son onu kendiliğinden bilemezsin” demektir. Söylenenden hareketle söylenmek isteneni anlamak Kur’an mesajını kavramada son derece önemlidir.

Bunun yanında ayrıca bir de مَآ اَدْرٰيكَ mâ edrâke ifadeleriyle dile getirilen hususlar vardır ki bu tür soru ifadelerindeki maksat siyak-sibakı yani bağlamı bilmekle kavranamayacağı gibi, kelimelerin veya terimlerin çok anlamlı olabilme ihtimalinden hareketle de anlaşılamaz. Dahası bu tür beyanlar sözlük anlamlarıyla da çözülemez. Kur’ân’da, bu tür ifadelerle gündeme getirilen meseleyi Yüce Allah cevaplandırmadığı sürece, Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin bunu bilemeyeceği ortaya konulmaktadır. Bu itibarla vurgulayalım ki Kur’ân’da sözlük anlamları itibariyle bilinmesine rağmen, bazı kavramlara Rabca diyebileceğimiz yeni anlamlar yüklenmiştir.

İmâm Ferrâ’nın da belirttiği üzere, Yüce Allah Kur’ân’da مَآ اَدْرٰيكَ mâ edrâke diyerek Hz. Peygamber’e sorduğu şeylerin cevabını verirken, مَا يُدْر۪يكَ mâ yüdrîke dediği yerlerde cevabı vermemektedir.(4) Çünkü Kur’ân’da مَا يُدْر۪يكَ mâ yüdrîke ifadeleri “Son Saat”le(5) ve insanın peygamber bile olsa “gaybı bilememesi”yle ilgilidir.(6) Yüce Allah bu iki konudaki bilgiyi hiçbir varlıkla paylaşmamaktadır.

Yüce Allah bu tür soru kalıbını ilgili konuda muhatabın hiçbir şekilde doğru ve tam bilgi sahibi olamayacağını bildirmek için kullanmaktadır. Vahyin yardımı olmadan bu tür konularda hiçbir mahlûk bilgi veremez. Çünkü bu sadece akılla elde edilebilecek bir konu değildir. Rabbimiz bu soru kalıbının devamında, yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette olduğu gibi bazen hemen devam eden âyette, bazen ileriki âyetlerde, bazen de farklı yerlerde bizzat kendisi cevap ve bilgi vermektedir.

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen مَا الْحَآقَّةُ me’l-hâkkatü ifadesindeki مَا mâ edatı hakkında iki ihtimal söz konusu edilmektedir:

ı. Burada zikredilmekte olan مَا mâ edatı “zaman” anlamı veren metâ manasına gelebilir. Buna göre maksat kıyâmetin kopma zamanını hiç kimsenin bilemeyeceğini haber vermektir. Semerkandî bu edatın “hangi gün” anlamında bir soru olduğu kanaatindedir.(7) Kur’ân’da pek çok âyet Son Saat’in zamanının bilinemeyeceğini ortaya koymaktadır.

ıı. Söz konusu مَا mâ edatı “mahiyet” anlamına da gelebilir. Böyle olursa kıyâmetin nasıl bir olay olduğunu hiç kimsenin bilemeyeceği, bu konudaki bilgiyi sadece Yüce Allah’ın verebileceği söylenmelidir.

Bu bağlamda geçen وَمَآ اَدْرٰيكَ ve mâ edrâke ifadelerinin cevabını Yüce Allah verdiği için buradaki maksadı mahiyet olarak anlamak gerekir. Çünkü el-hâkkah kelimesinin el-kâri‘ah, yani “çarpan şey” anlamına geldiğini Rabbimiz bir sonraki âyette beyan etmektedir. Oysa Yüce Allah kıyâmetin ne zaman gerçekleşeceğiyle ilgili herhangi bir bilgiyi hiç kimse ile paylaşmamıştır. Kıyâmet ve alâmetleri ile ilgili iddia edilenler hakkında Nâzi‘ât sûresinin son grup âyetinde geniş bilgi yer almaktadır.

Her iki ihtimalde de mesaj, başta Hz. Peygamber olmak üzere bu konuda muhatabın kendi idrakiyle bilgi sahibi olamayacağını ifade etmektedir. Yeniden hatırlatalım ki özellikle bu âyetteki ikinci mâ edatından maksat kanaatimizce “mahiyet” anlamıdır. Zira kıyâmetin nasıl gerçekleşeceğini hiç kimse bilememektedir.

ıı. Semûd ve ‘Âd Kavimleri



كَذَّبَتْ ثَمُودُ وَعَادٌ بِالْقَارِعَةِ “Semûd ve Âd (kavimleri) de o çarpan felaketi yalanlamıştı.”

Âyetteki كَذَّبَتْ kezzebet fiili “yalanlamıştı”; ثَمُودُ semûdu kelimesi “Semud (kavmi)”; وَعَادٌ ve ‘âdün kelimesi “ve ‘Âd (kavmi)”; بِالْقَارِعَةِ bi’l-kâri‘ati kelimesi ise “o çarpanı, o son vuruşu, son saati, kıyâmeti” demektir.

Burada Semûd ve Âd kavimlerinin gerçekleri yalanlamış olduklarıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. Hz. Salih’in kavmi Semûd ile Hz. Hûd’un kavmi ‘Âd’ın Son Saat’i/kıyâmeti yalanlamasının ardından ne tür felaketler yaşadıkları dile getirilmektedir. Böylece başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün zamanların inkârcılarına gözdağı, müminlere ise moral verilmektedir.

2. Şu‘arâ’ 26/141’de ele aldığımız üzere, ثَمُودُ semûd kelimesi, “az su” anlamına gelen semd kökünden türetilmiştir. Az yağan yağmuru, kayalarda açtıkları sarnıçlarda biriktirdikleri için bu isimle anılan Semûd, Hz. Sâlih’in kavmidir. Bu kavim, bugün Medâin-i Sâlih diye bilinen, Arabistan’ın kuzeyinde bulunan, kaya kentlerinden oluşan ve “Hıcr” adıyla anılan bölgede yaşamışlardı.(8)

3. Hûd 11/50’de ele aldığımız üzere, Kur’ân’da “ilk ‘Âd” adı da verilen(9) عَادٌ ‘Âd kavmi, peygamberleri Hz. Hûd olan ve efsanevî İrem Bağları’nın sahipleriydiler. Kumluk bir alanda Ahkâf adıyla bilinen, Umman ile Hadramevt arasında bugünkü Yemen topraklarını da içine alan geniş çöl bölgesinde yaşamış bir kavim idi. Burası, Arabistan yarımadasının güneyinde, okyanusa paralel uzunca bir çölün ve vâdinin içerisinde bulunuyordu.(10)

4. Kur’ân’ın en iyi müfessiri yine Kur’ân’ın kendisidir. Yüce Allah, Fussılet 41/3’te bu kitabın âyetlerinin açıklandığını, Hûd 11/1-2’de de açıklamayı bizzat kendisinin yaptığını bildirmekte, bu işlemin gerekçesini ise “Allah’tan başkasına kulluk yapılmaması” şeklinde belirlemektedir. İşte bu açıklamaya dair en güzel örneklerden birisi buradadır.

Önceki âyette مَآ اَدْرٰيكَ mâ edrâke ifadesine konu edinilen اَلْحَآقَّةُ el-Hâkkah kelimesinin cevabı hemen bir sonraki âyette verilmekte ve maksadın الْقَارِعَةِ el-kâri‘ah olduğu ortaya konulmuş olmaktadır. el-Kâri‘ah kelimesi “insanların sere serpe yerlere saçıldığı pervane sineklerini andıran ve dağların da atılmış yün gibi olacağı korkunç patlama” anlamında Son Saat, yani kıyâmet demektir. Buradan hareketle, sûrenin ilk üç âyetinde üç defa yer alan el-hâkkah kelimesinin el-kâri‘ah denilen kıyâmet anlamına geldiğini rahatlıkla söyleyebiliriz.

Kâri‘ah kelimesi Ra‘d 13/31’de de geçmekte ve bu defa kıyâmetle değil, dünyevi bir felaketle ilişkilendirilmektedir. Elbette “dünyadaki felaketler” ile sistemin bitişini sağlayacak “Son Saat” birbiriyle mukayese edilemeyecek düzeyde farklıdır. Ra‘d 13/31’de geçen bu kelime, belirteç edatı olmadan nekre olarak kullanılmakta, dolayısıyla her tür dünyevi sıkıntıyı ve felaketi içermektedir. Biri bu sûrede, diğer üçü Kâri‘a sûresinde olmak üzere, toplam dört defa geçen bu kelime başındaki eliflâm takısı gereği “Son Saat” anlamına gelmektedir.

b) Semûd ve ‘Âd Kavimlerinin Akıbetleri

Yüce Allah sûrenin 5-8. âyetlerinde Son Saat’i, kıyâmeti ve âhireti inkâr eden Semûd ve ‘Âd kavmini bu son ümmete örnek olsun diye gündeme getirmekte, her iki kavmin helâk edilme biçimleri ve akıbetleri hakkında bilgi vermekte, Semûd’un azgın bir kasırga ile helak edildiğini bildirmektedir.

Ardından, ‘Âd kavminn helakiyle ilgili şu bilgilere yer verilmektedir: “‘Âd (kavmi) ise, uğultulu, azgın bir kasırga ile mahvedilmişlerdi. (Allah) o kasırgayı, art arda yedi gece, sekiz gündüz onların üzerine salmıştı. (Öyle ki, eğer orada olsaydın) o kavmi, içi boş hurma kütükleri gibi (oracıkta) yere serilmiş halde görürdün.”

Daha sonra, her iki kavimle ilgili olarak onlardan geriye herhangi bir kişi kalmadığını beyan bağlamında “Şimdi onlardan geriye kalan (herhangi bir kişi) görebiliyor musun?” ifadesine yer verilmektedir.



ı. Semûd Kavminin Helâki



فَاَمَّا ثَمُودُ فَاُهْلِكُوا بِالطَّاغِيَةِ “Semûd (kavmi) var ya onlar azgınlığın(ın) karşılığında helak edilmişti.”

Âyetteki فَاَمَّا ثَمُودُ fe emmâ semûdü kelimesi “Semud’a (kavmine gelince)”; فَاُهْلِكُوا fe ühlikû edilgen fiili “helâk edilmişlerdi”; بِالطَّاغِيَةِ bi’t-tâğiyeti kelimesi ise “ölçü tanımayan korkunç bir sesle, azgın bir bela ile, sınırı aşan şey sebebiyle” demektir.

Burada Semûd kavminin neden ve/veya nasıl helak edildiğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, helâkinden söz ettiği kavimlere Hz. Salih’in muhatapları olan Semûd ile başlamakta, ancak burada helâkin detayını vermemektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الطَّاغِيَةِ et-tâğiyeh kelimesinin başındaki bâ edatının anlama katkısı nedeniyle âyeti iki şekilde yorumlamak mümkündür:

1. Âyetteki mesaj Semûd kavminin helâk şekliyle ilgili olabilir. Buna göre الطَّاغِيَة et-tâğiyeh kelimesi azabın şeklini ortaya koymaktadır ve maksat, onların “azgın bir vaka” ile helâk edildiklerinin bildirilmesidir. Kur’ân’da Semûd kavminin helâk edilişiyle ilgili detaylı bilgiler pek çok âyette verilmektedir. Bu bağlamda, helâkin “sarsıntı”,(11) “korkunç ses”,(12) “azap”,(13) “yıkılma”,(14) “azap yıldırımı”,(15) “yıldırımla yakalanma”,(16) “tek sayha (gürültü)”,(17) “azap kırbacı”(18) ve “yerle bir edilme”(19) şeklinde gerçekleştirildiği bildirilmektedir.

Görüldüğü üzere, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette tek kelime ile nitelendirilen helâk başka âyetlerde pek çok detay içermektedir. Bütün bu âyetlerde helâkin nasıl gerçekleştirildiği ifade edildiği gibi, zaman zaman gerekçesi üzerinde de durulmaktadır.

2. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki الطَّاغِيَة et-tâğiyeh kelimesinin başındaki bâ edatına “sebebiyet” manası vermemiz de mümkündür. Nitekim Semerkandî ve Taberî bu anlamı tercih etmiş, bizim ilk görüş olarak verdiğimiz kanaati ikinci sırada zikretmişlerdir.(20) Zemahşerî’de de bu yönde bilgiler vardır.(21)

Semûd kavminin azgınlığı hakkında Fecr 89/11’de tağavv fiili, Şems 91/11’de ise tağvâ kelimesi kullanılmaktadır. Buna göre, onlar azgınlık yaptıkları için, yaptıkları cinsten azgın bir azapla cezalandırılmışlar, yerle bir edilmişlerdi.

İbn Abbâs’ın vurguladığı gibi, âyette onların helâk edilme biçiminin yanında, helâk nedeni de dile getirilmekte, yani bir anlamda “sebep-sonuç” ilişkisi üzerinde durulmakta ve Semûd kavminin helâk nedeni “azgınlıkları” olarak belirlenmiş olmaktadır.



ıı. ‘Âd Kavminin Helâki



وَاَمَّا عَادٌ فَاُهْلِكُوا بِر۪يحٍ صَرْصَرٍ عَاتِيَةٍ “Âd (kavmi) ise uğultulu, kasıp kavuran bir fırtına ile helak edilmişti.”

Âyetteki وَاَمَّا عَادٌ ve emmâ ‘âdün kelimesi “Âd’a (kavmine gelince)”, فَاُهْلِكُوا fe ühlikû fiili “(onlar da) helâk edilmişlerdi”; بِر۪يحٍ صَرْصَرٍ bi rîhın sarsarin tamlaması “alabildiğine soğuk rüzgarla, şiddetli bir sesle gürleyen sürekli olan bir kasırga ile”; عَاتِيَةٍ ‘âtiyetin kelimesi ise “karşı gelen, dizginlenemeyen, azgın, isyan eden” demektir.

Burada ‘Âd kavminin korkunç bir şekilde helaki gündeme getirilmektedir.

1. Âyetteki ر۪يحٍ صَرْصَرٍ rîh-i sarsar tamlaması, Kur’ân’da üç kez(22) geçmekte ve kasırganın korkunç yapısını, çıkardığı dehşet gürültüyü ve uğultuyu ifade etmektedir. Özellikle صَرْصَرٍ sarsar kelimesinin aslında sadece صَرْ sar kökünden geldiği, kasırganın tekrarı ve sürekliliği nedeniyle aynı kalıbın iki kez tekrarlandığı beyan edilmektedir.(23)

Bu arada عَاتِيَة ‘âtiyeh kelimesi ise kasırganın azgınlığını, şiddetini, büküp büküp attığını, adeta hortum görüntüsü verdiğini mesaja katmaktadır. Çünkü عَاتِيَة ‘âtiyeh kelimesiyle aynı kökten gelen ve Meryem 19/8’de Hz. Zekeriyya’nın yaşının ilerlemiş olduğunu ifade eden ‘ıtiyyen kalıbı “bir şeyin son sınırı”nı ifade etmektedir. Bu arada yine Meryem 19/69’da Yüce Allah’a karşı azgınlığın son noktası anlamında da ‘ıtiyyen kelimesi kullanılmaktadır.

‘Âd kavminin helakiyle ilgili olarak Zâriyât 51/41’de de er-rîh kelimesinin sıfatı olarak el-‘akîm sözcüğü tercih edilerek, kasırganın insanların kökünü kesecek şiddette olduğu beyan edilmektedir. Anlaşılan o ki, bu kavme uygulanan azap, benzerlerinden farklı olarak son sınıra gelmiş ve dünyevî azap anlamında artık ötesi tahayyül edilemeyen bir boyut kazanmıştı.

2. Yüce Allah Hâkka sûresinin 6-7. âyetlerinde Hz. Hûd’un kavmi olan ‘Âd’i, yani Ahkâf halkını nasıl helâk ettiğini beyan etmektedir. Son Saat’i, kıyâmeti ve dolayısıyla âhireti inkâr eden bu kavmin dünyadaki azgınlıkları ve akıbetleri hakkında çeşitli âyetlerde bilgiler vardır. Bu konuda Ahkâf adında müstakil bir de sûrenin bulunduğunu belirterek, onların helâki hakkında bazı ifadeleri hatırlatmakla yetinelim.

Buna göre söz konusu kavmin helâki “onların ardını kesmek”,(24) “katı ve ağır bir azap”,(25) “korkunç gürültü ile sel sürpüntüsüne döndürülme”,(26) “helâk”,(27) “uğursuz günlerde uğultulu kasırga”,(28) “köklerini kesen rüzgârın hiçbir şey bırakmaması”,(29) “sürekli uğursuz bir günde uğultulu bir kasırga”(30) ve “azap kamçısı”(31) ile cezalandırıldıkları beyan edilmektedir.

Bu âyet gruplarının dışında oldukça geniş bir malumat ise Ahkâf sûresinde 21-26. âyetler arasında yer almaktadır. Kur’ân’ın bir meseleyi açıklama üsluplarından birisi “serpiştirerek anlatma metodu” olduğu için, konuyla ilgili bütün âyetleri bağlamlarıyla birlikte doğru anlamamız gerekmektedir. Bu nedenle, söz konusu âyetleri ve ‘Âd kavmine uygulanan azap ifadelerini kısaca hatırlatmak istedik.

3. ‘Âd kavmine uygulanan kasırganın şiddetini beyan anlamında İbn Abbâs’tan şöyle bir rivayet nakledilmektedir: Rasûlüllah (as) şöyle buyurmuştur: “Yüce Allah ne kadar bir rüzgâr esintisi göndermişse mutlak surette bir ölçü ile göndermiştir. Ne kadar bir su damlası gönderdiyse onu da bir ölçü ile göndermiştir.(32) Bundan ‘Âd’ın ve Nûh kavminin helâk günü müstesnadır.

Nûh kavminin helâk edildiği gün, su (meleklerden oluşan) bekçilerine baş kaldırdı; onların da ona yapacak bir şeyleri yoktu.” Bu ifadelerinden sonra Hâkka sûresinin 11. âyetini okudu ve devamla buyurdu ki: “‘Âd kavminin helâk edildiği gün de rüzgâr bekçilerine karşı itaatsizlik etti; onlar da ona karşı bir şey yapamadılar.” Daha sonra Hâkka sûresinin 6. âyetini okudu.(33)

Hz. Ali’den de benzer bir rivayet nakledilmekte, aralarındaki fark ise bu iki kavmin helâkinde özellikle “Yüce Allah tarafından su ve fırtınanın görevli meleklerin kontrolünden çıkartıldığı” beyan edilmektedir.(34) Yani suyun ve fırtınanın meleklere isyanı söz konusu olmamış, onlar bu noktada istisna edilmişlerdir.

Gerçekten de özellikle bu son rivayet konuyu doğru anlamamızda son derece ufuk verici bir mahiyet arz etmektedir. Demek ki âyetlerde olduğu gibi konuyla ilgili hadisleri de birbirinin tefsiri olarak anlamak ve hepsini bilmek gerekmektedir.

4. Bu rivayette Peygamber Efendimiz her iki kavmin uğratıldığı felaketlerin önlenemez olduğunu beyan etmektedir. Zaten ilâhî iradeye karşı durmak mümkün değildir. İbn Abbâs’ın ifadesiyle rüzgâr ‘Âd kavmini helâkte ölçüleri katlayıp geçti; çünkü söz konusu kavim de müminlere ve hakikate karşı sınırı çoktan aşıp geçmişti. İradeli Müslümanlar ellerinden geleni yapmalarına rağmen yetersiz kalırlarsa, devreye Yüce Allah’ın iradesiz kulları sokulmaktadır. İşte burada yaşanan örnekler bunun birer örneğidir.

5. Bu iki kavmin ve Kur’ân’da kıssası anlatılan eski kavimlerin helâk edilme biçimlerinin ve helâk nedenlerinin ele alınmasının sebebi benzer hataların yapılmamasını öğütlemektir. Rüzgâr eken bu inkarcılar fırtına biçerek dünyada helâk edilmişlerdir. Mahşerde çekecekleri ceza ise elbette bu dünyadakinden çok daha ağır ve şiddetli olacaktır.

Risalet öğretilerini gürültüleriyle bastıranlar benzer şekilde helâk edilirler. Artık rüzgârların ve fırtınaların şekli değişmiş olsa da, inkârcılık mantığında herhangi bir değişiklik olmamıştır. Bu nedenle Rabbimizin uyarılarına gönülden kulak vererek arzu edilen hassasiyeti göstermek durumunda olduğumuzu unutmamalıyız.



ııı. ‘Âd’in Helâk Süresi ve Akıbetleri



سَخَّرَهَا عَلَيْهِمْ سَبْعَ لَيَالٍ وَثَمَانِيَةَ اَيَّامٍ حُسُومًا فَتَرَى الْقَوْمَ ف۪يهَا صَرْعٰى كَاَنَّهُمْ اَعْجَازُ نَخْلٍ خَاوِيَةٍ “(Allah) art arda yedi gece sekiz gün(düz) o (kasırgayı) onların üzerine salmıştı. (Orada olsaydın) o halkı, içi boş hurma kütükleri gibi yere serilmiş hâlde görürdün.”

Âyetteki سَخَّرَهَا sehhara fiili “onu musallat etmişti, salmıştı”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onların üzerine”; سَبْعَ لَيَالٍ seb‘a leyâlin tamlaması “yedi gece”; وَثَمَانِيَةَ اَيَّامٍ ve semâniyete eyyâmin tamlaması “ve sekiz gün(düz)”; حُسُومًا husûmen kelimesi “art arda, uğursuz, kökünü kazımak üzere”; فَتَرَى fe terâ fiili “görürsün, görürdün”; الْقَوْمَ el-kavme kelimesi “o kavmi, o topluluğu”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; صَرْعٰى sar‘â sözcüğü “ölüp düşmüş, yere serilmiş”; كَاَنَّهُمْ keenehum ifadesi “sanki onlar”; اَعْجَازُ نَخْلٍ a‘câzü nahlin tamlaması “hurma kütükleri (gibi)”; خَاوِيَةٍ hâviyetin kelimesi ise “içi boş, çürümüş, kof” demektir.

Burada Semûd kavminin helaki, helak süresi ve sonrasında onların durumu gündeme getirilmektedir.

1. سَخَّرَهَا عَلَيْهِمْ سَبْعَ لَيَالٍ وَثَمَانِيَةَ اَيَّامٍ حُسُومًا “(Allah) art arda yedi gece sekiz gün(düz) o (kasırgayı) onların üzerine salmıştı.” Kur’ân’da sadece burada geçen حُسُوم husûm kelimesine “art arda, peşpeşe, kesintisiz” anlamı verilince birtakım izahların yapılması zorunludur.

a) Yüce Allah, ‘Âd kavminin üzerine, aralıksız olarak yedi gece sekiz gün(düz) süren kasırga musallat etmişti. Bu nedenle, kasırganın bir hafta sürdüğü anlaşılmaktadır. Aynı konunun işlendiği Fussılet 41/16’da gün sayısı verilmeyip, sadece eyyâm-i nehısât, yani “uğursuz günler” denilmekte, dolayısıyla yorumunu yapmakta olduğumuz Hâkka 69/7. âyet Fussılet 41/16’daki bu tamlamayı açıklamış olmaktadır.

Konuyla ilgili bir başka âyet ise Kamer 54/19’dur. Burada söz konusu kasırganın süresi hakkında Fussılet’teki gibi eyyâm “günler” şeklinde çoğul değil, yevm şeklinde “bir gün” ifadesi kullanılmaktadır. Âyetler arasında çelişki olamayacağı gerçeğinden hareketle bu konuda şu yorumu yapmak istiyoruz:

Kamer 54/19’da söz konusu kasırga günü için çok önemli bir sıfat yer almaktadır. Oradaki müstemirr kelimesi “devamlı, süregelen” anlamına geldiği için, söz konusu kasırganın kesintisiz olarak gerçekleştiği dolaylı olarak dile getirilmiş olmaktadır. Aksi takdirde, müstemirr kelimesinin âyette bulunma gerekçesi anlamını yitirmiş olacaktır.

Buradan hareketle, Kamer 54/19’daki ifadenin bir süre devam edecek kasırganın ilk gününü içermiş olabileceğini söyleyebiliriz. Belki bu ilk gün kasırganın en şiddetli dönemini oluşturmuş da olabilir. Âyetlerin birbirini açıklama niteliği işte bu konuda bir kez daha örneklendirilmiştir diyebiliriz.

b) Âyetteki حُسُوم husûm kelimesinin “kökünü kazımak” anlamı da vardır. Bu durumda söz konusu kelime, azabın süresini değil, gerekçesini ortaya koymaktadır. ‘Âd kavmine uygulanan ve yedi gece, sekiz gün(düz) süren azabın nedeni “onların kökünü kazımak”tır. Onlar tevhidin ve peygamber öğretilerinin kökünü kazımak için uğraşıyorlardı. İşte onların durumlarına uygun olarak Yüce Allah da bu kavmin kökünü kazıyacak şiddetli bir kasırga ile kendilerini helâk etmiştir.

Bu iki ihtimalden ilkini tercih ettiğimizi söylemeliyiz; çünkü diğer âyetlerin de işaretiyle azabın bir günden fazla sürdüğü, böylece bir haftalık azabın süresi içerisinde herhangi bir kesintinin olmadığı ortaya konulmoş olmaktadır.

2. فَتَرَى الْقَوْمَ ف۪يهَا صَرْعٰى كَاَنَّهُمْ اَعْجَازُ نَخْلٍ خَاوِيَةٍ “(Orada olsaydın) o halkı, içi boş hurma kütükleri gibi yere serilmiş hâlde görürdün.” Burada Semûd kavminin helak sonrası durumu ele alınmaktadır.

Bu âyetlerde dikkat çekilen husus, insanların ilâhi irade ve kudret karşısındaki çaresizliğini ortaya koymaktır. Hakk’a karşı sahte duruşların sonu, kökünden sökülen hurma kütükleri gibi yere serilmektir. Âyetteki ف۪يهَا fîhâ ifadesindeki zamirin “kasırgaya” da, “kasırganın yaşandığı günlere” de gitmesi mümkündür. Her iki ihtimalde de maksat o dehşetli yapının içerisinde helâk edilen söz konusu inkârcıların alacağı perişan hali deşifre etmektir.

Kur’ân’da sadece burada geçen صَرْعٰى sar‘â kelimesi “(yere) serilmiş” anlamına geldiği için, Yüce Allah onların bu durumunu, “içi boş hurma kütükleri”ne benzetmektedir. ‘Âd kavminin yere serilmiş halini Kamer 54/20’de de görmekteyiz. Yüce Allah orada söz konusu kasırganın, insanları köklerinden sökülmüş hurma kütükleri gibi devireceğini beyan etmektedir.

İnkârcı ‘Âd kavminin durumunun benzetildiği اَعْجَازُ نَخْلٍ خَاوِيَةٍ “İçi boş hurma kütükleri” ifadesi çok ilginçtir. Çünkü inkârcılık, aslında içi boş bir durumdur. Münafıklık nasıl ki “kalpleri bölük pörçük, köstebek yuvası gibi delik deşik, içi boş olmak”(35) anlamlarına geliyorsa, inkârcılık da boş bir duygudur. Münafıkların “giydirilmiş kütüklere”(36) benzetilmesindeki mantık ile inkârcıların “içi boş hurma kütüklerine” benzetilme mantığı aynıdır. Belki fark olabilecek tek husus, münafıkların canlı ve ayaktaki kütük, helâk edilen inkârcıların ise yere yıkılmış kütük olmasıdır.

İnkâr eden ve hakikati kökünden kazımaya çalışan bu insanların içi manen çürümüş ve boşalmış haldedir. Yüce Allah onları maddi yapıları gereği benzer hâle getirmiştir. Onlar yaşarken gönüllerini ve beyinlerini çürütüp boşalttılar, Yüce Allah da onlara aynı türden cezayı vermiştir.(37)

İnkârcılar hakikatten nasibini almayanlardır. Bu nedenle, hayatın anlamlı olabilmesi için inancın ne kadar önemli ve belirleyici olduğu böylece ortaya çıkmaktadır. Tevhid akidesiyle şekillendirilmiş fıtrata yabancılaşanlar içlerini boşaltıp çürütenlerdir. İşte bu son ümmet böyle bir akıbetle buluşmasın diye uyarılmaktadır.



ıv. Helâkin Sonucu



فَهَلْ تَرٰى لَهُمْ مِنْ بَاقِيَةٍ “Onlardan geriye kalan (bir kişi) görebiliyor musun!”

Âyettekiفَهَلْ تَرٰى fe hel terâ ifadesi “görüyor musun?”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; مِنْ بَاقِيَةٍ min bâkıyetin kelimesi ise “geriye kalan” demektir.

Burada Âd kavminin helak edilmesinden sonra onlardan geriye kimsenin kalmadığı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Sâlih’in kavmi Semûd ile Hz. Hûd’un kavmi ‘Âd’ı nasıl helâk ettiğini beyan ettikten sonra, bunları hatırlatmasındaki asıl amacı ortaya koymakta ve kendilerinden sonraya dair herhangi bir bakiye olup olmadığını soruya konu edinmektedir.

Sûrenin bu âyetinde helâkinden söz edilen kavimlerin geriye bir fert bırakıp bırakmadıkları sorulmakta ve elbette cevap da “hayır” şeklinde zihinlere kazınmaktadır. Yüce Allah Semûd ve ‘Âd kavimlerinin helâkini ele aldıktan sonra, her iki kavimden geriye hiç kimsenin kalmadığını beyan etmektedir.

1. Âyetteki هَلْ تَرٰى “Görüyor musun?” hitabının öncelikli muhatabı elbette Hz. Peygamber’dir. Ancak mesaj veya istek onunla sınırlı değildir; bu vahye muhatap olan herkestir.

2. Buradaki هَلْ تَرٰى “Görüyor musun?” ifadesi, cevabı beklenen bir soru değildir; görmenin mümkün olmadığını ortaya koyan “inkârî” bir sorudur. “Görüyor musun” demek “Göremiyorsun, değil mi?” anlamına gelmektedir. Açıkça anlaşılıyor ki o kavimlerden geride hiç kimse kalmamıştır.

3. لَهُمْ مِنْ بَاقِيَةٍ “Onlar için, onlarla ilgili herhangi bir kimse” ifadesi, “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği, geçmişte helâk edilmiş bütün kavimlerdir. Sûrenin sonraki âyetlerinde ele alınan diğer kavimler de, burada adı geçmeyenler de bu hitabın muhtevası içerisinde yer almaktadır. Nitekim Tâhâ 20/127 ve Kâf 50/36 gibi çeşitli âyetlerdeki mesajlar bunun delillerindendir.

4. Âyetteki بَاقِيَة bâkıyeh kelimesi söz konusu kavimlerin fertlerini ifade etmektedir; çünkü önceki âyetlerde dile getirilen “içi boş hurma kütükleri gibi yere serilenler” elbette ilgili kavmin inkârcı kişileriydi. Burada da aynı konu farklı kelimelerle ve üslupla dile getirilmiş olmaktadır. بَاقِيَة bâkıyeh kelimesi hakkında “iz, eser” gibi değerlendirmeler gerçeği yansıtmamaktadır.(38)

Esasında onlara ait çeşitli medeniyetlerin izleri halen meydandadır. Nitekim Kur’ân’da onların yaşadığı yerlerin ibretle gezilmesini emreden pek çok âyet vardır. İşte bazı âyet mealleri:

- “Yeryüzünde gezmiyorlar mı?”, “Yeryüzünde gezin” gibi hitaplarda(39) eski milletlerin helâk sonrası geriye kalan izlerinin ibret nazarıyla incelenmesi istenmektedir.

- ‘Âd kavminin helâkinin ele alındığı Ahkâf 46/21-26’da konu hakkında bilgi verilirken, onların helâk edilmesinden sonra evlerinden başka bir şeyin görülmediği açıkça ifade edilmektedir. Demek ki kişiler helâk edilmiş, ancak yıkık evler geriye kalmıştır.

- Neml 27/51-52’de Yüce Allah bazı kavimlerin kurduğu tuzaklar ve dolayısıyla kendi akıbetleri hakkında gözlem yapılmasını emretmekte, bu arada yaşadıkları yerlerin bomboş kaldığını beyan etmektedir. Demek ki kişiler helâk edilmiş, yerleri ve meskenleri boş kalmıştır. Benzer ifadeler Kasas 28/58’de de yer almaktadır.

Bütün bunlardan ortaya çıkan husus, helâk edilen kavimlerden geriye kalan şeyin kişiler değil, onlara ait medeniyetler ve onların izleri olduğudur. Son söz olarak söyleyelim ki Meryem 19/98’de Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek şöyle buyurmaktadır: “Biz onlardan önce nice uygarlıkları helâk etmişizdir; sen onlardan herhangi birinin varlığını hissediyor ya da onların ardından bir tek çıt çıktığını duyabiliyor musun?”

c) Firavun, Diğerleri ve Hz. Nûh Kavminin Akıbeti

Yüce Allah sûrenin 9-10. âyetlerinde önceki bölümde helâkinden söz edilen Semûd ve ‘Âd kavimlerinin bu noktada yalnız olmadıkları belirtilerek, Firavun’un, ondan öncekilerin, şehirleri alt üst edilenlerin ve Hz. Nûh’un kavminin de helâk edildiğini hatırlatmaktadır. Bu çerçevede helak edilenlerin hepsinin Rablerinin her bir elçisine karşı geldikleri, bu yüzden Yüce Allah’ın da onları pek şiddetli bir şekilde yakalayıverip cezalandırdığı bildirilmektedir.

Ardından, Hz. Nûh’un kavminden ona iman edenlerle ilgili olarak “Şüphesiz, su yükselip azgınlaştığı vakit sizi gemide Biz taşımıştık” buyrulmakta, bütün bu kıssaların hatırlatılmasının gerekçesesi ise şöyle bildirilmektedir: “Onları (anlatılanları) sizin için (gerçeği) hatırlatma yapalım ve belleyici kulak(ların sahipleri) onu iyice bellesin diye (bunu hatırlattık).”



ı. Ortak Hataları



وَجَآءَ فِرْعَوْنُ وَمَنْ قَبْلَهُ وَالْمُؤْتَفِكَاتُ بِالْخَاطِئَةِ “Firavun, ondan öncekiler ve altı üstüne getirilen şehirler(in halkları) hep o hatayı (şirki) işlemişlerdi.”

Âyetteki وَجَآءَ ve câe fiili “gelmişti”; فِرْعَوْنُ fir‘avnu kelimesi “Firavun”;وَمَنْ قَبْلَهُ ve men kablehû ifadesi “ve ondan öncekiler”; وَالْمُؤْتَفِكَاتُ ve’l-mü’tefikâtü kelimesi “ve alt üst edilenler”; بِالْخَاطِئَةِbi’l-hâtıeti sözcüğü ise “bir hata ile, günahla, büyük bir günahla” demektir.

Burada önceki azgın insanlardan bir bölümü hatırlatılmakta ve helak gerekçeleri gündeme getirilmektedir.

Âyetin başındaki جَآءَ câe fiili, beraberinde bâ/bi edatıyla kullanıldığında “gelmek” değil, “getirmek” anlamı verir. Bu nedenle, burada adı geçen kavimlerin veya şahısların “hata ile gelmesinden” ziyade, “hata yapmasından” söz edildiğini belirtmeliyiz.

1. Fecr 89/6-13’te olduğu gibi, burada da ‘Âd, Semûd ve Firavun’dan söz edilmektedir. Vahyin ilk muhataplarının bu üçlü hakkındaki bilgileri veya son ümmet için en çarpıcı örnekliğin bunlarda bulunması nedeniyle Kur’ân’da bu üçlüden fazlaca söz edilmektedir. Ayrıca yaptıkları yanlışlıklar büyük oranda benzeştiği için de beraber anılmış olabilir. Bu gerekçelerin ortaya koymayı amaçladığı ortak mesaj, bu son ümmete ve özellikle de inkârcılarına yöneliktir: “Dikkat edin, aksi taktirde aynı sonu yaşamak zorunda kalırsınız.”

a) Yüce Allah, önemine binaen özellikle Firavun’u anmış, “ondan öncekiler” ve “alt üst edilen şehirlerin halkları”nın adını vermemiştir. Firavun’un Hz. Mûsâ ile mücadelesi hakkında Kur’ân’da oldukça geniş bilgi verilmektedir. Onun bir peygamberi aşağılayan, ona meydan okuyan, inananlara her türlü eziyeti reva gören, bütün bunlar yetmiyormuş gibi bir de kalkıp ilâhlık iddiasında bulunan bu azgın kişinin durumu elbette özellikle anılmasını gerekli kılmıştır.

Bilindiği üzere فِرْعَوْن fir‘avn kelimesi, aslında bir isim değil, sıfattır. Bu sıfat Mısır’da hükümran olan yöneticiler için övücü bir anlamda kullanılmaktaydı. Kur’ân, bu tür konuları verirken özellikle isimler üzerinde durmaz. Çünkü amaç, mesajın yöresel kalmayıp evrensele taşınmasıdır. Bu nedenle, Firavun’un da asıl adının söylenmeyip Firavun denmesi oldukça manidardır.

Kur’ân Firavun’un öldüğünü, ancak firavunların devam edeceğini, çünkü firavunluğun bitmeyeceğini beyan etmek istemektedir. İşte o nasıl denizde avenesiyle birlikte boğulduysa firavunlaşanlar da aynı akıbeti paylaşacaklardır. Denizde olmasa da inkâr denizinde boğulmaktan kurtulamayacaklardır. Hakkı ve hakikati sesleriyle, gürültüleriyle, zulümleriyle ve baskılarıyla boğmaya çalışanlar, hak ettikleri akıbeti yaptıkları zulüm cinsinden yaşayacaklardır.

b) Âyetteki مَنْ قَبْلَهُ men kablehû ifadesi Firavun öncesi helâk edilmiş bütün kavimleri içermektedir. Bu ifadeyi kıbelihî şeklinde okuyan alimler de vardır. Buna göre, maksat Firavun’un avanesi, askerleri, onunla birlikte olan ve ona tabi olan Mısırlılardır.(40) Bu da önemli bir görüştür; ancak asıl doğru olan ilk verdiğimiz anlamdır.

c) Âyetteki الْمُؤْتَفِكَات el-mü’tefikât kelimesi bir kez de Tevbe 9/70’te geçmekte ve “alt üst edilenler” anlamına gelmektedir. Bu kelime tekil olarak Necm 53/53’te de yer almaktadır. Çoğul kullanımlarda genellikle Hz. Lût’un kavminin yaşadığı Sodom ve Gomore şehirleriyle ilişkilendirilerek izah edilmektedir.

Kelime çoğul olduğu için, bunu iki şehir olarak değil de, Hz. Lût kavminin yaşadığı bütün şehirler olarak anlamak daha doğrudur. Nitekim Kurtubî bu meyanda söz konusu kavmin yaşadığı “Sab‘a,” ”Sa‘ra,” “‘Amra,” “Dûmâ” ve “Sedûm” şeklinde beş şehir ismini vermektedir.(41)

Genelde izahlar bu şekilde yapılmış olsa da, âyette isim zikredilmemesi nedeniyle, maksadı bir kavimle sınırlı tutmanın doğru olmayacağı kanaatindeyiz. Çünkü bundan önceki مَنْ قَبْلَهُ men kablehû ifadesi Firavun’dan öncesini içerdiği için aslında Hz. Lût’un kavmi de onların arasında zaten vardı.

Demek ki maksadı sadece Hz. Lût’un kavmiyle sınırlı görmek hiçbir şekilde doğru değildir. Kanaatimizce burada kast edilenler öncelikle Firavun’dan sonra yaşayanlar olmak üzere bütün zamanlarda helâk edilen tüm inkârcılardır. Başka bir ifadeyle, inkârcılığını zulme dönüştürdüğü için helâk edilmiş ve alt üst edilmiş bütün mekanların sakinleri âyetin muhtevasında yer almaktadır, diyebiliriz.

2. Âyetin sonunda yer alan ve söz konusu milletlerin helâkine neden olan durumu ifade eden kelime ise الْخَاطِئَة el-hâtıeh sözcüğüdür. Bu kelimenin akla ilk gelen ve yaygın olan anlamları “hata, günah, büyük günah” şeklindedir. Ancak bunu sıradan hatalar gibi algılamak doğru değildir.

Âyetlerin içeriğinden de rahatlıkla anlaşılabileceği gibi, buradaki el-hâtieh kelimesi bir kavmin topluca helâkine neden olan özel bir yanlışlıktır. Zaten kelimenin başındaki eliflâm takısı bunun bilinen bir yanlışlık olduğunu ortaya koymaktadır. Bu doğrultuda alimlerimiz bu kelimeye “şirk, büyük hatalar, hatalı işler, masiyet, küfür” gibi anlamlar vermişlerdir.(42) Esasında bir sonraki âyette Rabbimiz onların hatasının ne olduğunu da beyan etmektedir.

İnananlara karşı zulme dönüşen, sahiplerini tam anlamıyla zalimleştiren, inkâr boyutunda kalmayıp isyana dönüşen ve müminlere hayatı zindan etmeye varan davranışlar, baskılar veya haksızlıklar işte bu kelimenin anlam alanında yer almaktadır. Benzer hataları yapanların şu veya bu şekilde benzer akıbetleri paylaşacakları da özellikle hatırlatılmış olmaktadır.



ıı. Rasûl’e İsyanın Sonu



فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْ فَاَخَذَهُمْ اَخْذَةً رَابِيَةً “Rablerinin (her bir) elçisine isyan etmişlerdi; O da onları şiddetli bir şekilde yakalamış (cezalandırmış)tı.”

Âyetteki فَعَصَوْا fe ‘asavv fiili “isyan etmişlerdi, karşı gelmişlerdi”; رَسُولَ rasûle kelimesi “elçiye, resüle, peygambere”; رَبِّهِمْ rabbihim ifadesi “onların Rabbinin”;فَاَخَذَهُمْ fe ehazehum fiili “onları almıştı, yakalamıştı, cezalandırmıştı”; اَخْذَةً رَابِيَةً ahzeten râbiyeten tamlaması ise “şiddetli bir şekilde yakalamayla” demektir.

Bu âyette adı geçen azgın milletlerin helaklerinin sebebi zikredilmektedir.

1. فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْ “Rablerinin (her bir) elçisine isyan etmişlerdi.” Önceki âyetin son kelimesi olan ve çeşitli anlam ihtimallerinin bulunduğunu naklettiğimiz الْخَاطِئَةِ el-hâtieh kelimesinin ne anlama geldiği işte bu âyette ortaya konulmakta ve onların yaptığı ortak hatanın “risalete karşı çıkmak” olduğu beyan edilmektedir. Âyetlerin birbirini tefsir etmesi tekniğinin güzel örneklerinden birisi de işte budur.

A‘râf 7/94-102, İbrâhim 14/9-18, Sebe’ 34/34-35, Yâsîn 36/13-32, Fussılet 41/14, Necm 53/52, Teğâbun 64/5-6, Hâkka 69/10 ve Fecr 89/11-12’de birer örneği olduğu üzere, peygamberlerin tebliğine karşılık inkârcıların tutumu aynı olduğu için hepsiyle ilgili ifadeler bir anda ve bir mekânda gerçekleşmiş gibi verilmektedir.

Bu doğrultuda olmak üzere Fussılet 41/14’te şu bilgiler verilmektedir: “Hani, peygamberler(i) onlara önlerinden ve arkalarından gelerek ‘Allah’tan başkasına kulluk etmeyin’ dedikleri zaman, (onlar) ‘Rabbimiz (peygamber göndermek) isteseydi elbette melekleri gönderirdi. Onun için biz sizinle gönderilen şeyleri inkâr ediyoruz’ demişlerdi.”

a) Âyette peygambere isyanından söz edilenler bu âyetten önce zikredilen ve helâk edilen bütün kavimlerdir; çünkü konuyla ilgili fiil عَصَوْا ‘asavv şeklinde çoğuldur. İsyana muhatap olan رَسُول rasûl kelimesi tekil olduğu için, maksadı tek bir peygamber olarak algılayan âlimler vardır. Bu bağlamda elçiyi Hz. Mûsâ veya Hz. Lût diye yorumlayanlar olmuştur. Elbette bu görüşler âyetlerin muhtevalarıyla da uyumludur.

Ancak burada çok önemli bir incelik olduğu gözden kaçırılmamalıdır. Verilmek istenen mesaj şudur: Elçilerin adları, gönderildikleri kavimler ve mekânlar farklı olsa da hepsinin misyonu aynıdır; hepsi aynı kaynaktan gelmekte ve aynı hakikati farklı dillerle farklı insanlara aktarmaktaydı. Sonuçta onlar tevhidi tebliğ etmişlerdi ve hepsinin getirip anlattığı dinin ortak adı “İslam” idi.

Bu açıklamaya ilave olarak ve kelimenin yapısını da dikkate alacak şekilde konuya farklı bir bakış açısı da getirebiliriz: Rasûl kelimesi tekil olduğu için meseleyi daha doğru bir yere oturtmak gerekir. Bu nedenle, Kurtubî’nin de vurguladığı gibi, söz konusu kelimeden maksadı “risâlet” olarak algılamak en doğrusudur.(43) Bu durumda geçmiş kavimlerden helâk edilenlerin ortak yönünün peygamberlerinin getirip tebliğ ettiği risalete karşı çıkmak olduğu anlaşılmaktadır.

b) “Rasûl’e isyan etmek” bir taraftan onun risaletini reddetmek anlamına gelmektedir; diğer taraftan da ona inanılmasına rağmen tebliğ ettiği değerlerin bir kısmını reddetmeyi de içermektedir. Bir mümin peygambere iman etmişse onun tebliğ ettiği her şeyi tereddütsüz kabul etmelidir; onun verdiği hükmü görmezlikten gelmemelidir. Ahzâb 33/35’te açıkça vurgulanan mesaj budur. Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği her şeyi kabul etmek ve onu yalanlamamak gerekir; onun demediğini demiş gibi kabul etmek de son derece yanlıştır ve sakıncalıdır.

“Bir peygamber tebliğ ettiği dinin kitabına aykırı konuşamaz” prensibini esas alarak, Hz. Peygamber’e nispet edilen rivayetleri Kur’ân süzgecinden geçirmek gerekir. Rivayetler “Kur’ân’a uygun ise doğrudur ve Hz. Peygamber’in sözüdür” denilip kabul edilmelidir; eğer Kur’ân’a aykırı iseler bu defa da “Hz. Peygamber Kur’ân’a aykırı konuşmaz” diyerek reddedilmelidir. Bu çok önemli hassasiyeti gözeterek dini sorumluluğumuzu ve duruşumuzu belirlemeliyiz. Aksi takdirde peygambere isyan yanlışından çift taraflı olarak kurtulmamız mümkün olmayabilir.

“Rivayetlere yaklaşımımız” konusunda tefsirimizin ilk cildinin Giriş bölümünde geniş açıklamalar yaptığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

c) رَسُولَ رَبِّهِمْ “Rablerinin (her bir) elçisi.” Bu ifadeyi her kavme gönderilen elçi olarak da anlamak mümkündür. Burada öne çıkan nokta ise elçileri gönderen ilâhî makamdır. O kavimlerin her biri kendilerine gönderilen elçiye isyan ederek azabı veya helâki bizzat kendileri hazırlamışlardır. Oysa elçi göndermesi Yüce Allah’ın merhametinin ve rab oluşunun bir sonucuydu.

İşte söz konusu kavimler bir taraftan bu nimete, diğer taraftan da elçilere isyan ederek azap fırtınasını kendileri hazırlamıştı. Anlaşılıyor ki âyetin bu ilk cümlesi hükmün sebep kısmını oluşturmaktadır; sonuç kısmı ise ikinci cümlede zikredilmektedir.

2. فَاَخَذَهُمْ اَخْذَةً رَابِيَةً “O da onları şiddetli bir şekilde yakalamış (cezalandırmış)tı.” Bu ifadenin başındaki fâ edatı “ta‘kîbiyye” anlamındadır. Demek ki onlar isyan edince peşinden hemen azapları gelmiş oldu; bir anlamda sebep gerçekleşince sonuç da kaçınılmaz bir hal aldı. Hûd 11/102 ve Fecr 89/13’te Yüce Allah’ın zalimleri korkunç bir şekilde cezalandırmak üzere yakaladığı ve onlara azap kamçısını savurduğu beyan edilmektedir.

a) Âyette e-h-z kökünden iki kelimenin biri اَخَذَ ehaze şeklinde fiil, diğeri اَخْذَة ahzeten şeklinde mastar olarak gelince, maksat yakalamanın şiddetini ortaya koymaktır. “Öyle bir yakalayışla yakaladı ki” şeklinde bir anlam söz konusu edilmektedir.

b) Bu arada âyetin sonundaki رَابِيَة râbiyeten sıfatı ise “şiddetli, artan, katlanan” demektir. “Faiz” anlamındaki ribâ kelimesiyle aynı kökten gelen bu sıfat, “artış ve yükseliş” anlamına gelmektedir. Onların dünya hayatında risalete ve tevhide karşı sürekli artan ve şiddetlenen düşmanlıkları ile zulümleri kendilerine uygulanan azabın da şiddetini ve artıcı yönünü oluşturmuştu. İnkârını, isyanını ve zulmünü arttıranlar her zaman ve mekânda benzer türden bir akıbeti yaşayacaklarını unutmamalıdırlar; âyetin günümüze mesajı bu olsa gerekir.

ııı. Hz. Nûh Kavminin Müminlerinin Kurtarılışı



اِنَّا لَمَّا طَغَا الْمَآءُ حَمَلْنَاكُمْ فِي الْجَارِيَةِ “Şüphesiz ki su azgınlaştığı zaman sizi gemide biz taşımıştık.”

Âyetteki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; لَمَّا طَغَا lemmâ tağâ fiili “yükselince, taştığı zaman”; الْمَآءُ el-mâü kelimesi “su, yağmur, sel”;حَمَلْنَاكُمْ hamelnâküm ifadesi “sizi taşımıştık”; فِي الْجَارِيَةِ fi’l-câriyeti ifadesi ise “gemide” demektir.

Burada Hz. Nûh’un zamanındaki tufanda iman etmiş insanların gemide kurtarılmış olmaları gündeme getirilmektedir.

Semûd, ‘Âd, Firavun, öncekiler ve alt üst edilenler şeklindeki hatırlatmalardan sonra, Yüce Allah insanlık tarihinin en önemli olumsuz örneklerinden birisi olan Hz. Nûh’un kavminin helâkini gündeme getirmektedir.

Doğrudan helâk ifadeleri ve onların akıbetlerinden söz etmektense, müminlerin kurtarılmasını dile getirerek, bu son ümmetin Hz. Peygamber’in yanında yer alması durumunda onları da sahipleneceği mesajını vermektedir. Aksi takdirde yani peygambere isyan etmeleri durumunda aynı akıbeti yaşayacakları da muhataplara bildirilmektedir.

Anlaşılıyor ki Yüce Allah bu âyette çift yönlü bir mesaja yer vermektedir. Buna göre bir taraftan eski kavimlerden biri olan ve tufan ile helâk edilen Hz. Nûh’un azgın kavmini hatırlatmakta, öte yandan yine ilâhî bir sünneti ve yasası olan “inananları koruyup kollaması”nı mesaj olarak hatırlatmaktadır. Hz. Nûh’un kavminin helâk edilmesine neden olan olayların başında “risaleti inkâr etmeleri” geldiği için aynı şeyi düşünenlerin sonu da aynı olacaktır.

Rahmân 55/24’te dile getirildiği üzere, denizde koca dağlar gibi akıp giden kocaman gemiler de Yüce Allah’ındır. Orada sözü edilen el-cevâr kelimesi yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki الْجَارِيَةِ el-câriyeh kelimesinin çoğuludur. Denizlerdeki taşımacılığın vazgeçilmez aracı olan gemi elbette suyun kaldırma gücü sayesinde mesafe kat etmektedir. Şüphe yok ki bu durum Yüce Allah’ın kudretinin bir delilidir ve insanlığa sunduğu en önemli nimetlerinden birisidir. Bu durum Nahl 16/14, Fâtır 35/12 ve Yâsîn 36/41 gibi âyetlerde açıkça dile getirilmektedir.

Demek istenen şudur: Ey muhataplar, sizi de Nûh’un gemisindeki atalarınızı da denizde taşıyan aslında gemi değil, Yüce Allah’tır; öyleyse kimin gemisine bindiğinize dikkat edin. Şeklen gemiye bakıp taşıyanın o olduğunu sanmayın; gemiyi taşıyan suya bu kudreti veren asıl gücü bilmeye ve bulmaya çalışın. Hz. Nûh’un ve inananların taşındığı gemi bugün için İslâm ve Kur’ân gemisidir; kurtulmak için bu değerlere taşınmak, onları hayata taşımak gerekir. Vahye taşınanları vahiy de Yüce Allah’ın izniyle cennete taşıyacaktır.

Sonuç olarak şunu söyleyelim: Bu âyetteki mesajı iki farklı hakikatin hatırlatması olarak görmek gerekir: Bir taraftan eski kavimlere uygulanan prosedür ele alınıp muhataplara hatırlatılmakta, özellikle müminlerin helâkten kurtarılması gündeme getirilmektedir; diğer taraftan da Yüce Allah’ın tabiata yerleştirdiği kanunlardan birisine değinilmekte ve bunun insanoğluna yönelik nimet boyutu hatırlatılmaktadır. Konunun ibret kısmı zaten bir sonraki âyette açık ifadelerle yeniden bildirilmektedir.



ıv. Bu Kavimlerin Hatırlatılma Nedeni



لِنَجْعَلَهَا لَكُمْ تَذْكِرَةً وَتَعِيَهَآ اُذُنٌ وَاعِيَةٌ “(Gerçeği) hatırlatma (vesilesi) yapalım ve kavrayan kulak(ların sahipleri) onu iyice kavrasın diye onları size (anlattık).”

Âyettekiلِنَجْعَلَهَا li nec‘alehâ ifadesi “onları (onların akıbetlerini) kılmak için, yapmak için”; تَذْكِرَةً tezkiraten kelimesi “(gerçekleri) hatırlatma, öğüt”;وَتَعِيَهَآ ve te‘ıyehâ fiili “ve onu bellesin, anlasın, kavrasın diye”; اُذُنٌ üzünün sözcüğü “(şu) kulak(lar)”; وَاعِيَةٌ vâ‘ıyetün kelimesi ise “belleyen, anlayan, kavrayan” demektir.

Burada kısa da olsa söz konusu kavimlerin hatırlatılma gerekçesi gündeme getirilmektedir.

Âyette yer alan لِنَجْعَلَهَا linec‘alehâ ifadesinin başındaki lâm harfi gerekçe bildirmektedir; sonundaki hâ zamiri ise özellikle bir önceki âyetin sonu ile, yani yaşanan olay veya vaka ile ilişkilidir. Zemahşerî ve Râzî’nin de tercih ettiği gibi anlam şöyledir: “Size bir öğüt olsun diye (inkârcıları boğup) sizi gemide taşımıştık.”(44)

Yüce Allah, Kur’ân’da bu tür öğüt, ibret ve ders alınması ifadelerini genellikle kıssaların ve kâinat kitabından yaptığı sunumların gerekçesi olarak zikretmektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(45) kıssa anlatımının ve kâinatta sanatkârane incelikler bulunmasının nedenleri üzerinde durulmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan “hatırlatma içerikli öğüt” ifadesi ile helâkinden söz edilen kavimlerin zikredilme gerekçesi ortaya konulmaktadır. Bir anlamda insanlık tarihinin özeti demek olan kıssalar, ibret alınsın diye Kur’ân’da aktarılmaktadır. Burada da durum aynıdır; hem öğüt alınması, hem de kulakların, yani gönüllerin ve akılların bu durumu iyice benimseyip kavraması amaçlanmaktadır.

Âyetteki وَتَعِيَهَآ اُذُنٌ وَاعِيَةٌ “Belleyici kulak(ların sahipleri) onu iyice bellesin” ifadesi, mesajın iyice kavranmasını, muhafaza edilmesini ve sonrakilere öğüt olmasını içeren bir cümledir.(46) Yûsuf 12/111 ve Sâd 38/29’da dile getirilen ülü’l-elbâb’dan olmak ile bu ifade aynı duyarlılık noktasında buluşmaktadır.

Âyetteki لَكُمْ leküm ifadesi ilk muhatapların Hz. Peygamber’in de muhatapları olan Mekkeliler olduğunu göstermektedir. Ancak ikinci cümledeki “iyice belleyen kulak(ların sahipleri)” ifadesi nekra olduğu için, buradaki mesajın evrensel olduğunu söylemek durumundayız. Kıssalar ve tabiata yerleştirilen ilâhî sistemle ilgili bütün bildirimler dikkatle takip edilmelidir. Bu sûrede baştan beri anlatılan kavimlerin akıbetleriyle ilgili dersler çıkartıp onların yaptığı türden hatalara düşmemek kıssaların anlatılma gerekçelerini oluşturmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XXX, 102. 2 - Ferrâ, age., III, 179.
• 3 - Bu 13 kullanım için bk. Hâkka 69/3; Müddessir 74/27; Murselât 77/14; İnfitâr 82/17, 18; Mutaffifûn 83/8, 19; Târık 86/2; Beled 90/12; Kadr 97/2; Kâri‘a 101/3, 10; Hümeze 104/5.
  • Hâkka 69/3 Müddessir 74/27 Mürselât 77/14 İnfitâr 82/17 İnfitâr 82/18 Mutaffifîn 83/8 Mutaffifîn 83/19 Târık 86/2 Beled 90/12 Kadir 97/2 Kâri‘a 101/3 Kâri‘a 101/10 Hümeze 104/5
• 4 - Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ’, Me‘âni’l-Kur’ân, Beyrut, tarihsiz, III, 280. 5 - Ahzâb 33/63; Şûrâ 42/17. 6 - ‘Abese 80/3.
  • Ahzâb 33/63 Şûrâ 42/17 ‘Abese 80/3
• 7 - Semerkandî, age., III, 488.
• 8 - Bu kavim hakkında geniş bilgi için bk. İslâmoğlu, age., s. 1255’te 9. not ve s. 1256’da 13. not. 9 - Necm 53/50. 10 - Geniş bilgi için bk. Esed, age., s. 284’te 48. not; İslâmoğlu, age., s. 1255’te 9. not.
  • Necm 53/50
• 11 - A‘râf 7/73-79. 12 - Hûd 11/61-68; Hicr 15/80-84. 13 - Şu‘ârâ 26/141-159. 14 - Neml 27/45-53. 15 - Fussılet 41/17-18. 16 - Zâriyât 51/43-44. 17 - Kamer 54/23-32. 18 - Fecr 89/8-13. 19 - Şems 91/11-14.
  • A‘râf 7/79 Hûd 11/68 Hicr 15/84 Şu‘arâ 26/159 Neml 27/53 Fussilet 41/18 Zâriyât 51/44 Kamer 54/32 Fecr 89/13 Şems 91/14
• 20 - Semerkandî, age., III, 488; Taberî, age., XXIX, 49. 21 - Zemahşerî, age., IV, 587.
• 22 - Fussılet 41/16; Kamer 54/19; Hâkka 69/6. 23 - Râzî, age., XXX, 103.
  • Fussilet 41/16 Kamer 54/19 Hâkka 69/6
• 24 - A‘râf 7/65-72. 25 - Hûd 11/50-60. 26 - Mü’minûn 23/33-41. 27 - Şu‘arâ’ 26/123-140. 28 - Fussılet 41/15-16. 29 - Zâriyât 51/41-42. 30 - Kamer 54/18-21. 31 - Fecr 89/6-8, 13.
  • A‘râf 7/72 Hûd 11/60 Mü'minûn 23/41 Şu‘arâ 26/140 Fussilet 41/16 Zâriyât 51/42 Kamer 54/21 Fecr 89/8 Fecr 89/13
• 32 - Hz. Peygamber’in bu ifadesi âyetlerle uyumludur. Bu konuda bk. Hıcr 15/21; Mü’minûn 23/18. 33 - Semerkandî, age., III, 489; Zemahşerî, age., IV, 587; Kurtubî, age., XVIII, 168.
  • Hicr 15/21 Mü'minûn 23/18
• 34 - Taberî, age., XXIX, 50.
• 35 - Haşr 59/14. 36 - Munâfikûn 63/4.
  • Haşr 59/14 Münâfikûn 63/4
• 37 - Bayraklı, age., XIX, 539.
• 38 - Esed, age., s. 1181.
• 39 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Hacc 22/46; Neml 27/69; ‘Ankebût 29/20; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10.
  • Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Hacc 22/46 Neml 27/69 ‘Ankebût 29/20 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10
• 40 - Taberî, age., XXIX, 52; Zemahşerî, age., IV, 588; Râzî, age., XXX, 105.
• 41 - Kurtubî, age., XVIII, 170.
• 42 - Semerkandî, age., III, 489; Taberî, age., XXIX, 52; Zemahşerî, age., IV, 588; Râzî, age., XXX, 106; Kurtubî, age., XVIII, 170.
• 43 - Kurtubî, age., XVIII, 170.
• 44 - Zemahşerî, age., IV, 588; Râzî, age., XXX, 106. 45 - Hûd 11/120; Yûsuf 12/111; Nahl 16/66; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190; Kâf 50/8; Zâriyât 51/20-23; Nâzi‘ât 79/26; Ğâşiye 88/21.
  • Hûd 11/120 Yûsuf 12/111 Nahl 16/66 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Kâf 50/8 Zâriyât 51/23 Nâzi‘ât 79/26 Ğâşiye 88/21
• 46 - Ferrâ, age., III, 181.