Nûh Suresi

Mekke döneminde indirilmiş olup, 28 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki نُوح nûh kelimesinden alan Nûh sûresi, iniş olarak 64, resmî sıralamada ise 71. sûredir.

Nûh sûresi, resmi sıralamada öncesindeki Me‘âric sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Me‘âric sûresinde ele alınan asıl konu, Son Saat ve sonrasında yaşanacak âhiret âlemine dair bilinç kazandırılmasıyla ilgilidir. Nûh sûresinde de Hz. Nûh, kavmini elem verici azaptan kurtulmaya çağırmaktadır. Âyetlerde sözü edilen azap, âhirette yaşanacak olan cehennem azabıdır.

Sûrenin asıl amacı, Hz. Nûh’un kavmi üzerinden Mekke müşriklerine gözdağı vermek ve onları uyarmaktır. Baştan sona bir kıssadan oluşan bu sûrede tebliğde izlenmesi gereken metod öğretilir. Nûh sûresinde ilk olarak Hz. Nûh’un tevhid çağrısı ele alınmakta, bu sayede Yüce Allah’a kulluk, takvâ ve itaatin ardından günahlarının bağışlanabileceği ve dünyada kalışlarının belli bir süreye, yani belirlenmiş ecellerine kadar erteleneceği bildirilmektedir.

5. âyetten itibaren, Hz. Nûh’un kavmini davette hangi yolları izlediği hatırlatılmakta, bu arada kavminin verdiği olumsuz tepkiler ve ortaya koyduğu inkârda ısrarcılıkları gündeme getirilmektedir. İstiğfar denen günahtan pişmanlığın nasıl sonuçlar meydana getireceği, ilâhî nimet sunumlarının nasıl artış göstereceği, hem kişilerin aile hayatlarında hem de yaşadıkları çevrede ne tür değişimlerin meydana geleceği özellikle hatırlatılmaktadır.

15. âyetten itibaren, kâinat kitabının çeşitli âyetleri demek olan “göklerin yapısı, Ay’ın ve Güneş’in konumları” ele alınmakta, ardından insanların yaratılış kaynağı olan toprağa dikkat çekilmekte, ölüm ile girilen topraktan insanların mahşer için yeniden çıkartılacağı haber verilmektedir.

21. âyetten itibaren, sûrenin son bölümünde Hz. Nûh’un kavmiyle ilgili şikâyetleri gündeme getirilmekte, onların putperestlikten uzaklaşmaları davetine verdikleri olumsuz tepkiler dile getirilmektedir. En sonunda yaşadıkları tufanla helâk edildikleri beyan edilerek, Hz. Nûh’un evrensel duası ile sûre sona erdirilmektedir.

Nûh sûresinin 1-9. âyetlerinde, Hz. Nûh’un kavmine gönderiliş gayesi ve davete icabet etmeyenlerin yaşayacağı felaket gündeme getirilmekte, diğer peygamberlerde olduğu gibi Hz. Nûh’un davetinin ana ilkeleri sıralanmaktadır. Çağrıya olumlu cevap verilmesi durumunda bunun sağlayacağı getiriler muhataplara aktarılmaktadır. Daha sonra Hz. Nûh’un tebliğinden bir pasaj hatırlatılmakta, bu arada kötü niyetli insanların bu tür çağrılara nasıl tepki verdikleri ve Hz. Nûh’un tebliğ çeşitlilikleri gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da kıssaların anlatılma gerekçeleri hakkında Yûsuf 12/3’te gerekli bilgileri verdiğimiz için burada ayrıntıya girmek istemiyoruz. Bilinmelidir ki, kıssalar insanlık tarihinin bir özetidir ve tebliğde insanlara nasıl davranılması gerektiği konusunda insanlara yol gösteren birer rehberdir, birer âyettir. Bu nedenle, bütünüyle bir kıssadan oluşan bu sûrenin mesajlarının doğru okunup anlaşılması hayatî bir önem arz etmektedir.

a) Hz. Nûh’un Risaleti

Yüce Allah sûrenin 1-3. âyetlerinde elem verici azap gelmeden önce Hz. Nûh’u kavmine apaçık bir uyarıcı olarak gönderdiğini beyan etmekte, Allah’a ibadet edip O’na karşı duyarlı davranmalarını ve kendisine itaat etmelerini muhataplarına tebliğiyle ilgili şu bilgilere yer vermektedir: “Dedi ki: Ey kavmim! Allah’a kulluk edin; O’na karşı takvalı (duyarlı) olun ve bana itaat edin diye sizin için açık bir uyarıcıyım.”

ı. Risaleti ve Uyarıcılığı

اِنَّآ اَرْسَلْنَا نُوحًا اِلٰى قَوْمِه۪ٓ اَنْ اَنْذِرْ قَوْمَكَ مِنْ قَبْلِ اَنْ يَاْتِيَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Kendilerine elem verici bir azap gelmeden önce kavmini uyar(sın) diye Nuh’u kendi kavmine göndermiştik.”

Âyettekiاِنَّآ innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اَرْسَلْنَا arselnâ fiili “gönderdik, risalet verdik”; نُوحًا nûhan kelimesi “Nûh’u”; اِلٰى قَوْمِه۪ ilâ kavmihî ifadesi “onun kavmine, milletine, toplumuna (şunu iletmek üzere)”; اَنْ اَنْذِرْ en enzir emri “uyar diye”; مِنْ قَبْلِ اَنْ يَاْتِيَهُمْ min kabli en ye’tiyehum ifadesi “onlara, kendilerine gelmeden önce”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması ise “elem verici bir azap” demektir.

Burada Hz. Nûh’un kavmine yönelik risalet amacıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin ilk âyetinde Hz. Nûh’u kavmine peygamber olarak gönderdiğini ifade etmekte ve risalet kurumunun toplum açısından önemini ortaya koymaktadır. Uyarıcılık denilen bu kurum, muhatapların hem dünyada hem de âhirette azaba uğratılmamalarını sağlamaya yönelik ilâhî bir müdahaledir.

1. اِنَّآ اَرْسَلْنَا نُوحًا اِلٰى قَوْمِه۪ٓ “Muhakkak ki Nûh’u kendi kavmine (elçi) göndermiştik.” Sûrenin bu ilk cümlesinde Hz. Nûh’un risaleti beyan edilmektedir. Bu nedenle, öncelikle Hz. Nûh hakkında birtakım bilgiler vermek istiyoruz.

- Hz. Nûh Kıssası

a) Bir Tevhîd Abidesi Olarak Hz. Nûh

ı. Hz. Nûh, Kur’ân’da kendisinden en çok söz edilen peygamberlerden birisidir. Asıl adı İbranice’de Noah, Yunanca’da Noe şeklindedir.(1) Müfessirlerimiz onun isminin Nûh b. Lemek b. Metûşeleh b. Uhnûh olduğunu beyan etmektedirler ki Uhnûh da Hz. İdris’in ismidir.(2) Tevrat kaynaklı bilgilere göre Hz. Nûh Hz. Âdem’in oğlu Şît soyundan gelmektedir.(3) Bir başka iddiaya göre ise Hz. Âdem’in Kâbil adlı oğlunun soyundan gelmektedir ve Lamek adlı kişinin oğludur.(4)

ıı. Hz. Nûh ile Hz. Âdem veya ilk insan nesli arasında ne kadar bir sürenin geçtiği bilinmemektedir. Kendisine inananlar ile hayvanlardan birer çifti içerisine yerleştirdiği gemisi düşünüldüğünde,(5) hatta geminin madeni malzemeden inşa edildiği izlenimi veren ifadeler(6) göz önüne alındığında, ilk insan nesli ile Hz. Nûh arasında çok uzun zamanların geçtiği söylenebilir.

ııı. Müslümanlar olarak biz Hz. Nûh’u ulu’l-‘azm yani “azim ve kararlılık sahibi beş peygamber”den birisi olarak kabul ederiz. Kur’ân’da 28 sûrede Hz. Nûh hakkında çeşitli boyutlarda bilgi verilmektedir.(7) Bu bilgiler onun peygamber olduktan sonraki hayatıyla ilgilidir. Öncesine dair elimizde Kur’ânî bir bilgi yoktur.

Kur’ân’da Hz. Nûh kendisinden söz alınan,(8) seçilmiş olan,(9) hidayete erdirilmiş olan,(10) mümin,(11) rasûl, mürsel,(12) apaçık uyarıcı,(13) bereketlere sahip kılınmış,(14) muhsin,(15) çok şükreden(16) ve iyi bir kul(17) gibi çeşitli güzel sıfatlarla anılan bir peygamberdir. Kıssası bütün insanlığa örnek olacak bir şahsiyet olarak Kur’ân’da kendisine en çok yer verilen peygamberlerden biridir.

Yüce Allah, Hz. Nûh’un kavminden ileri gelen yöneticilerin onu suçladığı konular ve ona karşı sergiledikleri olumsuz tutum hakkında çeşitli sûrelerde bilgiler vermektedir. Bu bağlamda detaya girmeden kısaca hatırlatmalar yapmakla yetineceğiz.

Hz. Nûh’un kavmi onu delilikle suçlamışlar,(18) ona müfterilik ve yalancılık isnat etmişler,(19) onu küçümsemişler,(20) kendisine sapık demişler,(21) kendisini kovmakla tehdit etmişler,(22) azap tehdidinde bulunarak onunla alay etmişler,(23) ona inanan ve tâbi olan müminlerle de alay edip(24) onları yanından kovmasını istemişlerdi.(25)

Hz. Nûh ve kavminin ona karşı söylemleriyle ilgili bilgileri genel olarak ve kısaca hatırlattıktan sonra şimdi de Hz. Nûh’la ilgili kıssanın yer aldığı sûreleri ve verilen bilgileri zikretmek istiyoruz:

Âl-i İmrân 3/33 ve Hadîd 57/26’da “Hz. Nûh’un seçilmiş bir peygamber olduğu”,

Nisâ’ 4/163, En‘âm 6/84, Tevbe 9/70, İbrâhîm 14/9, Hacc 22/42-43, Sâd 38/12-14, Mü’min 40/5-6 ve Kâf 50/12-14’te “vahye muhatap kılınan peygamberlerden olduğu ve ibret içerikli haberlerinin son ümmete aktarıldığı”,

A‘râf 7/59-64’te “kavmine tebliği, onların verdiği cevaplar, Hz. Nûh’un onlara yönelik nasihatleri ve kavminin tutumu sonrası yaşadıkları felaket”,

Yûnus 10/71-73’te “Hz. Nûh’un Yüce Allah’a tevekkülü, tebliğine herhangi bir karşılık beklemediği”,

Hûd 11/25-49’da “kavminin alaycılığı, onlarla tartışmaları, gemi yapımının kendisine emredilişi, müminleri gemiye doldurması, oğluyla ilgili diyaloglar, Yüce Allah’ın uyarısı, tufan sonrasında kavminin helak edilip müminlerin güven içerisinde dünya hayatlarına devam etmeleri”,

İsrâ’ 17/3’te “çok şükredici bir kul olduğu”,

Meryem 19/58’de “Yüce Allah’ın nimetlerine mazhar kılındığı”,

Enbiyâ’ 21/76-77’de “duasına icabet edildiği ve kavminin helak edilişi”,

Mü’minûn 23/23-30’da “kavmiyle konuşmaları, geminin yapılışı, tufan sonrası yaşadıkları huzur ortamı”,

Furkân 25/37’de “kavminin peygamberleri yalanlaması, sonrasında boğulmaları ve insanlar için ibret kılınmaları”,

Şu‘arâ 26/105-122’de “tebliğ ilkeleri, kavminin inananlara yönelik hakaretleri, sonrasında helak edilişleri ve müminlerin kurtarılışı”,

‘Ankebût 29/14-15’te “kavminin içerisinde 950 yıl kaldığı, kavmini tufanın helak edişi, inanmayanların insanlara ibret kılınışı”,

Ahzâb 33/7’de “kendilerinden söz alınan özel beş peygamberden biri olduğu”,

Saffât 37/75-82’de “duasına Yüce Allah’ın icabeti, inananların büyük sıkıntıdan kurtarılışı, sonra gelen nesiller arasında daima esenlikle anılan sâlih kullardan birisi olduğu”,

Şûrâ 42/13’te “kendisine verilen şeriatin diğer peygamberlere, dolayısıyla Hz. Peygamber’e verilişi”,

Zâriyât 51/46 ve Necm 53/52’de “kavminin yoldan çıkmış olduğu, zalimlik yaptıkları, azgınlaştıkları ve dolayısıyla helak edildikleri”,

Kamer 54/9-16’da “kavminin onu yalanladığı, ona hakaret ettikleri, bunun sonucunda Hz. Nûh’un Allah’a yalvardığı, ardından göğün ve yeryüzünün sularının birleşerek inançsızları boğduğu, onlarla ilgili geriye ibretlik hikâyelerinin kaldığı”,

Tahrîm 66/10’da “Hz. Lût’un hanımıyla birlikte Hz. Nûh’un hanımının kâfirlere örnek verildiği, peygamber eşlerine ihanet ettikleri, bu yaptıklarının kendilerine hiçbir kârının olmadığı”,

Hâkka 69/11-12’de “tufan sularının kabardığı, inananların gemide taşındığı, diğerlerinin ibrete konu edinildiği”,

Nûh 71/1-28’de ise “Hz. Nûh’un tebliğ ilkeleri, tevbe etmeleri durumunda Yüce Allah’ın onlara neler vadettiği, kavminin aşırı tutumları, putlara sahip çıkma kararlılıkları, Hz. Nûh’un bedduası” gibi konular ele alınmaktadır.

ıv. Eski insanların hayat sürelerinin uzunluğu bilgisinden hareketle, Hz. Nûh’un 950 yıl yaşadığı Kur’ân’da açıkça belirtilmektedir.(26) Söz konusu sürenin bugün anladığımız gibi güneş yılı hesabıyla mı, ay yılı hesabıyla mı karşılandığı bilinmemektedir. Bu noktada ‘Ankebût, 29/14. âyette geçen seneh ve ‘âm kelimelerinin kullanımından hareketle yapılan bir yorumu aktarmayı gerekli görmekteyiz.

Aynı cümlede hem seneh hem ‘âm kelimele­rinin kullanılması, ikisi arasındaki nüansa de­lalet eder. Seneh çoğunlukla “çetin ve kurak ge­çen yıl”, ‘âm ise “bereketli ve yağışlı geçen yıl” için kullanılır.(27) Bu dilsel tahlilden yola çıkarak, Hz. Nûh’un ömürlük davetinin çok kı­sa kısmı hariç, tamamına yakınının “çetin ve zor” geçtiğini söyleyebiliriz. İlgili pasajda “dokuz yüz elli yıl” yerine “elli yıl eksiğiy­le bin sene” şeklinde gelmesi, zamanın uzunlu­ğuna dikkat çekmek içindir. “Bin yıl yaşamak” ifadesi, tam da bu deyimsel anlamıyla Bakara 2/96’da kullanılır.

Ayrıca Kur’ân’da “bin yıl” ve “elli bin yıl” ifadelerinin rakamsal değerler dı­şında, zamanın izafi niteliğini belirtmek için kullanıldığı yerler de vardır.(28) Bu ifadenin deyimsel karşılığı “çok uzun yaşa­mak” olarak ortaya çıkıyor. Bunu esas alırsak “-elli yıl eksiğiyle- bin sene kalmıştı” ifadesi, peygamberlik öncesi hariç, bir insanın yaşaya­bileceği en uzun süre kavmini yılmadan usan­madan davet ettiğine delalet eder.

İşte böylece, Hz. Nûh’un “Yeryüzünde onlardan bir kişi dâhi bırakma”(29) şeklindeki kahır duasının nedeni de an­laşılmış olur. Ayrıca ‘Ankebût 29/14. âyet sûrenin 2. âyetiyle doğrudan bağlantılıdır. Hz Nûh’un bunca uzun süren çabası, onun ödediği ağır bedel olarak su­nulmaktadır.(30)

Bu açıklamalardan da anlaşılacağı üzere, Hz. Nûh’un, kavminin içerisinde uzun süre görev yaptığı, ancak bu süre zarfında çok büyük sıkıntılar çektiği, sadece 50 yıllık bir sürenin bu anlamda başarılı ve huzurlu bir zaman olarak yaşandığı ifade edilebilir.

v. Yüce Allah, peygamber gönderme gerekçesi olarak çok önemli bir ilke koyduğunu hatırlatmaktadır. Bu tür görevlendirmelerin insanları azaptan ve sıkıntıdan kurtarıp hem dünyada hem de âhirette mutluluğa eriştirme amacına yönelik olduğunu beyan etmektedir. Bu amaçla belirtelim ki insanlık “tarih boyunca” peygambersiz bırakılmamıştır.

İlk insan nesli ilk peygamberle buluşturulmuştur. Muhatapların durumu veya ihtiyacı ne oranda ise risaletin içeriği de elbette ona uygun şekillendirilmiştir. Bu açıdan bakıldığında, kurulu bir din veya hukukî düzenlemeler içeren bir şeriatın Hz. Nûh ile başladığı gerçeği bu söylediklerimizle herhangi bir çelişki oluşturmaz.

vı. Sûrede ele alınan konular ve kavminin verdiği cevaplardan da anlaşılacağı üzere, Hz. Nûh çok çetin şartlarda görev yapmış, son derece azgın bir kavimle çok uzun süre mücadele etmek zorunda kalmıştır. Yoldan çıkmış ve azgınlaşmış kavmi ona inanmadığı gibi, kendisine “mecnun” demiş, onu taşlamakla tehdit etmişlerdir.(31) Bütün bunların yanında “yalancılık”la suçlanmış, ona tabi olanları yanından kovması kendisinden istenmiş, tehdit edildikleri azabı kendilerine çabucak getirmesi istenerek onunla alay edilmişti.(32)

vıı. Yüce Allah, Hz. Âdem’i seçtiği gibi, Hz. Nûh’u da, İbrahim ailesini de, İmran ailesini de seçtiğini,(33) ona vahyettiğini beyan etmektedir.(34) O da kavmini tevhide davet etmiş ve bu uğurda büyük fedakârlıklarda bulunmuştur.(35)

Hz. Nûh, kavminin ısrarlı karşı çıkışlarıyla çok uzun süre mücadele edip sonuç alamaması üzerine, mağlup olduğunu beyan ederek Yüce Allah’tan yardım istemiş,(36) muhataplarının helâk edilmesi için onlara beddua dahi etmiştir.(37) Duası kabul edilince kendi adıyla anılan büyük bir felaketle inkârcı muhataplar boğulmuş, bunların arasında kendi hanımı ve çocuğu da yer almıştır.(38) Yürek burkan konuşmaların yaşandığı olayla ilgili Yüce Allah peygamberini dahi uyarabileceği ve yanlış yapılmasına göz yumulmayacağı mesajını vermiştir.(39)

Önder bir peygamber olarak Hz. Nûh hakkında Kur’ân merkezli çeşitli açıklamalar yaptıktan sonra, şimdi de sûrenin ilk âyetlerini yorumlamaya çalışalım.

Sûrenin ilk cümlesinde geçtiği gibi Kur’ân’da “peygamberlerin kendi kavimlerine gönderilmesi”nden söz edilmektedir. Önemine binaen bu konuda bazı açıklamalar yapmak durumundayız.

b) Risaletin Evrensel İlkeleri

ı. İlâhî kelâmda 382 kez yer alan kavm kelimesini sadece belli bir insan grubu veya belli bir ırkın mensupları şeklinde anlamak durumunda değiliz. Çünkü peygamberlerin sadece belli bir ırktan insanlara gönderilmesi, mesajların yöresel kalmasına neden olabilir.

Oysa risalet öğretileri yöresel motifler içerse de mesaj olarak evrenseldirler. İlk nesil insanlarına veya onlara yakın zamanlarda yaşamış olanlara gönderilen peygamberler için “kavimlerine gönderilmesi” ifadesi anlaşılabilirdir; çünkü o dönemlerde zaten başka milletler yoktu.

ıı. Daha sonraki dönemlerde gönderilen peygamberler için de aynı şekilde kullanılan kavm kelimesini belli insanlar şeklinde anlamamız gerekmez. Çünkü onların peygamberlik öğretileri kavimlerine yönelik başlamış olsa da mesaj olarak bütün insanlığı ilgilendirmektedir.

Meselâ Hz. Mûsâ’nın “kavmine yönelik” peygamberliğinden söz edildiği gibi,(40) ayrıca Tevrat ve İncîl’in bütün insanlık için hidayet aracı olarak gönderildiği de beyan edilmektedir.(41) Benzer şekilde Bakara 2/124’te de Hz. İbrâhim’in bütün insanlık için imâm yani “peygamber” kılındığı bildirilmektedir.

Yöresel bir mesaj getirdiği sanılan Hz. İsâ’nın da bütün insanlık için bir âyet ve bir merhamet vesilesi olduğu yine âyetlerde bildirilmektedir.(42) Elbette bütün peygamberlerin risaletleri zorunlu olarak ilk muhataplar da dikkate alınarak yöresel motiflere sahip kılınmıştır. Öğretiler yakınlardaki muhataplardan başlamıştır; sonradan ulaşabileceği kadar insanlara ulaştırılmaya çalışılmıştır.

ııı. Şartların elverişsiz oluşu nedeniyle, öğretilerin bütün insanlığa ulaşmamış olması muhtemeldir. Hatta bazı mesajların asıl safiyetini koruyamamış olması ve birtakım değişikliklere uğramış olması da mümkündür. Zaten bu nedenledir ki, aynı yörelere veya farklı mekânlara yeni peygamberler gönderilmiştir. Bu durum bazen aynı zamanda birden çok elçi görevlendirilmesi şeklinde de tecelli etmiştir.

Nitekim Hz. İbrahim, Hz. İsmail, Hz. İshak ve Hz. Lût aynı zamanda görevlendirilmiş, Hz. Şu‘ayb, Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn, ayrıca Hz. Zekeriya, Hz. Yahya ve Hz. İsa da aynı zamanların, hatta aynı yörelerin peygamberleri olarak görev yapmışlardır.

Şartlar nasıl gerektirmişse risalet kurumu ona göre şekillendirilmiş, mesaj Levh-i Mahfûz’dan bozulmamış haliyle, aynı değerlerden oluşarak ve farklı dillerde insanlıkla yeniden buluşturulmuştur.

ıv. Bu açıdan bakıldığında şu hususu özellikle hatırlatmak durumundayız: Sadece Hz. Peygamber’in risaletinin evrensel, diğerlerinin yöresel olduğu gibi bir kanaat yaygındır. Oysa Hz. Peygamber’in risaleti de önce çevresinden,(43) yani yakın akrabasından başlamış,(44) daha sonra Mekke’ye, ardından civarına,(45) peşinden müminlere,(46) bu arada ümmî Mekkelilere,(47) daha sonra Mekkelilerin gelecek nesillerine veya sonra gelen başka insanlara,(48) bütün insanlığa(49) ve nihayet ulaşabileceği kim varsa herkesi içerecek şekilde evrensel kılınmıştır.(50)

Peygamberlik sistemi bu şekilde işletilmiştir. Mesajlar yöresel motifler içerir; dar bir çevrede başlar; bir süre sonra şartlar elverdiği ve insanlar icabet ettiği oranda bu etkinlik alanı genişler. Hz. Peygamber’in risaleti bu anlamda sistemin son örneğidir ve son temsilcisidir. Kur’ân’dan sonra ilâhî kitap, Hz. Muhammed’den sonra da herhangi bir peygamber gelmeyecektir. Artık kurtuluşun bir tek yolu vardır; o da Hz. Muhammed’e tâbi olmak, onun örnekliğini benimsemek ve böylece Kur’ân’ı yaşamaktır, vesselâm.

2. مِنْ قَبْلِ اَنْ يَاْتِيَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ اَنْ اَنْذِرْ قَوْمَكَ “Kendilerine elem verici bir azap gelmeden önce kavmini uyar diye (Nûh’u elçi olarak göndermiştik).” Bu cümle risaletin amacını özetlemekte ve muhatapların uyarılması emrini peygamberlere vermektedir. Yüce Allah her peygamberi kavmini uyarsın diye göndermiştir; onlar da bu görevi hakkıyla yerine getirmeye çalışmıştır.

a) Daha önce Müddessir 74/2’de de açıklayacağımız üzere, peygamberlik temel olarak uyarıcılık demektir. Bu görev peygamberlik kurumunun olmazsa olmazıdır. Bu nedenle, Kur’ân’da “uyarıcı, uyarıcılar” anlamında kullanılan nezîr/nüzür ve münzir/münzirîne kelimeleri öncelikle peygamberler için tercih edilen sözcüklerdendir. Bütün peygamberler hem “müjdeleyiciler”, hem de “uyarıcılar” olarak tanıtılmaktadırlar.(51) Bu açıdan bakıldığında, risaletin öncelikli amacının bu olduğu rahatlıkla söylenebilir.

Âyetteki اَنْذِرْ enzir emrini “uyarmak” anlamına aldığımıza göre, âyetteki maksadın Hz. Nûh’un kendisine gelen vahiyleri muhataplara iletmesi olduğu ortaya çıkar. Bu anlam kelimenin asıl ve öncelikli mesajıdır; bir anlamda “tebliğ görevi”ni ifade etmektedir.

Eğer bu kelimeyi “müjdelemek” anlamının zıddına alırsak, bu defa anlam “azapla uyarmak, azaba uğratılmamak için muhatapları bilgilendirmek ve ikaz etmek” şeklini alır. Özellikle bu âyetin son kısmı söz konusu anlamın doğruluğunun bir delilidir.

Uyarının amacı bu ifadeyle verilmekte ve muhatapların elem verici azapla buluşmadan önce peygamberlerin davetine icabetlerinin zorunlu olduğu ortaya konulmaktadır.

b) Âyetteki “elem verici azap” tamlaması inkârcı insanlara gelen bir sıkıntı konumundadır; yani cümlenin failidir. “Azap” kişilere gelen bir “sonuç”tur; “sebep” ise inkârda ısrarcılıktır. Kişi azabı kendisi tercih eder ve inkârının sonunda da azapla buluşur. Azap etmek elbette sadece Yüce Allah’a aittir; ancak burada “gelmekte olan azap”tan söz edilmektedir ki maksat insan iradesinin belirleyici özelliğine dikkat çekmektir.

İnsanlar küfrü tercih ederlerse azabı da tercih ettiklerini bilmelidirler. Hiç kimse hiç kimseye zorla inanç dikte edemeyeceği gibi, hiç kimse de hiç kimseyi inkârının sorumlusu ilan edip kenara çekilemez. Sorumluluklar tercihlerle belirlenir ve yaşanacak sonlar buna göre insanın karşısına gelir.

Buradan hareketle söylemek istediğimiz şudur: Peygamberlerin sunduğu din hakikatin ta kendisidir. Hakk’tan sonra geriye de sadece şaşkınlık kalır.(52) İşte Hz Nûh’un uyarıları hakkın temsilcisi durumundadır ve Hz. Nûh da tıpkı diğer peygamberler gibi ödülü, yani cenneti vaad etmektedir. Buna sırtını dönüp inkârı tercih edenler ise azapla karşılaşacaklardır.

Yüce Allah bu âyette şöyle evrensel bir eğitim kuralı koymaktadır: “İnsanlar uyarılmadan cezalandırılmamalıdır.” İsrâ’ 17/15’te de beyan edildiği üzere, uyarıcı gönderilmeden azap edilemez. Yüce Allah bu gerçekle de uyumlu olarak çağımız eğitimcilerine, din tebliğcilerine ve bütün ana-babalara tebliğin ve eğitimin temel ilkesini öğretmektedir: “Tebliğ edilmeden veya uyarı yapılmadan ceza verilmez.”

ıı. Uyarıcılığı ve Davetinin İçeriği

قَالَ يَا قَوْمِ اِنّ۪ي لَكُمْ نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ اَنِ اعْبُدُوا اللّٰهَ وَاتَّقُوهُ وَاَط۪يعُونِ “Şöyle demişti: Ey kavmim! Ben sizin için apaçık bir uyarıcıyım. Allah’a kulluk edin; O’na karşı takvâlı (duyarlı) olun ve bana itaat edin.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; يَا قَوْمِ yâ kavmi ifadesi “ey benim kavmim”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; نَذ۪يرٌ nezîrun kelimesi “uyaran(ım), uyarıcı(yım), adayan(ım)”; مُب۪ينٌ mübînun sözcüğü “apaçık, açıklayan”;اَنِ اعْبُدُوا eni‘büdû emri “ibadet edin, kulluk edin diye”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَاتَّقُوهُ vettekûhu emri “ve O’na karşı takvâ sahibi olun, sorumluluğunuzu bilin, takvalı, duyarlı davranın”; وَاَط۪يعُونِ ve etî‘ûni emri ise “ve bana itaat edin, ve bana boyun eğin” demektir.

Burada Hz. Nûh’un risaletinin genel öğretileri gündeme getirilmektedir.

Başta bütün peygamberler ve dolayısıyla da Hz. Nûh olmak üzere, bütün zamanların uyarıcıları elbette esaslı bir metot kullanmakla yükümlüdürler. İşte bu sûrenin ilk âyetlerinde Yüce Allah tebliğde takip edilmesi gereken metodunun ilk konusunu bizlere hatırlatmaktadır. Burada Hz. Nûh örnek peygamber olarak seçilmiş ve onun dilinden tebliğ hakikatleri insanlığa sunulmuştur.

1. قَالَ يَا قَوْمِ اِنّ۪ي لَكُمْ نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ “Şöyle demişti: Ey kavmim! Ben sizin için apaçık bir uyarıcıyım.” Âyetteki نَذ۪ير nezîr kelimesine bazı âlimlerimiz “korkutucu” anlamını vermişlerdir.(53) Bu anlam da bir seçenek olarak zikredilebilir; ancak bir peygamberin risalet öğretileri sadece “korku” içerikli olmadığı için, maksadı “uyarmak, tebliğ etmek” şeklinde anlamaktayız. Nitekim diğer âlimlerimiz ise risalet kurumuyla da bire bir örtüşecek şekilde söz konusu kavram için “haber verici”(54) anlamını tercih etmişlerdir.

Çeşitli âyetlerde ele aldığımız üzere, asıl ve yaygın anlamı “uyarmak” olanنَذ۪ير nezîr kelimesinin risalet kurumuyla yakından ilişkili olan başka bir anlamı daha vardır. Bu anlamı çok önemli bulduğumuz için okuyucuyla paylaşmak istiyoruz.

Nezîr kelimesinin sözünü edeceğimiz anlamı “adamak”la ilgilidir. Kur’ân’da bu kelime nezr veya nüzûr kalıplarında “adak, adaklar” manasında da kullanılmaktadır.(55) İşte bu anlam, âyeti doğru anlayıp yorumlamada bizlere çok önemli ufuklar kazandırmaktadır.

Yüce Allah, bütün peygamberlerden kendilerini görevlerine adamalarını istemektedir. İnsanın bir işte arzu edilen başarıyı yakalaması için kendisini o göreve adaması gerekir. Görevi hakkıyla ve başarılı bir şekilde yapmak için onu bizzat yaşamak gerekir. Bu açıdan bakıldığında özellikle peygamberlik kurumunun adanmışlık isteyen bir görev olduğunu belirtmek durumundayız. Risalet, sıradan bir görev değildir; hayatı bütünüyle o görev uğrunda yaşamayı zorunlu kılan bir adanmışlık ve fedakârlık kurumudur.

Bu hatırlatmanın ardından şimdi de âyette tebliğle ilgili verilmek istenen mesajları ve buradan günümüze dair çıkartılacak ders ve metotları incelemek istiyoruz.

- Âyetteki Tebliğ İlkeleri

ı. Tebliğde her şeyden önce muhataplar dışlanmamalı, onları kendilerinden kabul ederek “ey kavmim, ey arkadaşlarım” gibi sahiplenici ve aidiyet duygusu içeren hitaplar tercih edilmelidir. Aslı يَا قَوْمِي yâ kavmî şeklinde mütekellim yâ’lı olan يَا قَوْمِ yâ kavmi “ey kavmim” hitabı bunu gerektirmektedir. Yâsîn 36/20’de belirtildiği üzere, şehrin ileri gelen kişisi de bunu uygulamıştı.

ıı. Tebliğci kendi konumunu açıkça beyan etmelidir. Âyetteki اِنّ۪ي لَكُمْ نَذ۪يرٌ innî leküm nezîrun “Ben sizin için uyarıcıyım” ifadesi bunu ortaya koymaktadır. Böylece tebliğci ne için geldiğini, neyi ve niçin tebliğ etmek durumunda olduğunu karşı tarafa bildirmelidir.

ııı. Yapılacak bildirimde açık ve anlaşılır olunmalıdır. Buradaki مُب۪ين mübîn “açıklayıcı, açık, apaçık” kelimesi bu tavrı zorunlu kılmaktadır. Söyleneni açıkça söylemek, kırpmadan ve ilave etmeden mesajı olduğu gibi bütün berraklığıyla ortaya koyup muhataplara iletmek bir esastır. Açık açık konuşmak önemlidir; açıklayıcı ve izah edici bir tavır sergilemek de mübîn kelimesinin bir anlamıdır. Muhatapların anlayacağı bir dil kullanmak zaten risaletin evrensel gereklerinden birisidir. İbrâhim 14/4’te Yüce Allah bu gerçeği dile getirmektedir.

ıv. Tebliğde muhataplar için kesinlikle “suçlayıcı, dışlayıcı ve hakaret içerikli ifadeler” kullanılmamalıdır. Âyetteki لَكُمْ leküm ifadesindeki lâm edatı, söyleneceklerin muhatapların “lehine” şeyler olduğunu hissettirmektedir. Din tebliğinde amaç insan kazanmak olduğu için, sahiplenici bir tavır sergileyerek karşımızdakini bizden ve davet ettiğimiz değerlerden uzaklaştıracak tutum ve davranışlardan özenle kaçınmak durumundayız.

Peygamberler, vahyin gözetiminde görevlerinde üst düzey performans göstermekle yükümlüydüler. Dini doğru anlayıp yaşamak şeklindeki bu görev bütün müminlerden de istenmektedir. Din, uğruna adanmış insanlar ister. Âyetin günümüze mesajını bu noktada anlamak âyetin mesajını güne getirmek için bir zorunluluktur.

2. اَنِ اعْبُدُوا اللّٰهَ وَاتَّقُوهُ وَاَط۪يعُونِ “Allah’a kulluk edin; O’na karşı takvâlı (duyarlı) olun ve bana itaat edin.” Yüce Allah peygamberlerini gönderirken onları aynı misyonun takipçileri ve uygulayıcıları olarak görevlendirmiştir. Bu amaçla tevhid denen bilincin insanlarca benimsenmesi için gereken ne varsa, işte onlar muhataplara üç temel öğreti halinde iletilmiştir. Bunun sonucunda insanlar eğer bu çağrıya olumlu cevap verirlerse kendilerine çok büyük ödüller verileceği de âyetlerde haber verilmektedir.

Yüce Allah peygamberleri görevlendirmesinin gerekçesini işte bu âyette Hz. Nûh’a söyletmektedir. Âyette üç değişik emir ifadesi yer almakta, risaletin görev alanı belirlenmekte ve muhataplardan neler istendiği üç kavramla beyan edilmektedir:

a) İbadet

Âyetteki ilk emir اعْبُدُوا u‘büdû kelimesiyle ifade edilen “ibadet etmek, kulluk yapmak”tır. Kur’ân’da yaratılışın gayesi Yüce Allah’a kulluk etmek şeklinde belirlenmektedir: “Ben cinleri ve insanları sadece Bana kulluk etsinler diye yarattım.”(56) Bu emir hem Nahl 16/36’da belirtildiği gibi Yüce Allah’ın bütün peygamberlerin tebliğ ilkelerinin başında zikrettiği bir husustur; hem de bütün peygamberler ümmetlerine bunu tebliğ etmişlerdir.(57)

Konuyla ilgili âyetlerin verdiği ortak anlam, yaratılışın gayesinin farkına varılmasını ve bu uğurda fedakârlık yapılmasını sağlamaktır. Müminlere,(58) hatta bütün insanlara hitaben de hatırlatıldığı üzere,(59) ibadetin sadece Yüce Allah’a yönelik yapılması gerektiği, hayatın tamamını kuşatan ve ölünceye kadar devam etmesi istenen bir eylem olduğu Kur’ân’da beyan edilmektedir.(60)

Genel çerçevedeki emirlerin yanı sıra, bütün peygamberlerin tebliğ esaslarının ilk maddesi olarak “sadece Yüce Allah’a ibadet etmek” zikredilmektedir.(61) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de Hz. Nûh tebliğine bu emirle başlamaktadır.

Bilindiği üzere ibadetin zirvesi “tesbih” ve “secde”dir. İradeli varlıklar hem tesbih hem de zikir yapabilirken, iradesiz varlıklar zikir değil, sadece tesbih yaparlar. Çünkü zikir denen şey irade ve bilinç gerektirir. Bunlardan yoksun varlıkların zikir yapması onlardan beklenemez.

ı. Tesbih

Bakara 2/30’da açıkladığımız üzere, tesbîh, -insan için- hatırda tutulan şeyin dile getirilmesidir. Zihnin Yüce Allah’ı yüceltmesi ve peşinden kendisinin de yücelmesidir. Tesbih, kozmik ilâhiye katılım çağrısıdır. Tesbîh Yüce Allah için, O’nun adına hareket etmek demektir.(62)

Tesbîhin Yüce Allah adına hareket etmek anlamı, özellikle A‘lâ sûresinin 2 ve 3. âyetlerinin mesajıyla gayet uyumludur. Varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır. İnsan da Allah’a kulluk için yaratıldığına göre, bu amacı gerçekleştirmek için yaşamalıdır; Kur’ân’da insana yönelik tesbîh emrinin bir amacı da budur.

Pek çok âyette belirtildiği üzere, bütün varlıklar Yüce Allah’ı kendi halleriyle tesbih etmektedir.(63) Diğer varlıkların tesbihinde bilinç ve kelime tekrarı şart olmadığı için, bunların tesbîhini insanlar anlayamamaktadır. Zikirde ise özellikle bilinç şarttır. Bu durumda tesbih, kâinattaki iradesiz koroya iradeyle katılmak ve onlardan ayrı düşmemek demektir. Bu koroyu terk edenleri ise derin bir terk ediliş beklemektedir.(64)

Yüce Allah’ın adını tesbih etmek demek, O’nun farkına varmak ve O’nun istediği gibi yaşamak demektir. İradeli tesbîh, diğerlerine göre çok daha anlamlı ve etkilidir; çünkü bu tesbihle adeta hayat programlanmaktadır.

Kur’ân’da varlıkların tesbihe kodlandığını, her varlığın Yüce Allah’ı mutlak surette tesbih ettiğini, ancak bunu insanların anlayamadığını ve Yüce Allah’ın bu hakikati haber verdiğini görmekteyiz.(65) Pek çok âyette yaratılmışların hepsinin tesbihe kodlandığı, hem geçmiş zaman hem de geniş zaman kalıbıyla ifade edilerek, hayatın tesbihle iç içeliği adeta ilan edilmektedir.(66)

Aynı şekilde göklerde ve yerdeki ruh sahibi varlıkların ister istemez, bir anlamda zorunlu olarak Allah’a secde ettikleri de Kur’ân’da açıkça belirtilmektedir.(67) Göklerin ve yerin, yani bütün yaratılmışların Yüce Allah’ın emrine ister istemez boyun büktüğü Kur’ân’da haber verilmektedir.(68) Gök gürültüsü hamd ederek Allah’ı tesbih ettiği gibi, melekler de tesbihe kodlanmışlardır.(69)

Hayvanlar da dâhil olmak üzere, bütün yaratıkların Yüce Allah’a karşı görevlerini ve tesbihlerini bildikleri ifade edilmektedir.(70) İnsanlar, uçuşan varlıklar ve dağların bir tesbih bilincine sahip kılındığı da hatırlatılan gerçeklerdendir.(71) Bütün bu âyetlerdeki tesbih ifadelerinin hayatı ve bütün yaratıkları çepeçevre kuşattığı görülmektedir. Bu nedenle, Yüce Allah insanların iradeleriyle tesbih etmeleri gerektiğini çeşitli âyetlerde onlara emretmektedir.(72)

ıı. Secde

‘Alak 96/19’da açıkladığımız gibi, secde genel olarak “saygı duymak”, “boyun eğmek”, “bağlanmak”, “emrine amade olmak” anlamlarına gelmektedir. Bu anlam alanıyla secde, geniş bir çerçeve çizdiği gibi, özel olarak da namazdaki bir rüknü ifade etmektedir. Kur’an’da rükû‘ ve kıyâm, tıpkı secde gibi hem şer’î, hem de lügat anlamıy­la kullanılır ve her üçünün de lügat anlamları farklı düzeylerde “saygı ve bağlılığı” içerir.

Kı­yâm yalnızca “saygı”, rükû‘ saygıdan dolayı “boyun eğme ve itaat”, secde ise itaatin son noktası olan “tam teslimiyet” vurgusuna sahip­tir. Namazın sembol rükünlerinden olan kı­yâm, rükû‘ ve secde, saygıyla başlayıp varlığı adayışla biten bir teslimiyet sürecine tekabül eder.(73)

“Kulun Rabbine en yakın olduğu an secde anıdır”(74) mealindeki hadis-i şeriften de anlaşılacağı üzere, secde Yüce Allah’a en yakın olmanın gerçekleştiği bir ibadettir. Şüphesiz ki Yüce Allah’a boyun eğenler, bütün davranışlarında mümkün mertebe bu yakınlığı ve O’nun rızasını amaçlayan insanlardır; dolayısıyla onları bu yakınlaşmadan uzak saymak doğru bir yaklaşım olamaz.

Kur’ân’daki secde emri, yukarıda naklettiğimiz hadis-i şerifin de desteğiyle, genellikle namazdaki secde olarak algılansa da, bu emrin, Yüce Allah’a yakınlığı sağlayacak bütün eylemleri içermesine engel bir durum yoktur.

Secde emri kapsamında Kur’ân’da çeşitli âyetlerin bulunduğu bilinmektedir. Bu cümleden olarak, meleklerin Hz. Âdem için yaptığı secde başta olmak üzere,(75) diğer muhataplar için de secde emirleri yer almaktadır.(76) Göklerdeki ve yerdeki ruh sahibi varlıkların ve meleklerin Allah’a secde ettikleri beyan edilen gerçeklerdendir.(77)

Ayrıca güneşin, ayın, yıldızların, dağların, ağaçların ve hayvanların,(78) dahası gövdeli bitkilerle gövdesiz bitkilerin, yani otların da Allah’a secde ettikleri(79) bildirilmektedir. Sadece nesnel ve ruhânî varlıklar değil, nesnelerin gölgeleri bile sabah akşam uzayıp kısalan hareketleriyle secde gerçekleştirmektedirler.(80) Bütün bu ve benzer ayetlerde yer alan secde eylemini Yüce Allah’ın emrettiğine dair Kur’ân’da pek çok âyetin bulunduğunu bu vesileyle hatırlatmak gerekir.(81)

Bu başlıkta ele alıp hakkında kısa ve özet bilgi vermeye çalıştığımız ibadet konusunu Hz. Ali’ye nispet edilen bir sesleniş ile sonuçlandırmak istiyoruz. Hz. Ali, Yüce Allah’a yönelik nidasında şu veciz ifadeleri kullandığı nakledilmektedir:

كفاني فخرا ان تكون لي ربا وكفاني عزا ان أكون لك عبدا وأنت كما أحب فاجعلني كما تحب “Benim Rabbim oluşun bana övünç olarak yeter. Sana kul olmam ise bana şeref olarak yeter. Sen benim sevdiğim gibisin. Ey Rabbim, beni de sevdiğin gibi eyle!” Bu duaya yürekten ve bütün varlığımızla “âmîn” diyoruz.

b) Takvâ

Âyetteki ikinci emir veya tebliğin ikinci konusu اتَّقُوا ittekû emri gereği “Allah’a karşı takvâ sahibi olmak, sorumlu davranmak, sorumluluğunu bilmek ve duyarlı davranmak”tır.

Bakara 2/2’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, takvâ, “kötülüklerden korunabilme özelliği”dir. Asıl itibariyle v-k-y kökünden gelen ve “korumak” anlamını veren takvâ kelimesi, ittekâ şeklinde beş harfli fiil olarak “korunmak” demektir. Buradan hareketle, takvâ’yı “sorumluluğunu bilmek, sorumlu davranmak, hassas ve bilinçli olmak”, muttakî’yi ise “sorumluluğunu bilen, günahlardan korunan, sorumlu davranan, hassas ve bilinçli kişi” şeklinde anlayabiliriz.

Kelimenin bütün bu anlam alanını içine alacak şekilde düşünürsek takvâyı “duyarlı olmak”, muttakîyi de “duyarlı kişi” olarak yorumlayabiliriz. Takvâ duyarlılıktır; bu itibarla takvâ, bir taraftan fücûr denen kötülüklere karşı insanı uyarmakta, diğer taraftan da iyilik yapabilmenin insandaki potansiyelini harekete geçirmeye vesile olmaktadır. Bazı ilim adamları bu kavram için “bağışıklık sistemi” yorumunu yapmaktadırlar ki bu anlam, takvâyı anlamada çok önemli bir ufuk kazandırmaktadır.(82)

Hz. Peygamber, takvânın, yani duyarlılık ve samimiyetin yerini “kalb” olarak belirlemektedir.(83) Yüce Allah’a karşı takvânın herkesin görevi olduğunu beyan eden Hz. Peygamber,(84) Yüce Allah’tan takvâ istemenin(85) ve Allah’a karşı takvâ sahibi olmanın gereğine de vurgu yapmaktadır.(86) İnsanın kendisiyle cennete gidebileceği değerin takva olduğunu beyan eden Hz. Peygamber,(87) gerçek ilmin de saygı ve Yüce Allah’a karşı takvâ demek olduğunu ifade etmekte(88) ve müminin değerinin onun takvâsı olduğunu belirtmektedir.(89)

Demek ki takvâ, insan için hem doğuştan getirilen bir korunma yeteneğidir; hem üzerine yatırım yapılan ve geliştirilip büyütülen bir değerdir; hem de sahibini korunaklı ve duyarlı kılan bir imân, samimiyet, teslimiyet ve ihsân göstergesidir.

Burada son olarak hatırlatmak istediğimiz husus şudur:

Bütün peygamberlerde olduğu gibi, Hz. Nûh da tebliğinin ikinci konusunu “takvâ” yani Yüce Allah’a karşı sorumluluk bilinci olarak belirlemiştir. O da diğer peygamberler de muhataplarından muttaki olmalarını istemişlerdir. Takvâ sahibi olmak yaratılışın vazgeçilmez amacıdır. Bu husus son peygamber Hz. Muhammed’in tebliğ ettiği mesajlarda geniş bir yer kaplamakta ve elbette Yüce Allah’ın bütün peygamberlere emrettiği evrensel bir görev olarak tanıtılmaktadır.(90)

Önemine binaen Yüce Allah Hucürât 49/13’te “kulların en değerli olanını en muttakî olanı” diye ilan etmektedir; başka övünç ölçülerinin doğru olmadığı kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Bizce mesele bir tek cümle ile ortaya konulabilir: “Kur’ân’ın vahyi göndermedeki amacı muttakî yani sorumluluğunun bilincinde duyarlı bir insan yetiştirmektir”, vesselâm.

c) İtaat

Âyetteki üçüncü emir veya tebliğin üçüncü konusu اَط۪يعُوا etî‘û emri gereği Hz. Nûh’un şahsında “Yüce Allah’a itaat etmek ve sadece O’na boyun eğmek”tir. Kelimenin verdiği asıl anlam “isteyerek boyun eğmek”tir. Peygamberlerin tebliğ ettiği risalet öğretilerinin en önemlilerinden biri de insanların kime itaat edeceklerini bilmeleridir.

Kur’ân’da bu kelimenin genellikle Yüce Allah’a yönelik bir “boyun bükme” şeklinde kullanıldığı görülmektedir.(91) Ancak diğer peygamberlere(92) ve özellikle son ümmetin Yüce Allah’a ve Hz. Peygamber’e itaatinin gerekli olduğu da âyetlerde yer almaktadır. Hatta “Rasûl’e itaatin Allah’a itaat olarak” kabul edildiği Kur’ân’da beyan edilmektedir.(93) Bu değerlerin dışında başka varlıklara itaat ise kötülenmiştir.(94)

Aslında her peygamberin gönderiliş gayesi Yüce Allah’ın izniyle kendisine itaat edilmesidir.(95) Çünkü peygamberler elçi oldukları için onlara yönelik itaat aslında elçiyi gönderen Yüce Allah’a gösterilmektedir. “Allah’a ve Rasûlü’ne itaat edin” veya peygamberlerin ifade ettiği “Allah’a karşı muttaki olun ve bana itaat edin” şeklindeki cümlelerde maksat, peygamberlerin devamlı olarak Yüce Allah’ın emirlerini yerine getirdiklerini, kendiliklerinden bir şeyler uydurmadıklarını kabul etmektir.

Peygamberler de tebliğ ettikleri esasları öncelikle kendileri takip etmekle yükümlüdürler. Önce onlar iman eder ve uygular, ardından ümmetleri iman eder ve onu uygulamaya çalışırlar. Peygamberler -hâşâ- Yüce Allah’ın rakibi veya ortağı değillerdir. Kendilerine emredileni aynı şekilde yerine getirirler ve böylece ümmetlerine de rehber ve örnek olurlar.

Ayrıca bütün peygamberlerin ümmetleri için yani insanlık için birer örnek oldukları düşünüldüğünde, bir örneğin takip edilmesinin zorunlu olduğu da kendiliğinden anlaşılmaktadır. Bu nedenle, elçiye itaati bir anlamda “peygamberi izlemek, onu takip etmek, onu örnek almak” şeklinde anlamak durumundayız.

Yüce Allah’ın emirlerini uyguladıkları ve ardından onları muhataplara tebliğ ettikleri için, peygamberlerin izlenmesi Allah’ın emirlerinin yerine getirilme biçimini öğrenmek ve uygulamak demektir. Böylece şunu rahatlıkla söyleyebiliriz: Bir peygamberi izlemeden Yüce Allah’ın emrini yerine getirmek mümkün değildir. Son ümmet için de Hz. Peygamber’i takip etmeden ve ona tabi olmadan Yüce Allah’ın sevgisinin kazanılamayacağını hatırlatmakta yarar görmekteyiz.(96)

Bu genel bilgilerin ardından, yorumunu yapmakta olduğumuz âyete dönerek şunu beyan edelim: İşte bütün peygamberlerin yaptığı gibi Hz. Nûh da muhataplarından kendisine itaat etmelerini istemektedir. Yüce Allah’a kulluk ve O’na karşı sorumluluğunu bilmenin ardından bunların gerçekleştirilebilmesi için peygamberin izlenmesi gerekmektedir. Hz. Nûh da kavmine, “Allah’a ibadet edin ve O’na karşı muttaki olun” dedikten hemen sonra “bana itaat edin” diyerek, kulluk ve takvanın yolunu, bir anlamda pratiğini göstermiştir.

b) İlâhî Davete İcabetin Sonuçları

Yüce Allah, sûrenin 4. âyetinde peygamberleri aracılığıyla tebliğ ettirdiği risalet öğretilerine muhataplarının olumlu cevap vermesi durumunda bunun birtakım olumlu sonuçlarının olacağını beyan etmekte, bu bağlamda günahlarını bağışlayacağını ve ecele tehir edeceğini bildirmekte, Allah’ın belirlediği süre dolunca ecelin tehir edilmeyeceğini ifade etmekte, bu gerçeği Hz. Nûh’un dilinden söylettirmektedir.

ı. Günahların Bağışlanması

يَغْفِرْ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ “(Böylece Allah) da günahlarınızı bağışlasın.”

Âyetteki يَغْفِرْ yağfir fiili “(ki Allah) bağışlasın, bağışlar”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için, sizi”; مِنْ ذُنُوبِكُمْ min zünûbiküm ifadesi ise “sizin günahlarınızı, günahlarınızın bir kısmını” demektir.

Burada Hz. Nûh’un kavmi eğer davete icabet ederse bu icabetin “ilk” sonucu olarak onların günahlarının bağışlanacağı müjdesi gündeme getirilmektedir.

Bağışlanmak “sonuç”, davete olumlu cevap verip ilkeleri kabul etmek ise “sebep”tir. Sûrenin üçüncü âyetinde dile getirilen “Allah’a kulluk etmek, O’na karşı takvâ sahibi olmak ve Hz. Nûh’a itaat etmek” şeklindeki üç temel isteği kabullenip gereğini yerine getirmek birtakım ödüllerle buluşmanın ön şartıdır.

1. Âyette günahların bağışlanmasıyla ilgili ifadede kullanılan مِنْ min edatına farklı anlamlar verilebilir.

a) Bazı âlimlerimiz مِنْ min edatının teb‘îdıyye yani “bazısı, bir kısmı” anlamına geldiği kanaatindedir ki bizim de kanaatimiz onların bu görüşü yönündedir. Onlara göre anlam, günahların tamamının değil, bir kısmının bağışlanabileceği ile ilgilidir. Bağışlanmaya konu olan kısım muhatapların daha önceden işledikleridir.

Diğer kısım ise muhtemelen daha sonra işlenecek olanlardır ki onların bağışlanıp bağışlanmayacağına dair âyetin herhangi bir mesajı yoktur.(97) “İslâm, kendinden önceki (küfrü veya önceden işlenmiş günahları) siler”(98) hadisinin ifade ettiği gerçek de budur.

b) Genelde âlimlerimizin kabul ettiği yaklaşıma göre, buradaki مِنْ min edatı sıladır ve anlama doğrudan bir katkısı yoktur. Buna göre anlam “bütün günahlarınızı bağışlasın” şeklinde olur.(99)

c) Söz konusu مِنْ min edatının ibtidâ anlamından hareketle maksadın o zamana kadar işlenmiş günahlar olduğunu da söyleyebiliriz. Ancak bu durumda gözden kaçırılmaması gereken çok önemli bir nokta vardır ki, o da risaletten haberdar edilmeden sorumlu tutulmamak gereğidir.(100)

Anlaşılan o ki, maksat, Hz. Nûh’un tebliğini duymalarına rağmen kavminin önceleri takındığı tavırla ilgilidir. Gerçekler kendilerine ulaştırılmış olmasına rağmen, farklı veya karşı bir tutum içerisinde bulunanların davete icabet etmeleri durumunda o zamana kadar işledikleri hataların bağışlanacağı böylece ifade edilmiş olur.

d) İlk yaklaşımda dile getirdiğimiz üzere, مِنْ min edatının teb‘îdıyye “bazısı, bir kısmı” anlamından hareketle farklı bir anlam ihtimali daha vardır. Buna göre muhatapların hayatları boyunca işledikleri günahlardan özellikle kul hakkıyla ilgili olanların af kapsamı dışında tutulacağı, diğerlerinin ise affedileceği beyan edilmiş olur.(101) Bu ifade sorunludur. Çünkü Yüce Allah’ın affetmeyeceği tek günah “şirk” üzere ölmektir.

2. Önceki âyette yer alan “Allah’a kulluk edin” ifadesi Yüce Allah’ın yapılmasını emrettiği bütün görevleri kapsamaktadır. “Allah’a karşı muttaki olun” emri bütün çirkinliklerden kaçınmayı, kalbin duyarlılık sahibi olmasını sağlamayı ve azaptan korunmayı içerir.

Üçüncü emirde “peygambere itaatin gerekliliği” ortaya konularak, bir anlamda risalet öğretilerinin herhangi bir peygamber örnekliği olmadan uygulanamayacağı gösterilmektedir. Esasında bu emirler bütün peygamberlerin tebliğ ettikleri ve gereğini bizzat kendileri de uygulayarak yerine getirdikleri ilkelerdir. Bunun sonucunda peygamberler ümmetlerine rehberlik etmiş, örnek olmuşlardır. Buradan hareketle, peygamberlerin aynı misyonu takip edip aynı davanın takipçileri olduklarını söylemeliyiz.

3. “Günahlar” manasında bu âyette ذُنُوب zünûb kelimesi kullanılmakta ve Yüce Allah’ın bu türden günahları bağışalayacağı veya bağışlaması için yapılan dualar çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.(102) Yüce Allah’ın سَيِّـَٔات seyyiât denilen “günahları” da affedebileceği pek çok âyette beyan edilmekte,(103) ayrıca dilediğini yani layın olanları bağışlayabileceği, dilediğine yani layık olanlara ise azap edebileceği de bildirilmektedir.(104)

ıı. Ecele Tehir Edilmeleri

وَيُؤَخِّرْكُمْ اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى اِنَّ اَجَلَ اللّٰهِ اِذَا جَآءَ لَا يُؤَخَّرُۢ لَوْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ “Sizi, belirli bir süreye kadar ertelesin (yaşatsın)! Allah’ın (belirlediği) süresi gelince (o artık) ertelenmez. Keşke bilseydiniz!”

Âyetteki وَيُؤَخِّرْكُمْ ve yüahhırküm ifadesi “ve sizi ertelesin”; اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى ilâ ecelin müsemmen tamlaması “belirlenmiş, adı konulmuş bir süreye kadar”; اِنَّ اَجَلَ اللّٰهِ inne ecelellâhi tamlaması “muhakkak ki Allah’ın belirlediği süre”; اِذَا جَآءَ izâ câe fiili “geldiği zaman”;لَا يُؤَخَّرُۢ lâ yüahharu fiili “ertelenmez”; لَوْ كُنْتُمْlev küntüm ifadesi “keşke (şöyle) olsaydınız”; تَعْلَمُونَ ta‘lemûne fiili ise “biliyorsunuz, keşke bilseydiniz” demektir.

Burada ilâhi davete icabetin “ikinci” sonucu gündeme getirilmektedir.

Âyeti izahla ilgili olarak önce bu sonucu, ardından da ecelle ilgili bir gerçeği ele alacağız.

1. وَيُؤَخِّرْكُمْ اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى “Sizi, belirli bir süreye kadar ertelesin (yaşatsın)!” Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bu cümlesinde çok önemli bir konuya gönderme yapılmaktadır. “Belirlenmiş ecele kadar zaman tanınması” veya “azabın geciktirilmesi” acaba “ecelin tehir edilmeyeceğini” beyan eden Münâfikûn 63/11. âyet ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin devam eden cümlesiyle herhangi bir çelişki oluşturur mu? Bu soruya cevap olarak bazı hatırlatmalar yapmak gerekmektedir.

- “Ecele Tehir”

ı. En‘âm 6/2’de de ele aldığımız üzere, ecel, sözlükte “bir şey için konulan, sınırı belirlenen süre” anlamına gelmektedir. Dolayısıyla ecel, sonu ilâhî yasayla belirlenmiş bir vâdedir. Bu vâde sadece Yüce Allah tarafından bilindiği ve belirlendiği için, adına “tehir veya geciktirme” dediğimiz şey aslında bizim algımızda bize tanınan bir fırsattan ibarettir; yoksa Yüce Allah’ın aklına sonradan bir şey gelmeyeceği ve sonradan bir bilgilenmenin söz konusu olamayacağı kesindir.

Çeşitli çevreler tarafından dile getirilen bedâ kavramı, Yüce Allah için söz konusu değildir. Bedâ “-hâşâ- Allah’ın aklına sonradan bir şey gelmesine” denir. Bunun imkânsız ve yakışıksız bir durum olduğunu belirtmek durumundayız. Çünkü sonradan bir şey bilmek bir eksikliktir. Oysa Yüce Allah her türlü eksiklikten münezzehtir, uzaktır. İnsanların akıllarına sonradan bir şeyler gelir, bu normaldir; çünkü insanların bilgisi bilinecek şeyin oluşmasına ve çeşitli şartlara bağlıdır. Ancak Yüce Allah’ın bilgisi O’nun zatıyla kâimdir ve ezelîdir.

ıı. Zemahşerî ve Râzî gibi bazı âlimler buradaki meselenin Hz. Nûh’un kavmine sunulmuş iki seçenekle ilgili olduğu kanaatindedir. Onlara göre, Yüce Allah iman etmeleri durumunda 1000 yıl yaşatılacaklarını, inkârda kalırlarsa 900. yılda helâk edileceklerini kendilerine bildirmişti.

Her iki durumda da belirlenen süre dolunca artık bir geciktirmenin söz konusu olmayacağı ifade edilmiş olmaktadır.(105) Böyle bir belirlenmenin yapılıp yapılmadığı konusunda Kur’an’da bilgi verilmediği için, meselenin sadece insanlar açısından bir tehir gibi algılandığını, oysa ilâhî kaderde herhangi bir değişikliğin kesinlikle söz konusu olmadığını düşünmekteyiz.

ııı. Kâf 50/28. âyette de ifade edildiği üzere, Yüce Allah’ın bilgisinde herhangi bir değişiklik olamaz. O’nun bilgisi ezelidir ve değişiklik kaldırmaz. Bu nedenle yorumunu yapmakta olduğumuz âyette vurgulanan husus, “belirlenmiş ecelin geciktirilmesi” değil, “o ecele kadar insanların yaşatılması”dır. Peygamber uyarılarından istifade edip Allah’a kulluk etmek, O’na karşı sorumluluk bilincine sahip olmak ve peygambere itaat etmek elbette bazı sonuçların dünyadayken elde edilmesine vesile olacaktır.

ıv. Yüce Allah En‘âm 6/2’de insanoğlunu çamurdan veya balçıktan yarattığını beyan ederek ona bir ömür belirlediğini bildirmektedir. İşte bu ömrü sadece kendisinin bildiğini ifade ederek, bu konuda tereddüt içerisinde bulunmayı kınamaktadır.

İnsana belirlenen ömür bütünüyle insanoğluna, yani dünya hayatına dair olarak anlaşılırsa, sadece Allah tarafından bilinen ömür de fertler olarak teker teker insanların ömrü anlamını verir. Eğer âyetteki ilk ecel kelimesini her bir insanın ömrü olarak kabul edersek, diğer ifadeyi de bunun açıklaması olarak anlayabiliriz. Buna göre, Yüce Allah’ın her insan için belirlediği ömrün yine sadece O’nun tarafından bilindiği beyan edilmiş olur.

v. Fâtır 35/45’te yer aldığı üzere, Yüce Allah insanları zulümleri nedeniyle hemen cezalandıracak olsaydı, yeryüzünde bir tek canlı bile bırakmazdı; ancak onları belirli bir süreye kadar, yani belirlenmiş ecellerine kadar ertelemektedir. Sonunda vâdeleri dolduğunda kullarının yaptıklarını gördüğünü beyan ederek, onları duyarlı olmaları noktasında bilinçlendirmek istemektedir.

vı. Yüce Allah, ‘Ankebût 29/5’te kendisinin belirlediği ecelin mutlaka geleceğini, bir anlamda onu engelleyebilecek bir gücün bulunmadığını beyan etmek istemektedir. Elmalılı’nın da isabetle vurguladığı gibi, “gelince tehir edilemeyen şeyin gelmeden tehir edilmiş olması” bir zıtlık değil, aslında aynı gerçeğin birbirini destekleyen değişik ifadeleridir. Çünkü henüz gelmeyen şey zaten tehir olundu demektir. Dahası, âyetteki يُؤَخِّرْكُمْ yüahhırküm ifadesinde “ecelin” tehirinden değil, muhatapların “ecele” tehirinden söz edilmektedir.

Dolayısıyla “bu süre zarfında bağışlanmış olarak ecele varasınız diye” demek istenmiştir.(106) Bu yorum bu konuda son derece açıklayıcı bir mahiyet arz etmektedir. Yûnus 10/11, ‘Ankebût 29/53 ve Şûrâ 42/14’te belirtildiği gibi, eğer yasayla belirlenmiş ecel olmasaydı azabı hak edenlere bu azap çok daha önceden gelirdi.

Ecelin tehiri elbette söz konusu değildir. Bu noktada iki peygamberin hayatıyla ilgili verilen bilgilerde bu konu açıkça görülmektedir. Bunlardan birisi Hz. Yûnus’tur. Yüce Allah Sâffât 37/139-148’de şöyle buyrulmaktadır:

“Muhakkak ki Yûnus da rasüllerdendi/elçilerdendi. Hani o, dolu bir gemiye (binip) kaçmıştı. (Gemide olanlarla) karşılıklı kur’a çekmişler ve (Yûnus) kaybedenlerden olmuştu. Kendini kınayıp dururken onu bir balık yutmuştu. Eğer (Allah’ı) tesbih edenlerden olmasaydı, (insanların) diriltilecekleri güne kadar o (balığın) karnında kalırdı. Halsiz bir vaziyette onu kıyıya çıkarmıştık. Üstüne (gölge yapması için) kabak türünden geniş yapraklı bir bitki bitirmiştik. Onu, yüz bin yani daha çok kişiye (peygamber olarak) göndermiştik. (Sonunda ona) iman etmişlerdi; bunun üzerine biz de onları bir süreye kadar yaşatmıştık.”

İşte burada da belirtildiği gibi Yüce Allah Hz. Yûnus’un tesbih edenlerden olmaması durumunda balığın karnında ölmüş olacağını, ancak tesbih ehli olduğu için belirlenmiş bir süreye kadar yaşatıldığını bildirmektedir. Benzer bir mesaj Hz. Yûnus’un kavmiyle ilgili olarak Yûnus 19/98’de zikredilmektedir. Anlaşılıyor ki “ecel tehir edilmiyor”, ancak “ecele tehir söz konusu”dur.

Bütün bu âyetleri birlikte düşündüğümüzde, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki tehirin aslında daha huzurlu bir hayat imkânı sunmak anlamına geldiğini söyleyebiliriz. Çünkü yine bu âyetin devam eden cümlesinde Yüce Allah’ın belirlediği süre dolduğunda tehirin söz konusu olamayacağı belirtilmektedir.

b) Ecele Tehirin Bazı Faydaları

ı. Âyetin “Sizi belli bir ecele kadar tehir etsin” şeklindeki cümlesi, peygamberlerin çağrısına olumlu yaklaşmanın ikinci sonucunu vermektedir. Davetin ilkelerine sadakat gösterenler bunun karşılığını hem bu dünya hayatında hem de mahşerde alacaklardır. Âyetin ilk cümlesinde ödülün mahşer boyutu gündeme getirilmişken, bu cümlede konunun dünyevî sonucuna değinilmektedir.

ıı. Buradaki asıl mesaj dürüst davranış gösterenlerin bu hayatta daha güzel ameller yapabilmesi ve derecelerini arttırmaları için daha ileri düzeyde fedakârlıklar gerçekleştirebilmesiyle ilgilidir. Önceden işledikleri günahların bağışlanmasının temel şartlarından biri “iman etmek”, diğeri ise “sâlih amel” yani “güzel davranışlar ortaya koyabilmek”tir. Allah’a kulluk etmek, sadece O’na karşı muttaki olmak ve peygamberi takip edip ona itaat edebilmek için onların uzun ömürlü kılınmaları gerekmekteydi. Bu nedenle, Yüce Allah onlara bu fırsatı da vereceğini beyan etmektedir.

ııı. Hûd 11/3’te de benzer bir ifade yer almaktadır. Yüce Allah bu âyette samimi bir istiğfar ve tevbenin ardından, belirlenmiş bir süreye kadar bu insanları güzel bir hayatla yaşatacağını ve her erdem sahibine erdeminin karşılığını vereceğini beyan etmektedir. Eğer hakikatten yüz çevirirlerse, korkunç bir günün azabının kendilerine geleceğini de haber vermektedir.

Bu âyetten anlaşıldığına göre, ömür vermek veya süre tanımak aslında yeni bir zaman vermek değil, Allah’ın belirlediği ve bildiği o zamanı muhatabın verimli bir şekilde kullanması için fısat vermektir. Aksi takdirde, azabın kaçınılmaz olacağı ifade edilmektedir. Aslında mesaj her canlının ölümlü olduğunu bildirmek ve hayatı doğru değerlerle yaşamanın önemini kavratmaktır.

ıv. İbrahim 14/10’da yer aldığı gibi, diğer peygamber öğretilerinde de bulunan bu sonuçlardan biri “günahların bağışlanması”dır; diğeri de “insanların ecellerine tehir edilmeleri”dir. Bu işlem aslında dünyevî bir ödüldür ve insanlar hidayet üzere oluşlarının devamında daha çok sevap elde etmeye çalışacak ve âhiret için cennet ödülleriyle buluşmaya gayret etmiş olacaklardır.

v. Tâhâ 20/124’te dile getirildiği üzere, ilâhî öğütten yüz çevirenlere dar ve sıkıntılı bir hayat yaşatılacaktır. Yüce Allah Nahl 16/45-47’de, çeşitli entrikalar içerisinde olan inkârcılara çeşitli sıkıntılar verebileceğini beyan etmektedir. Aslında Mü’min 40/46’da dile getirilen “Firavun’un adamlarının sabah akşam ateş sunulması” da onlara azabın hatırlatılması ve dünya hayatının onlar için sıkıntıya dönüştürülmesinden başka bir şey değildir.

İşte Hz. Nûh’un kavmine yönelik yer alan bu ifadelerde de karşıt bir mesaj söz konusudur. Eğer nankörlük yapmayıp ilâhî mesajlara itibar ederlerse hayatlarının huzurlu olacağı, daha çok ibadete ve itaate imkân bulacakları, böylece kendilerine verilen bu imkânı çok iyi değerlendirmeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır.

2. اِنَّ اَجَلَ اللّٰهِ اِذَا جَآءَ لَا يُؤَخَّرُۢ لَوْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ “(Unutulmamalıdır ki) Allah’ın (belirlediği) süresi gelince (dolunca, o artık) ertelenemez. Keşke bilseydiniz!” Bu cümlede ecelle ilgili iki önemli gerçek dile getirilmektedir.

a)اِنَّ اَجَلَ اللّٰهِ اِذَا جَآءَ لَا يُؤَخَّرُۢ “(Unutulmamalıdır ki) Allah’ın (belirlediği) süresi gelince (dolunca, o artık) ertelenemez.” Ecelin tehir edilmemesiyle ilgili olarak bazı hususları hatırlatmakta yarar vardır.

ı. Öncelikle belirtelim ki bu cümle ile Münâfikûn 63/11’deki ifade aynı mesajı vermektedir. Yüce Allah’ın belirlediği ve “ecel” adı verilen süre ertelenemez; ilâhî yasa bu noktada son derece açıktır. Fâtır 35/11’de ifade edildiği üzere, uzun ömrün de kısanın da belirlenmiş bir yasası vardır. O yasa işletilir ve ecelde tehir yaşanmaz.

ıı. Yüce Allah’ın ömür belirlemedeki yetkinliği ve eşsizliği Fâtır 35/11’de de açıkça vurgulanmakta, O’nun koyduğu yasanın işlemekte olduğu beyan edilmektedir. Uzun yaşayanların da kısa yaşayanların da, çocukken ölenlerin de yaşlılığa erişenlerin de ömürleri bu anlamda Yüce Allah tarafından ve içeriğini sadece O’nun bileceği bir şekilde belirlenmektedir.(107)

Fâtır 35/11’in sonunda yer alan “Bu, Allah için çok kolaydır” ifadesi, koyduğu yasaları istediği gibi belirlemede Yüce Allah yetkin olduğu gibi, isterse onları değiştirmede de yetkindir; başkasından izin alması söz konusu değildir. Çünkü dilediğini yapabilen sadece O’dur.

ııı. Ecelin geciktirilmemesi veya öne alınmaması bağlamında Nahl 16/61’in son cümlesindeki bir ifade çok önemlidir ve mutlak surette iyi anlaşılmalıdır. Söz konusu âyette ecellerin bir an geciktirilemeyeceği gibi bir an öne de alınamayacağı beyan edilmektedir.

“Bir an geciktirilmemek” anlaşılabilirdir; ancak “bir an öne alınamamak” ne demektir? Bunun üzerinde düşünmek gerekir. Çünkü süresi dolmuş bir ömrün öne alınmasından maksadın ölümle ilgili olmadığını söylemek durumundayız. Burada amaç “acı çekmemek için cezalandırılma süresini çabuklaştırmayı ve kısa tutmayı istemek”tir.

Esasında süre dolduğu için öne alınamayacak şey “mahşer azabının erkene alınıp kısa sürede bitirilmesi” de olabilir. Aksi takdirde zaten bitmiş olan bir “sürenin öne alınması” ifadesi anlamını yitirmiş ve gerçekleşmesi mümkün olmayan bir durum meydana gelmiş olacaktır.

ıv. Fertlerin süreleriyle ilgili durum böyle olduğu gibi, toplumlarınkinde de prosedür aynıdır. Bir toplum, sonu yasayla belirlenmiş süresini ne savuşturabilir, ne de erteleyebilir. Tıpkı gezegenlerde ve yaratılan her şeyde geçerli olan kanunlar gibi,(108) bu konuda da Yüce Allah’ın belirlediği yasalar geçerlidir.(109)

Toplumlar tıpkı bir insan gibi doğarlar, bebeklik ve çocukluk dönemi geçirirler, gençlik ve olgunluk dönemini idrak ettikten sonra onları sağlam tutan değerlerden ayrılıp yavaş yavaş zayıflarlar ve sonuçta yıkılıp giderler. Nûh sûresindeki “ecele tehir” de aynı şekilde eğer peygamber öğretisine sadakat gösterirlerse toplum oluşturma ve müreffeh yaşama noktasında kendilerine imkân verileceği ve belirlenmiş ecele tehir edilecekleri beyan edilmiş olmaktadır. Buna karşın, eğer söz konusu öğretilere itibar etmezlerse bu defa da diğer kural devreye girecek ve yıkılışın startı verilmiş olacaktır.

“Uygarlıklar ağaçlara benzerler. Tutunacak bir toprağa, saçak salacak bir mekâna, gelişecek bir iklime ihtiyaç duyarlar. Akıllı olan kişi ağaçların gövde çapına değil, kökünden çürüyüp çürümediğine dikkat eder. Kökleri çürümüş ağaçlar ne kadar kalın olurlarsa olsunlar, onları yıkacak bir fırtına mutlaka kopar. Uygarlıkların kökü ‘değerler sistemi’, o kökün yayıldığı toprak ‘insanların yüreği ve bilinci’, o toprağı besleyecek yağmur ise adalet, ahlâk ve imandır.”(110)

v. Ecel ile ilgili âyetleri doğru anlamanın yolu Nûh 71/4’teki bu cümleyi doğru kavramaktan geçmektedir. Nahl 16/61, Fâtır 35/45 ve Münâfıkûn 63/11’de de yer alan bu mesaj, Yüce Allah’ın insanlara verdiği nihai sürenin hiçbir şekilde ertelenmeyeceğini veya geciktirilmeyeceğini göstermektedir. Ecel geciktirilmez; olan sadece insanlara zaman tanınması ve onlara fırsat verilmesidir.

Bunu olumlu anlamda değerlendirenler hayatı düzgün yaşarlar, ibadet ve itaatin doyumsuz zevkini tadarlar; dolayısıyla sonu yasalarla belirlenmiş akıbete doğru ilerlemiş olurlar. Tebliğden olumsuz anlamda yüz çevirenler de kendi sonlarına doğru ilerlemede hız kazanır ve feci akıbetleriyle buluşmuş olurlar. Âyetin bu şekilde her iki anlamı vermesi de mümkündür.

vı. Ecelin tehir edilmeyeceğiyle ilgili olarak bazı âyetleri hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

- Âl-i İmrân 3/154’te yer alan şu cümle çok önemlidir: “(Onlara) de ki: Evlerinizde kalmış olsaydınız bile öldürülmesi takdir edilmiş olanlar, öldürülüp düşecekleri yerlere kendiliklerinden çıkıp giderlerdi.”

- Benzer içerikte olmak üzere Ahzâb 33/16’da da şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Eğer ölümden veya öldürülmekten kaçıyorsanız, kaçmanın size asla faydası olmaz! (Eceliniz gelmemiş ise) o takdirde de yaşatılacağınız süre çok değildir.” Bu âyetlerden de anlaşıldığına göre, ecel gelmişse bunun için savaştan veya ölümden kaçmanın hiçbir anlamı yoktur.

- Ölümden kurtuluşun imkansız olduğunu bildiren âyetlerden birisi Nisâ’ 4/78’dir: “Nerede olursanız olun ölüm size ulaşır; sarp ve sağlam kalelerde olsanız bile!”

- Konuyla ilgili olmak üzere Cum‘a 62/8’de de şu bilgiler zikredilmektedir: “De ki: Sizin kendisinden kaçtığınız ölüm, muhakkak sizi bulacaktır. Sonra da görüleni ve görülmeyeni bilen Allah’a döndürüleceksiniz de O size bütün yaptıklarınızı haber verecektir.”

Bütün bu âyetlerin verdiği ortak mesaj şudur: Ecel hiçbir şekilde tehir edilmez. Vakit dolunca artık hiçbir şey o vaktin değiştirilmesi manasına gelebilecek hiçbir şey yapamaz vesselâm.

Hz. Peygamber’e nispet edilen ve çeşitli rivayetlerde yer alan “kişinin anne rahmindeyken rızkının ve ecelinin yazılması”(111) ifadeleri de aslında her insan için Yüce Allah’ın rızık yarattığını ve ona bir ömür belirlediğini göstermektedir. Sadece O’nun bildiği, başkasının bu konuda bilgi sahibi olmadığı gerçeğinden hareketle, Yüce Allah’ın bu noktadaki durumu, “her şeyi hakkıyla bilmesi ve takdir etmesi” şeklinde anlaşılmalıdır.

b) لَوْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ “Keşke bilseydiniz!” Bu ifadeye “Eğer gerçekten bilmiş olsaydınız” şeklinde de anlam verilebilir. İlk verdiğimiz anlam onların bu noktada olumlu bir irade ortaya koymadıklarını göstermektedir. İlâhî vahiy bu noktada bu son ümmeti bilgilendirmeyi amaçladığı için, geçmişe dair bir olaydan söz edilmekte ve muhtemelen onun geçmiş zaman motifleri taşıması amaçlanmaktadır.

Diğer tercihteki durum ise karar öncesine aittir. Muhataplar henüz herhangi bir karar vermemiştir ve onların verecekleri kararın nasıl olması gerektiği üzerinde belirlemeler yapılması istenmektedir. Eğer Hz. Nûh’un kavmi doğru bir bilince sahip olsalar ve Yüce Allah’ın ve elçisinin verdiği bilgilere güven duysalardı, sözü edilen mesajların doğru olduğunu anlamaları onlardan beklenirdi; ancak bunu yapmadıkları söz konusu ifadeden anlaşılmaktadır.

İşte bu âyette verilmek istenen güncel mesaj bu noktada görülmelidir. İnsanlar vahiy içerikli bilgilendirmelere kuşkuyla, şüpheyle veya önyargıyla bakmamalı, gerçek bilginin ilâhî kaynaklı olduğunu akıllarından çıkarmayarak ona gönülden itibar etmelidirler. Daha sonradan yaşanacak pişmanlıkların geriye sadece hüzün ve derin hayal kırıklıkları bırakacağı unutulmamalıdır.

Esasında kıssaların Kur’ân’da yer almasının temel gayesi de işte budur. Hisse alanlardan ve hayatını vahiy ile buluşturanlardan olmayı Rabbimizden niyaz ediyoruz.

c) Hz. Nûh’un Tebliği ve Kavminin Tepkisi

Yüce Allah sûrenin 5-9. âyetlerinde Hz. Nûh’un, mesajları muhataplarına doğru ve tam şekliyle aktarabilmek için adeta seferber olduğunu, gecesini gündüzüne katarak bu görevi yerine getirmeye çalıştığını, buna karşılık kavminin kaçtığını şu şekilde bildirmektedir: “(Sonra Nuh) demişti ki: Ey Rabbim! Doğrusu ben, kavmimi gece gündüz (sana imana) davet ettim. (Fakat) benim davetim, ancak kaçmalarını arttırdı.”

Ardından, kavminin bağışlanması davetine tepki olarak şu şekilde davrandığı belirtilmektedir: “Gerçekten de sen onları bağışlayasın diye onları ne zaman davet ettiysem, parmaklarını kulaklarına tıkadılar; (beni görmemek için) elbiselerine büründüler, ayak dirediler ve kibirlendikçe kibirlendiler.”

Daha sonra, Hz. Nûh’un tebliğini hangi şekillerde ve nasıl gerçekleştirdiği bilgisi onun ifadeleriyle şu şekilde zikredilmektedir: “Sonra, ben kendilerine açıktan davette bulundum. Ardından, onlara ilan ettim (açıktan tebliğ ettim) ve gizleyerek de söyledim (hem açıktan açığa, hem de gizli gizli onlarla konuştum).”

ı. Gece-Gündüz Yapılan Davetten Kaçış

قَالَ رَبِّ اِنّ۪ي دَعَوْتُ قَوْم۪ي لَيْلًا وَنَهَارًا فَلَمْ يَزِدْهُمْ دُعَآء۪يٓ اِلَّا فِرَارًا “(Nuh) demişti ki: Rabbim! Doğrusu ben kavmimi gece gündüz (imana) davet ettim. (Ancak) benim davetim ancak kaçmalarını artırdı.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; دَعَوْتُ de‘avtü fiili “davet ettim, çağırdım”; قَوْم۪ي kavmî tamlaması “benim kavmimi”; لَيْلًا leylen kelimesi “geceleyin, geceleri”; وَنَهَارًا ve nehârâ kelimesi “ve gündüzleyin, gündüzleri”; فَلَمْ يَزِدْهُمْ fe lem yezidhum ifadesi “onları arttırmadı”;دُعَآء۪ي du‘âî tamlaması “benim davetim, çağrım”; اِلَّا فِرَارًا illâ firâran istisnası ise “kaçma(ların)dan başka, ben onları çağırdıkça onlar kaçtılar” demektir.

Burada Hz. Nûh’un gece-gündüz yaptığı davet ve kavminin ona verdiği tepki gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ رَبِّ اِنّ۪ي دَعَوْتُ قَوْم۪ي لَيْلًا وَنَهَارًا “(Nuh) demişti ki: Rabbim! Doğrusu ben kavmimi gece gündüz (imana) davet ettim.” Bu âyette Hz. Nûh’un tebliğindeki metotlarından birisinden edilmektedir. Bu noktada bazı hatırlatmalar yapacağız.

a) Âyette çok önemli bazı tebliğ ilkeleri görmekteyiz. Kısaca onlara değinmekte yarar vardır.

ı. Tebliğde Allah’ın Yardımı Unutulmamalıdır

Âyetteki رَبِّ rabb sıfatı, tebliğe başlarken “sahiplenici Allah” motifini elden bırakmamak gerektiğini anlatmaktadır. Tebliğ eden kişi hem Yüce Allah’ın rablığını düşünerek O’nun desteğini bekleyecek, hem de muhatapların aslında acınacak durumda olduğu mesajını vermiş olacaktır. Bu arada, tebliğin her aşamasında Yüce Allah’ın yardımına muhtaç olunduğunu unutmamak gerektiği de ortaya konulmaktadır.

Esasında Nahl 16/98’de dile getirilen “Kur’ân kıraat ettiğinde kovulmuş şeytandan Allah’a sığın” emriyle verilmek istenen mesaj da budur. Hiç kimse Yüce Allah’ın yardımı ve onayı olmadan hiçbir şey yapamaz, hiçbir şey başaramaz. Bu gerçeği anlasa da anlamasa da, itiraf etse de etmese de sonuç değişmez. Çünkü insanlar fark etmeden Yüce Allah’ın kurduğu sistem ve gerçekleştirdiği yardımla varlıklarını devam ettirmektedirler. Bu nedenle, âyette kullanılan rabb sıfatı Yüce Allah’ın sahiplenicliğini ve yardım ediciliğini hatırlatmayı amaçlamaktadır.

ıı. Tebliğde Davet Esas Olmalıdır

Âyetteki دَعَوْتُ de‘avtü fiili tebliğde “davet”in esas olduğunu öğretmektedir. Tebliğ bir davet biçimidir; zorlama, alay ve tehdit içermemelidir. Yüce Allah bile kullarını inanmaya mecbur tutmadığına ve sonuçlarına katlanmak üzere onları tercihlerinde serbest bıraktığına göre, peygamberlerin uyguladığı gibi din tebliğcileri de tebliğde daveti esas almalı, zorlamaya, baskıya veya insanlık dışı muamelelere başvurmamalıdır. Tebliğ bir çeşit cihattır ve cihatta asıl amaç “öldürmek” değil, “insanların gönüllerini kazanmak”tır. Bu yüzden, gönüllere işleyecek sunumlarda bulunmak tebliğin olmazsa olmazıdır.

“Allah, dâr-ı selâma davet ediyor ve dileyen herkesi doğru yola ulaştırıyor”(112) âyetindeki çağrı yed‘û fiiliyle ifade edilmektedir. “De ki: Benim yolum budur. Ben yalnızca Allah’a çağırıyorum. Ben de bana uyanlar da (ne yaptığımızın) çok iyi farkındayız”(113) âyetindeki çağrı da aynı şekilde ed‘û fiiliyle dile getirilmektedir. Dahası, Nahl 16/125’te üd‘u emri kullanılarak, tebliğde davetin zorunluluğu çok net bir şekilde ortaya konulmaktadır.

Hz. İbrahim ve Hz. Muhammed örnekliğinde de olduğu gibi, tebliğde metot “davet”e dayalıdır.(114) Hz. Peygamber’in sıfatlarının sayıldığı Ahzâb 33/46’da onun için dâ‘iyen ilallâhi “Allah’a davet eden kişi” ifadesi kullanılmaktadır. Konuyla ilgili Yûsuf 12/108’de şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peyamber!) De ki: İşte bu, benim yolumdur. Allah’a çağırıyorum; ben ve bana uyanlar aydınlık bir yol üzerindeyiz. Allah’ı (ortaklardan) tenzih ederim! Ben hiçbir şekilde ortak koşanlardan değilim.” Bu âyette de ed‘û fiili kullanılmaktadır.

Tebliğin davet şeklinde ve Yüce Allah’a, O’nun yoluna yönelik gerçekleştirilmesi gerektiğiyle ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli bilgilerin ve buyrukların yer aldığı özellikle bilinmelidir. Bu çerçevede Âl-i İmrân 3/193, Yûnus 10/25, Yûsuf 12/108, Ra‘d 13/36, İbrâhîm 14/1, Nahl 16/125, Hacc 22/67, Ahzâb 33/46, Fussılet 41/33 ve Cinn 72/20. âyetleri hatırlanmalıdır.

İlâhî sistemde peygamberler ortak değerlerin temsilcileri olduğu için Hz. Nûh’ta da diğerlerinde de aynı tebliğ şekillerinin takip edildiğini görmekteyiz. Onlar birer öğütçüdürler, insanlar üzerine zorba değillerdir.(115) Bu nedenle, bize düşen görev, bizim de bu ölümsüz ilkeleri uygulamamızdır. Âyetlerde bu tür ifadelere yer verilmesinin de Kur’ân’da bütünüyle kıssaların zikredilmesinin de asıl ve öncelikli amacı budur.

ııı. Tebliğde Dışlayıcı Tavır Takınılmamalıdır

Hz. Nûh’un tebliğdeki muhatapları için قَوْم۪ي kavmî “kavmim” demesi çok önemli başka bir ilkeyi hatırlatmaktadır. Sûrenin ikinci âyetinde de değindiğimiz üzere, tebliğciler karşılarındakini dışlamamalı, onları öncelikle sahiplenmeli, kendilerini onlara ait göstermeli, dolayısıyla bir aidiyet duygusu sergilemelidirler.

“Şu azgınlar, bu sapkınlar” gibi dışlayıcı ifadelerle tebliğe başlanmaması çok önemli bir hassasiyettir. Tıpkı Yâsîn 36/20-27’de kısaca kıssası anlatılan ve şehrin en ileri gelen bilginlerinden olan yiğit insanın dediği gibi, “ey kavmim” hitabını tercih etmek bu tür tebliğ faaliyetlerinde çok önemli bir ilkedir.

ıv. Tebliğ Yapılmalı, Bütün Yollar Denenmelidir

Âyetteki لَيْلًا وَنَهَارًا leylen ve nehâran ifadesi tebliğde bir başka önemli ilkeyi ortaya koymaktadır. Tebliğ görevi zaman sınırlaması veya kısıtlaması kabul etmez, mesai mefhumuyla da yerine getirilemez. İmâm Ferrâ’nın da belirttiği gibi, bu ifade tebliğde gizli ve aşikâr her yolun denendiğini ortaya koymaktadır.(116) Bu iş tam zamanlılık esasına göre yapılır. Gece gündüz, mümkün olan her zaman ve mekânda uygun metotlar kullanılarak tebliğ görevi yapılmalıdır.

b) Yorumunu yaptığımız bu âyette Hz. Nûh’un kavmini nereye çağırdığı söylenmemektedir. Esasında burada Yüce Allah’a hitaben “sana çağırdım” anlamında bir ifade kullanılabilecekken böyle bir kelimeye yer verilmemiştir. “Kur’ân’ı en güzel yine Kur’ân açıkladığı için” biz bunun ne demek olduğunu başka âyetlerden tespit edebilmekteyiz.

ı. Bütün peygamberlerin gönderiliş gayesinin ele alındığı Nahl 16/36’da peygamberlik kurumunun “Allah’a kulluk etmeye davet”e programlandığı beyan edilmektedir.

ıı. Bu çağrının İbrâhim 14/1 ve Nahl 16/125’te “Allah’ın yolu”na, Yûsuf 12/108 ve Ahzâb 33/46’da ise “Allah’a” olduğu açıkça beyan edilmektedir.

ııı. Dahası, Nûh sûresinin ilk âyetleri bu çağrının bir tevhid daveti olduğunu zaten ortaya koymaktadır. Tekrar olmaması için Yüce Allah aynı ifadeleri bu âyetin içerisine katmamıştır. Çünkü hemen önceki âyetlerde bu konuda detay denebilecek bilgiler ve açıklamalar bulunmaktadır. Üstelik çağrıya olumlu cevap vermeleri durumunda günahlarının bağışlanacağı ve belirlenmiş bir süreye kadar tehir edilip yaşatılacakları, böylece daha iyi insanlar olmalarının sağlanması için kendilerine fırsat verileceği bildirilmektedir.

c) Bütün peygamberlerde olduğu gibi Hz. Nûh da görevini yerine getirebilmek için, dur-durak bilmeden çalışmış, adeta gece-gündüz demeden uğraşı vermiştir. Yüce Allah mümin din tebliğcilerinin veya din âlimlerinin de hiç durmadan, gece-gündüz çalışarak tevhid inancını insanlara anlatmayı görev edinmeleri için söz konusu kıssayı anlatmakta ve detay bilgiler vermektedir.

Müslüman tebliğci, zamanı yapacağı tebliğe endeksleyerek bu görevi yapmaya çalışmalıdır. “Tebliğe başka şeyleri engel sayarak değil, bizzat tebliği başka şeylere engel sayarak” önceliğini tebliğe vermelidir. “İlme mani saymamalı, ilmi mani saymalı” özdeyişinde de vurgulandığı gibi, bütün zamanlar ilâhî bildirimler için bir fırsata dönüştürülmeli ve elden gelen her fedakârlık ortaya konulmalıdır.

Tebliğ için gerekli fedakârlıklar gösterilince belli ki insanın diğer meşguliyetleri, hatta uykusu veya dinlenmesi de sanki tebliğ gibi kabul edilerek ibadet kapsamına alınmaktadır. Çünkü Hz. Nûh bu ifadeyi kullanırken onun başka bir iş yapmadığı veya hiç uyumadığı, hiç dinlenmediği elbette söylenmiş değildir. Eğer görev doğru yapılır ve gereken hassasiyet ortaya konulursa, diğer anlar ve meşguliyetler de onun bir parçası gibi kabul edilebilirler. Belli ki Müslüman’ın hayatında boş zaman kavramı ve kayıp riski yoktur. İnşirâh 94/7’de hatırlatılan husus da budur.

2. فَلَمْ يَزِدْهُمْ دُعَآء۪يٓ اِلَّا فِرَارًا “(Ancak) benim davetim ancak kaçmalarını artırdı.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “(Ancak) benim onları davetim kaçmalarından başka bir şeylerini arttırmadı.” Bu âyette Hz. Nûh, kavminin ondan veya çağırdığı değerlerden kaçtığını beyan ederek vurgulu bir ifade kullanmaktadır. Âyettekiلَمْ lem ve اِلَّا illâ edatları aynı cümlede bulunarak vurgu anlamı verirler; buna Arap edebiyatında “nefy u istisnâ yoluyla hasr/kasr” denir.

Söylenmek istenen şudur: Hz. Nûh bir peygamber olarak elinden gelen bütün gayreti göstermesine rağmen, karşı tarafta olumlu bir etki meydana gelmemiş, aksine daha çok kaçmalarına neden olunduğu anlaşılmıştır. Küfrün mantığında önce inkâr ve alay, ardından da suçlama ve tehdit vardır. İşte bu kavim başka sûrelerde ele alındığı ve aktarıldığı üzere, Hz. Nûh’la ve inananlarıyla alay edip onlara yönelik çeşitli suçlamalarda bulunmuşlardı.(117)

Bu kavmin kaçışı fiziksel anlamda bir eylem değil, tebliğ konularına itibar etmeme şeklindeydi. Esasında toplumun yönetici tabakasını oluşturan bu seçkinci elitistler, Hz. Nûh’tan korkup elbette ondan kaçacak durumda değillerdi. Tıpkı Firavun(118) ve Velîd b. Muğîra(119) gibi, onlar da sadece gerçeğe arkasını dönmüş, risalet öğretilerini inkâr ederek aslında peygamberi değil, Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr etmişlerdi.(120)

Bir milleti gerçeğe davet etmeden onlar için “kaçtılar” denemeyeceğinin ve “nasıl olsa kabul etmeyecekler, bunlara bir şeyler anlatmaya gerek yoktur” şeklinde davranılmaması gerektiğinin en güzel delillerinden birisi budur. Peygambere veya tebliğciye düşen görev davettir, duyurudur, tebliğdir; kabul edip etmemek karşıdakinin sorunudur. Onların durumunu önceden tahmin ederek olumsuz bir davranış modeli geliştirilmemelidir.

Burada önemli olan husus kişinin görevini iyi yapmasıdır; yoksa sonuçlarıyla ilgilenmesi değildir. İnkârcılar nasıl ki inkârlarından sorgulanacaksa, tebliğciler de bu görevi yapıp yapmadıklarından dolayı sorgulanacaklardır. Biri diğerinin sorusuna muhatap kılınmayacaktır. İşte Hz. Nûh’un âyetleştirilerek aktarılan bu muhteşem sözü bize ders olsun diye kıssada yer almıştır.

ıı. Tebliğe Karşı Olumsuz Dört Tavır

وَاِنّ۪ي كُلَّمَا دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوٓا اَصَابِعَهُمْ ف۪يٓ اٰذَانِهِمْ وَاسْتَغْشَوْا ثِيَابَهُمْ وَاَصَرُّوا وَاسْتَكْبَرُوا اسْتِكْبَارًا “Sen onları bağışlayasın diye onları ne zaman davet ettiysem, parmaklarını kulaklarına tıkadılar; elbiselerine büründüler, direndiler ve kibirlendikçe kibirlendiler.”

Âyetteki وَاِنّ۪ي ve innî ifadesi “muhakkak ki ben”; كُلَّمَا küllemâ edatı “her ne zaman”; دَعَوْتُهُمْ de‘avtühum ifadesi “onları davet ettiysem”; لِتَغْفِرَ li tağfira ifadesi “sen bağışlayasın diye”; لَهُمْ lehum ifadesi “onları”;جَعَلُوٓا ce‘alû fiili “yapmışlardı, koymuşlardı”;اَصَابِعَهُمْ esâbı‘ahum ifadesi “onların parmaklarını”; ف۪يٓ اٰذَانِهِمْ fî âzânihim ifadesi “onların kendi kulaklarına”; وَاسْتَغْشَوْا vesteğşev fiili “ve bürünmüşlerdi, sarılmışlardı”; ثِيَابَهُمْ siyâbehum ifadesi “onların elbiselerine”; وَاَصَرُّوا ve esarrû fiili “ve ısrar etmişlerdi, direnç göstermişlerdi, inatçılık yapmışlardı”; وَاسْتَكْبَرُوا ve’stekberû fiili “kibir göstermişlerdi”; اسْتِكْبَارًا istikbâran kelimesi ise “büyüklendikçe büyüklenmiş olarak, tam bir büyüklenme şeklinde büyüklenmişler, kibre kpılmışlardı” demektir.

Burada önce Hz. Nûh’un inkarcı kavmini bağışlanmaya daveti, sonrasında da onların verdiği çeşitli tepkileri gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنّ۪ي كُلَّمَا دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ “Sen onları bağışlayasın diye onları ne zaman davet ettiysem.” Hz. Nûh’un, gece gündüz, dur durak bilmeden yaptığı tebliğe kavminin nasıl tepkiler verdiğini ele almadan önce, Yüce Allah onun çalışmalarından bizlere de dersler sunmakta ve tebliğin temel değerleri bağlamında çeşitli ipuçları vermektedir.

Bu amaçla âyetin ilk cümlesinde tebliğin nasıl yapılması gerektiğiyle ilgili çok önemli noktalar dikkat çekmektedir. Bunları sırasıyla ele almak istiyoruz.

a) Tebliğde Davetin Şahsiliği Esastır

Genelde bu sûrede, özellikle de bu âyette yer alan ve Hz. Nûh’a ait olan اِنّ۪ي innî “muhakkak ki ben”, دَعَوْتُ da‘avtü “ben çağırdım” şeklindeki ifadelerde gördüğümüz “ben” vurgusu, tebliğin şahsen yapılmasının gerekliliğini ortaya koymaktadır.

Tebliğ, başkasına ısmarlanabilecek veya ihale edilebilecek ya da baştan savılabilecek bir konu değildir. Tebliğ ciddi bir iştir ve bunu ilgililerin, yani yapması gereken herkesin bizzat yapması gereken bir görevdir.

b) Tebliğde Devamlılık Gerekir

Âyetteki كُلَّمَا küllemâ edatı, tebliğin bir defa yapılıp geçiştirilebilecek bir iş olmadığını, süreklilik gerektirdiğini ve hemen hemen her fırsatın değerlendirilmesini zorunlu kılan bir duyarlılık olduğunu göstermektedir.

c) Tebliğde Davet Esastır

Buradaki دَعَوْتُ de‘avtü fiili, bu görevin bir davet ve çağrı olduğunu hatırlatmakta, zorbalığın bu alanda iş görmeyeceğini yeniden vurgulamaktadır. Beşinci âyetteki دَعَوْتُ de‘avtü “ben davet ettim”, altıncı âyetteki دُعَآء۪يٓ du‘âî “davetim, çağrım” ifadelerinin ardından, yedi ve sekizinci âyetlerde de دَعَوْتُ da‘avtü fiilinin kullanılması, eğitimin ve davetin önemini, süreklilik arz etmesi gerektiğini, ayrıca şiddet, baskı ve hakaret içerikli sunumların yersizliğini açıkça ortaya koymaktadır.

d) Tebliğde Muhatabın İyiliği Gözetilmelidir

Âyetteki لِتَغْفِرَ لَهُمْ li tağfira lehüm ifadesi, bir tebliğcinin asıl amacının muhataplarının iyiliğini düşünmesi olduğunu hatırlatmaktadır. Onların bağışlanması için gayret sarf etmek, tebliğinin omurgasını bu şekilde belirlemek bir “empati” ruhunun varlığını zorunlu kılmaktadır.

“Ben” üzerinden değil, “biz” üzerinden sunumlar yapmak, vahyin üzerinde en çok durduğu konulardan birisidir. Özellikle peygamberlerin tavırlarında bunu sıklıkla gördüğümüz için, günümüz tebliğcilerinin de bu ahlak ile ahlaklanmaları gerektiği son derece açık bir gerçektir.

2. جَعَلُوٓا اَصَابِعَهُمْ ف۪يٓ اٰذَانِهِمْ وَاسْتَغْشَوْا ثِيَابَهُمْ وَاَصَرُّوا وَاسْتَكْبَرُوا اسْتِكْبَارًا “Parmaklarını kulaklarına tıkadılar; elbiselerine büründüler, direndiler ve kibirlendikçe kibirlendiler.” Âyetin ilk cümlesindeki kelimelerin günümüz tebliğcilerine yönelik mesajlarını ifade ettikten sonra, şimdi de Hz. Nûh’un tebliğinden yararlanmak istemeyen kavminin sergilediği garip ve olumsuz tavırlarını ele almaya çalışalım.

a) Parmaklarını Kulaklarına Tıkamaları

جَعَلُوٓا اَصَابِعَهُمْ ف۪يٓ اٰذَانِهِمْ “Parmaklarını kulaklarına tıkadılar.” Bu cümle Hz. Nûh’un inkârcı kavminin vahye karşı “ilk” tutumunu göstermektedir.

Küfrün tabiatında tıpkı yarasalar gibi ışıktan korkup kaçmak vardır. Hz. Nûh’un kavmi de hakikat öğretilerini işitmemek için parmaklarını kulaklarına tıkayarak aleyhlerinde delil oluşturacak bilgileri duymamayı tercih etmişlerdi. “Parmağı kulağa tıkamak” bir mecazdır. Kur’ân’da bir de Bakara 2/19’da geçen bu ifade, ölümden veya gerçeklerden korkmayı anlatmaktadır.

Bu ifadeden anlaşılıyor ki, söz konusu kişiler aslında Hz. Nûh’un kendilerine neler söylediğini önceden biliyorlardı. Ona karşı koyamamak duygusuyla ve söylenenlerden etkilenmemek için tebliğ ilkelerini işitmemeyi tercih etmişlerdi.

Fussılet 41/26’da dile getirildiği üzere, Mekkeli müşriklerin yaptığı gibi vahyi dinlememeyi ve bu esnada gürültü yaparak onun sesini bastırmayı kendilerine çıkar yol edinmişlerdi. Küfrün mantığında bir değişiklik olmadığı bu örneklerle daha iyi ortaya çıkmaktadır.

Vahyin aydınlığına karşı çıkan inkârcılar, yorumunu yaptığımız âyette olduğu gibi, genellikle vahye kulaklarını tıkarlar ve gerçeği işitmek istemezler. İbrâhim 14/9’da ifade edildiği gibi, yine Hz. Nûh’un inkârcı kavmi bu işi “sözlerini elçinin ağzına tıkayarak” gerçekleştirmişlerdi. Söz konusu âyette ifadeler ‘Âd ve Semûd kavimleriyle sonraki inkârcıların ortak sözü olarak şöyle devam etmektedir: “Sizinle gönderileni reddediyoruz; zira biz davet ettiğiniz şeye dair şüphe içindeyiz.”

Demek ki, inkârcıların hepsi tarihin her döneminde benzer tepkiler ortaya koymuşlardı. Hepsinin düşünce ve eylemleri aynı çizgiyi takip ederek vahye karşı topyekün bir karşı çıkışı ifade etmekteydi.

b) Örtülere Sarılmaları

وَاسْتَغْشَوْا ثِيَابَهُمْ “(Beni görmemek için) elbiselerine büründüler.” Bu ifade Hz. Nûh’un inkârcı kavminin vahye karşı “ikinci” tavrını göstermektedir.

Önceki cümlede kulaklarla ilgili bir ifade yer alınca, bu cümleyi de gözlerle ilişkilendirip “gözlerini hakikate kapadılar” anlamını vermek gerekir. “Elbiselere bürünmek” Râzî’nin de belirttiği gibi, maddi anlamda bir örtünmeyi ifade edebilir. İnkârcı kavminin Hz. Nûh’un sözlerini duymak bir yana, bizzat yüzünü dahi görmeye tahammüllerinin olmadığı anlaşılıyor. O kadar şiddetli bir nefret içerisindeydiler ki böylece hem onu görmeyecekler, hem de parmaklarını tıkadıkları kulakları daha da işitmez bir hal alacaktı.

Kur’ân’da bir de Hûd 11/5’te geçen “Elbiselerine bürünmek” ifadesi “niyetlerini kat kat örtülere sarıp sarmalamak” anlamına da gelebilir; böylece ifadeye mecazî bir anlam verilmiş olur.

Müddessir 74/4’te de geçen siyâb kelimesine “gönül, kalb” anlamlarını verecek ve maksadı insanın yüreğiyle ilişkilendirerek izahlar yapacağız. Aynı şekilde yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki siyâb kelimesine de “yürek, gönül, kalb” anlamları verebiliriz. Bu durumda, Hz. Nûh’un inkârcı kavminin gönüllerini gerçeklere kapadıklarını, hakikatlerden saklanmaya çalıştıklarını, böylece inkârlarıyla baş başa kalmayı tercih ettiklerini söyleyebiliriz.

Bu ifadeyi günümüz açısından değerlendirirsek, çeşitli kabullere sahip kişilerin kendi fikir ve kanaatlerinden ayrılmamak adına başka şeyler duymak istememelerini bu anlamda düşünebiliriz. “Ben yanlışlarımdan memnunum, bana karışma, beni yanlışlarımla baş başa bırak” dercesine, kendibaşınalığa razı tutumları görebiliriz. Gerçeklerden kaçmanın hiç kimseye faydası yoktur.

c) Ayak Diremeleri

وَاَصَرُّوا “Ayak dirediler.” Bu cümle Hz. Nûh’un inkârcı kavminin vahye karşı “üçüncü” tutumunu göstermektedir. Burada zikredilen اَصَرُّوا esarrû fiili inkârcıların bu anlayışlarındaki ısrarcılıklarını ve kararlılıklarını göstermektedir.

Kur’ân’da üç âyette daha geçen bu fiil olumsuz eylemlerdeki ısrarı ve kararlılığı ifade eden bir anlam içermektedir. İlgili âyetleri hatırlamak gerekmektedir. Bu çerçevede Âl-i İmrân 3/135’te Yüce Allah muttakilerin özelliklerini sayarken ve lem yusırrû ifadesini kullanarak onların işledikleri hatalarda bile bile ısrarcı olmadıklarını beyan etmektedir.

İnkârcı insanların bu tutumu hakkında Yüce Allah Câsiye 45/7-8’de şu bilgiyi vermektedir: “Kendini aldatarak günaha gömülenlere yazıklar olsun! (Bu tip insan) Allah’ın kendisine okunan âyetlerini işitir de, sonra onu hiç işitmemiş gibi küstahça bir direniş sürdürür; artık böylesini acıklı bir azap ile müjdele!” İşte inkârcı tipin profili budur ki âyette yusırru ifadesi kullanılmaktadır.

Vâkı‘a 56/46’da ise söz konusu fiil amel defterini mahşerde sol taraftan alanların dünyadaki olumsuz hallerini ve büyük ihanetler içerisinde bulunuşlarını ifade etmektedir. İlgili âyette ise yusırrûne fiili kullanılmaktadır.

Bu davranışların sahipleri bir taraftan kendi yanlış inançlarında ısrar etmekteydiler; çünkü taklidin bataklığında debeleniyorlardı. Diğer taraftan da Hz. Nûh’u dinlememekte kararlıydılar; çünkü onun söyledikleri karşısında çaresizlik içerisindeydiler ve cevap verecek mecalleri yoktu. İşte inkârcılığın insana yaptırdığı yanlışlıklardan birisi de hakkı ve hakikati duymamak amacıyla inkarda ve küfürde inatçılık göstermek, iman etmemede ısrarcılık yapmaktır.

d) Küstahça Kibirlenmeleri

وَاسْتَكْبَرُوا اسْتِكْبَارًا “Kibirlendikçe kibirlendiler.” Bu cümle Hz. Nûh’un inkârcı kavminin vahye karşı “dördüncü” tutumunu göstermektedir.

İstikbâr kavramı, “hakkı olmadığı halde kendini büyük görmek, büyüklük taslamak” anlamına gelmektedir. Kur’ân’da sıklıkla kullanılan bu kelime İblis,(121) Firavun ve taraftarları,(122) Velîd b. Muğîra(123) gibi azgınlığı tescillenmiş kişiler ve münafıklar(124) için kullanılmaktadır.

Ayrıca bu kavram mutlak anlamda inkârcıların ve özellikle inkârcı yöneticilerin özelliği olarak da âyetlerde(125) sıklıkla yer almaktadır. Bunların zıddı olarak “istikbâr” içerisinde olmamak, yani tevazu ise gerçek müminler ve dolayısıyla cennetlikler için kullanılmaktadır.(126)

el-İstikbâr ile aynı kökten gelen ve aynı anlamı veren bir başka kelime de el-mütekebbir sözcüğüdür. Sadece bir âyette(127) Yüce Allah’ın sıfatı olarak olumlu anlamda kullanılan bu kelime, diğer yerlerde olumsuz bir içerikte ve yerilen bir anlamda zikredilmektedir.(128)

Yüce Allah, Kur’ân’da oldukça fazla âyette yer verdiği bu kavramların sahiplerini kesinlikle sevmediğini beyan ederek, “istikbâr” sahiplerinin ilâhî merhametten yararlanamayacağını beyan etmekte,(129) ayrıca “mütekebbir”lik yapanların da sonunun cehennem olacağını ilan etmektedir.

Âyetlerden genel olarak anlaşılan şudur: Hz. Nûh’un inkârcı kavmi taklidin derin bataklıklarına batmış, yeni şeyler duymak bir yana, bunu söyleyen kişilerin yüzünü dahi görmeye tahammülleri kalmamıştı. Hz. Nûh ve inananlarla alay etmişler, Hz. Nûh’un onları yanından kovmasını istemişler ve müminleri küçük görerek kendilerini “basit görüşlü, en basit kişiler, ayak takımı” şeklinde tanımlamışlardı.(130)

İşte genel çerçevesi bu şekilde belirlenen bu olumsuz tutumun en önemli temsilcilerinden bir grubu da Hz. Nûh’un inkârcı yöneticileriydi. Hakka ve hakikate karşı kulaklarını tıkayan, gönül gözlerini şirk ve küfürleriyle kapatan, bu olumsuz tutum ve davranışlarında inatla ısrarcılık yapan bu insanlar bir İblis ahlakı olan “istikbar”ın en ileri örneklerini oluşturmuşlardı.

Konuyla ilgili olarak Hûd 11/28’de yer alan bilgiler de bu âyette verilmek istenen mesajla örtüşmekte, birbirini tamamalamaktadır: “(Nûh onlara şöyle) demişti: Ey kavmim! Eğer ben Rabbim tarafından (bildirilen) açık bir delil üzerinde isem ve O bana kendi katından bir rahmet vermiş de bu size gizli tutulmuşsa, buna ne dersiniz? Siz onu istemediğiniz halde biz sizi ona zorlayacak mıyız?”

Tarihin her döneminde yaşandığı gibi şimdilerde de inkârcılar vahiyden korktukları için onun sesini kısmaya çalışmakta, onun gür sedasını bastırmayı geçer akçe zannetmektedirler. Günümüzde bilerek veya bilmeyerek vahye karşı benzer eylemler yapılmakta ve vahyin ışığının sunulduğu ortamlar protesto edilmektedir.

Dahası, Hz. Peygamber’in “vahyi anlatmak şeklindeki ölümsüz sünneti”ni devam ettirmeye çalışan vahyin tebliğcileri de haksız ithamlara maruz bırakılmaktadırlar. Vahyi dinlemek dün nasıl engelleniyor idiyse, bugün de durum benzer şekillerde, rengini, boyutunu ve etkinliğini çok daha artırmış olarak devam etmektedir.

Âyeti duyunca “bırak şimdi o âyeti” diyerek, aslında ne dediğini bilmeyen, neye karşı çıktığını fark edemeyen, hatta Yüce Allah’ın sesini veya kelâmını suskunluğa itmekte olduğunu anlayamayan zavallıların sayısı hiç de az değildir. İşte Hz. Nûh’un kıssasında bu tür cümlelerin bizlere hatırlatılmasının asıl nedeni budur; yani günümüz insanının veya Müslümanının benzer yanlışlıkları yapmamasını sağlamaktır.

Vahyin aydınlığına karşı takınılan her türlü olumsuz tavır sahipleri yanıldıklarını er veya geç mutlaka anlayacaklardır. Arzumuz, zaman geçmeden bunun fark edilmesi ve gereken önlemlerin alınmasıdır.

Kur’ân kıssalarının anlatılma gerekçesi, ilgili konularda ders alınmasıdır. Meselenin kabuğunda kalmayıp özüyle ilgilenerek verilmek istenen mesajı almaya çalışmak doğru okumaktır. Bunun dışındaki okumalar kabukta kalacak, sahibini öze ulaştırmayacaktır.

ııı. Açıktan ve Gizli Tebliğ

ثُمَّ اِنّ۪ي دَعَوْتُهُمْ جِهَارًا ثُمَّ اِنّ۪يٓ اَعْلَنْتُ لَهُمْ وَاَسْرَرْتُ لَهُمْ اِسْرَارًا “Sonra, ben kendilerini açıktan davet ettim. Ardından, onlara hem (açıktan) ilan ettim hem de gizli gizli söyledim.”

Buradaki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; دَعَوْتُهُمْ de‘avtühum ifadesi “onları davet ettim”; جِهَارًا cihâran kelimesi “açıktan”; ثُمَّ sümme edatı “sonra yine”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَعْلَنْتُ a‘lentü fiili “ilan ettim”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”;وَاَسْرَرْتُ ve esrartü fiili “ve gizli söylemiştim”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; اِسْرَارًا isrâran kelimesi ise “tam anlamıyla gizlemek suretiyle, iyice gizleyerek”; demektir.

Burada Hz. Nuh’un kavmine tebliğiyle ilgili bazı faaliyetleri gündeme getirilmektedir.

Sûrenin 8-9. âyetlerinde Hz. Nûh’un tebliğini nasıl yaptığı, bu bağlamda açıktan, ilan ederek ve zaman zaman da gizlice bunu gerçekleştirdiği bilgisi yer almaktadır.

1. ثُمَّ اِنّ۪ي دَعَوْتُهُمْ جِهَارًا “Sonra, ben kendilerini açıktan davet ettim.” Bu âyetin başındaki ثُمَّ sümme edatı, öncesinde başka davet türlerinin gerçekleştirildiğini göstermektedir. Nitekim ilk âyetten itibaren sözü edilen mesajlar onun tebliğinin devamlılığını göstermektedir. Beşinci âyetteki zamanla ilgili ilk kelime leyl, yani “gece” anlamına geldiği için, önceleri bu tebliğin gece ve gizli başladığını söyleyebiliriz. En azından, bazılarına yönelik olanların gece ve gizli olduğunu, bazılarına ise gündüz, ancak yine gizli olduğunu söylememize engel bir durum yoktur.

İlk çıkışta tebliğin gizli yapılmasında anlaşılmayan bir durum olmaz; ancak daha sonra bunun duyulması ve yaygınlaşması sonucunda, inkârcı kavmin sözü edilen dört çeşit tavrı gerçekleştirdiği anlaşılmaktadır. İşte bunun sonucunda Hz. Nûh’un, kavmine tebliğ çalışmalarını bir süre sonra aleniyete dönüştürdüğü anlaşılmaktadır. Çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin başındaki ثُمَّ sümme edatı bu yorumu adeta zorunlu kılmaktadır.

Âyetin sonundaki جِهَارًا cihâran kelimesi, tebliğin aleniyete dönüştürülmesi anlamında “açıktan”, “bağırarak”, “gür sesle” gibi manalar vermektedir. Durum böyle olunca, Hz. Nûh’un bir başka tebliğ metodunu uyguladığı anlaşılmaktadır ki bu da herkesin duyacağı şekilde ve hiç kimseden çekinmeden yapılandır.

Furkân 25/77’de açıkladığımız üzere, duada alçak gönüllülük ve derin bir acziyet duygusu(131) ile sesin yükseltilmemesi istenmektedir.(132) Dahası, yine duada veya namazda sesin aşırı yükseltilmeyip tamamen kısılmaması da emredilmekte, bu ikisi arasında dengeli bir yol tutulması istenmektedir.(133)

Duada durum bu olsa da, tebliğde zaman zaman sesin yükseltilmesi gerekebilir; şüphesiz bu, karşıdakine hakaret içermemelidir. Çünkü tebliğde amaç insan kazanmaktır, kaybetmek değildir.

Tebliğde sesin yükseltilmesi ile daha fazla muhatabın duymasının sağlanması amaçlanmış olabileceği gibi, tebliğdeki kararlılığın gösterilmesi de hedeflenmiş olabilir. İnanmak istemesine rağmen inkârcı yöneticilerden çekinenlerin bulunduğu bir ortamda, onlara karşı yüksek sesle konuşmak en azından muhataplardaki korkuyu ortadan kaldırmaya vesile olabilir. Bu nedenle Hz. Nûh zaman zaman bu tekniğe başvurmak zorunda kalmıştır, diyebiliriz.

Hz. Peygamber’in risaletinin ilk dönemlerinde önceleri gizli başlayan tebliğ yavaş yavaş aleniyete dönüştürülmüş, Mekke’nin ileri gelen inkârcı yöneticilerine açık tebliğde bulunulmuştur. Burada bir hakaretten değil, kararlılıktan ve korkusuzluktan söz etmek mümkündür. Hatta Mesed sûresinin inişine neden olan olay işte böyle bir tebliğin sonucunda gerçekleşmiştir.

2. ثُمَّ اِنّ۪يٓ اَعْلَنْتُ لَهُمْ وَاَسْرَرْتُ لَهُمْ اِسْرَارًا “Ardından, onlara hem (açıktan) ilan ettim hem de gizli gizli söyledim.” Hz. Nûh, açıktan tebliğinin sonunda bir üçüncü yolu devreye sokarak hem açıktan hem de gizlice tebliğ faaliyetlerini yürütmeye devam etmişti. Anlaşılıyor ki bazen açıktan tebliği tercih ediyordu, bazen de gizlice. Durum neyi ve nasıl davranmayı zorunlu kılıyor idiyse o da aynı hassasiyeti uyguluyordu.

Açık davet elbette gizli olandan daha ileri bir aşamadır; ancak her ikisini birden kullanmak çok daha da ileridir; çünkü artık sadece muhatabın durumu ve algısı söz konusudur. Başkalarının ne diyeceği o kadar önemli değildir. Onlar açık tebliğin yanında gizlisinin de yapılmakta olduğunu bilince, daha ileri düzeyde bir öfke ve mağlubiyet hissine kapılmış olabilirlerdi. Babasına veya büyüklerine açıktan davetin yanında çocuklara yönelik olanın gizliliği belki de kaleyi içerden fethetmeye vesile olabilecekti.

Hatta açıktan olan kısmın herkesi ilgilendiren ortak konular, gizlice olanın ise şahıslara özel mesajlar olması da mümkündür. Çünkü toplumda herkes her bilgiyi herkes gibi algılayamayabilir. Bu nedenle bazılarına genel ve net şeyler söylenirken, bazılarına daha ince ve özel bilgiler verilmesi gerekebilir, bunda yadırganacak bir durum yoktur.

Bütün bu anlattıklarımızın günümüze mesajı, meselenin tek yönlü olmadığının fark edilmesidir. Gün gelir gizli, gün gelir aşikâr, gün gelir kısık sesle, gün gelir yüksek sesle, gün gelir teker teker, gün gelir topluca tebliğ uygulanır. Burada unutulmaması gereken nokta, tebliğde tekdüzeliğin olmadığıdır.

Farklı teknikler ve seçenekler daima gündemde bulundurulmalı, ihtiyaç neyi gerektiriyorsa ona uygun uygulama devreye sokulmalıdır. Asıl önemli olan husus, tebliğden vazgeçilmemesi ve davetin terk edilmemesidir. Bu mesele halledildikten sonra, geriye pratik uygulamalar kalmaktadır ki şartlar neyi ve nasıl davranmayı gerektiriyorsa elbette o uygulanır.

Dipnotlar

• 1 - Hz. Nûh hakkında geniş bilgi için bk. Ömer Faruk Harman, DİA, “Nûh mad.”, XXXIII, 224-227. 2 - Zemahşerî, age., II, 109. 3 - Tevrat, Tekvîn, 5/1-32; 1. Tarihler, 1/1. 4 - Tevrat, Tekvîn, 4/17-24.
  • Mâide 5/32 Fâtiha 1/1 Nisâ 4/24
• 5 - Hûd 11/40; Mü’minûn 23/27. 6 - Kamer 54/13. 7 - Kur’ân’da Hz. Nûh’un ve kıssasının ele alındığı âyetler için bk: Âl-i İmrân 3/33; En‘âm 6/84; A‘râf 7/59-64; Tevbe 9/70; Yûnus 10/71-73; Hûd 11/25-49; İbrâhîm 14/9-18; İsrâ’ 17/3; Meryem 19/58; Enbiyâ’ 21/76-77; Hacc 22/42-43; Mü’minûn 23/23-30; Furkân 25/37; Şu‘arâ 26/105-122; ‘Ankebût 29/14-15; Ahzâb 33/7; Saffât 37/75-82; Sâd 38/12-14; Mü’min 40/5-6; Şûrâ 42/13; Kâf 50/12-14; Zâriyât 51/46; Necm 53/52; Kamer 54/9-16; Hadîd 57/26; Tahrîm 66/10; Hâkka 69/11-12; Nûh 71/1-28. 8 - Ahzâb 33/7. 9 - Âl-i İmrân 3/33. 10 - En‘âm 6/84. 11 - Sâffât 38/81. 12 - Şu‘arâ’ 26/105, 107. 13 - Zâriyât 51/50; Nûh 71/2. 14 - Hûd 11/48. 15 - Sâffât 38/80. 16 - İsrâ’ 17/3. 17 - Kamer 54/9.
  • Hûd 11/40 Mü'minûn 23/27 Kamer 54/13 Âl-i İmrân 3/33 En‘âm 6/84 A‘râf 7/64 Tevbe 9/70 Yûnus 10/73 Hûd 11/49 İbrâhîm 14/18 İsrâ 17/3 Meryem 19/58 Enbiyâ 21/77 Hacc 22/43 Mü'minûn 23/30 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/122 ‘Ankebût 29/15 Ahzâb 33/7 Sâffât 37/82 Sâd 38/14 Mü'min 40/6 Şûrâ 42/13 Kâf 50/14 Zâriyât 51/46 Necm 53/52 Kamer 54/16 Hadîd 57/26 Tahrîm 66/10 Hâkka 69/12 Nûh 71/28 Ahzâb 33/7 Âl-i İmrân 3/33 En‘âm 6/84 Sâd 38/81 Şu‘arâ 26/105 Şu‘arâ 26/107 Zâriyât 51/50 Nûh 71/2 Hûd 11/48 Sâd 38/80 İsrâ 17/3 Kamer 54/9
• 18 - Mü’minûn 23/25; Kamer 54/9. 19 - Hûd 11/27, 35 20 - A‘râf 7/63; Mü’minûn 23/24. 21 - A‘râf 7/60. 22 - Şu‘arâ’ 26/116. 23 - Hûd 11/32. 24 - Hûd 11/27; Şu‘arâ’ 26/111. 25 - Hûd 11/29, 31.
  • Mü'minûn 23/25 Kamer 54/9 Hûd 11/27 Hûd 11/35 A‘râf 7/63 Mü'minûn 23/24 A‘râf 7/60 Şu‘arâ 26/116 Hûd 11/32 Hûd 11/27 Şu‘arâ 26/111 Hûd 11/29 Hûd 11/31
• 26 - ‘Ankebût, 29/14. 27 - Isfehânî, Müfredât, s. 430, 598.
  • ‘Ankebût 29/14
• 28 - Hacc 22/47; Secde 32/5; Me‘âric 70/4. 29 - Nûh 71/26-27. 30 - İslâmoğlu, age., s. 778’de 14 ve 15. notlar.
  • Hacc 22/47 Secde 32/5 Me‘âric 70/4 Nûh 71/27
• 31 - Şu‘arâ’ 26/116; Zâriyât 51/46; Necm 53/52. 32 - A‘râf 7/59-63; Hûd 11/27-32; Kamer 54/9.
  • Şu‘arâ 26/116 Zâriyât 51/46 Necm 53/52 A‘râf 7/63 Hûd 11/32 Kamer 54/9
• 33 - Âl-i İmrân 3/33. 34 - Nisâ’ 4/163. 35 - Yûnus 10/71; Hûd 11/25-49; Şu‘arâ’ 26/106-110. 36 - Kamer 54/10. 37 - Nûh 71/26. 38 - Hûd 11/45-47; Mü’minûn 23/26-29; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/120; Kamer 54/10-17; Tahrîm 66/10. 39 - Hûd 11/45-48.
  • Âl-i İmrân 3/33 Nisâ 4/163 Yûnus 10/71 Hûd 11/49 Şu‘arâ 26/110 Kamer 54/10 Nûh 71/26 Hûd 11/47 Mü'minûn 23/29 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/120 Kamer 54/17 Tahrîm 66/10 Hûd 11/48
• 40 - İbrâhim 14/5. 41 - Âl-i İmrân 3/3-4. 42 - Meryem 19/21.
  • İbrâhîm 14/5 Âl-i İmrân 3/4 Meryem 19/21
• 43 - Müddessir 74/2. 44 - Şu‘arâ’ 26/214. 45 - Şûrâ 42/7. 46 - Âl-i İmrân 3/164. 47 - Cum‘a 62/2. 48 - Cum‘a 62/3. 49 - Nisâ’ 4/79; A‘râf 7/158; Sebe’ 34/28. 50 - En‘âm 6/19.
  • Müddessir 74/2 Şu‘arâ 26/214 Şûrâ 42/7 Âl-i İmrân 3/164 Cum‘a 62/2 Cum‘a 62/3 Nisâ 4/79 A‘râf 7/158 Sebe' 34/28 En‘âm 6/19
• 51 - Bakara 2/213; Nisâ’ 4/165; En‘âm 6/48; Kehf 18/56.
  • Bakara 2/213 Nisâ 4/165 En‘âm 6/48 Kehf 18/56
• 52 - Yûnus 10/32.
  • Yûnus 10/32
• 53 - Örnek için bk. Kurtubî, age., XVIII, 193. 54 - Semerkandî, age., III, 499.
• 55 - Bakara 2/270; Hacc 22/29; İnsân 76/7.
  • Bakara 2/270 Hacc 22/29 İnsân 76/7
• 56 - Zâriyât 51/56. 57 - Bakara 2/21; Âl-i İmrân 3/51; Nisâ’ 4/36; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/102; A‘râf 7/59, 65, 73, 85; Yûnus 10/3; Hûd 11/50, 61, 84; Meryem 19/36; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/77; Mü’minûn 23/23, 32; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/16, 17, 36, 56; Yâsîn 36/61; Zuhruf 43/64; Necm 53/62; Nûh 71/3. 58 - Hacc 22/77. 59 - Bakara 2/21; Nisâ’ 4/36; En‘âm 6/102; Yûnus 10/3; Enbiyâ’ 21/92; ‘Ankebût 29/17, 56; Yâsîn 36/61; Necm 53/62. 60 - Hûd 11/123; Hıcr 15/99; Meryem 19/65; Tâhâ 20/14; Zümer 39/2, 66.
  • Zâriyât 51/56 Bakara 2/21 Âl-i İmrân 3/51 Nisâ 4/36 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/102 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Yûnus 10/3 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Meryem 19/36 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Yâsîn 36/61 Zuhruf 43/64 Necm 53/62 Nûh 71/3 Hacc 22/77 Bakara 2/21 Nisâ 4/36 En‘âm 6/102 Yûnus 10/3 Enbiyâ 21/92 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/56 Yâsîn 36/61 Necm 53/62 Hûd 11/123 Hicr 15/99 Meryem 19/65 Tâhâ 20/14 Zümer 39/2 Zümer 39/66
• 61 - Âl-i İmrân 3/51; Mâide 5/72, 117; A‘râf 7/59, 65, 85; Hûd 11/50, 61, 84; Nahl 16/36; Meryem 19/36; Enbiyâ’ 21/25; Mü’minûn 23/23; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/16, 36; Zuhruf 43/64; Nûh 71/3. 62 - İslâmoğlu, age., s. 835’te 8. not; 1102’de 1. not; 1124’te 1. not.
  • Âl-i İmrân 3/51 Mâide 5/72 Mâide 5/117 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/85 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Nahl 16/36 Meryem 19/36 Enbiyâ 21/25 Mü'minûn 23/23 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/36 Zuhruf 43/64 Nûh 71/3
• 63 - Ra‘d 13/13; İsrâ’ 17/44; Haşr 59/1; Saff 61/1; Cum‘a 62/1; Teğâbun 64/1. 64 - Tesbihte tenzih ve nefiy vardır; yani tesbih, Yüce Allah’ı eksikliklerden ve olumsuzluklardan uzak tutmak, eksikliklerle onu buluşturmamak demektir. Takdîste de bunlar vardır; ayrıca takdis ve hamdde isbat vardır; yani Yüce Allah’ı bütün kemâl sıfatlarıyla birlikte bilmek, anmak ve yüceltmek vardır (Tesbih, takdis ve hamd hakkında geniş bilgi için bk. Razî, age., II, 171-174). “Kelime-i tevhid” dediğimiz lâ ilâhe illallâh cümlesi tesbih ve takdisi birlikte içermektedir. Bu cümlede önce tesbih, sonra takdis yer almaktadır. Bu doğrultuda bakıldığında, İhlâs sûresinin ilk iki âyeti takdis, son iki âyeti ise tesbihtir, diyebiliriz.
  • Ra‘d 13/13 İsrâ 17/44 Haşr 59/1 Saff 61/1 Cum‘a 62/1 Teğâbun 64/1
• 65 - İsrâ’ 17/44. 66 - Hadîd 57/1; Haşr 59/1, 24; Saff 61/1; Cum‘a 62/1; Teğâbun 64/1. 67 - Ra‘d 13/15. 68 - Fussılet 41/11. 69 - Ra‘d 13/13; Zümer 39/75; Mü’min 40/7; Şûrâ 42/5.
  • İsrâ 17/44 Hadîd 57/1 Haşr 59/1 Haşr 59/24 Saff 61/1 Cum‘a 62/1 Teğâbun 64/1 Ra‘d 13/15 Fussilet 41/11 Ra‘d 13/13 Zümer 39/75 Mü'min 40/7 Şûrâ 42/5
• 70 - Nûr 24/41. 71 - Enbiyâ’ 21/79; Sâd 38/18. 72 - Âl-i İmrân 3/41; Hıcr 15/98; Meryem 19/11; Tâhâ 20/130; Furkân 25/58; Ahzâb 33/42; Mü’min 40/55; Kâf 50/39, 40; Tûr 52/48, 49; İnsân 76/26; Vâkı‘a 56/74, 96; Hâkka 69/52; A‘lâ 87/1; Nasr 110/3.
  • Nûr 24/41 Enbiyâ 21/79 Sâd 38/18 Âl-i İmrân 3/41 Hicr 15/98 Meryem 19/11 Tâhâ 20/130 Furkân 25/58 Ahzâb 33/42 Mü'min 40/55 Kâf 50/39 Kâf 50/40 Tûr 52/48 Tûr 52/49 İnsân 76/26 Vâkı‘a 56/74 Vâkı‘a 56/96 Hâkka 69/52 A‘lâ 87/1 Nasr 110/3
• 73 - İslâmoğlu, age., s. 429’da 8. not. 74 - Müslim, Salât, 215.
• 75 - Bakara 2/34; A‘râf 7/11-12; Hıcr 15/30-33; İsrâ’ 17/61; Kehf 18/50; Tâhâ 20/116; Sâd 38/73-75; 76 - Nisâ’ 4/102; Fussılet 41/37. 77 - Nahl 16/49. 78 - Hacc 22/18. 79 - Rahmân 55/6. 80 - Ra‘d 13/15. 81 - Âl-i İmrân 3/43; Hacc 22/77; Fussılet 41/37; Necm 53/62; İnsân 76/26; ‘Alak 96/19.
  • Bakara 2/34 A‘râf 7/12 Hicr 15/33 İsrâ 17/61 Kehf 18/50 Tâhâ 20/116 Sâd 38/75 Nisâ 4/102 Fussilet 41/37 Nahl 16/49 Hacc 22/18 Rahmân 55/6 Ra‘d 13/15 Âl-i İmrân 3/43 Hacc 22/77 Fussilet 41/37 Necm 53/62 İnsân 76/26 ‘Alak 96/19
• 82 - Bayraklı, age., XXI, 154. 83 - Hadis için bk. Müslim, Birr, 32; Tirmizî, Birr, 18; Ahmed b. Hanbel, II, 277, 360; III, 135, 491; IV, 66, 69; V, 24, 25. 84 - Hadis için bk. Buhârî, İmân, 42; Tirmizî, De‘avât, 45; İbn Mâce, Mukaddime, 6; Dârimî, Mukaddime, 19. 85 - Müslim, Zikir, 73; Nesâî, İsti‘âze, 13, 65. 86 - Ebû Dâvûd, Sünnet, 5; Tirmizî, İlim, 16; İbn Mâce, Cihâd, 8. 87 - Ahmed. b. Hanbel, II, 392. 88 - Dârimî, Mukaddime, 29. 89 - Mâlik b. Enes, el-Muvatta’, İstanbul, 1992, Cihâd, 35.
• 90 - Nisâ’ 4/131; Şu‘arâ’ 26/108, 110, 126, 131, 132, 144, 150, 163, 179, 184.
  • Nisâ 4/131 Şu‘arâ 26/108 Şu‘arâ 26/110 Şu‘arâ 26/126 Şu‘arâ 26/131 Şu‘arâ 26/132 Şu‘arâ 26/144 Şu‘arâ 26/150 Şu‘arâ 26/163 Şu‘arâ 26/179 Şu‘arâ 26/184
• 91 - Yüce Allah’a itaatin emredildiği âyetler için bk. Bakara 2/285; Mâide 5/7; Feth 48/16; Teğâbun 64/16. 92 - Diğer peygamberlerle itaatin emredildiği âyetler için bk. Âl-i İmrân 3/50; Tâhâ 20/90; Şu‘arâ’ 26/108, 110, 126, 131, 144, 150, 163, 179; Zuhruf 43/63; Nûh 71/3. 93 - Yüce Allah’a ve Hz. Peygamber’e itaatin emredildiği âyetler için bk. Âl-i İmrân 3/32, 132; Nisâ’ 4/13, 59, 69, 80; Mâide 5/92; Enfâl 8/1, 20, 46; Tevbe 9/71; Nûr 24/47, 51, 52, 54, 56; Ahzâb 33/33, 66, 71; Muhammed 47/33; Feth 48/17; Hucürât 49/14; Mücâdele 58/13; Teğâbun 64/12. 94 - Âl-i İmrân 3/100,, 149; Mâide 5/30; En‘âm 6/116, 121; Kehf 18/28; Mü’minûn 23/34; Furkân 25/52; Şu‘arâ’ 26/151; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15; Ahzâb 33/1, 48, 67; Mü’min 40/18; Zuhruf 43/54; Muhammed 47/26; Hucürât 49/7; Haşr 59/11; Kalem 68/8, 10; İnsân 76/24; ‘Alak 96/19.
  • Bakara 2/285 Mâide 5/7 Fetih 48/16 Teğâbun 64/16 Âl-i İmrân 3/50 Tâhâ 20/90 Şu‘arâ 26/108 Şu‘arâ 26/110 Şu‘arâ 26/126 Şu‘arâ 26/131 Şu‘arâ 26/144 Şu‘arâ 26/150 Şu‘arâ 26/163 Şu‘arâ 26/179 Zuhruf 43/63 Nûh 71/3 Âl-i İmrân 3/32 Âl-i İmrân 3/132 Nisâ 4/13 Nisâ 4/59 Nisâ 4/69 Nisâ 4/80 Mâide 5/92 Enfâl 8/1 Enfâl 8/20 Enfâl 8/46 Tevbe 9/71 Nûr 24/47 Nûr 24/51 Nûr 24/52 Nûr 24/54 Nûr 24/56 Ahzâb 33/33 Ahzâb 33/66 Ahzâb 33/71 Muhammed 47/33 Fetih 48/17 Hucurât 49/14 Mücâdele 58/13 Teğâbun 64/12 Âl-i İmrân 3/100 Âl-i İmrân 3/149 Mâide 5/30 En‘âm 6/116 En‘âm 6/121 Kehf 18/28 Mü'minûn 23/34 Furkân 25/52 Şu‘arâ 26/151 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Ahzâb 33/1 Ahzâb 33/48 Ahzâb 33/67 Mü'min 40/18 Zuhruf 43/54 Muhammed 47/26 Hucurât 49/7 Haşr 59/11 Kalem 68/8 Kalem 68/10 İnsân 76/24 ‘Alak 96/19
• 95 - Nisâ’ 4/64.
  • Nisâ 4/64
• 96 - Âl-i İmrân 3/31.
  • Âl-i İmrân 3/31
• 97 - Râzî, age., XXX, 135. 98 - Ahmed b. Hanbel, IV, 199, 204; ‘Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, I, 127. 99 - Semerkandî, age., III, 499; Taberî, age., XXIX, 91.
• 100 - İsrâ’ 17/15. 101 - Kurtubî, age., XVIII, 194.
  • İsrâ 17/15
• 102 - Âl-i İmrân 3/16, 31, 135, 147, 193; Yûsuf 12/97; İbrâhim 14/10; Ahzâb 33/71; Zümer 39/53; Mü’min 40/11; Ahkâf 46/31; Saff 61/12; Nûh 71/4. 103 - Bakara 2/271; Âl-i İmrân 3/195; Mâide 5/12, 65; Enfâl 8/29; ‘Ankebût 29/7; Zümer 39/35; Muhammed 47/2; Feth 48/5; Ahkâf 46/16; Teğâbün 64/9; Talâk 65/5; Tahrîm 66/8. 104 - Bakara 2/284; Âl-i İmrân 3/31, 129; Mâide 5/18, 40; Enfâl 8/70; Yûsuf 12/92; Ahzâb 33/71; Câsiye 45/14; Ahkâf 46/31; Feth 48/2, 14; Hadîd 57/28; Saff 61/12; Teğâbun 64/17.
  • Âl-i İmrân 3/16 Âl-i İmrân 3/31 Âl-i İmrân 3/135 Âl-i İmrân 3/147 Âl-i İmrân 3/193 Yûsuf 12/97 İbrâhîm 14/10 Ahzâb 33/71 Zümer 39/53 Mü'min 40/11 Ahkâf 46/31 Saff 61/12 Nûh 71/4 Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/195 Mâide 5/12 Mâide 5/65 Enfâl 8/29 ‘Ankebût 29/7 Zümer 39/35 Muhammed 47/2 Fetih 48/5 Ahkâf 46/16 Teğâbun 64/9 Talâk 65/5 Tahrîm 66/8 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/31 Âl-i İmrân 3/129 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Enfâl 8/70 Yûsuf 12/92 Ahzâb 33/71 Câsiye 45/14 Ahkâf 46/31 Fetih 48/2 Fetih 48/14 Hadîd 57/28 Saff 61/12 Teğâbun 64/17
• 105 - Zemahşerî, age., IV, 603; Râzî, age., XXX, 135.
• 106 - Yazır, age., VIII, 349-350.
• 107 - En‘âm 6/60; Nahl 16/70; İsrâ’ 17/99; Hacc 22/5; Zümer 39/42; Mü’min 40/67.
  • En‘âm 6/60 Nahl 16/70 İsrâ 17/99 Hacc 22/5 Zümer 39/42 Mü'min 40/67
• 108 - Ra‘d 13/2, Rûm 30/8, Lokmân 31/29; Fâtır 35/13; Zümer 39/5; Ahkâf 46/3. 109 - A‘râf 7/34, Yûnus 10/49, Hıcr 15/5, Mü’minûn 23/43.
  • Ra‘d 13/2 Rûm 30/8 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Fâtır 35/13 Zümer 39/5 Ahkâf 46/3 A‘râf 7/34 Yûnus 10/49 Hicr 15/5 Mü'minûn 23/43
• 110 - İslâmoğlu, age., s. 268’de 5. not.
• 111 - Buhârî, Kader, 1, Hayd, 17; Bed’ü’l-Halk, 6, Enbiyâ’, 1, Tevhîd, 28; Müslim, Kader, 3, 4, 5; Ebû Dâvûd, Sünnet, 16; Tirmizî, Kader, 4; İbn Mâce, Mukaddime, 10; Ahmed b. Hanbel, III, 117, 148, 397.
• 112 - Yûnus 10/25. 113 - Yûsuf 12/108.
  • Yûnus 10/25 Yûsuf 12/108
• 114 - Ra‘d 13/36; Meryem 19/48; Cinn 72/20.
  • Ra‘d 13/36 Meryem 19/48 Cinn 72/20
• 115 - Şûrâ 42/48; Kâf 50/45; Ğâşiye 88/22.
  • Şûrâ 42/48 Kâf 50/45 Ğâşiye 88/22
• 116 - Ferrâ, age., III, 187.
• 117 - Hûd 11/27-28. 118 - Nâzi‘ât 79/22. 119 - Müddessir 74/23. 120 - En‘âm 6/33.
  • Hûd 11/28 Nâzi‘ât 79/22 Müddessir 74/23 En‘âm 6/33
• 121 - İblis için bk. Bakara 2/34; Sâd 38/74, 75. 122 - Firavun için bk. A‘râf 7/133; Yûnus 10/75; Mü’minûn 23/46; Kasas 28/39; ‘Ankebût 29/39. 123 - Velîd b. Muğîra için bk. Lokmân 31/7; Müddessir 74/23. 124 - Münâfıkuun 63/5. 125 - Bakara 2/87; Nisâ’ 4/172, 173; En‘âm 6/93; A‘râf 7/36, 40, 48, 75, 76, 88; İbrahim 14/21; Nahl 16/22; Mü’minûn 23/67; Furkân 25/21; Sebe’ 34/31, 32, 33; Fâtır 35/34; Zümer 39/59; Mü’min 40/47, 48, 60; Fussılet 41/15, 38; Câsiye 45/8, 31; Ahkâf 46/10, 20. 126 - Mâide 5/82; A‘râf 7/206; Nahl 16/49; Enbiyâ’ 21/19; Secde 32/15; Sâffât 37/35. 127 - Haşr 59/23. 128 - Nahl 16/29; Zümer 39/60, 72; Mü’min 40/27, 35, 76.
  • Bakara 2/34 Sâd 38/74 Sâd 38/75 A‘râf 7/133 Yûnus 10/75 Mü'minûn 23/46 Kasas 28/39 ‘Ankebût 29/39 Lokmân 31/7 Müddessir 74/23 Münâfikûn 63/5 Bakara 2/87 Nisâ 4/172 Nisâ 4/173 En‘âm 6/93 A‘râf 7/36 A‘râf 7/40 A‘râf 7/48 A‘râf 7/75 A‘râf 7/76 A‘râf 7/88 İbrâhîm 14/21 Nahl 16/22 Mü'minûn 23/67 Furkân 25/21 Sebe' 34/31 Sebe' 34/32 Sebe' 34/33 Fâtır 35/34 Zümer 39/59 Mü'min 40/47 Mü'min 40/48 Mü'min 40/60 Fussilet 41/15 Fussilet 41/38 Câsiye 45/8 Câsiye 45/31 Ahkâf 46/10 Ahkâf 46/20 Mâide 5/82 A‘râf 7/206 Nahl 16/49 Enbiyâ 21/19 Secde 32/15 Sâffât 37/35 Haşr 59/23 Nahl 16/29 Zümer 39/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/27 Mü'min 40/35 Mü'min 40/76
• 129 - Nahl 16/23. 130 - Hûd 11/27, 29-30; Şu‘arâ’ 26/111-114.
  • Nahl 16/23 Hûd 11/27 Hûd 11/30 Şu‘arâ 26/114
• 131 - A‘râf 7/55. 132 - A‘râf 7/205. 133 - İsrâ’ 17/110.
  • A‘râf 7/55 A‘râf 7/205 İsrâ 17/110