Kâf Suresi

Mekke döneminde risaletin 5. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 45 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki “mukatta‘a harflerinden biri olan”قٓ kâf harfinden alan Kâf sûresi, iniş sırasına göre 36, resmî olarak 50. sûredir.

Kâf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Medine dönemi sûrelerinden olan Hucürât sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Hucurât sûresinin 7. âyetinde Yüce Allah’ın insanların fıtratına küfür, fısk ve isyanı çirkin gösterdiği beyan edilmekte, Kâf suresi 16. âyette de nefsin insana kötü vesveseleri fısıldadığı gündeme getirilmektedir. Hucurât 17’de yaptığı iyiliği başa kakanlar, Kâf 25’te ise hayra engel olanlar eleştirilmektedir. Bu arada her iki surede de mümin ve muttaki olanların ödüllendirileceği beyan edilmektedir.

Kâf suresinin ilk âyetlerinde Kur’ân’a, Hz. Peygamber’e ve ahirete inanmayanlara dair bilgiler verilmekte, ardından kâinat kitabına dikkat çekilmektedir. Bu bağlamda göğün bina edilmesi, süslenmesi, hiçbir eksik gedik barındırmaması, yeryüzünün genişletilmesi, içinde ağır baskıların bulundurulması ve her tür güzel bitkilerin orada yaratılması hakikati görmek isteyenler için bir ibret konusu olarak işlenmektedir. Ayrıca gökten bereketli suların indirilip çeşitli bahçeler, hasat edilen tahıllar, salkım salkım meyveleriyle boylu poslu hurma ağaçları bütün kullar için bir rızık vesilesi olarak tanıtılmaktadır. Özellikle bitkilerin yeşermesi, öldükten sonra diriltilmenin bir delili olarak sunulmaktadır.

12. âyetten itibaren, daha önce helak edilen kavimlerin peygamberlerini yalanlamaları ve Yüce Allah’ın onlara vaadettiği azabın gerçekleştiği hatırlatılmakta, bu arada ilk yaratmada yorulmayan ilahi iradenin yeniden yaratmaya da gücünün yeteceği beyan edilmektedir.

17. âyetten itibaren, insanoğlunun dünyada yaptığı her şeyin kaydedilmekte olduğu, mahşerde bütün gerçeklerin ortaya döküleceği, birbirini suçlayanlara uyarıda bulunulacağı ve cehennemi hak edenlerin cehenneme, cenneti hak edenlerin de cennete gideceği bildirilmektedir.

36. âyetten itibaren, ilahi bildirimlerin birer öğüt olduğu, bunlara itibar edilip Allah’ı tesbih etmenin önemi vurgulanmakta, dirilten ve öldüren ilahi gücün aynı zamanda son durak olduğu, insanları toplayıp yargılamanın Allah için son derece kolay olacağı beyan edilmektedir.

Son âyette ise, karşıt söylemlere aldırış etmeden Hz. Peygamber’in inkârcılar üzerine gönderilmiş bir zorba olmadığı ifade edilerek, öğüdün Kur’ân’la verilmesi gerektiği vurgulanmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 36-40. âyetlerinde Mekkeli müşriklerden önce, çok daha güçlü nice nesilleri helâk ettiğini hatırlatarak, onların kıssalarında pek çok öğüdün bulunduğunu bildirmektedir. İlâhi gücünün erişilmezliği bağlamında kâinatı altı evrede yarattığını ve herhangi bir yorgunluk yaşamadığını belirttikten sonra, sataşmalara karşı dirençli olunması gerektiğini beyân etmektedir. Ardından günün belli vakitlerinde tesbih görevine de dikkat çekmektedir.

a) İbret Sahneleri

Yüce Allah, sûrenin 36-38. âyetlerinde helâk edilen bazı kavimleri ve ilâhi ceza karşısındaki çaresizliklerini şu şekilde dile getirmektedir: “Biz, onlardan önce kendilerinden çok daha güçlü olan, (ölümden kurtulmak için) ‘sığınılacak bir yer var mı’ diye diyar diyar dolaşan nice nesilleri helâk etmişizdir.”

Ardından, “Muhakkak ki bunda (akleden) bir kalbi olan, yani gerçeği görerek ona kulak verenler için (gerçeği) hatırlatan (unsurlar) vardır” ifade gereği onlardan ibret alınması gerektiği ifade edilerek, Yüce Allah’ın gökleri, yeri ve ikisi arasındakileri altı evrede yarattığı ve yaratılışında hiçbir yorgunluk yaşamadığıdile getirilmektedir.

ı. Helâk Edilen Eski Kavimler

وَكَمْ اَهْلَكْنَا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ اَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشًا فَنَقَّبُوا فِي الْبِلَادِ هَلْ مِنْ مَح۪يصٍ “Biz onlardan önce kendilerinden çok daha güçlü olan ve (ölümden kurtulmak için) ‘Sığınılacak bir yer var mı?’ diye diyar diyar dolaşan nice nesilleri yok etmişizdir.”

Ayetteki وَكَمْ ve kem edatı “kaç tane, nice”; اَهْلَكْنَا ehleknâ fiili “helâk etmiştik”; قَبْلَهُمْkablehum ifadesi “onlardan, kendilerinden önce”; مِنْ قَرْنٍ min karnin kelimesi “nice nesil(ler)”; هُمْ hum zamiri “onlar”; اَشَدُّ eşeddü kelimesi “daha şiddetli(dir), daha ileri(dir)”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, diğerlerinden”; بَطْشًا batşen sözcüğü “güç, kuvvet bakımından”; فَنَقَّبُوا fe nekkabû fiili “dolaştılar, araştırdılar, kazdılar”;فِي الْبِلَادِ fi’l-bilâdi kelimesi “sehirlerde, ülkelerde”; هَلْ مِنْ مَح۪يصٍ hel min mahîsın sorusu ise “herhangi bir kaçış, sığınak var mı” demektir.

Burada eski kavimlerin helaki hatırlatılarak akıbetleri gündeme getirilmektedir.

Bu âyette Kâf sûresinin 2-5. ayetleri ile 15. ayetinde dile getirilen “öldükten sonra diriltilme” şüphesi ve “Yüce Allah’a yorgunluk isnadı” dolaylı olarak cevaplandırılmaktadır. Ayrıca Kâf 50/12-14. ayetlerde sözü edilen “kavimlerin peygamberleri yalanlamalarının sonucunda hak ettikleri cezaya çarptırıldıkları” da hatırlatılmaktadır.

1.وَكَمْ اَهْلَكْنَا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ اَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشًا “Biz, onlardan önce kendilerinden çok daha güçlü olan nice nesilleri helâk etmişizdir.” Âyetin ilk cümlesinden maksat ve uyarıda ilk hedef elbette Mekke müşrikleridir. Çünkü onlar da önceki kavimler gibi peygamberi yalanlamış, tebliğ ettiği kitapla alay etmişlerdi.

Zuhruf 43/8’de şöyle buyrulmaktadır: “Biz bunlardan daha zorba olanları da helâk ettik. Nitekim öncekilerin örneği geçmiştir.” Burada sözü edilenler için kullanılan بَطْش batş kelimesi öncekilerin hem güçlerinin hem de zorbalıklarının sonrakilere göre daha fazla olduğunu ifade etmektedir. Bu özelliklerine rağmen, ilâhî iradenin onları helak ettiği gibi, sonrakileri de helak edebileceği mesajı verilmektedir.

“Hakikâti yalanlayanların âkıbeti nasıl olmuş diye yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı?”(1) meâlindeki ayetler ile yorumunu yapmakta olduğumuz ayet, esasında aynı mesajı içermektedir. Maksat öncekilerin âkıbetinden ibret alınmasını sağlamak ve onların düştüğü yanlışa düşülmemesi için uyarıda bulunmaktır.

Helâk edilen önceki kavimlerin Mekkelilerden çok daha güçlü oldukları,(2) yeryüzünde daha fazla kalıcı eser bırakıp sayıca daha kalabalık bir halde bulundukları Kur’ân ayetleriyle sabittir.(3) Yüce Allah müşriklere hitaben, yaratılışça daha güçlü oldukları anlaşılan önceki kavimleri helâk ettiği gibi, Mekkelileri de sonra gelecek olan diğer zalim inkârcıları da helâk edebileceğini ifade etmek istemektedir.

2. فَنَقَّبُوا فِي الْبِلَادِ “Diyar diyar dolaşmışlardı.” Bu cümlenin birden çok anlam ihtimali vardır:

a) Bu ifade önceki nesillerin kayaları oyarak geliştirdikleri medeniyeti hatırlatmakta, Semûd kavminin yerleri yarıp yol açmaları ve kayaları yontarak ev yapmaları gibi,(4) ölümden ve ilâhi azaptan kaçabilme çabalarını da göstermektedir.

b) İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, buradaki نَقَّبُوا nekkabû fiili “eser ve medeniyet üretmek” manasına gelmektedir.(5) Bu durumda maksat önceki milletlerin Mekkelilere göre çok daha ileri düzeyde bir güce sahip olduklarını hatırlatmaktır.

c) Bu cümledeki نَقَّبُوا nekkabû fiilini “temsilci ve idareci olmak” anlamında yorumlayan âlimler de vardır.(6) Bu durumda maksat, helâk edilen kavimlerin yöneticilerine dikkat çekmektir. Yöneticiler kavimlerinin helâkine sebep oluyorlarsa, benzer durumların Mekke döneminde de sonrasında da yaşanmaması için uyarıda bulunulmaktadır.

d) Bazı âlimler ise “yeryüzünde seyahat edin” manasındaki Tevbe 9/2’yi delil getirerek, nekkabû fiilini nekkıbû şeklinde emir kalıbında okumuş ve helâk edilen kavimlerin yurtlarını gidip görmenin emredildiğini ifade etmişlerdir. Bu tercihte söz konusu kelime müşriklere ve sonraki nesillere yönelik ibret içerikli seyahat olarak anlaşılıyor demektir.(7) Aslında buradaki nekkabû kelimesini mâzî kalıbında okuyarak, müşriklerin seferlerinde ve ticaret yolculuklarında helâk edilen kavimlerin izlerini gördüklerini söyleyebiliriz.

3. هَلْ مِنْ مَح۪يصٍ “(Ölümden kurtulmak için) sığınılacak bir yer var mı? (diye).” Buradaki هَلْ hel edatı cevabı beklenen bir soru manası vermemekte; aksine “yoktur” manasına gelmektedir. Bu ifadedeki مَح۪يص mahîs kelimesi “ölümden kaçmak” manasına geldiği için, hem önceki kavimlerin, hem de Mekke müşriklerinin ölümden kaçma çabalarının sonuçsuz olduğunu göstermektedir.

Kur’ân’da geçtiği beş ayetin(8) hepsinde de olumsuz bir içerikte yer alan bu kelime, çeşitli âyetlerde “cehennemden kaçıp kurtulmanın mümkün olmadığını” göstermekte, Şûrâ 42/35 ile yorumunu yapmakta olduğumuz ayette ise ölüm, azap veya Yüce Allah’tan kaçmanın imkânsız olduğunu ifade etmektedir. Min/cer harfinden sonra مَح۪يص mahîs şeklinde “nekra” bir kelimenin getirilmesi, ölümden, azaptan veya Allah’tan kaçışın hiçbir şekilde mümkün olmadığını ve O’ndan başka sığınağın da bulunmadığını göstermektedir.

Zâriyât 51/50’de dile getirildiği üzere “Allah’a kaçmak” yerine Yüce Allah’tan kaçmaya çalışanlar kaçacak delik bulamayacaklardır. “Her can ölümü tadıcıdır”(9) ve “nerede bulunurlarsa bulunsunlar ölüm insanları yakalayacaktır.”(10) Mekke müşrikleri ve bütün zamanların inkârcıları şunu bilmelidirler: İnsanlar ya Allah’a kaçarlar ya da Allah’tan kaçarlar. Allah’a kaçanlar hayatı O’nun belirlediği esaslar çerçevesinde yaşamayı tercih edenlerdir. Allah’tan kaçanlar ise bu kaçış çabalarının ölümle biteceğini unutmamalıdırlar.

Çok daha güçlü medeniyetler üreten geçmiş milletler bile ölümden ve helâkten kaçıp kurtulamadığına göre bunun istisnası yok demektir. Eski azgın kavimlerin helakten kaçıp kurtulmaları mümkün olmadığı gibi Muhammed 47/13’te belirtildiği gibi kendilerine yardım edebilecek hiç kimse de olmamıştı. Ayetteki temel mesaj Yüce Allah’ın kudretini hatırlatmak ve ilâhi irade doğrultusunda yaşamayı tercihi öğretmektir.

ıı. Gerekçe: Öğüt

اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَذِكْرٰى لِمَنْ كَانَ لَهُ قَلْبٌ اَوْ اَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَه۪يدٌ “Şüphesiz ki bunda (akıl eden) bir kalbi olan, yani görerek ona kulak verenler için gerçeği hatırlatan (dersler) vardır.”

Ayetteki اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”;لَذِكْرٰى lezikrâ kelimesi “elbette (gerçeği) hatırlama, ders, ibret”; لِمَنْ كَانَ limen kâne ifadesi “olan (şu) kişi için”; لَهُ lehû ifadesi “onun için vardır”; قَلْبٌ kalbun kelimesi “kalbi, gönlü, aklı olan kişi(ler) için”;اَوْ اَلْقَى ev elkâ ifadesi “veya vermiş (olan kişi için)”; السَّمْعَ es-sem‘a ifadesi “kulak veren(ler), işitenler için”; وَهُوَ ve hüve zamiri “o”; شَه۪يد şehîdün sözcüğü ise “şahit, tanık (olarak)” demektir.

Burada kıssaların anlatılma gerekçelerinden birisi olan “öğüt alınması” gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَذِكْرٰى لِمَنْ كَانَ لَهُ قَلْبٌ “Şüphesiz ki bunda (akıl eden) bir kalbi olan(lar) için gerçeği hatırlatan (dersler) vardır.” Âyetin başındaki اِنَّ inne edatı ile لَذِكْرٰى le zikrâ ifadesindeki ل le/lâm edatı manayı güçlendiren katkı sağlamaktadır. Ayrıca ذِكْرٰى zikrâ kelimesinin “nekra” gelmesi de öğüdün çeşitliliğini ortaya koymakta ve “pek çok” manasını cümleye katmaktadır. Buradan hareketle, ilk cümlenin mesajı şöyledir: “Muhakkak ki bu anlatılanlarda nice nice dersler vardır.”

Bu âyetten anlaşılıyor ki, kıssalar akleden kalbin ve gerçeğe şahitlik eden bir bilincin inşasına hizmet etmektedir. Yûsuf 12/3’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, kıssa anlatımında -çeşitli gerekçelerin yanında- kalbin, kulağın ve gözün hakikati öğrenmedeki etkinliğinin ortaya konulması ve yaratılış amacına uygun bir şekilde görev yapmaları için harekete geçirilmeleri amaçlanmaktadır.

Kalbin asıl fonksiyonu kendisi ile aklın çalıştırılmasıdır. Hacc 22/46’da geçen “akleden kalb” ifadesi bu gerçeği ortaya koymaktadır. Anlaşılıyor ki bu tür ayetlerde geçen قَلْب kalb kelimesi bugünkü kullanımda “aklı”, yani “beyni” karşılamaktadır.

“Akl”ın kalb kelimesiyle ifade edilmesi bir kinayedir;(11) maksat biyolojik bir organ tanıtımı değil, insanı insan yapan değerleri ortaya koymaktır. Müfessir Taberî, “kalbi olan” ifadesini “bu ümmetin içinden aklı olanlar, yani bu akıl sayesinde öncekilerin Rablerini inkâr edip helâke uğramaları gibi helâke uğramamaya çalışanlar” şeklinde yorumlamıştır.(12)

2. اَوْ اَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَه۪يدٌ “Yani gerçeği görerek ona kulak verenler için.” Yorumunu yapmakta olduğumuz ayetteki kalb kelimesinin, “aklını çalıştırmak, anlamak, farkına varmak” anlamına geldiğini göstermek için, devam eden cümle açıklayıcı olarak “yani gerçeği görerek ona kulak verenler” şeklinde getirilmiştir. Bu cümlenin başındaki اَوْ ev edâtı “seçenek” sunmaz; “veya” şeklinde alışılmış kullanımının dışında “yani” manasında açıklayıcı bir anlam vermektedir.

Bu konuda Yûnus 10/42’de “Akıllarını kullanmıyorlarsa sağırlara duyurabilir misin?” şeklinde verilen bilgi bu yaklaşımımızı desteklemektedir. Benzer bir beyan Hacc 22/46’da “Akledecekleri bir kalbe, yani işitecekleri bir kulağa sahip olurlar” şeklinde yer almaktadır. Mülk 67/10’da “Keşke işitseydik, yani akletseydik ateş ehli arasında olmazdık” ifadesinde verilen mesaj da aynıdır.

Bazı âlimlerimiz bu cümleyi öncekinin açıklaması olarak değil de müstakil bir ifade olarak kabul edip yorumlamışlardır. Buna göre, söz konusu cümle “veya kalbin ve anlayışın yer alıp gafletin bulunmadığı bir şekilde Allah’ın kitabına kulak vermek” demektir.(13)

Bağlam gereği bu cümleyi öncekinin açıklaması olarak kabul etmek bu son yaklaşıma göre daha sağlıklı görünmektedir. Geçmiş ümmetlerden söz eden kıssa anlatımları muhatapları sanki anlatılanları görmüş gibi ikna etmeyi amaçlamaktadır. Kıssalar birer hikâye, darb-ı mesel, menkıbe vs. olmadıkları için onlarda verilen bilgiler gerçeğin ta kendisidir. Dolayısıyla anlatılanlara itibar edip onları bizzat görmüş gibi davranmak akleden kalb sahibi olmanın bir gereğidir.

ııı. Kâinatın Yaratılışı

وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ وَمَا مَسَّنَا مِنْ لُغُوبٍ “Yemin olsun ki biz gökleri, yeri ve ikisi arasında bulunanları altı günde (dönemde) yarattık. Bize hiçbir yorgunluk da dokunmadı (ulaşmadı).”

Ayetteki وَلَقَدْ خَلَقْنَا ve lekad haleknâ fiili “yemin olsun ki biz yarattık”; السَّمٰوَاتِ es-semavâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda sözcüğü “ve yeryüzünü”; وَمَا بَيْنَهُمَا ve mâ beynehumâ ifadesi “ve onların ikisi arasındaki şeyleri”; ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ fî sitteti eyyâmin tamlaması “altı günde, dönemde, evrede, devirde, aşamada”; وَمَا مَسَّنَا ve mâ messenâ fiili “ve bize dokunmadı, bize ulaşmadı”; مِنْ لُغُوبٍ min luğûbin sözcüğü ise “herhangi bir yorgunluk, bitkinlik, halsizlik, zorluk” demektir.

Burada kâinatın yaratılma süreci ve bu işlemde Yüce Allah’ın hiçbir şekilde yorulmadığı gündeme getirmektedir.

İlk etapta öncesi ve sonrası ile anlam ilişkisinin bulunmadığı sanılsa da bu âyette esasında Kâf sûresinin 6-11. âyetlerinde dile getirilen hususlarla yakın anlam ilişkisi mevcuttur. Söz konusu âyetlerde detaylı bir şekilde ele alınmış olan “göğün, yeryüzünün, içindekilerin, suyun ve bitkilerin yaratılış şekli ve gayeleri”ni ortaya koyan mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajı birbiriyle uyumludur.

Mahşerdeki diriltilmeyi inkâr edenlere cevap verilen ve ilk yaratmada yorgunluk hissetmeyen ilâhî kudretin ikincisinde de böyle bir eksiklik hissetmeyeceğinin beyan edildiği Kâf 50/15. âyet ile “Hiçbir yorgunlukla da karşılaşmadık” mealindeki Kâf 50/38. âyetin son cümlesi yakın anlam ilişkisine sahiptir.

Anlaşılan odur ki, âyetlerin sûreler içindeki dizilişi sıradan ve rastgele değil, vahyin mantığına uygun bir şekilde ve Cebrâîl (as)’ın öğretmesiyle gerçekleştirilmiştir. Hem kâinat kitabından, hem de insanlık tarihinin derinliklerinden sunulan pek çok bilgi sayesinde inkârcı muhatapların âhirete inanmaları için çeşitli sunumlar ortaya konulmaktadır.

Âyetin Nüzûl Sebebi

Rivayet edildiğine göre, Yahudiler Hz. Peygamber’in yanına gelmiş ve “bu altı günde Allah mahlûkatı nasıl yarattı?” diye sormuşlar. Bunun üzerine Rasûlüllah (as) da Yüce Allah’ın hangi gün neleri yarattığını açıklamış, ancak onların maksadını anlayınca sinirlenmişt. Bunun üzerine “Hiçbir yorgunlukla da karşılaşmadık” şeklindeki bu âyetin son cümlesi ile “onların sözlerine karşı sabırlı ol” meâlindeki Kâf 50/39. âyetin ilk cümlesi nâzil olmuştur.

Rasûlüllah’ın sinirlendiği ve Yüce Allah’ın da reddettiği husus, “göklerin ve yerin altı günde yaratıldıktan sonra yedinci gün olan Cumartesi günü dinlenmesi” iddiasıdır. Onlara göre Yüce Allah mahlûkatın yaratılmasını Cuma günü bitirmiş, Cumartesi günü istirahata çekilmiştir.(14) Rivayetlere göre bu âyetin sonunda yer alan “Allah’ın yorulmadığı” ifadesi onların bu zannını reddetmektedir.(15)

İlk etapta hiçbir sorun görünmüyor olsa da, bu rivayetlerdeki bilgiler hem âyetin iniş zamanına, hem de yaşanan olaya aykırıdır. Her şeyden önce, rivayetlerde yer alan yaratılışla ilgili “gün” belirlemeleri doğru olamaz. Çünkü henüz Güneş’in de dünyanın da yaratılmadığı bir dönemde Pazar, Pazartesi, Salı gibi gün isimleri gerçeği yansıtmamaktadır. Kaldı ki Dahhâk’in de ifade ettiği üzere, âyette sözü edilen her bir gün 1000 yıl demektir.(16)

Râzî’nin vurguladığı gibi, bu âyet dolaylı olarak Yüce Allah’a yorgunluk isnâd eden görüşleri reddetmekte, Tevrât’ın Tekvîn kitabının (2:2) başındaki bilgiler örnekliğinde Tevrât’ın çeşitli bölümlerinin tahrîf edildiğini göstermektedir. Yahudiler Yüce Allah’ı haftalık mesaiye tabi insan gibi kabul ederek, O’nun zamanın mahkûmu değil, hâkimi ve yaratıcısı olduğunu unutmuş görünmektedirler.(17)

Yüce Allah Kâf sûresinin 6-11. âyetlerinde ele aldığı yaratma sisteminin “altı aşamada” gerçekleştiğini beyân ederek, yaratıcının her şeye kâdir olduğunu ortaya koymuş, bu arada Kâf 50/15. âyette de dile getirdiği “yorulmama” hakikâtını bu âyette yeniden hatırlatmıştır.(18) Rahmân 55/29’da “Yüce Allah’ın her an yeni biri işte olduğu”, hayata müdahale ettiği, Nahl 16/8’de ise “insanların bilemeyeceği nice şeyleri yaratmakta olduğu” bildirilmektedir.

Demek ki Yüce Allah mahlûkatı yaratıp kenara çekilmemiştir; aksine çeşitli müdahalelerle hayatın içinde olduğunu göstermektedir. Mekkeli müşrikler de aslında yaratıcı “Allah”ı kabul ediyor, ancak bugünkü deistler gibi hayata müdahale etmesini istemiyorlardı. İşte bu ayet müşriklerin bu tavrını dolaylı olarak eleştirmekte, mahşerdeki diriltmeden şüphe duyanları reddetmektedir. Bu nedenle, konunun Yahûdîlerle bir ilgisinin olmadığı anlaşılmaktadır.

Esasında bir sonraki âyetin ilk cümlesi olan “Onların dediklerine karşı sabırlı ol” ifadesi de maksadın Yahudiler değil, müşrikler olduğunun bir başka delilidir. Çünkü Mekke’de risaletin 5. yılında ve 36. sırada gelen Kâf sûresinin indirildiği zamanlarda da sonrasında da Hz. Peygamber’i sözleriyle rahatsız edenler arasında Yahudiler veya Ehl-i Kitab yoktu.

Bunların rahatsızlık verdiği dönem genellikle Medine’dir. Dolayısıyla vahyin ilk sûrelerinden itibaren sıklıkla gündeme getirilen “Onların dediklerine sabret” ifadesi,(19) Hz. Peygamber’i rahatsız eden ve Yahudilerle işbirliği yapan müşriklere karşı bir davranış biçimidir.

Bu bilgileri aktardıktan sonra şimdi de âyeti iki bölüm halinde inceleyelim.

1.وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ “Yemin olsun ki biz gökleri, yeri ve ikisi arasında bulunanları altı günde (dönemde) yarattık.” Bu cümlenin başındaki وَلَقَدْ ve lekad ifadesi hem yemin manası içermekte, hem de muhakkaklık ve kesinlilik anlamı vermektedir.

Âyetteki خَلَقْنَا halaknâ fiilinin çoğul getirilmesinin muhtemel nedeni, Yüce Allah’ın kudretine işaret olabileceği gibi melekleri bu noktada görevlendirmiş olması da olabilir. Dahası konuyla ilgili başka pek çok âyette yaratıcının Yüce Allah olduğunu beyan için söz konusu haleka, bede‘a, enşee ve fetara gibi fiillerin tekil getirildiği de unutulmamalıdır.

Yüce Allah her şeyin yaratıcısı olduğu gerçeğini genellikle “gökleri ve yeryüzünü yaratanın kendisi olduğu” şeklinde bildirmektedir.(20) Esasında السَّمٰوَات es-semavât “gökler” ve الْاَرْض el-ard sözcüğü “yeryüzü” kelimelerinden sonra bir de مَا بَيْنَهُمَا mâ beynehumâ ifadesi yer almaktadır ki bu da söz konusu âyetlerde yaratılmışların tamamının kast edildiğini, bütün mahlukatın söz konusu edildiğini ortaya koymak için zikredilmiştir.

“Göklerin ve yeryüzünün altı günde/evrede yaratılması”, “göklerin önce ve yeryüzünün daha sonra yaratılışı” ve “Yüce Allah’ın arşa istivâ edişi” hakkında A‘râf 7/54’te geniş bilgi verdiğimiz için burada detaya girmeyecek, önemine binaen kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Kur’ân’da “göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin ‘altı gün’de yaratıldığı”na dair bilgiler vardır.(21) Bu âyetlerde geçen “altı gün” ifadesinin her bir günü Dahhâk’in de belirttiği gibi bizim saydığımız türden 1000 yılı karşılıyor olabilir.(22) Bu 1000 yıl ifadesi ise “sürenin çok uzun bir zaman” olduğu anlamına gelmektedir.

Demek ki bu ayetlerdeki اَيَّام eyyâm “günler” kelimeleri bizim bildiğimiz türden 24 saatlik zaman dilimini ifade etmemektedir. Çünkü ilgili âyetlerde geçen eyyâm kelimeleri henüz mahlûkat yaratılmadan öncesi döneme aittir. Gün, hafta, ay, yıl, asır gibi zaman dilimleri Dünya ve Güneş’in de yaratılmış olduğu bu sisteme ait kavramlardır. Sistem yaratılmadan önce kullanılan bu kelimelerin farklı bir anlam verdiği açıktır.

سِتَّةِ اَيَّام sittet-i eyyâm “altı gün” ifadesi, kâinatın yaratılışının bir süreç ve çeşitli aşamalar geçirdiğini göstermektedir. Yüce Allah, yaratmayla ilgili âyetlerinde “yaratmaya başlamaktan” söz etmekte, bu arada yaratışın iadesine de sürekli vurgu yapmaktadır.(23) İnsanın yaratılışının bir süreç halinde gerçekleştiğini beyan eden Secde 32/7. âyet de bu durumun bir delilidir.

Bu noktada yokluk bir gün (evre) kabul edilirse, altı gün de varlığın yaratılışını oluşturur ve toplam yedi gün (yedi evre) elde edilir. Aslında bu ifadeler yaratılışın sürekliliğini ve ilâhi iradenin yaratılışa müdahalesinin devamını gösterir.(24) Kâinatın yaratılış sistemi hakkında Fussılet 41/9-12’deki bilgiler bunun bir süreç oluşturduğunu göstermektedir.

Önce “göklerin”, sonra “yeryüzünün” yaratıldığı, âyetlerdeki es-semâ’/es-semâvât kelimelerinin el-ard kelimelerinden önce gelmesinden anlaşılmaktadır. Bu noktada şu âyetleri hatırlamak gerekmektedir:

“Sizin yaratılışınız mı daha güçlüdür, yoksa Allah’ın inşa ettiği gök mü? Allah, göğün (yüzen) cisimlerini yükseltmiş ve onları düzene kavuşturmuştur. Gecesini karanlık yapmış, (gündüz) ışığını çıkarıp var etmiştir. Daha sonra da yeryüzünü yayarak döşemiştir.”(25) Burada yer alan بَعْدَ ذٰلِكَ ba‘de zâlike ifadesi “bundan sonra, daha sonra” demektir.(26) Buradan hareketle, yeryüzünün göklerden sonra yaratılıp düzenlendiğini söylemek durumundayız.

Kâinatın yaratılışıyla ilgili 40 civarındaki âyetten, yeryüzünün göklerden sonra yaratıldığı anlaşılmaktadır. Çünkü ilgili âyetlerde büyük çoğunlukla es-semâ’/es-semâvât “gökler” önce, el-ard “yeryüzü” ise sonra zikredilmektedir. Yüce Allah, benzer şekilde Bakara 2/29’da da, yeryüzündeki bütün varlıkları insanlar için yarattığını, daha sonra göğe yönelip onu yedi gök halinde şekillendirdiğini beyan etmektedir.

Bu ifadelerden hareketle, yeryüzünün daha önce yaratıldığı anlamı çıkartılmamalıdır. Çünkü hem Fussılet 41/12’de, hem de Bakara 2/29’da, daha önce var edilen ve duman haline getirilmiş olan gökten bahsedilmektedir.

Yaratılışta “göklerin önce”, “yeryüzünün sonra yaratıldığı” gerçeğinden istisna olarak, Tâhâ 20/4. âyeti zikretmek zorundayız. Bu âyetteki durum, âyet sonlarındaki ses uyumunun sağlanması nedenine bağlanmalıdır. Çünkü sûrenin ilgili âyetlerindeki ses uyumu “â” şeklindedir ve es-semâvât kelimesinin sıfatı olan el-‘ulâ kelimesi bu nedenle âyetin sonuna getirilmiştir. Böylece âyette önce el-ard, sonra es-semâvât kelimesi getirilmiştir.

Konuyla ilgili bütün âyetleri dikkate alarak, yaratılışın şu şekilde sıralandığını söyleyebiliriz: Önce gökler potansiyel olarak veya duman halinde yaratıldı. Daha sonra yeryüzü iki evrede ve bir bütün halinde yaratıldı.

Ardından yeryüzüne çeşitli ağırlıklar veya dağlar yerleştirildi; bereketler verildi ve besinleri takdir edildi. Yeryüzüyle ilgili bu düzenlemeler yaratılışıyla birlikte “dört evre”yi kapladı. Bundan sonra ise Yüce Allah, daha önce yarattığı ve duman halinde bulundurduğu göğe yöneldi ve onu da yedi gök halinde, “iki evrede” şekillendirdi. Bütün bu işlemler “altı evre”de tamamlanmış oldu.

2. وَمَا مَسَّنَا مِنْ لُغُوبٍ “Bize hiçbir yorgunluk da dokunmadı (ulaşmadı).” Bu cümleyi “Biz hiçbir yorgunlukla da karşılaşmadık” şeklinde de anlayabiliriz. Âyetin ikinci cümlesi hiçbir meşguliyetin Yüce Allah’ı yoramayacağı gerçeğini ortaya koymaktadır.

Aynı mesajı içermesi bakımından Yüce Allah’a yorgunluk isnat edilmemesi gerektiğiyle ilgili olarak Ahkâf 46/33’te şu bilgiler verilmektedir: “Gökleri ve yeri yaratan, bunları yaratmakla yorulmayan Allah’ın, ölüleri diriltmeye de gücünün yeteceğini düşünmezler mi? Evet O, her şeye kadirdir.” Bu ve Kâf 50/15. âyetin birlikte verdiği mesaj aynı doğrultudadır.

Ayetteki مَا mâ ve مِنْ min edatları ile لُغُوب luğûb kelimesinin nekra getirilmesi, yorgunluk denebilecek hiçbir durumun Yüce Allah için söz konusu olamayacağını göstermektedir. Kâf sûresinin 15. âyetinde ilk yaratılışın Allah’ı yormadığı beyan edildiği gibi, bu âyette de kâinatı yaratırken de O’nun yorulmadığı bildirilmekte, dolayısıyla mahşerdeki diriltme işleminin Yüce Allah’ı yormayacağı başta Mekke müşrikleri olmak üzere bütün zamanların inkârcılarına hatırlatılmaktadır. Yüce Allah, herhangi bir şeyin olmasını istediğinde Rabbimizin işi o şeye sadece “ol” demesidir; o da hemen olmaya başlar.(27) Dolayısıyla herhangi bir yorgunluktan söz edilemez.

Yahudilerin “Allah’a yorgunluk isnad edip yedinci günde istirahata çekildiği” şeklindeki görüşleri bu cümle ile reddedilmektedir. İstirahat yorulan varlıklar için söz konusudur. Yüce Allah Nahl 16/8 ve Rahmân 55/26’da da belirttiği gibi “her an yaratmakta ve her gün yeni bir iştedir.” Yüce Allah’ın kâinatı yaratmasında yorgunluğu söz konusu olmadığı gibi, Bakara 2/255’e göre gökleri ve yeri koruyup gözetmesi de ona asla zor gelmemektedir.

Bütün bu âyetler Kitab-ı Mukaddes’te Tekvîn kısmında yer alan “Kâinatı altı günde yaratmasından sonra Allah’ın yedinci günde istirahate çekildiği” iddiasının geçersizliğini ortaya koymaktadır. Dahası, çeşitli âyetlerde(28) yer alan “İşi O idare etmektedir” manasındaki ifadeler de Rabbimizin mahlukatla ilişkisinin devam etmekte olduğunun açık bir göstergesidir.

Konuyla ilgili olarak Kitabı Mukaddes Tekvin 2. Babda şu bilgiler söz konusudur: “Gök ve yer bütün öğeleriyle tamamlandı. Yedinci güne gelindiğinde Tanrı yapmakta olduğu işi bitirdi. Yaptığı işten o gün dinlendi. Yedinci günü kutsadı. Onu kutsal bir gün olarak belirledi. Çünkü Tanrı o gün yaptığı, yarattığı bütün işi bitirip dinlendi.”

Hem bu âyette sözü edilen hakikatleri, hem de Kâf 50/36. âyette dile getirilen önceki kavimlerin helâki meselesini akleden kalbi olanlar, yani hakikâte şahit olup ona kulak verenler anlayabilir, bunlardan gerekli dersleri çıkarabilirler. Sûrenin başından beri vurgulanan husus, ahiret inancını gündeme getirmek ve bu noktada şüphesi bulunanlara insanlık tarihinden ve kâinat kitabından dersler vermektir.

b) Sabır ve Tesbîh İlişkisi

Yüce Allah, sûrenin 39 ve 40. âyetlerinde inkârcıların sataşma ve alaycı sözlerine karşı kendi değerlerinde ısrarcı, kararlı ve devamlı olunması emredilerek, bu şekildeki bir sabrın ancak Allah’a hamd ederek O’nu tesbîh etmekle sağlanacağı beyan edilmektedir. Bu bağlamda günde beş vakit namazın kılınması, gecelerin tesbîhle değerlendirilmesi ve secdelerin arkasından “Allah’ın istediği gibi yaşamak” manasında tesbîhe devam edilmesi bütün zamanların müminlerine emredilmektedir.

ı. Müşriklere Karşı Direnç

فَاصْبِرْ عَلٰى مَا يَقُولُونَ “Onların dediklerine sabret!”

Ayetteki فَاصْبِرْ fasbir emri “sabret, direnç göster”; عَلٰى مَا يَقُولُونَ ‘alâ mâ yekûlûne ifadesi ise “söyledikleri şeylere” demektir.

Burada Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber ve vahiy hakkındaki sözlerine karşı nasıl davranması gerektiği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah âyetin ilk cümlesinde, müşriklerin hakikati yalanlama ve alaycılıklarına karşı Hz. Peygamber’in kendi değerlerine sahip çıkmaya devam etmesi anlamında sabırlı olmasını emretmektedir.

Bu âyette sataşmasından söz edilenlerin Yahudiler ve onların sözleri olduğu şeklindeki kabuller âyetin konu bağlamına uymamaktadır. Hz. Peygamber’in rahatsız olduğu ve üzüldüğü sözler arasında elbette “Allah’ın yorulduğu” iddiası da olabilir. Bu durumda âyetteki fiilin şimdiki zaman değil, gelecek zaman manasında kabul edilmesi gerekir.

Ancak bu tercihi zorunlu kılacak herhangi bir durum olmadığına inanıyoruz. Öyleyse Hz. Peygamber’i üzen sözlerin “risaletini yalanlamaları ve ahiretteki diriltilmeye inanmamaları” şeklinde müşriklere ait olduğunu belirtmeliyiz. Bu ve benzer sözlere veya suçlamalara karşı Hz. Peygamber’in sabırlı olması, kendi inancında ısrarcı ve kararlı olması, ayrıca devamlılık göstermesi, onlara aldırış etmeyip boyun bükmemesi kendisinden istenmektedir.

Müşriklerin hangi “sözleri”nin onu rahatsız ettiğiyle ilgili olarak bazı âyetleri hatırlatmak istiyoruz: Önceki peygamberlere olduğu gibi,(29) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(30) “şâ‘ır (şâir)”,(31) “sâhır (büyücü)”,(32) “meshûr (büyülenmiş)”,(33) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(34) “müfterî (iftiracı)”,(35) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(36) “kezzâb (çok yalancı)”,(37) “dâllûn (sapkın(lar)”(38) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (sâdd, zâcir, mânı‘)”(39) diyorlardı. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dikkat çekilen sözleri bağlamında bunlar çok önemli konu başlıklarıdır.

Âyetteki hitap her ne kadar öncelikle Hz. Peygamber’e yönelik ise de maksadın bütün zamanların müminleri olduğunu bilmeliyiz. Küfür tek millet olduğu ve mantığı da aynı mahiyet arz ettiği için, hakka düşmanlık arzularından vazgeçmeyecek, sadece üslup ve metot değiştirecektir. Bu durumda hakkın karşısında bâtılın daima bulunacağı gerçeğinden hareketle şunu belirtmeliyiz: Bâtıla karşı uyanık olmak ve kendi değerlerine sadakat göstermek samimi mümin olmanın bir gereğidir.

ıı. Belli Vakitlerde Tesbîh

وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ وَمِنَ الَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَاَدْبَارَ السُّجُودِ “Güneş’in doğuşundan önce de batışından önce de Rabbini hamd (övgü) ile tesbih et (yücelt)! Gecenin bir bölümünde ve secdelerin ardından da O’nu (Rabbini) tesbih et (yücelt)!”

Buradaki وَسَبِّحْ ve sebbıh emri “ve tesbih et”;بِحَمْدِ رَبِّك bihamdi rabbike ifadesi “senin Rabbini hamd ederek, överek”; قَبْل kable zarfı “önce”; طُلُوعِ الشَّمْس tulû‘u’ş-şemsi tamlaması “Güneş’in doğuşundan”; وَقَبْلَ الْغُرُوبِ ve kable’l-ğurûbi tamlaması “ve batış(ın)dan önce”; وَمِنَ الَّيْلِ ve mine’l-leyli sözcüğü “geceden de, gecenin bir kısmında da”; فَسَبِّحْهُ fe sebbıhhu emri “O’nu tesbih et”; وَاَدْبَارَ السُّجُودِ ve edbâra’s-sücûdi tamlaması ise “secdelerin ardından” demektir.

Burada vakti belirli olan “özel tesbih”e yer verilmekte, yani namazın vakitleri konusu gündeme getirilmektedir.

1. وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ “Güneş’in doğuşundan önce de batışından önce de Rabbini hamd (övgü) ile tesbih et (yücelt)!” Bir benzeri de Tâhâ 20/130’da geçen bu ifade, aslında önceki cümlede emredilen sabrın nasıl uygulanacağını gösteriyor olmalıdır.

“Rablerini hamd ile tesbih etmek” ifadesi çeşitli âyetlerde geçmektedir.(40) Bakara 2/30 gibi âyetlerde de açıkladığımız üzere, tesbîh kelimesi s-b-h kökünden gelmekte ve “varlığını sürdürmek, yüzmek, övmek” gibi anlamlara gelmektedir. Tesbîh’in “Allah adına hareket etmek” anlamı, özellikle A‘lâ sûresinin 2 ve 3. âyetlerinin mesajıyla gayet uyumludur. Varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır.

- Namazın Vaktileri

a) Âyetin ilk kısmında da geçen “sabır” bir sıkıntı karşısında zillet içinde kalmak değil, sıkıntılara göğüs gererek kendi değerlerini sahiplenmektir. Dolayısıyla Bakara 2/45 ve 153’te yer alan “sabırla ve salât ile (Allah’tan) yardım isteyin” emri bu noktada önümüzü açmaktadır.

Salât kelimesi “duâ ve Allah’a yaslanıp O’ndan yana olmak” manasına geldiği için, bu kavramın içerisinde namaz ibadetinin bulunduğunu söylemeye gerek bile yoktur. Bir tevhîd eylemi olan namaz Yüce Allah’tan yana olmanın en güzel göstergesidir. Buradan hareketle, âyetin yorumunu yapmakta olduğumuz ikinci cümlesinde geçen tesbîhin “namaz” manasına geldiği kanaatindeyiz.

b) Tesbîh kelimesi eğer herhangi bir zamanla kayıtlı değilse veya “gündüz, gece” şeklinde genel bir kullanımda ise bilinen manasını verir. Buna göre tesbîh, -insan için- hatırda tutulan şeyin dile getirilmesidir; zihnin Yüce Allah’ı yüceltmesi ve peşinden kendisinin de yücelmesidir. Tesbîh, kozmik ilâhiye katılım çağrısıdır. Tesbîh Yüce Allah için, O’nun adına hareket etmek demektir.(41)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, bu kelime eğer belli bir zaman ile kayıtlı kullanılmışsa o zaman manası özel bir tesbîh, yani “namaz” olur. Müfessirlerimizin önemli bir bölümü bu âyetteki tesbîh emrinin “namaz” manasına geldiğinde hem fikirdirler.(42)

c) Râzî, bu tesbîhin Hz. Peygamber’e yönelik “namaz kılması”nı emreden bir ifade olduğunu belirtmiş, Hûd 11/114. âyetteki “gündüzün iki tarafında namaz kıl” cümlesini delil olarak sunmuştur. Dahası, tesbîhi “namaz” manasında almasının bir devamı olarak, bu kelimenin peşinden gelen bi hamdi “hamd ile” ifadesini de Fâtiha manasında kabul etmiş ve namazda Fâtiha okumanın bu şekilde emredildiğini belirtmiştir(43) ki bu tespit çok önemli ve harika bir yaklaşımdır. Demek ki tesbîh emri namaz kılmaktır; bunu Allah’ı hamdederek yapmak ise namazda Fâtiha’yı okumaktır.

d) Bazı müfessirlerimiz, âyetteki “Güneş’in doğuşundan ve batışından önce” ifadesini “sabah, öğle ve ikindi namazları”, “geceleyin de O’nu tesbîh et” emrini ise “akşam ve yatsı namazları” olarak yorumlamışlardır.(44) Taberî, maksadın “sabah, ikindi, akşam ve yatsı namazları” olduğunu belirtmiştir.(45)

e) Namaz vakitlerinin Kur’ân’da yer aldığını gösteren başka âyetler de vardır. Hûd 11/114’de “gündüzün iki tarafında ve gecenin, gündüze yakın vakitlerinde” namaz emredilmektedir. Gündüzün iki tarafı “öğle ve ikindi”,(46) geceye yakın vakitleri ise “akşam, yatsı ve sabah” namazları olarak anlaşılabilir. Ayrıca Tâhâ 20/130’da da “Güneş’in doğuşundan önce” (sabah), “batışından önce” (öğle ve ikindi), “gecenin bazı saatlerinde” (akşam, yatsı), “gündüzün uçlarında” (öğle, ikindi) veya (sabah ve akşam) şeklinde vakitler zikredilmektedir. Günlük beş vakit namazın Hûd 11/114 gibi bu âyetten de anlaşılabileceği görülmektedir.

Bu âyetlerden ayrı olarak İsrâ’ 17/78’de de Güneş’in batıya doğru sarkmasından gecenin kararmasına kadar ve bir de fecrin toplanması vaktinde namaz kılınması emri yer almaktadır. Rûm 30/17-18’de de vakit isimleri zikredilerek “akşam, sabah, öğle ve yatsı” vakitleri sayılmaktadır.

f) Bakara 2/238’de yer alan الصَّلَوَات es-salevât kelimesi en az üç şeyi içerecek şekilde çoğuldur. الصَّلٰوةِ الْوُسْطٰى es-salâtü’l-vüstâ tamlaması ise “orta namaz” manasına alınırsa namazların toplamı dört eder. Oysa dört rakamının ortası olmayacağına göre الصَّلَوَات es-salevât kelimesinin zorunlu olarak dört vakti içerdiği kabul edilir ve الصَّلٰوةِ الْوُسْطٰى es-salâtü’l-vüstâ tamlamasıyla birlikte namazların toplamının beş vakit olduğu bu âyetten bile elde edilebilir.(47)

Risaletin beş veya altıncı yıllarında indirildiği bilinen Kâf, Hûd ve Tâhâ sûrelerinde beş vakit namazın farz kılındığı Kur’ân âyetleriyle sabittir. İddia edildiği gibi, namaz risaletin onuncu yılında yaşanan miraçta değil, ondan yıllar önce sözünü ettiğimiz sûrelerde farz kılınmıştır.

Manevi bir yükseliş demek olan miraçta yaşanan ise bu ayetlerdeki bilginin yeniden hatırlatılması olabilir. Ancak belirtmeliyiz ki, miraçta Hz. Peygamber’in Hz. Musa ve Yüce Allah ile yaşadığı iddia edilen “namaz pazarlığı” rivayetleri doğru olamaz. Çünkü beş vakit namaz bundan çok daha önce zaten farz kılınmıştı.

2. وَمِنَ الَّيْلِ فَسَبِّحْهُ “Gecenin bir bölümünde O’nu (Rabbini) tesbih et (yücelt)!” Bu ifade gecenin tamamını değil, başındaki مِن min edatı gereği gecenin bir kısmını tesbîhle geçirmenin gerekli olduğunu göstermektedir. Müzzemmil 73/2-6, 20 ve İnsân 76/26’da da emredilen hususun bu olduğunu ifade etmeliyiz. Bu haliyle bakıldığında, yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümlenin çeşitli âyetlerle de uyumlu olduğu kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.(48)

Müzzemmil 73/6-7’de belirtildiği üzere, “gecesini vahyin inşa ettiği insanın gündüz meşguliyetleri tesbihe dönüşür.” Gündüz meşguliyetin tesbihe dönüşmesi gecenin vahiy ile şekillenmesine bağlı olduğu gibi, gecenin tesbihle anılması da gündüz ve gece toplam beş vakit namazın kılınmasıyla yakından ilişkilidir.

3. وَاَدْبَارَ السُّجُودِ “Secdelerin ardından (Rabbini hamd ile tesbih et)!” Bunun akşam namazından sonraki iki rekâtlık başka bir namaz olduğu yönünde çeşitli rivayetler olsa da bunun mesajı daraltacağı kanaatindeyiz.

İmam Mücâhid burada sözü edilen tesbîhin her namazdan sonra yapılan tesbîh olduğunu söylemiştir. Maksadın “nafile namazlar” olduğunu söyleyenler de vardır.(49) İbn Abbas bu ifadenin yatsıdan sonra kılınan “vitir” olduğunu belirtmiştir.(50) Günlük beş vakit namaz eda edildikten sonra, vitir ile günün tamamlanması açısından bu görüş diğerlerine göre daha doğru görünmektedir.

Bütün bu görüşlerin ışığında maksadın secdelerden sonra yapılması istenen tesbîh olduğunu söylemek istiyoruz. Bu arada secdenin namaz dışında müstakil bir ibadet olduğunu düşündüğümüzde namazdan ayrı olarak yaptığımız özel secdelerin arkasından tesbihe devam etmemiz gerektiğini de söyleyebiliriz.

Ayrıca, secdeyi “hakka ve hakikate karşı boyun bükmek” manasına alırsak, bu defa da her yaptığımız faaliyeti Yüce Allah’ın rızası için yerine getirme duyarlılığını kazanmamız gerektiğini, davranışlarımızı tesbihe dönüştüren bir anlayış geliştirmemizin zorunlu olduğunu belirtmeliyiz.

Dipnotlar

• 1 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10. 2 - Meryem 19/74; Rûm 30/9; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Zuhruf 43/8; Muhammed 47/13. 3 - A‘râf 7/69; Rûm 30/9; Mü’min 40/21, 82; Fussılet 41/15-16; Hâkka 69/4-8.
  • Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10 Meryem 19/74 Rûm 30/9 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Zuhruf 43/8 Muhammed 47/13 A‘râf 7/69 Rûm 30/9 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Fussilet 41/16 Hâkka 69/8
• 4 - A‘râf 7/74; Şu‘arâ’ 26/149; Fecr 89/9. 5 - Taberî, age., XXVI, 176. 6 - Râzî, age., XXVIII, 182.
  • A‘râf 7/74 Şu‘arâ 26/149 Fecr 89/9
• 7 - Zemahşerî, age., IV, 381.
• 8 - Nisâ’ 4/121; İbrahîm 14/21; Fussılet 41/48; Şûrâ 42/35; Kâf 50/36. 9 - Âl-i İmrân 3/185; Enbiyâ’ 21/35; ‘Ankebût 29/57; Zümer 39/30. 10 - Âl-i İmrân 3/144; Nisâ’ 4/78; Ahzâb 33/16; Cum‘a 62/8.
  • Nisâ 4/121 İbrâhîm 14/21 Fussilet 41/48 Şûrâ 42/35 Kâf 50/36 Âl-i İmrân 3/185 Enbiyâ 21/35 ‘Ankebût 29/57 Zümer 39/30 Âl-i İmrân 3/144 Nisâ 4/78 Ahzâb 33/16 Cum‘a 62/8
• 11 - Semerkandî, age., III, 338. 12 - Taberî, age., XXVI, 177.
• 13 - Semerkandî, age., III, 338.
• 14 - Kitâb-ı Mukaddes (Tevrât), Tekvîn, 2:2. 15 - Semerkandî, age., III, 339; Taberî, age., XXVI, 178-179; Zemahşerî, age., IV, 382. 16 - Taberî, age., XXVI, 179.
• 17 - İslamoğlu, age., s. 1038’de 5. not. 18 - Râzî, age., XXVIII, 184.
• 19 - Tâhâ 20/130; Sâd 38/17; Müzzemmil 73/10
  • Tâhâ 20/130 Sâd 38/17 Müzzemmil 73/10
• 20 - Mâide 5/17, 18; A‘râf 7/54; Yûnus 10/3; Hûd 11/7; Hıcr 15/85; Meryem 19/65; Tâhâ 20/6; Enbiyâ’ 21/16; Furkân 25/59; Şu‘arâ’ 26/24, 28; Rûm 30/8; Secde 32/4; Sâffât 37/5; Sâd 38/10, 27, 66; Zuhruf 43/85; Dühân 44/7, 38; Ahkâf 42/3; Kâf 50/38; Hadîd 57/4; Nebe’ 78/37. 21 - A‘râf 7/54; Yûnus 10/3; Hûd 11/7; Furkân 25/59; Secde 32/4; Kâf 50/38; Hadîd 57/4. 22 - Taberî, age., XXVI, 179.
  • Mâide 5/17 Mâide 5/18 A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 Hicr 15/85 Meryem 19/65 Tâhâ 20/6 Enbiyâ 21/16 Furkân 25/59 Şu‘arâ 26/24 Şu‘arâ 26/28 Rûm 30/8 Secde 32/4 Sâffât 37/5 Sâd 38/10 Sâd 38/27 Sâd 38/66 Zuhruf 43/85 Duhân 44/7 Duhân 44/38 Şûrâ 42/3 Kâf 50/38 Hadîd 57/4 Nebe' 78/37 A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 Furkân 25/59 Secde 32/4 Kâf 50/38 Hadîd 57/4
• 23 - A‘râf 7/29; Yûnus 10/4, 34; Enbiya 21/104; Neml 27/64; ‘Ankebût 29/19-20; Rûm 30/11, 27; Sebe’ 34/49; Burûc 85/13.
  • A‘râf 7/29 Yûnus 10/4 Yûnus 10/34 Enbiyâ 21/104 Neml 27/64 ‘Ankebût 29/20 Rûm 30/11 Rûm 30/27 Sebe' 34/49 Burûc 85/13
• 24 - İslamoğlu, age., s. 709’da 3. not. 25 - Nâzi‘ât 79/27-30. 26 - Bu ifadeyi “aynı zamanda, bununla birlikte” anlamında kabul edenler, âyetteki anlamın yaratılışın sıralamasıyla ilgili olmadığını belirtmektedirler (Taberî, age., XXX, 45-46; Râzî, age., XXXI, 47; Yazır, age., VIII, 520-521).
  • Nâzi‘ât 79/30
• 27 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47, 59; En‘âm 6/73; Nahl 16/40; Meryem 19/35; Yâsîn 36/82; Mü’min 40/68.
  • Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 Âl-i İmrân 3/59 En‘âm 6/73 Nahl 16/40 Meryem 19/35 Yâsîn 36/82 Mü'min 40/68
• 28 - Yûnus 10/3, 31; Ra‘d 13/2; Secde 32/5.
  • Yûnus 10/3 Yûnus 10/31 Ra‘d 13/2 Secde 32/5
• 29 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 30 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 31 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 32 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4. 33 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 34 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 35 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 36 - Dühân 44/14. 37 - Sâd 38/4. 38 - Mutaffifûn 83/32. 39 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 40 - Bakara 2/30; Ra‘d 13/13; Hıcr 15/98; İsrâ’ 17/44, 52; Tâhâ 20/130; Furkân 25/58; Secde 32/15; Zümer 39/75; Mü’min 40/7, 55; Şûrâ 42/5; Kâf 50/39; Tûr 52/48; Nasr 110/3.
  • Bakara 2/30 Ra‘d 13/13 Hicr 15/98 İsrâ 17/44 İsrâ 17/52 Tâhâ 20/130 Furkân 25/58 Secde 32/15 Zümer 39/75 Mü'min 40/7 Mü'min 40/55 Şûrâ 42/5 Kâf 50/39 Tûr 52/48 Nasr 110/3
• 41 - İslâmoğlu, age., s. 835’te 8. not; 1102’de 1. not; 1124’te 1. not. 42 - Semerkandî, age., III, 339; Taberî, age., XXVI, 180; Zemahşerî, age., IV, 383. 43 - Râzî, age., XXVIII, 184.
• 44 - Semerkandî, age., III, 339; Zemahşerî, age., IV, 383. 45 - Taberî, age., XXVI, 180. 46 - Bakara 2/238’de geçen salât-ı vustâ ifadesine “ikindi namazı” manası da verilmektedir. Bizce bu ifade “ideal ibadet, istenen kulluk duyarlılığı” manasına alınmalıdır.
  • Bakara 2/238
• 47 - İslâmoğlu, age., s. 83’te 5. not.
• 48 - Âl-i İmrân 3/17; Secde 32/16; Zariyât 51/17.
  • Âl-i İmrân 3/17 Secde 32/16 Zâriyât 51/17
• 49 - Semerkandî, age., III, 339; Taberî, age., XXVI, 180-182; Zemahşerî, age., IV, 383. 50 - Zemahşerî, age., IV, 383.