Mâide Suresi

Medine’de hicrî 7 veya 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 120 âyetten oluşan, adını 112 ve 114. âyetlerde geçen ve “(gök) sofrası” anlamına gelen مَآئِدَة mâideh kelimesinden alan Mâide sûresi, inişe göre 108, resmî sıralamada ise 5. sûredir.

Mâide sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Nisâ’ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre “kitap ehliyle ilgili geniş bilgilerin verilmesi” (Nisâ’ 44-70, 153-156; Mâide 12-13, 18-26, 41-45, 51-66, 68-71, 77-86), “sözlerini bozan kitap ehline dair yaptırımların ortaya konulması” (Nisâ’ 154-156; Mâide 13), “kitap ehlinin dinde aşırıya gitmemesi gerektiği” (Nisâ’ 171; Mâide 77), “yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi zorunluluğu” (Nisâ’ 144; Mâide 51, 57), “hrıstiyanlar ve Hz. İsa ile ilgili malumatın zikredilmesi” (Nisâ’ 157-162, 171-172; Mâide 14-17, 46-50, 72-76, 110-118), “mutlak manada adaletin tesisi noktasında Allah için şahitlik edilmesi” (Nisâ’ 135; Mâide 8), “abdest ve teyemmümle ilgili bilgilerin verilmesi” (Nisâ’ 43; Mâide 6), “Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaatin gerekliliği” (Nisâ’ 80; Mâide 92), “bütün mahlûkatın hükümranlığının Yüce Allah’a ait oluşu” (Nisâ’ 126, 131-132, 170; Mâide 120) vs. konular iki sûre arasındaki ortak mesajlar olarak belirlenebilir.

Mâide sûresinin ilk âyetlerinde, akitlerin gereğinin yerine getirilmesi, Yüce Allah’ın sembollerine saygı gösterilmesi, haram etler, kitap ehlinin kestiği hayvanların yenebilmesi, abdest ve teyemmümle ilgili bilgiler, şahitliğin yerine getirilmesi gerektiği, müminlere ödül, inkârcılara ise azap vaadi zikredilmektedir.

12. âyetten itibaren, İsrailoğullarıyla ilgili bilgilerle hrıstiyanların Hz. İsa’ya ilahlık yakıştırma içerikli bakışı ele alınmakta, yahudi ve hrıstiyanların kendilerini ayrıcalıklı görmeleri eleştirilmekte, İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’yı bunaltmalarından söz edilmekte, iki âdemoğlunun kurban sunma kıssasına yer verilmekte, insan öldürmenin feci bir suç olduğu bildirilmektedir.

35. âyetten itibaren, takvâ vurgusu, mahşerde fidyenin geçerli olmaması, hırsızlara dünyada verilmesi gereken ceza hatırlatılmakta, tevbe ederlerse affedilecekleri bildirilmekte, Hz. Peygamber’in kitap ehlinin saptırma girişimlerine karşı dikkatli davranması gerektiği dile getirilmekte, Tevrât’taki bazı hükümlerin nelerden oluştuğuna değinilmekte, Hz. İsa’nın görev ve sorumluluklarına işaret edilmekte, sonrasında yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi gerektiğine dikkat çekilmekte, onların nasıl ikiyüzlü davrandıkları, ne türden korkunç hatalara sahip oldukları ifade edilmekte, teslisin küfür olduğu bildirilmekte, Hz. İsa ile Hz. Meryem’in insan oluşlarına dair özel açıklamalara yer verilmekte, kitap ehlinin kötüleri olduğu gibi iyilerinin de bulunduğuna dair bilgiler zikredilmektedir.

87. âyetten itibaren, temiz ve helal gıdaların yenmesi, yeminlerin keffareti, içki, kumar, dikili taşlar ve fal oklarının şeytanın işleri olduğu, av yapılmasıyla ilgili çeşitli hükümler, Kâbe’nin fonksiyonu, müminlerin soru sorma ahlakı, Yüce Allah’a rağmen haram konulmaması gerektiği, sorumlulukların şahsiliği, şahitliğin önemi ele alınmakta, mahşerde herkesin sorgulanacağı bildirilmektedir.

110. âyetten itibaren, Hz. İsa’nın durumu ile havarilerin iman itirafları, gökten sofra isteklerine yönelik ilahi nimetlendirme cevabı zikredilmekte, mahşerde Hz. İsa’nın sorgunlamasındaki sözlerine yer verilmekte ve mutlak hükümran olan Yüce Allah’ın kudretine dair verilen bilgi ile sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 78-86. âyetlerinde İsrailoğullarını lanetlediğini, bunun sebeplerini, dönekliklerini, müminlere karşı müşriklerle birleşip en yaman düşmanlıkta bulunduklarını, keşişlerin ve ruhbanların müminlere yakınlıklarını, bunun sebeplerini, vahye karşı gönüllerinin akışını, dualarını, ödüllerini ve inkârcıların uğratılacağı feci azabı ele almaktadır.

a) İsrailoğullarına Lanetin Sebebi

Yüce Allah, sûrenin 78-81. âyetlerinde İsrailoğullarından kâfir olanları Hz. Dâvûd ve Meryem oğlu İsa’nın diliyle lânetlendiğini, bunun sebebinin ilahi prensiplere isyan etmeleri ve hadlerini aşmaları ve işledikleri kötülüklerden, birbirlerini vazgeçirmeye çalışmamaları olduğunu bildirmekte, içlerinden çoğunun, inkâr edenlerle dostluk ettiklerini, böylece nefislerinin onlar için önceden hazırladığı şeyin gerçekten çok kötü olduğunu, bu yüzden Allah’ın onlara gazabettiğini ve azap içinde ebedi kalacaklarını haber vermekte, bu nedenle Allah’a, Peygamber’e ve ona indirilene iman etmiş olsalardı onları (müşrikleri) dost edinmeyeceklerini, fakat çoğunun yoldan çıktığını beyan etmektedir.

ı. İsyanları, Azgınlıkları ve Kötülükleri Engellememeleri

لُعِنَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ عَلٰى لِسَانِ دَاوُ۫دَ وَع۪يسَى ابْنِ مَرْيَمَ ذٰلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ كَانُوا لَا يَتَنَاهَوْنَ عَنْ مُنْكَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ “İsrailoğulları’ndan kâfir olanlar, Davud’un ve Meryem oğlu İsa’nın diliyle lanetlenmiştir. Bunun sebebi, (ilahî mesajlara) isyan etmiş ve hadlerini aşmış olmalarıdır. Onlar, işledikleri (kötülükler)den, birbirlerini vazgeçirmeye çalışmazlardı. Yaptıkları ne kötüdür!”

Buradaki لُعِنَ lu‘ıne edilgen fiili “lanetlenmiştir”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkar etmiş kişiler, kâfir olanlar”; مِنْ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ min benî isrâîle tamlaması “İsrailoğullarından”; عَلٰى لِسَانِ دَاوُ۫دَ ‘alâ lisâni dâvûde tamlaması “Davud’un lisanı üzere”; وَع۪يسَى ابْنِ مَرْيَمَ ve ‘îse’bni meryeme tamlaması “ve Meryem oğlu İsa’nın (diliyle)”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “bunun sebebi, işte bu”; بِمَا عَصَوْا bimâ ‘asavv ifadesi “(ilahi prensiplere) isyan etmiş olmalarıdır”; وَكَانُوا ve kânû fiili “ve (şöyle) olmalarıdır”; يَعْتَدُونَ ya‘tedûne fiili “hadlerini aşıyor (olmaları), hadlerini aşmış olmalarıdır”; كَانُوا kânû fiili “(onlar şöyle) idiler”; لَا يَتَنَاهَوْنَ lâ yetenâhevne fiili “karşılıklı olarak birbirlerini engellemezler(di)”; عَنْ مُنْكَرٍ ‘an münkerin ifadesi “çirkinliklerden, kötülüklerden”; فَعَلُوهُ fe‘alûhu ifadesi “kendisini işledikleri”; لَبِئْسَ le bi’se edatı “andolsun ne kötüdür”; مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ mâ kânû yef‘alûne ifadesi ise “yapmış oldukları şeyler” demektir.

Burada inkârcı İsrailoğullarının iki peygamberin diliyle de lanetlendikleri ve lanetlenmelerinin üç sebebi gündeme getirilmektedir.

1. لُعِنَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ عَلٰى لِسَانِ دَاوُ۫دَ وَع۪يسَى ابْنِ مَرْيَمَ ذٰلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ “İsrailoğulları’ndan kâfir olanlar, Davud’un ve Meryem oğlu İsa’nın diliyle lanetlenmiştir. Bunun sebebi, (ilahî mesajlara) isyan etmiş ve hadlerini aşmış olmalarıdır.” Yüce Allah daha önceki âyetlerde yahudiler ve hrıstiyanlarla ilgili olarak onların çeşitli yanlışlıklarına değindikten sonra, bu defa her iki grubun da aslında İsrailoğullarından olduklarını ifadeyle kendilerine iki peygamberin diliyle de lanet edildiğini beyan etmektedir.

a)لُعِنَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ عَلٰى لِسَانِ دَاوُ۫دَ وَع۪يسَى ابْنِ مَرْيَمَ “İsrailoğulları’ndan kâfir olanlar, Davud’un ve Meryem oğlu İsa’nın diliyle lanetlenmiştir.” Yüce Allah İsrailoğulları içerisindeki kâfirler bağlamında yahudilere Hz. Dâvûd’un, hrıstiyanlara ise Hz. İsa’nın diliyle lanet edildiğini haber vermekte, bütün İsrailoğullarının değil de içlerinden azgınlıkta ısrar edip inkârı tercih edenlerin bu akıbete layık görüldüklerini belirtmek istemektedir. Daha önce çeşitli vesilelerle hatırlattığımız “lanet” kavramını A‘râf 7/44’te ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

“Müfessirlerin çoğunluğu, Yüce Allah’ın, bu âyet ile Ashâb-ı sebt (Cumartesi yasağına uymayanlar) ile Mâide (yani gökten inen sofra) ashabını kastetmiştir, demişlerdir. Cumartesi yasağına uymayanlar, Dâvud (as)’ın kavmi olup, bunlar Eyle halkıdır. Bunlar, Yüce Allah’ın A‘râf sûresinde de bahsettiği gibi, Cumartesi günü balık tutmak suretiyle haddi aşınca, Hz. Dâvûd onları Yüce Allah’a şikâyet edip havale etmişti. Böylece onlar da (ahlâken) maymunlar haline gelmişlerdi. Mâide ashabına gelince, bunlar da o sofradan yiyip içmişler, buna rağmen iman etmeyince Hz. İsa da bunları Yüce Allah’a havale edip şikâyet etmişti; onlar da çeşitli şekillerde cezalandırılmışlardı.”

“Âlimlerden bazıları şöyle demişlerdir: yahudiler ‘Biz peygamber evlatlarıyız’ diye övünüyorlardı. Bunun üzerine Yüce Allah onların, peygamberlerin lisanlarıyla da lanetlenmiş olduklarına delâlet etsin diye bu âyeti zikretmiştir.”

“Şu da denilmiştir: Hz. Dâvûd ile Hz. İsa Hz. Muhammed’in peygamberliğini müjdelemişler, o iki peygamberi yalanlayanları da lanetlemişlerdi.”(1) İnkârcı İsrailoğullarının lanetlenmesi aslında ilahi rahmet ve merhametten uzaklaştırılmaları demektir.

b)ذٰلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ “Bunun sebebi, (ilahî mesajlara) isyan etmiş ve hadlerini aşmış olmalarıdır.” Yüce Allah inkârcı İsrailoğullarının lanetlenmesinin sebebi olarak bu âyette iki hususa değinmekte, ilkinin “ilahi buyruklara isyan etmeleri”, ikincisinin ise “haddi aşmaları” olduğunu belirtmektedir. Bu cümlenin başında yer alan ذٰلِكَ بِ zâlike bi kullanımları, bir şeyin sebebini, gerekçesini ortaya koyan bir anlam içermekte, burada da İsrailoğullarının lanetlenmesinin sebebini ortaya koymaktadır.

İsrailoğullarının lanetlenmesiyle ilgili olarak daha önce yorumladığımız Mâide 5/13’te şöyle buyrulmaktadır: “Sözlerini bozmaları sebebiyle onları lânetlemiştik ve kalplerini katılaştırmıştık.” Yüce Allah İsrailoğullarının Allah’a verdikleri sözlerini bozmalarının karşılığında onları cezalandırdığını bildirmektedir. Nisâ’ 4/155’ten farklı olarak bu âyette önce “sözlerini bozmaları” şeklinde “sebep” zikredilmekte, ardından da “sonuç”lar dile getirilmektedir. Bu konunun işlendiği Bakara 2/61 ve Âl-i İmrân 3/112’de bu kişilere zillet yani “horlanma, mahcubiyet” ve meskenet yani yoksulluk damgası vurulması ile Yüce Allah’tan bir gazaba uğratılmaları da yorumunu yapmakta olduğumuz hususların sonuçları olarak görülebilir. Sözlerini bozmaları sebebiyle Yüce Allah bu kişilere lanet etmiş, kalplerini katılaştırmış, kendilerine zillet, yoksulluk ve ilahi bir gazabın uygulandığı ifade edilmiş olmaktadır. Yahudilerin uğratıldığı lanetle ilgili olarak Nisâ’ 4/46 ile Mâide 5/13, 60 ve 78’de de bilgi verilmekte olduğunu hatırlatmalıyız.

2. كَانُوا لَا يَتَنَاهَوْنَ عَنْ مُنْكَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ “Onlar, işledikleri (kötülükler)den, birbirlerini vazgeçirmeye çalışmazlardı. Yaptıkları ne kötüdür!” Yüce Allah İsrailoğullarının lanete uğratılmalarının bir başka sebebini ise bu âyette zikretmekte ve yapageldikleri kötülüklerle ilgili olarak “birbirlerini engellememeleri”ni gerekçelerden birisi olarak vermektedir.

Âyette geçen لَا يَتَنَاهَوْنَ lâ yetenâhevne fiili kullanıldığı “ortaklık”, “karşılıklılık” manasındaki müfâ‘ale kalıbı gereği “birbirlerini engellememek” manasına gelmektedir. Bazı âlimlerimiz bu fiilin bizzat kendilerinin “vazgeçmemesi” manasına geldiğini belirtmişlerdir; ancak ilk görüş diğerine göre daha doğrudur ve yaşanan gerçeklik olarak vakaya daha uygundur. Nitekim daha önce yorumladığımız Mâide 5/63’te şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerini Rabbe adayanlar ve din âlimleri onları, günah olan sözleri söylemekten ve haram yemekten menetselerdi ya! İşledikleri (fiiller) ne kötüdür!” Demek ki kişinin kendisinin kötülük yapmaması yetmemekte, başkalarını engellemesi de gerekmektedir.

Konuyla ilgili benzer bir mesaj Hûd 11/116’da şu şekilde zikredilmektedir: “Sizden önceki nesillerden yeryüzünde (insanları) bozgunculuktan alıkoyacak faziletli kimseler bulunsaydı ya! Fakat onlardan, kurtuluşa erdirdiğimiz az bir kısmı müstesnadır (bunlar görevlerini yaptılar). Zulmedenler ise, kendilerine verilen refahın peşine düşmüşlerdi; zaten günaha dalan kişilerdi.”

Bu arada İsrailoğullarından bir kısım kişinin helak edilmeyi hak ettiği düşünülen insanlara nasihatlerde bulunmasını gereksiz görenlere verdiği cevap da bu noktada hatırlanmalıdır: A‘râf 7/164’te şu bilgiler verilmektedir: “İçlerinden bir topluluk da ‘Allah’ın kendilerini (dünyada) helâk edeceği veya (âhirette) şiddetli bir şekilde azap edeceği bir topluluğa ne diye öğüt veriyorsunuz?’ dediklerinde (öğüt verenler) şöyle cevap vermişlerdi: Rabbinize mazeret(imiz) olsun; bir de belki duyarlı davranırlar diye (öğüt veriyoruz).”

Âyetin sonunda لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ şeklinde zikredildiği üzere, Yüce Allah onların yapıp ettiklerinin çok kötü şeyler olduğunu bildirmekte, maksadının ise İsrailoğullarından inkârcılık yapanların “ilahi buyruklara karşı isyan etmeleri”, “hadlerini aşmaları” ve “başkalarını kötülüklerden engellememeleri” olduğunu beyan etmiş olmaktadır. Kur’ân’da 16 kez(2) geçen الْمُنْكَر/ مُنْكَرٍel-münker/münker kelimeleri “kötülük, çirkinlik, gayrı meşru, zararlı” gibi anlamlar vermektedir. Genellikle الْمَعْرُوف el-ma‘rûf kelimesinin zıddı olarak kullanılan الْمُنْكَر el-münker/münker sözcüğü çeşitli âyetlerde(3) tek başına da birtakım çirkinlikleri ifade etmektedir. Bağlam gereği inkârcı İsrailoğullarının işledikleri bütün kötülükler bu kapsamda düşünülmelidir.

Kur’ân’ın muhatabı olan bu son ümmetin bir tanıtımı bağlamında Hacc 22/41’de de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar (muhacirler), eğer kendilerine yeryüzünde iktidar verirsek namazı kılar, zekâtı verirler; iyiliği emreder ve kötülükten alıkoyarlar. Bütün işlerin sonu sadece ve sadece Allah’a varır.” Yüce Allah Mekke’den Medine’ye hicrete zorlanıp mecbur bırakılan ve kendilerine yardım edeceğini vaad ettiği muhacirlerden söz ederek, onlara herhangi bir ülkede veya mekânda imkân vermesi, onları bulundukları yerde yetkin, egemen kılması durumunda, onların hiçbir şekilde büyüklük taslamadan kulluk görevlerini hakkıyla yapacaklarını, gerek fert ve gerekse toplumsal açıdan hayatı ikame edecek prensipleri yerine getireceklerini beyan etmektedir.

Bu anlamda insanlara dünya hayatında verilen güç ve iktidar ya da ekonomik zenginlik, siyasi nüfuz gibi özellikler onların Yüce Allah’a kulluk etmelerini engellememeli, aksine daha bir bilinç ve sorumlulukla hareket ederek kulluk bilincini zirveye taşımaları kendilerinden istenmekte, bu gerçek evrensel anlamda bir hakikat olarak muhataplara iletilmekte, güç ve iktidar sahiplerinin şimarmadan tevazu ve affedilme beklentisini kaybetmemeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır.(4)

Âyetin Güne Mesajı:

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajını günümüze yani bizim de içinde bulunduğumuz son ümmete getirmeliyiz. Buna göre Âl-i İmrân 3/110’da bu son ümmetin insanlar için çıkartılmış en hayırlı ümmet olduğu, iyiliği emredip kötülükten menettikleri ve Allah’a iman edip güvendikleri belirtilmektedir. “İyiliği emredip kötülüklerden menetme” manasında emr-i bi’l-ma‘rûf ve nehy-i ‘ani’l-münker’le ilgili olarak şunları kısaca belirtelim: Bu âyet ümmetin her ferdinin iyiliği emredip kötülükten menetmesi ve nihayetinde bunu yaparken de Yüce Allah’a inanıp güvenmesi gerektiğini hükme bağlamaktadır. Âl-i İmrân 3/104. âyette yer alan emrin ümmet tarafından yerine getirildiği işte bu âyette dile getirilmektedir. Şimdilerde de her kim en hayırlı bir ümmet ferdi olmak istiyorsa âyette sıralanan özelliklere sahip olmak zorundadır. Tevbe 9/71’de de bütün mümin erkeklerin ve mümin kadınların birbirlerinin dostu olduğu, birbirlerine iyiliği emredip kötülüklerden menettikleri, namazı kıldıkları, zekâtı verdikleri, Allah’a ve Elçisi’ne itaat ettikleri, bunun sonucunda da Allah’ın kendilerine rahmet ve merhamet edeceği bildirilmektedir. Dahası Tevbe 9/67’de bu âyette verilen bilgilerin tersini yapanların münafıklar olduğu ifade edilmektedir.

Konuyla ilgili olarak mutlak surette bilinmesi gereken hususlardan birisi Hz. Peygamber’in bu konudaki uyarısıdır. Nebî (as)’ın şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “İçinizden kim bir kötülük görürse onu eliyle değiştirsin. Buna gücü yetmezse diliyle değiştirsin. Buna da gücü yetmezse kalbiyle öfke duysun ki bu imanın en zayıf noktasıdır.”(5) Demek ki Hz. Peygamber’in bu hadisinin Kur’ân’dan kaynağı başta Mâide 5/63 ve 78-79 olmak üzere, emri bi’l-ma‘rûf ve nehyi ‘ani’l-münker’le ilgili bütün âyetlerdir. Zira Hz. Peygamber’in hikmet dediğimiz söz ve uygulamalarının kaynağı vahiydir, Kur’ân’dır.

ıı. Kâfirleri Dost Edinmeleri

تَرٰى يَتَوَلَّوْنَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَبِئْسَ مَا قَدَّمَتْ لَهُمْ اَنْفُسُهُمْ اَنْ سَخِطَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ وَفِي الْعَذَابِ هُمْ خَالِدُونَ “Onlardan çoğunun, kâfir olanlarla dostluk ettiklerini görürsün. Nefislerinin onlar için hazırladığı şey ne kötüdür! (Bu yüzden) Allah onlara gazap etmiştir ve onlar azap içinde ebedî kalıcıdır!”

Âyetteki تَرٰى terâ fiili “görürsün”; كَث۪يرًا kesîran kelimesi “çoğunu, pek çoklarını”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, içerinden”; يَتَوَلَّوْنَ yetevellevne fiili “dost edinirler”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkar etmiş olanları, kâfir olanları”; لَبِئْسَ le bi’se edatı “andolsun ne kötüdür”; مَا قَدَّمَتْ mâ kaddemet ifadesi “öne sunmuş oldukları şey”; لَهُمْ lehum ifadesi “kendileri için”; اَنْفُسُهُمْ enfüsühum tamlaması “onların nefisleri, kendileri”; اَنْ سَخِطَ en sehıta ifadesi “gazap etmesi, gazap etmiş olacak”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; وَفِي الْعَذَابِ ve fi’l-‘azâbi ifadesi “azapta, azabın içinde”; هُمْ hum zamiri “onlar”; خَالِدُونَ hâlidûne kelimesi ise “ebedi kalıcılar(dır), kalacaklar, olacaklar” demektir.

Burada Medineli münafık tavırlı kitap ehlinin Mekkeli müşrikleri dost edindikleri ve sonuçlarına katlanıp ebedi azabı hakettikleri gündeme getirilmektedir.

1.تَرٰى كَث۪يرًا مِنْهُمْ يَتَوَلَّوْنَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا “Onlardan çoğunun, kâfir olanlarla dostluk ettiklerini görürsün.” Yüce Allah tarihteki inkârcı İsrailoğullarıyla ilgili bilgiler verdikten sonra, konuyu vahyin indirildiği Hz. Peygamber’in özellikle Medine dönemine getirmekte ve onların izinden giden kitap ehlinin pek çoğunun yanlış yola devam ettiklerini bildirerek, inkârcıları dost edindiklerini haber vermektedir. Burada dost edindikleri belirtilen “inkârcılar”dan kasıt elbetteki Mekke’li müşriklerdir. Zira Medine’deki münafık tavırlı Ka‘b b. Eşref ve arkadaşlarından oluşan bir kısım kitap ehlinin, özellikle de yahudilerin Mekkeli müşrikleri dost edindikleri, onlarla müttefik oldukları, müşrikleri kışkırttıkları, onlarla bir olup müslümanlara karşı savaştıkları tarihen sabit bir gerçektir.(6)

Kâfirlerin yanında yer almalarının bir gerekçesi olarak, Nisâ’ 4/51’de ifade edildiği gibi bu kişiler müşriklerin müslümanlardan daha doğru bir yolda olduklarını söyledikleri bildirilmektedir. İşte Yüce Allah Hz. Peygamber’i ve müminleri bu anlamda bilgilendirmekte, morallerini bozmamaları gerektiğini ifadeyle bu kişilerin de eski sapkın atalarının izinden gittiklerini kendilerine haber vermektedir.

2. لَبِئْسَ مَا قَدَّمَتْ لَهُمْ اَنْفُسُهُمْ اَنْ سَخِطَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ وَفِي الْعَذَابِ هُمْ خَالِدُونَ “Nefislerinin onlar için hazırladığı şey ne kötüdür! (Bu yüzden) Allah onlara gazap etmiştir ve onlar azap içinde ebedî kalıcıdır!” Yüce Allah Medineli münafık tavırlı kitap ehlinin yapıp ettklerinin çok kötü olduğunu, sonuçta dünya hayatında Allah’ın gazabını hak etmiş olduklarını, mahşerde ise ebedi bir azapla cezalandırılacaklarını bildirmektedir. Dünyada ilahi prensiplere iman etmeyip onları uygulamayanlar gazap ektiklerini, mahşerde ise ebedi bir azap biçeceklerini bilmelidirler. Gazap ekenler azap biçerler.

ııı. Çoğunun Yoldan Çıkmış Olması

وَلَوْ كَانُوا يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَالنَّبِيِّ وَمَآ اُنْزِلَ اِلَيْهِ مَا اتَّخَذُوهُمْ اَوْلِيَآءَ وَلٰكِنَّ كَث۪يرًا مِنْهُمْ فَاسِقُونَ “Onlar Allah’a, Peygamber’e ve ona indirilene iman etmiş olsalardı onları (müşrikleri) dost edinmezlerdi; fakat çoğu yoldan çıkmışlardır.”

Âyetteki وَلَوْ كَانُوا ve lev kânû fiili “eğer (şöyle) olsalardı”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili “iman ediyor (olsalardı)”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَالنَّبِيِّ ve’n-nebiyyi kelimesi “ve Nebi’ye, Peygamber’e”; وَمَآ اُنْزِلَ ve mâ ünzile ifadesi “ve indirilmiş olan şeye”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “ona, kendisine”; مَا اتَّخَذُوهُمْ me’ttehazûhum ifadesi “onları edinmezlerdi”; اَوْلِيَآءَ evliyâe kelimesi “dostlar”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ve ancak, fakat”; كَث۪يرًا kesîran kelimesi “çoğu, çokları”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onların, onlardan”; فَاسِقُونَ fâsikûne kelimesi ise “yoldan çıkanlar(dır)” demektir.

Burada eski İsrailoğullarının veya Medine dönemindeki yahudilerin ve/veya münafıkların gerçek bir imana sahip olmadıkları, inkârcıları dost edindikleri gündeme getirilmektedir.

1. وَلَوْ كَانُوا يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَالنَّبِيِّ وَمَآ اُنْزِلَ اِلَيْهِ مَا اتَّخَذُوهُمْ اَوْلِيَآءَ “Onlar Allah’a, Peygamber’e ve ona indirilene iman etmiş olsalardı onları (müşrikleri) dost edinmezlerdi.” Yüce Allah inkârcı İsrailoğullarının lanetlendiğini, lanetlenme sebeplerini, büyük çoğunluğunun müşrikleri dost edindiklerini, bu nedenle Allah’ın dünyada gazabını, mahşerde ise ebedi azabını hak ettiklerini beyan ettikten sonra, bu âyette ise Medineli münafık tavırlı yahudilerin gerçek bir imana sahip olmaları durumunda Mekkeli müşrikleri dost edinmemiş olacaklarını bildirmekte, ne var ki büyük çoğunluğunun fasık olduğunu, yani hak ve hakikat yolundan sapmış olduklarını haber vermektedir.

Âyette sözü edilenlerin münafıklar olduğu ve gerçekten iman etmiş olsalardı yahudileri dost edinmemeleri gerektiği de âyetin mesaj ihtimalleri arasında yer almakta,(7) bu haliyle Hz. Peygamber’in ve müminlerin onların bu tercihleri nedeniyle moral çöküntüsüne girmemeleri gerektiğine dolaylı da olsa dikkat çekilmiş olmaktadır.

Medineli bu yahudilerin iman etmedikleri değerlerle ilgili olarak temelde iki yaklaşım söz konusudur:

a) “Bu âyetteki mesaj, ‘Onlar, iddia ettikleri gibi eğer Yüce Allah’a, peygamberlerine, yani Hz. Mûsâ’ya ve bütünüyle Tevrât’a, yani Hz. Mûsâ’ya indirilen ilahi mesajlara inanmış olsalardı müşrikleri dost edinmezlerdi” demektir. Çünkü müşrikleri dost edinmenin haram edilmesi hem Tevrât’ta, hem de Hz. Mûsâ’nın şeriatında vurgulanmış bir esastı. Şu halde, buna rağmen onlar bunu yapınca, onların maksatlarının Hz. Mûsâ’nın dinini takrir etmek, yürürlüğe koymak olmayıp, bilakis onların maksatlarının riyaset, menfaat ve makam olduğu ortaya çıkmış olur. Böylece onlar, bu menfaat ve makamı, güçlerinin yettiği her türlü yolla elde etme gayreti içine girmişlerdir. İşte bu sebepten dolayı Yüce Allah onları ‘fasıklık’la nitlendirerek ‘Fakat onlardan birçoğu fasık kimselerdir’ buyurmuştur.”

b) “Bu hususta başka bir açıklama da Kaffâl’in yapmış olduğu şu izahtır: ‘Şayet, müşrikleri dost edinen o yahudiler, Yüce Allah’a, Hz. Muhammed’e ve ona indirilmiş olan son vahye yani Kur’ân’a iman etmiş olsalardı müşrikleri dost edinmezlerdi.’ Bu izah da güzel ve yerinde bir izah olup, âyette buna engel olabilecek herhangi bir husus bulunmamaktadır.”(8)

b) وَلٰكِنَّ كَث۪يرًا مِنْهُمْ فَاسِقُونَ “Fakat onların çoğu yoldan çıkmışlardır.” Yüce Allah Medineli münafık tavırlı yahudilerin doğru dürüst bir inanca sahip olsalardı müşrikleri dost edinmemiş olacaklarını beyan ettikten sonra, bunların çoğunluğunun fasıklığı tercih ettiklerini, dolayısıyla yoldan çıktıklarını beyan etmektedir. Daha önce Mâide 5/49 ve 59’da da yorumladığımız üzere, bunların büyük çoğunluğu fasıklıkta kalmışlardı. Mâide 5/69’da zikredilen iman ve salih amel konusuna itibar etmedikleri de zaten ortadadır. Mâide 5/64 ve 68’de de belirtildiği gibi, Hz. Peygamber’e indirilmiş olan vahiy onların azgınlığını ve inkârını daha arttırmaya neden olmuş, böylece fasıklıktaki dereceleri ve kararlılıkları buna göre tescillenmiş bir hale gelmişti.

Konuyla ilişkili olacak şekilde Âl-i İmrân 3/110’da kitap ehlinin iman durumuyla ilgili şöyle bir beyana yer verilmektedir: “Siz, insanlar için çıkartılmış en hayırlı ümmetsiniz: İyiliği emreder, kötülükten meneder ve Allah’a inanırsınız. Kitap ehli de inansaydı, elbette bu kendileri için çok daha hayırlı olurdu. (Gerçi) içlerinde iman edenler var; (fakat) çoğu yoldan çıkmışlardır.”

b) Müminlere Karşı İki Tavır

Yüce Allah, sûrenin 82-86. âyetlerinde iman edenlere düşmanlık bakımından insanların en şiddetlisinin yahudiler ve şirk koşanlar olduğunu, inkârcı insanlar içinde iman edenlere sevgi bakımından en yakınların da “Biz hrıstiyanlarız” diyenler olduğunu, çünkü onların içinde keşişler ve râhipler bulunduğunu ve bunların hakikata karşı kibirli davranmadıklarını beyan etmektedir.

Ardından, bu olumlu insanların Rasûl’e indirileni duydukları zaman, tanıdıkları gerçeklerden dolayı gözlerinden yaşlar boşandığı, bu esnada “Ey Rabbimiz! İman ettik, bizi (hakka) şahit olanlarla beraber yaz. Rabbimizin bizi iyiler arasına katmasını umup dururken Allah’a ve bize gelen gerçeğe iman niçin etmeyecekmişiz ki!?” dedikleri ifade edilmekte, bunun üzerine söyledikleri bu sözden dolayı Yüce Allah’ın onlara, içinde ebedi kalmak üzere, altlarından ırmaklar akan cennetleri mükâfat olarak vermiş olacağı, buna karşı inkâr edip âyetleri yalanlayanlara gelince onların ise cehennemin halkı olarak azapta kalacakları bildirilmektedir.

ı. Yahudilerin ve Müşriklerin Düşmanlığı

لَتَجِدَنَّ اَشَدَّ النَّاسِ عَدَاوَةً لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا الْيَهُودَ وَالَّذ۪ينَ اَشْرَكُوا وَلَتَجِدَنَّ اَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا الَّذ۪ينَ قَالُوٓا اِنَّا نَصَارٰى ذٰلِكَ بِاَنَّ مِنْهُمْ قِسّ۪يس۪ينَ وَرُهْبَانًا وَاَنَّهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ “İman edenlere düşmanlık bakımından insanların en şiddetlisini elbette yahudiler ve şirk koşanlar olarak bulacaksın. Onlar (inkârcılar) içinde iman edenlere sevgi bakımından en yakın olarak da elbette ‘Biz hrıstiyanlarız!’ diyenleri bulacaksın. Bunun sebebi şüphesiz ki onların içinde keşişlerin ve rahiplerin bulunması ile onların kibirli davranmamasıdır.”

Âyetteki لَتَجِدَنَّ le tecedinne ifadeleri “mutlak surette bulacaksın”; اَشَدَّ النَّاسِ eşedde’n-nâsi tamlaması “insanların en şiddetlisini”; عَدَاوَةً ‘adâveten kelimesi “düşmanlık olarak”; لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا lillezîne âmenû ifadeleri “iman etmiş olanlara, iman edenlere”; الْيَهُود el-yehûde sözcüğü “yahudileri”; وَالَّذ۪ينَ اَشْرَكُوا vellezîne eşrakû ifadesi “ve şirk, ortak koşanları”; وَلَتَجِدَنَّ ve lecidenne fiili “ve yine muhakkak ki bulacaksın”; اَقْرَبَهُمْ akrabehum tamlaması “onların en yakın olanlarını”; مَوَدَّةً meveddeten kelimesi “sevgi bakımından”; لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا lillezîne âmen’u ifadesi “iman etmiş olanlara”; الَّذ۪ينَ قَالُوا ellezîne kâlû ifadesi “(şöyle) diyenleri”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz (şöyleyiz)”; نَصَارٰى nesâra kelimesi “nesârâ(yız)/hrıstiyanlar(ız)”; ذٰلِكَ بِاَنَّ مِنْهُمْ zâlike bienne minhum ifadesi “bunun sebebi, içlerinden şunların olmasıdır”; قِسّ۪يس۪ين kıssîsîne kelimesi “keşişler”;وَرُهْبَانًا ve ruhbânen sözcüğü “ve rahipler”; وَاَنَّهُمْ ve ennehum ifadesi “ve muhakkak ki onlar”; لَا يَسْتَكْبِرُونَ lâ yestekbirûne fiili ise “kibir göstermezler” demektir.

Burada kimlerin en yaman düşman olduğuyla kimlerin müminlere yakın davranacağı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette Müslümanlara yönelik en yaman düşmanların yahudiler ve müşrikler olduğunu, yine müslümanlara sevgi bakımından en yakın davranacak olanların da kendilerini “Nasârâ” diye tanıtanlar olduğunu, içlerinde keşişler ve rahipler bulunduğunu, bunların hakka ve hakikata karşı hiçbir şekilde kibirli ve küstahça davranmadıklarını bildirmektedir.

1. لَتَجِدَنَّ اَشَدَّ النَّاسِ عَدَاوَةً لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا الْيَهُودَ وَالَّذ۪ينَ اَشْرَكُوا “İman edenlere düşmanlık bakımından insanların en şiddetlisini elbette yahudiler ve şirk koşanlar olarak bulacaksın.” Yüce Allah İsrailoğullarının lanete uğratılmasını, gerekçelerini, onların müşriklerle işbirliğine girmelerini beyan ettikten sonra, onların neden böyle davrandıklarını da bir anlamda ortaya koyacak şekilde bir açıklamada bulunmaktadır. Bu çerçevede müşrikleri dost edinen yahudilerin ve dost edindikleri müşriklerin müslümanlara en çok düşmanlık edenler olduğunu bildirmekte ve Hz. Peygamber’in kendilerine en çok düşmanlık edenlerin de yahudiler ve müşrikler olduğunu müşahede edeceğini bildirmektedir.

Burada kast edilen yahudilerin vahyin indirildiği dönem itibariyle öncelikle Kurayza ve Nadîroğulları olduğu ve müşriklerin de Mekkeli müşrikler olduğu ifade edilse(9) de maksadın genel ve evrensel olduğunda şüphemiz yoktur. Zira bugün dünya üzerinde yaşanan ve İsrail’in Filistin’lilere uyguladığı zulüm de bunun bir göstergesidir.

Âyetin başındaki ve devam eden cümledeki لَتَجِدَنَّ le tecedinne ifadelerinde yer alan lâm/le edatı fiile yemin manası katarken, sonundaki “şeddeli nûn” harfi de te’kîd yani “pekiştirme” manası içermekte, müminlere en şiddetli düşmanlık edecek olanların yahudiler ve müşrikler olduğu gerçeğini ortaya koymaktadır. Yüce Allah Müslümanlara en çok düşmanlıkta önce yahudileri, sonra da müşrikleri dile getirmektedir. Bunun elbette bir sebebi olmalıdır. Bu çerçevede yahudilerin hayata dair yaklaşımlarını gösteren ifadeleri bilmek gerekmektedir.

Bakara 2/96. âyette yahudilerle, onların dünya hayatına düşkünleriyle ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki, sen onları (dünya) hayatına karşı insanların en düşkünü olarak bulursun; hatta şirk koşanlardan bile. Her biri bin sene yaşatılsın diye arzu eder. Oysa (o kadar) yaşatılması (hiç kimseyi) hiçbir şekilde azaptan uzaklaştırmaz. Allah onların yapmakta olduklarını (hakkıyla) görendir.” Bu âyetin başında da لَتَجِدَنَّ le tecidenne fiili yer almakta ve yahudilerin bu düşüncelerinde ne kadar kararlı olduklarına dair bir işaret verilmektedir. Bu özellikleri nedeniyle Yüce Allah bunların kalplerini katılaştırdığını ve nihayet çeşitli şekillerde onlara lanet ettiğini Maide 5/13 ve 78-79’da ifade etmektedir.

2.وَلَتَجِدَنَّ اَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا الَّذ۪ينَ قَالُوٓا اِنَّا نَصَارٰى ذٰلِكَ بِاَنَّ مِنْهُمْ قِسّ۪يس۪ينَ وَرُهْبَانًا وَاَنَّهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ “Onlar (inkârcılar) içinde iman edenlere sevgi bakımından en yakın olarak da elbette ‘Biz hrıstiyanlarız!’ diyenleri bulacaksın. Bunun sebebi şüphesiz ki onların içinde keşişlerin ve rahiplerin bulunması ile onların kibirli davranmamasıdır.” Burada öncelikle müslümanlara sevgi bakımında en yakın olanlar, sonrasında ise bunun gerekçesi dile getirilmektedir.

a) وَلَتَجِدَنَّ اَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا الَّذ۪ينَ قَالُوٓا اِنَّا نَصَارٰىَ “Onlar (inkârcılar) içinde iman edenlere sevgi bakımından en yakın olarak da elbette ‘Biz hrıstiyanlarız!’ diyenleri bulacaksın.” Yüce Allah müminlere en şiddetli düşmanlık edenlerin yahudiler ve müşrikler olduğunu beyan ettikten sonra, müslümanlara sevgi bakımından en yakın olanların da hrıstiyanlar olduğunu ifade etmektedir.

“İbn Abbâs, Sa‘îd b. Cübeyr, Atâ ve Süddî ‘Bu âyetle Necaşî ve Habeşistan’dan Hz. Peygamber’e gelerek ona iman eden kavim kast edilmiştir. Müslümanlara düşman­lıkları apaçık iken bütün hrıstiyanlar kastedilmemiştir’ demişlerdir.”(10)

Bir vaka olarak Yüce Allah böyle bir ayırımda bulunmakta, aslında inkârcı oldukları bilinen insanlar arasında bu türden bir ayırımın yapılması gerektiğini bildirmekte ve hem vahyin indirildiği dönemdeki hem de sonraki dönemlerdeki müslümanları bu noktada bilgilendirmekte, kime karşı nasıl davranmaları gerektiği hakkında öğretimde bulunmaktadır. Hrıstiyanların yani İsevîlerin diğerlerinden farklı olarak yumuşak ve ılımlı davranacakları, İslâm’a karşı olan eğilim ve yaklaşımlarının yahudilere nazaran çok daha suhuletli olduğu veya olacağı bildirilmektedir.(11) Esasında burada sözü edilen Nasârâ denen kişilerin içerisinde son derece duyarlı insanların bulunduğu, imanlarını ortaya koydukları ve sözleriyle zaten müslüman oldukları beyan edilmektedir.(12)

Âyetin bu ilk iki cümlesinde verilen bilgi çerçvesinde yahudilerle hrıstiyanların müminlere karşı tavırlarının farklılığı ile ilgili olarak Râzî’nin yaptığı bir değerlendirmeyi burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Bu farklılığın sebebi şudur: yahudiler, dünyaya karşı çok şiddetli bir hırs ve tutku içindedirler. Bunun delili Bakara 2/96’daki beyandır. Yüce Allah, bu âyetinde yahudileri dünyaya düşkün olma hususunda, âhireti inkâr eden müşriklere eş tutmuştur. Hırs, kötü ahlâkın kaynağı ve merkezidir. Çünkü dünyaya düşkün olan herkes, dünyayı elde etme uğruna dinini terk eder ve her türlü haramı ve kötülüğü yapmaya yeltenir. Bu nedenle muhakkak onun, bir mal veya bir makam elde eden herkese karşı düşmanlığı artar.”

“hrıstiyanlara gelince, onlar pek çok işte dünyadan yüz çevirip ibâdeti, riyaset tutkusunu, tekebbürü ve kendini yüksek görmeyi terketmeye yönelirler. Böyle olanlar hiç şüphesiz ki başkalarına haset etmez, onlara eziyet vermez ve onlara düşmanlıkta bulunmaz. Aksine Hakk’ı talep etmek hususunda yumuşak huylu olur ve o Hakk’a hemen boyun eğer. İşte bu konuda bu iki millet arasındaki fark budur ki bu da Yüce Allah’ın ‘Bunun sebebi şudur: Çünkü onların içinde keşişler, rahipler vardır ve onlar büyüklenmek istemezler’ buyruğu ile kastedilendir.”

“Burada, dini talep etme hususunda faydalı olan bir incelik vardır ki o da şudur: hrıstiyanlann küfrü, yahudilerin küfründen daha katı ve serttir. Zira hrıstiyanlar ulûhiyyette ve nübüvvet hususunda çekişirlerken, yahudiler sadece nübüvvet hususunda münakaşa etmişlerdir. Birinci durumun daha tehlikeli olduğunda şüphe yoktur. Hrıstiyanların, bu kadar katı küfürlerine rağmen, dünyayı talep etme konusundaki hırs ve tutkuları daha fazla olmayıp, aksine onların kalplerinde âhirete yönelik bir meyil ve arzu bulunduğu için, Yüce Allah hrıstiyanları, ‘Onların, iman edenlere sevgi bakımından daha yakınını da andolsun ki ‘Biz Nasrânîleriz’ diyenleri bulacaksın’ ifadesiyle onlara bir mevki vermiştir.”

“Yahudilere gelince, onların küfürleri hrıstiyanların küfürlerinin yanında daha hafif olmasına rağmen, Yüce Allah onları rahmetinden kovmuş ve lanetin daha büyüğünü onlara göndermiştir. Bu ise sırf onların, dünyaya aşırı düşkünlükleri sebebiyle olmuştur. İşte bu durum senin dikkatini, Hz. Peygamber’in ‘Dünya sevgisi her günahın başıdır’(13) sözünün ne kadar doğru olduğu hakikatine çekmektedir.”(14)

b) ذٰلِكَ بِاَنَّ مِنْهُمْ قِسّ۪يس۪ينَ وَرُهْبَانًا وَاَنَّهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ “Bunun sebebi şüphesiz ki onların içinde keşişlerin ve rahiplerin bulunması ile onların kibirli davranmamasıdır.” Yüce Allah âyetin bu kısmında kendilerini Nasârâ yani İsevî diye tanıtan kişilerin müminlere sevgi bakımından neden daha yakın olduklarının gerekçesini beyan etmektedir.

ı. Cümlenin başında yer alan ذٰلِكَ بِ zâlike bi kullanımı Kur’ân’da geçtiği bütün âyetlerde “gerekçe” bildiren bir konumda yer almakta, “bu böyledir; çünkü”, “bunun sebebi şudur” şeklinde bir anlam içeriğinde zikredilmekte, bu âyette ise hrıstiyanların müminlere neden sevgi noktasında yakın davrandıkları gerekçelendirilmektedir.

ıı. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen قِسّ۪يس۪ين kıssîsîne kelimesi, hrıstiyanların başkanlarına verilen addır. Urve İbnu’z-Zübeyr şöyle demektedir: “hrıstiyanlar, İncil’e yapacakla­rını yaptılar ve ona ondan olmayan şeyleri de soktular. Geriye onların âlimlerinden, hak ve din hususunda tek bir kişi kalmıştır ki onun da adı Kıssîs idi. Bu nedenle, onun yolu ve dini üzere olan herkese kıssîsîn denmiştir.” “Kutrub da şöyle demektedir: قِسّ۪يس۪ين kıssîsîne kelimesi Rumca’da ‘âlim’ mânasına gelir. İşte bu da her iki dil ara­sındaki bir uyumdan ileri gelmektedir.” Esasında bu kelime dilimizde hrıstiyan “keşişler” şeklinde kullanılır olmuştur.

Tevbe 9/31 ve 34’te de geçen رُهْبَان ruhbân/er-ruhbân kelimelerine gelince, bu sözcük râhib kelimesinin çoğuludur. Bazıları da ruhbân kelimesinin müfred (tekil) olup, cemisinin (çoğulunun) ise rehâbîn şeklinde geldiğini bildirmişler, aslının ise “korku” mânasına gelen er-rahbeh kelimesi olduğunu söylemişlerdir. Bu arada hrıstiyanlarla ilgili bir pasajda yer almak üzere, Hadîd 57/27’de geçen ve “korkmak” anlamındaki rehebe kökünden türetilen رَهْبَانِيَّة rahbâniyyeh kelimesi de “büyük bir korku hissiyle çekilip dünya lezzetlerini terk ederek zühd ve nefsin isteklerine karşı çıkmak suretiyle ibadette aşırı gitmek” demektir.(15) Özetle ruhbân denen kişilerin âhiret korkusuyla manastırlarda nefislerini ezen, ibadetle meşgul olan, dünyayı ve lezzetlerini terk eden zahit kişiler olduğu söylenebilir.(16)

Hadîd 57/27. âyette konuya ışık tutması bakımından şöyle buyrulduğunu hatırlatmakta yarar görmekteyiz: “Sonra bunların izinden art arda peygamberlerimizi göndermiştik. Meryem oğlu İsa’yı da arkalarından göndermiş, ona İncil’i vermiştik. Ona uyanların kalplerine şefkat ve merhamet koymuştuk. Uydurdukları ruhbanlığa gelince, onu onlara biz yazmamıştık. Fakat kendileri Allah rızasını kazanmak için yapmışlardı. (Ama) buna da gereği gibi uymamışlardı. Biz de onlardan iman edenlere mükâfatlarını vermiştik. İçlerinden çoğu da yoldan çıkmıştı.” Demek ki bu insanlar sözü edilen sıfata uygun hareket edememişler, Mâide 5/77’de de uyarıldığı üzere haksız yere dinlerinde aşırılığa kaçmışlar, meşru olandan kaçarak meşru olmayanın ortasına düşmüşlerdi.

ııı. وَاَنَّهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ “Muhakkak ki onlar kibirli davranmazlar (büyüklük taslamazlar).” Yüce Allah kendilerini Nasârâ diye isimlendiren Îsevîlerin en önemli özelliklerinden birisinin de “içlerinde keşişler ve rahipler bulunması” olduğunu ve bunların Yüce Allah’ın âyetlerine, prensiplerine karşı herhangi bir kibre, büyüklenme küstahlığına kapılmadıklarını, ilahi öğretilere ve peygamber tebliğine karşı kibirli bir şekilde davranmadıklarını beyan etmektedir.

Demek ki istikamet sahibi olmak isteyenlerin terk etmeleri gereken en önemli olumsuzluklardan birisi “kibir”dir ve bu yüzden müslümanlara sevgi bakımından en yakın davranacağı bildirilen hrıstiyan rahiplerin ve keşişlerin vahye ve elçiye karşı herhangi bir şekilde kibirli davranmadıkları, mütevazı bir tutum içerisine girdikleri ifade edilmektedir. Bu açıdan bakıldığında, kendilerini seçkin ve üstün olarak gören yahudilerin neden müslümanlara karşı sevgiyle yaklaşmayıp düşmanlıkta müşrikler gibi en ileri derecede davrandıklarını anlamak son derece kolaylaşmaktadır.

ıı. Keşişlerin ve Rahiplerin Duyarlılığı

وَاِذَا سَمِعُوا مَآ اُنْزِلَ اِلَى الرَّسُولِ تَرٰىٓ اَعْيُنَهُمْ تَف۪يضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقّ يَقُولُونَ رَبَّنَآ اٰمَنَّا فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِد۪ينَ وَمَا لَنَا لَا نُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَمَا جَآءَنَا مِنَ الْحَقّ وَنَطْمَعُ اَنْ يُدْخِلَنَا رَبُّنَا مَعَ الْقَوْمِ الصَّالِح۪ينَ “Elçiye indirileni duydukları zaman, tanıdıkları gerçeklerden dolayı gözlerinden yaşlar boşaldığını görürsün. Derler ki: Rabbimiz! İman ettik, bizi (gerçeğe) şahit olanlarla birlikte yaz! Rabbimizin bizi iyiler arasına katmasını umup dururken Allah’a ve bize gelen gerçeğe niçin iman etmeyecekmişiz ki!”

Buradaki وَاِذَا سَمِعُوا ve izâ semi‘û ifadesi “ve işittikleri zaman”; مَآ اُنْزِلَ mâ ünzile ifadesi “indirilmiş olan şeyi, vahyi”; اِلَى الرَّسُولِ ile’r-rasûli ifadesi “Rasûl’e, Elçi’ye”; تَرٰى terâ fiili “görürsün”; اَعْيُنَهُمْ a‘yunehum tamlaması “onların gözleri(nin)”; تَف۪يضُ tefîdu fiili “boşalttıklarını, akıttıklarını”; مِنَ الدَّمْعِ mine’d-dem‘ı ifadesi “yaştan (oluşan)”; مِمَّا عَرَفُوا mimmâ ‘arafû ifadesi “tanıdıkları şeylerden dolayı”; مِنَ الْحَقّ mine’l-hakkı ifadesi “haktan, gerçeklerden”; يَقُولُونَ yekûlûne fiili “(şöyle) derler, dua ederler”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “iman ettik”; فَاكْتُبْنَا fektübnâ duası “bizi yaz, bizi kaydet”; مَعَ الشَّاهِد۪ينَ me‘a’ş-şâhidîne ifadesi “gerçeğe şahit olanlarla birlikte”; وَمَا لَنَا ve mâ lenâ ifadesi “bize ne oluyor da, neden biz”; لَا نُؤْمِنُ lâ nü’minu fiili “iman etmeyelim”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a; وَمَا جَآءَنَا ve mâ câenâ ifadesi “ve bize gelen şeye, kitaba”; مِنَ الْحَقّ mine’l-hakkı ifadesi “gerçeklerden oluşan, hakikate”; وَنَطْمَعُ ve natme‘u fiili “ve istiyoruz”; اَنْ يُدْخِلَنَا en yüdhılenâ ifadesi “bizi koyup yerleştirmesini, katmasını”; رَبُّنَا rabbunâ ifadesi “Rabbimiz(in)”; مَعَ الْقَوْمِ الصَّالِح۪ينَ me‘a’l-kavmi’s-sâlihîne tamlaması ise “salih toplulukla, salih yopluluğa” demektir.

Burada keşişlerin ve rahiplerin hak ve hakikata karşı dile getirdikleri itirafları ve iman etmemelerini gerektirecek herhangi bir durumun bulunmadığına dair beyanları gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا سَمِعُوا مَآ اُنْزِلَ اِلَى الرَّسُولِ تَرٰىٓ اَعْيُنَهُمْ تَف۪يضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقّ يَقُولُونَ رَبَّنَآ اٰمَنَّا فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِد۪ينَ “Elçiye indirileni duydukları zaman, tanıdıkları gerçeklerden dolayı gözlerinden yaşlar boşaldığını görürsün. Derler ki: Rabbimiz! İman ettik, bizi (gerçeğe) şahit olanlarla birlikte yaz!” Yüce Allah kendilerini Nasârâ diye tanıtan ve müslümanlara sevgi bakımından en yakın davranacak kişilerin bunlar olduğunu, çünkü aralarında ilahi prensiplere karşı kibir olmayan keşişlerin ve rahiplerin bulunduğunu beyan ettikten sonra, bu özellikteki insanların Rasûlüllah’a ve vahye karşı takındıkları hassas durumu ele almaktadır.

Bu âyetin nüzul sebebi olarak şöyle bir olay nakledilmektedir:

“İbn Abbâs şöyle demektedir: Yüce Allah bu âyet ile Necaşî ve arkadaşlarını kastetmiştir. Bu böyledir, çünkü Cafer et-Tayyâr, Necaşî ve arkadaşlarına Meryem sûresini okumuş, bunun üzerine Necaşî, yerden bir saman çöpü alarak, ‘Allah’'a yemin olsun ki o, Yüce Allah’ın İncil’de buyurduğuna, (saman çöpünü göstererek) şu kadarcık bir ilâvede bulunmadı!’ demiştir. Cafer et-Tayyâr okumayı bitirinceye kadar ağlamalarını sürdürmüşlerdir.”(17)

Bu rivayetin içeriğinde bazı ilavelerin yer aldığı daha geniş muhtevalı aktarımlar da vardır. Bu çerçevede Neçâşî’nin Hz. Meryem’le ilgili bilgi sorduğu, Cafer-i Tayyâr’ın bu kapsamda bir sûre indirildiğini, bu sûreyi Meryem 19/34. âyete kadar okuduğu, ardından Tâhâ sûresinin de Hz. Musa ile ilgili 9. âyete kadar okuduğu, bunun üzerine Necâşî ve arkadaşlarının ağladığı rivayet edilmektedir.(18) Bu konuda daha başka rivayetler de nakledilmektedir.(19)

a)وَاِذَا سَمِعُوا مَآ اُنْزِلَ اِلَى الرَّسُولِ تَرٰىٓ اَعْيُنَهُمْ تَف۪يضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقّ “Elçiye indirileni duydukları zaman, tanıdıkları gerçeklerden dolayı gözlerinden yaşlar boşaldığını görürsün.” Yüce Allah duyarlı keşişlerin ve rahiplerin Hz. Peygamber’i, yani ona indirilen Kur’ân’ı dinledikleri zaman daha önce Hz. Peygamber ve Kur’ân’la ilgili olarak(20) kendi kitaplarındaki bilgiler nedeniyle tanımış oldukları hakikatler kapsamında gözlerinden yaş boşaldığını Hz. Peygamber’in gördüğünü haber vermektedir.

ı. Bir kez de Tevbe 9/92’de geçen تَف۪يضُ مِنَ الدَّمْعِ ifadesi “(gözlerden) yaş boşalması”, “(gözlerin) dolup taşması” manasına gelmekte, تَف۪يضُ tefîdu fiili “dolup boşalmak”, “taşmak”, الدَّمْع ed-dem‘ sözcüğü ise “yaş”, “göz yaşı” anlamını içermektedir. Buradaki maksat, nüzul sebebi rivayetlerinden de anlaşılabileceği gibi Necâşî ve arkadaşlarının ve/veya keşişlerin, rahiplerin Hz. Peygamber’e indirilmiş olan vahyi dinlemeleri sonucunda ağlamaktan dolayı gözlerinden yaş boşandığı ifade edilmek istenmektedir.

ıı. Âyette yer alan مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقّ ifadesi gereği, keşişlerin ve rahiplerin Hz. Peygamber’i dinlerken asıl ağlama nedeni, tanıdıkları gerçeklerle buluşmalarıdır. Sanıldığı gibi burada sadece okumak değil, okunan metindeki bilgileri daha önce kendi kitaplarındaki bilgilerle buluşturmaları, hak ve hakiatı tanımalarıdır.

Nasârâ denilen grubun içerisinde yer alan keşişler ve rahipler kendi ellerinde bulunan kitapta gördükleri ve bildikleri hakikatlarla Kur’ân’daki bilgilerin örtüştüğünü görmüşler, bundan etkilenmişlerdi. Anlaşılıyor ki daha önce geleceğine iman ettikleri son Peygamber’i ve Kur’ân’ı artık gelip bizzat müşahede ederek imanlarını bilgiye dönüştürmüşlerdi.

“Yüce Allah’ın تَرٰىٓ اَعْيُنَهُمْ تَف۪يضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقّ ‘Hakkı (gerçeği) tanıdıklarından dolayı gözlerinden yaşlar boşaldığını görürsün’ beyanının mânası, ‘Hz. Muhammed’e indirilen hakkı tanımalarından dolayı’ demektir. Buna göre eğer ‘burada yer alan مِنَ الدَّمْعِ kelimesindeki مِن min edatı ile Yüce Allah’ın مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقّ ifadesindeki مِن min edatı arasında ne fark bulunmaktadır?’ denilirse buna şöyle cevap verilebilir: Birinci مِن min harf-i cerri ibtidâ-i gaye içindir. Buna göre ifâdenin mânası, ‘Gözyaşlarının dolup taşması, önce Hakk’ı tanımaktan meydana gelmiş ve bundan ötürü gözlerinden yaşlar boşalmıştı’ demektir. İkinci مِن min edatı ise teb‘îd yani “bir kısmı” manasında olabilir. Yani, ‘Onlar Hakk’ın yani Kur’ân’ın bir kısmını tanımalarıyla Yüce Allah onları ağlattı; artık onlar Hakk’ın yani Kur’ân’ın tamamını ve Rasûlüllâh’ın uygulamalarını görüp tanısalardı kim bilir durum nasıl olurdu!’ demektir.”(21)

ııı. Kitap ehlinden olan bu kişilerin ellerindeki metinden hareketle, gerçeklerle buluşup onları itiraf etmeleri ve istikamet sahibi olmalarıyla ilgili olarak başka bazı âyetleri de hatırlamak gerekmektedir.

Bakara 2/121: “Kendilerine kitap verdiğimiz kimseler(den bazısı) onu, hakkını gözeterek tilavet ederler. (Çünkü) onlar, ona iman ederler. Onu inkâr edenlere gelince, işte gerçekten zarara uğrayanlar onlardır.”

Âl-i İmrân 3/110: “Siz, insanlar için çıkartılmış en hayırlı ümmetsiniz: İyiliği emreder, kötülükten meneder ve Allah’a inanırsınız. Kitap ehli de inansaydı, elbette bu kendileri için çok daha hayırlı olurdu. (Gerçi) içlerinde iman edenler var; (fakat) çoğu yoldan çıkmışlardır.”

Âl-i İmrân 3/113-115: “Hepsi bir değildir; ehl-i kitap içinde istikamet sahibi bir topluluk vardır ki, gece saatlerinde secdeye kapanarak Allah’ın âyetlerini okurlar. Onlar, Allah’a ve ahiret gününe inanırlar; iyiliği emreder, kötülükten menederler; hayırlı işlere koşuşurlar. İşte bunlar iyi insanlardandır. Onların yaptıkları hiçbir hayır karşılıksız bırakılmayacaktır. Allah, takvâ sahiplerini çok iyi bilir.”

Âl-i İmrân 3/199: “Ehl-i kitaptan öyleleri var ki, hem Allah’a, hem size indirilene, hem de kendilerine indirilene tam bir samimiyetle ve Allah’a boyun eğerek iman ederler. Allah’ın âyetlerini az bir paraya satmazlar. İşte onlar için Rableri katında ecirleri vardır. Şüphesiz Allah, hesabı çabuk olandır.”

Nisâ’ 4/162: “Fakat içlerinden ilimde derinleşmiş olanlar ve müminler, sana indirilene ve senden önce indirilene iman edenler, namazı kılanlar, zekâtı verenler; Allah’a ve ahiret gününe inananlar var ya işte onlara zamanı gelince büyük bir ödül vereceğiz.”

Mâide 5/83-84: “Rasûl’e indirileni duydukları zaman, tanış çıktıkları gerçekten dolayı gözlerinden yaşlar boşandığını görürsün. Derler ki: Ey Rabbimiz! İman ettik, bizi (hakka) şahit olanlarla beraber yaz. Rabbimizin bizi iyiler arasına katmasını umup dururken niçin Allah’a ve bize gelen gerçeğe iman etmeyelim?”

En‘âm 6/114: “(De ki): Size (gerçekleri) apaçık ortaya koymuş olarak el-Kitab’ı indiren Allah’tan başka bir hakem mi arayacakmışım! Kendilerine kitap verdiğimiz kimseler, onun (Kur’an’ın) gerçekten Rabbin tarafından indirilmiş olduğunu bilirler. Sakın şüpheye düşenlerden olma!”

A‘râf 7/159: “(Nitekim) Mûsâ’nın kavminden Hakk’ı ilke edinen ve onunla âdil davranan bir topluluk vardır.”

İsrâ’ 17/107-109: “De ki: Siz ona ister inanın, ister inanmayın; şu bir gerçek ki, daha önce kendilerine ilim verilenlere (Kur’an) okununca ‘Rabbimizi tesbîh ederiz ki O’nun vaadi mutlaka yerine getirilmiştir’ diyerek derhal yüzüstü secdeye kapanırlar. (Kur’ân okumak) onların saygısını arttırmış olarak (tekrar tekrar) ağlayarak yüz üstü yere kapanırlar.”

Kasas 28/52: “Ondan (Kur’ân’dan) önce kendilerine kitap verdiklerimiz ona (Kur’ân’a) inanırlar. Kendilerine (Kur’ân) okunduğu zaman ‘Ona iman ettik. Çünkü o, Rabbimizden gelen gerçektir. Esasen biz daha önce de müslümanlar idik’ derler.”

‘Ankebût 29/47: “(Ey Peygamber!) İşte böylece sana el-Kitâb’ı (Kur’ân’ı) indirdik. Onun için, kendilerine kitap verdiklerimiz ona iman ediyorlar. Şunlardan (Araplardan) da ona iman eden nice kimseler vardır. Âyetlerimizi, ancak kâfirler (inatları yüzünden) bile bile inkâr eder.”

Hadîd 57/27-28: “Sonra bunların izinden ardarda peygamberlerimizi gönderdik. Meryem oğlu İsa’yı da arkalarından gönderdik, ona İncil’i verdik; ona uyanların kalplerine şefkat ve merhamet vermiştik. Uydurdukları ruhbanlığa gelince, onu biz yazmadık. Fakat kendileri Allah rızasını kazanmak için yaptılar. Ama buna da gereği gibi uymadılar. Biz de onlardan iman edenlere mükâfatlarını verdik. İçlerinden çoğu da yoldan çıkmışlardır. Ey iman edenler! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve Peygamberine inanıp güvenin ki O (Allah da) size rahmetinden iki kat versin; size ışığında yürüyeceğiniz bir nûr lütfetsin ve sizi bağışlasın. Allah, ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet sahibidir).”

ıv. Konuyla ilgili bütün bu âyetleri birlikte düşünüp değerlendirdiğimizde Hz. Peygamber zamanında ve elbette sonraki dönemlerde Kur’ân’a ve Hz. Muhammed’in risaletine iman edenlerin bulunduğu ve kendilerine iki kat ödül verileceği anlaşılmaktadır. İnsanlığın kurtuluşu Kur’ân’a ve onu uygulayıp tebliğ edicisi olan Hz. Muhammed’e uymaya bağlıdır. Çeşitli topluluklar içerisinde bu büyük bahtiyarlığa erenler olmuştur ve Son Saat’e kadar da olmaya devam edecektir. Ancak Yûsuf 12/103’e göre de hakikatın izini sürenlerin sayısı daima karşıtlarından az olacaktır. Rabbimiz bizi bu yiğitlerden ve cennete yerleştireceğini vaad ettiği kişilerden ayrı koymasın.

Tefsirlerimizde verilen bilgilere göre, kitap ehlinden olmasına rağmen daha sonra Kur’ân’a inananlar vardı ve bunların sayısı 18 ila 40 arasındaydı.(22) Zira İmâm Mücâhid’den gelen bir rivayete göre, konuyla ilgili bazı âyetler kitap ehlinden müslüman olanlar hakkında indirilmiştir. Hatta Selmân-ı Fârisî ve Abdullah b. Selâm bunlardan ikisidir.(23) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde de olduğu gibi, bazı âyetlerin Habeşistan’a hicret sonrasında Ca‘fer-i Tayyâr ile birlikte dönen 40 kişi hakkında indirildiği de rivayet edilmektedir. Rifâ‘a b. Kurayzâ bu âyetlerin 10 kişi hakkında indirildiğini, kendisinin de bunlardan birisi olduğunu ifade etmiştir. Burada sözü edilenlerin Şam’dan gelen 10 kişi olduğu da rivayet edilmektedir.(24)

Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi, sebebin özel oluşu mesajın genel oluşuna engel değildir.(25) Dolayısıyla kendisinde yani hakkında böyle bir özellik bulunan herkes âyetin hükmüne dâhildir ve nihayet ister Mekke döneminde olsun, isterse Medine döneminde olsun, kitap ehlinden iman etmiş olan herkesin bu âyet grubunda verilen bilgilere muhatap olduğunu söylemek durumundayız.

Vahyin Yüce Allah katından olduğunu bilip ona iman etmek bu bağlamda kitap ehlinden olup iman edenlerin bir özelliği olarak verilmektedir. Muhatap kılındıkları vahyin Yüce Allah’tan gelen gerçek olduğuna inanmak için onu daha önce haber veren bir bilgiye ihtiyaç vardır. Bu noktada ellerinde bulunan kutsal metinlerde Kur’ân ve Hz. Muhammed’le ilgili bilgilerin bulunduğu ve her iki metnin de ortak noktalar içerdiğini söylemek hatalı olmasa gerektir. Zaten Mâide 5/83’teki bilgiler bunun bir ispatıdır. Bu arada Bakara 2/146 ve En‘âm 6/20’de “kendilerine kitap verilenlerin Hz. Peygamber’i kendi çocuklarını tanıdıkları gibi tanıyacakları” beyan edilerek aynı hakikata dikkat çekilmiş olmaktadır.

İşte bu âyetler, yani özellikle yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/83-84 ve İsrâ’ 17/107-109’daki bilgiler konuyu çok daha net ifadelerle ortaya koymakta ve kitap ehlinden olup vahye duyarlı davrananların gerçeği farkedip nasıl secdeye kapandıkları beyan edilmiş olmaktadır.

b)يَقُولُونَ رَبَّنَآ اٰمَنَّا فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِد۪ينَ “Derler ki: Rabbimiz! İman ettik, bizi (gerçeğe) şahit olanlarla birlikte yaz!” Yüce Allah kendilerini Nasârâ diye tanıtan bazı keşişlerin ve rahiplerin teslimiyetçi tavırlarının sonrasında Allah’a dua ettiklerini, bu çerçevede kendilerini hakka şahitlik edenlerle birlikte yazmasını talep ettiklerini bildirmektedir. Bu duanın bir benzeri Âl-i İmrân 3/53’te Hz. İsa’nın havarileri tarafından şöyle dile getirilmişti: “(Havârîler:) ‘Ey Rabbimiz! İndirdiğine inandık ve Rasûl’e uyduk. Şimdi bizi (hakka) şahitlerle yaz’ diye dua etmişlerdi.”

Nasârâ’dan oluşan keşişlerin ve rahiplerin kendilerini hakkın şahitleriyle yazması duasında bulunmalarının muhtemel nedeni Bakara 2/143’teki şu bilgidir: “İşte böylece sizin insanlığa şahitler olmanız, Rasûl’ün de size şahit olması için sizi mutedil bir ümmet kıldık.” İşte buradaki şahitlik hem ümmetin diğer fertlerine örnekliktir; hem de mahşerde yaşanacak olacak şahitliktir. İşte keşişler ve rahipler bu gerçeğin farkında oldukları için Yüce Allah’tan niyazlarını bu şekilde dile getirmişlerdir. Esasında bu kişiler İncîl’de Hz. Peygamber’in ve onunla birlikte olan müminlerin niteliklerinin nelerden oluştuğunu biliyorlardı; zira Feth 48/29’da verilen bilgiler bu istikamettedir.

2. وَمَا لَنَا لَا نُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَمَا جَآءَنَا مِنَ الْحَقّ وَنَطْمَعُ اَنْ يُدْخِلَنَا رَبُّنَا مَعَ الْقَوْمِ الصَّالِح۪ينَ “Rabbimizin bizi iyiler arasına katmasını umup dururken Allah’a ve bize gelen gerçeğe niçin iman etmeyecekmişiz ki!” Yüce Allah keşişlerin ve rahiplerin teslimiyetçi duruşlarını ve dualarını beyan ettikten sonra, bu defa imanlarının gerekçesiyle ilgili ifadelerini de aktarmaktadır.

a) وَمَا لَنَا لَا نُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَمَا جَآءَنَا مِنَ الْحَقّ “Niçin Allah’a ve bize gelen gerçeğe iman etmeyelim ki!” Keşişler ve rahipler eski inanışlarını, şirk ve inkâr içerikli kabullerini terk edip hakka ve hakikata imanları nedeniyle kendilerini kınayan kavimlerine(26) karşı Yüce Allah’a ve O’nun tarafından gönderilip kendilerine ulaşan gerçeklere iman etmemelerinin söz konusu olamayacağını dile getirmişler ve esasında sonraki nesillere örnek olabilecek bir beyana yer vermişlerdir. Bu kişiler cennete girebilmek için imanın şart olduğunu göstermişler, bu uğurda salih olabilmek gerektiğini de imanlarıyla birlikte zikretmişlerdir.

Âyetin başında yer alan وَمَا لَنَا ve mâ lenâ ifadesi “niçin”, “ne sebeple”, “ne hakla”, “nasıl”, “hangi gerekçe ile”, “ne mazeretle” gibi anlamlar içermekte ve iman kararlılığının tartışılamayacağını göstermektedir.

Âyetin devam eden cümlesiyle de ilişkili olarak bu âyetin mesajı hakkında şunları belirtebiliriz: Sözü edilen keşişler ve rahipler şöyle demişlerdi: “Bize ne oluyor da ne teslisten vazgeçiyoruz; ne de salihlerle beraber olmaktan vazgeçiyoruz.” “Neden hem Müslüman olarak hem de salihlerle beraber olarak bulunmayalım ki? Buna engel bir şey mi var?”

b) وَنَطْمَعُ اَنْ يُدْخِلَنَا رَبُّنَا مَعَ الْقَوْمِ الصَّالِح۪ينَ “Rabbimizin bizi iyiler arasına katmasını umup dururken.” Keşişlerin ve rahiplerin beyanları arasında bu cümle de yer almakta, salih toplumla birlikte bulunmayı, yani onların ödüllendirileceği cennete girmeyi arzu ettikleri dile getirilmektedir. Âyette ifade ettikleri husus “salihlerle beraber bulunmak” şeklinde belirtilmekte, ancak maksat bir benzeri Hacc 22/59’da da geçtiği üzere, ayrıca bir sonraki âyetin de işaretiyle “salihlerle birlikte olup hak ederek cennete girmek”(27) şeklinde olmalıdır.

Bu cümle ilkinden bağımsız olarak düşünülebilir ki bu durumda cümlenin başındaki vâv harfi atıf yani “bağlaç” kabul edilebilir. Buna göre âyetin tercümesi şöyle olur: “Niçin Allah’a ve bize gelen gerçeğe iman etmeyelim ki!? (Üstelik) Rabbimizin bizi iyiler arasına katmasını umup duruyoruz.” Diğer ihtimale göre ise bu harf hâliyye, ifade ise “hâl cümlesi” olarak düşünülebilir.(28) Bu durumda âyetin anlamı mealde de tercih ettiğimiz üzere şu şekilde olur: “Rabbimizin bizi iyiler arasına katmasını umup dururken, niçin Allah’a ve bize gelen gerçeğe iman etmeyelim?”

ııı. Müminlerin Ödülü, İnkarcıların Cezası

فَاَثَابَهُمُ اللّٰهُ بِمَا قَالُوا جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا وَذٰلِكَ جَزَآءُ الْمُحْسِن۪ينَ وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَآ اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ الْجَح۪يمِ “Söyledikleri (bu) sözden dolayı Allah onlara, içinde ebedî kalmak üzere altlarından ırmaklar akan cennetleri ödül olarak vermiş (olacak)tır. Güzel davrananların karşılığı işte budur. İnkâr edip ayetlerimizi yalanlayanlara gelince, onlar cehennem halkıdır.”

Buradaki فَاَثَابَهُمُ fe esâbehum ifadesi “onlara ödül vermiş olacaktır, ödül verecektir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِمَا قَالُوا bimâ kâlû ifadesi “dedikleri sebebiyle, söyledikleri nedeniyle”; جَنَّات cennâtin kelimesi “cennetleri, bahçeleri”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akacaktır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “altlarından, alt taraflarından”; الْاَنْهَار el-enhâru kelimesi “nehirler”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada, içlerinde”; وَذٰلِكَ ve zâlike kelimesi “işte budur”; جَزَآءُ الْمُحْسِن۪ينَ cezâu’l-muhsinîne tamlaması “iyilik edenlerin karşılığı”; وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا vellezîne keferû ifadesi “inkar etmiş kişiler, kâfir olanlar”;وَكَذَّبُوا ve kezzebû fiili “ve yalanlamış (olanlar)”;بِاٰيَاتِنَا bi âyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; اَصْحَابُ الْجَح۪يمِ ashâbu’l-cahîmi tamlaması ise “cehennem halkı(dır), cehennemlikler(dir)” demektir.

Burada Nasârâ denilen keşişlerin ve rahiplerin mahşerdeki ödülleri ile hakikatı inkâr edip Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayanların akıbetiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. فَاَثَابَهُمُ اللّٰهُ بِمَا قَالُوا جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا وَذٰلِكَ جَزَآءُ الْمُحْسِن۪ينَ “Söyledikleri (bu) sözden dolayı Allah onlara, içinde ebedî kalmak üzere altlarından ırmaklar akan cennetleri ödül olarak vermiş (olacak)tır. Güzel davrananların karşılığı işte budur.” Yüce Allah iman edenlere sevgi bakımından yakın olacağını bildirdiği kişilerin vahye karşı takındıkları olumlu ve teslimiyetçi tutumu beyan ettikten sonra, bu defa onlara verilecek ödüllere değinmektedir.

a)فَاَثَابَهُمُ اللّٰهُ بِمَا قَالُوا جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا “Söyledikleri (bu) sözden dolayı Allah onlara, içinde ebedî kalmak üzere altlarından ırmaklar akan cennetleri ödül olarak vermiş (olacak)tır.” Yüce Allah kendilerini Nasârâ olarak tanıtan keşişleri ve rahipleri mahşerde ödüllendireceğini dile getirmektedir. Bu çerçevede öncelikle neden ödül vereceğini ifade bağlamında âyette بِمَا قَالُوا bimâ kâlû “söyledikleri şey sebebiyle” ifadesine yer vermektedir. Bu gerekçe daha önce dile getirdikleri “imanlı olmak” ve “salihlerle beraber cennete konulmak” şeklindeki arzularında samimi olduklarının onaylandığını göstermektedir.

Burada sadece “imanın kişiyi kurtaracağı” değil de “önce iman, ardından da salihlerden olmak yani salih amel işlemek” gibi bir bütünlük söz konusu edilmektedir. Değişik vesilelerle dile getirdiğimiz üzere, sâlih amel denen davranışlar, imanlı yapılmak şartıyla önce kişinin kendini ıslah etmesi, ardından da bir fesadın düzeltilmesi için ıslah edici faaliyetler ortaya koyması ile sağlanır.

Âyetteki فَاَثَابَهُمُ اللّٰهُ ifadesi gereği, Yüce Allah sözlerinde bu manada samimi davranan kişilere sevap ve ödül olarak cennetleri vereceğini müjdelemektedir. Ayrıca burada geçen اَثَابَ esâbe fiilinin geçmiş zamanda kullanılması, bu işin olup bittiğini değil, mutlak sûrette gerçekleştirileceğini gösteren bir Kur’ân üslubudur. Bu nedenle biz de tercümede “olacaktır” ifadesini ilave etmek istedik.

Yüce Allah âyetin bu bölümünde iman edip salih ameller işleyenlere vereceği ödülü beyan etmekte ve altlarından ırmaklar akan bahçelerin kendilerine verileceğini müjdelemektedir. Bir bölgenin cennet, yani bahçe olabilmesi için orada mutlak surette suyun bulunması gerekmektedir. Bu yüzden mahşerde cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren pek çok âyetin(29) Kur’ân’da yer aldığını hatırlatmakla yetinelim.

Cennette kalış ebedidir;(30) cehennemde kalış da ebedidir.(31) Cennetlerin ebedi oluşuyla ilgili olarak Ra‘d 13/35’te şöyle buyrulmaktadır: “Takvâ sahiplerine vâdolunan cennetin durumu şöyledir: Onun zemininden ırmaklar akar. Yemişleri ve gölgesi süreklidir. İşte bu, takvâ sahiplerinin (duyarlılık gösterenlerin mutlu) sonudur.” Cennet nimetleri cennet devam ettiği sürece devamlıdır; Hûd 11/108 ve Vâkı‘a 56/33’te belirtildiği gibi, herhangi bir kesinti ve engelleme kesinlikle söz konusu olmayacaktır. Ayrıca Fussılet 41/8, İnşikâk 84/25 ve Tîn 95/6’da geçen ecrun ğayru memnûnin ifadeleri de cennet nimetlerinin başakakılmayacaklarını belirttiği gibi engellenemez olduklarını da göstermektedir. Oradaki nimetler dünyadaki gibi fani değildir ve sahibini yormayacak türden bir mahiyette şekillendirilmiş olacaklardır.

b) وَذٰلِكَ جَزَآءُ الْمُحْسِن۪ينَ “Güzel davrananların karşılığı işte budur.” Yüce Allah sözlerinde sadakat gösterenleri cennetlerle ödüllendireceğini beyan ettikten sonra, الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne diye nitelendirdiği kişilerin ödül karşılığının bu olduğunu bildirmektedir.

ı. Burada zikredilen جَزَآء cezâ’ kelimesi mutlak manada “karşılık” anlamına gelse de burada bağlam gereği olarak “ödül”, “mükafat” anlamında değerlendirilmelidir. Genelde “cezalandırmak” anlamında değerlendirilen c-z-y kökünden kelimeler Kur’ân’da 118 yerde geçmekte ve şu anlamlara gelmektedir:

- Karşılık vermek

“Öyle bir güne karşı duyarlı olun ki, o günde hiç kimse başkası için herhangi bir ödemede bulunamaz; hiç kimseden (Allah izin vermedikçe) şefaat kabul olunmaz, fidye alınmaz; onlara asla yardım da yapılmaz.”(32) Bu ve benzer âyetlerde(33) geçen c-z-y kökünden kelimeler “karşılık vermek” demektir.

- Ödül vermek

“(Allah) onlara, sabretmelerine karşılık cenneti ve hürriyeti ödül olarak verecektir.”(34) Bu ve benzer âyetlerde(35) geçen c-z-y kökünden kelimeler “ödül vermek” anlamına gelmektedir.

- Azap etmek

“Yaptıklarının tam karşılığı bir azap olarak (onlara cehennem verilecektir).”(36) Bu ve benzer âyetlerde(37) geçen c-z-y kökünden kelimeler ise “azap etmek” anlamına gelmektedir.

İşte Kur’ân’daki kullanımını bu şekilde özetlediğimiz söz konusu kökten gelen cezâ’ kelimeleri veya yecziye fiilleri, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “ödül vermek” anlamına gelmekte, dünya hayatında fedakârlık yapanlara mahşerde verileceğini göstermektedir.

ıı. Kur’ân’da 34 kez(38) geçen الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne/muhsinûne kelimesi ile bir kez(39) geçen el-muhsinât sözcüğü “güzel bakanlar”, “iyi niyet ve iyi amel sahibi olanlar”, “yaptıkları işleri güzel ve gereği gibi yapanlar”, “bunu alışkanlık haline getirenler” gibi manalar içermektedir. Bu anlamları gereği, ihsân terimi Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayette şöyle tarif edilmektedir: “İhsân, Allah’ı görüyormuş gibi ibadet etmendir. Sen her ne kadar O’nu görmüyorsan da O seni görüyor.”(40) Demek ki ihsân, hayatı Yüce Allah’ın şahitliğinde yaşama bilincidir; hayatın merkezinde Yüce Allah’ın bulunduğunu bilmek ve O’na göre duyarlı yaşamaktır.

2. وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَآ اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ الْجَح۪يمِ “İnkâr edip ayetlerimizi yalanlayanlara gelince, onlar cehennem halkıdır.” Bu cümle daha önce yorumladığımız Mâide 5/10’da, ayrıca Hadîd 57/19’da da geçmektedir. Yüce Allah Kur’ân’ın “mesânîlik özelliği” gereği, sözü bu defa cehennemliklere getirmekte, onların hem hakikatları inkâr ettiklerini, hem de Allah’ın âyetlerini yalanladıklarını, ilahi mesajların tümünü, dolayısıyla risaleti ve öğretilerini de yalanlamış olduklarını haber vermektedir. Bu tür âyetlerde “sebep-sonuç” ilişkisine dikkat çekilmekte, âyetleri yalanlamak “sebep”, azapta hazır bulundurulmak ise “sonuç” olarak belirlenmektedir.

Yüce Allah âyetlerini hem inkâr edenlerin hem de yalanlayanlarların feci akıbetleriyle ilgili olarak çeşitli âyetlerde(41) bilgiler vermektedir. İşte pek çok âyette(42) de yer aldığı üzere Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr edip yalanlayanların cehennemlikler olacakları ve orada ebedi kalacakları beyan edilmektedir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(43) zikredilen اَصْحَابِ الْجَح۪يمِ ashâbu’l-cahîmi tamlaması “cehennemlikler”, “cehennemin halkı” gibi anlamlar vermektedir. Bu arada cehennemin isimlerinden birisi olan جَح۪يم/الْجَح۪يم cahîm/el-cahîm kelimesinin Kur’ân’da 25 kez(44) geçtiğini ve “harlı, harlı ateş” anlamına geldiğini belirtmekte yarar vardır. Bu âyet hakkında daha önce yorumladığımız Mâide 5/13’te gerekli açıklamaları yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 410; Taberî, age., VI, 317-319; Zemahşerî, age., I, 653; Râzî, age., XII, 63-64.
• 2 - Âl-i İmrân 3/104, 110, 114; Mâide 5/79; A‘râf 7/157; Tevbe 9/67, 71, 112; Nahl 16/90; Hacc 22/41, 72; Nûr 24/21; ‘Ankebût 29/29, 45; Lokmân 31/17; Mücâdele 58/2. 3 - Mâide 5/79; Nahl 16/90; Hacc 22/72; Nûr 24/21; ‘Ankebût 29/29, 45; Mücâdele 58/2.
  • Âl-i İmrân 3/104 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/114 Mâide 5/79 A‘râf 7/157 Tevbe 9/67 Tevbe 9/71 Tevbe 9/112 Nahl 16/90 Hacc 22/41 Hacc 22/72 Nûr 24/21 ‘Ankebût 29/29 ‘Ankebût 29/45 Lokmân 31/17 Mücâdele 58/2 Mâide 5/79 Nahl 16/90 Hacc 22/72 Nûr 24/21 ‘Ankebût 29/29 ‘Ankebût 29/45 Mücâdele 58/2
• 4 - Semerkandî, age., I, 236.
• 5 - Müslim, İman, 78; Tirmizî, Fiten, 11; Nesâî, İman, 17; Ahmed b. Hanbel, III, 20, 49.
• 6 - Semerkandî, age., I, 411; Zemahşerî, age., I, 654.
• 7 - Semerkandî, age., I, 411; Taberî, age., VI, 320.
• 8 - Taberî, age., VI, 320; Zemahşerî, age., I, 654; Râzî, age., XII, 65.
• 9 - Semerkandî, age., I, 411.
• 10 - Semerkandî, age., I, 411-412; Râzî, age., XII, 66. 11 - Zemahşerî, age., I, 654. 12 - Semerkandî, age., I, 411.
• 13 - Ebû Dâvûd, Edeb, 125. 14 - Râzî, age., XII, 66-67.
• 15 - Râzî, age., XII, 70; Yazır, age., VII, 443. 16 - Semerkandî, age., I, 412; Zemahşerî, age., I, 655; Yazır, age., III, 325.
• 17 - Râzî, age., XII, 68. 18 - Zemahşerî, age., I, 655. 19 - Taberî, age., VII, 5.
• 20 - Semerkandî, age., I, 412.
• 21 - Zemahşerî, age., I, 656.
• 22 - Semerkandî, age., II, 639. 23 - Taberî, age., XX, 89. 24 - Zemahşerî, age., III, 407.
• 25 - Râzî, age., XXIV, 262.
• 26 - Semerkandî, age., I, 412; Zemahşerî, age., I, 656.
• 27 - Taberî, age., VII, 7; Râzî, age., XII, 69.
• 28 - Zemahşerî, age., I, 656.
• 29 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8. 30 - Bakara 2/25, 82; Âl-i İmrân 3/15, 107, 136, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/85, 119; A‘râf 7/42; Tevbe 9/22, 72, 89, 100; Yûnus 10/26; Hûd 11/23, 108; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Kehf 18/108; Tâhâ 20/76; Enbiyâ’ 21/102; Mü’minûn 23/11; Furkân 25/15, 16, 76; ‘Ankebût 29/58; Lomân 31/9; Zümer 39/73; Zuhruf 43/71; Ahkâf 46/14; Feth 48/5; Kâf 50/34; Hadîd 57/12; Mücâdile 58/22; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Beyyine 98/8. 31 - Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 93, 169; Mâide 5/80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/69; Secde 32/14; Ahzâb 33/65; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdile 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Cinn 72/23; Nebe’ 78/23; Beyyine 98/6.
  • Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8 Bakara 2/25 Bakara 2/82 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/107 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/42 Tevbe 9/22 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/26 Hûd 11/23 Hûd 11/108 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Kehf 18/108 Tâhâ 20/76 Enbiyâ 21/102 Mü'minûn 23/11 Furkân 25/15 Furkân 25/16 Furkân 25/76 ‘Ankebût 29/58 Lokmân 31/9 Zümer 39/73 Zuhruf 43/71 Ahkâf 46/14 Fetih 48/5 Kâf 50/34 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Beyyine 98/8 Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/93 Nisâ 4/169 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/69 Secde 32/14 Ahzâb 33/65 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Cinn 72/23 Nebe' 78/23 Beyyine 98/6
• 32 - Bakara 2/48. 33 - “Karşılık vermek” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/48, 85, 123; İbrâhim 14/51; Tâhâ 20/15; Lokmân 31/33; Yâsîn 36/54; Mü’min 40/17; Şûrâ 42/40; Câsiye 45/14, 22, 28; Tûr 52/16; Necm 53/41; Rahmân 55/60; Leyl 92/19.
  • Bakara 2/48 Bakara 2/48 Bakara 2/85 Bakara 2/123 İbrâhîm 14/51 Tâhâ 20/15 Lokmân 31/33 Yâsîn 36/54 Mü'min 40/17 Şûrâ 42/40 Câsiye 45/14 Câsiye 45/22 Câsiye 45/28 Tûr 52/16 Necm 53/41 Rahmân 55/60 Leyl 92/19
• 34 - İnsân 76/12. 35 - “Ödül vermek” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/191; Âl-i İmrân 3/136, 144, 145; Mâide 5/85; En‘âm 6/84; Tevbe 9/121; Yûnus 10/4; Yûsuf 12/22, 88; Nahl 16/31, 96, 97; Kehf 18/88; Tâhâ 20/76; Mü’minûn 23/111; Nûr 24/38; Furkân 25/15, 75; Kasas 28/14, 25; ‘Ankebût 29/7; Rûm 30/45; Secde 32/17; Ahzâb 33/24; Sebe’ 34/4, 37; Sâffât 37/80, 105, 110, 121, 131; Zümer 39/34, 35; Ahkâf 46/14; Necm 53/31; Kamer 54/14, 35; Vâkı‘a 56/24; İnsân 76/9, 12, 22; Murselât 77/44; Nebe’ 78/36; Beyyine 98/8. 36 - Nebe’ 78/26. 37 - “Azap etmek” anlamında kullanımlar için bk. Âl-i İmrân 3/87; Nisâ’’ 4/93, 123; Mâide 5/29, 33, 38, 95; En‘âm 6/93, 120, 138, 139, 146, 157, 160; A‘râf 7/40-41, 147, 152, 180; Tevbe 9/26, 82, 95; Yûnus 10/13, 27, 52; Yûsuf 12/25, 74, 75; İsrâ’ 17/63, 98; Kehf 18/106; Tâhâ 20/127; Enbiyâ’ 21/29; Neml 27/90; Kasas 28/84; Sebe’ 34/17, 33; Fâtır 35/36; Sâffât 37/39; Mü’min 40/40; Fussılet 41/27, 28; Ahkâf 46/20, 25; Haşr 59/17; Tahrîm 66/7; Nebe’ 78/26. 38 - Bakara 2/58, 195, 236; Âl-i İmrân 3/134, 148; Mâide 5/13, 85, 93; En‘âm 6/84; A‘râf 7/56, 161; Tevbe 9/91, 120; Hûd 11/115; Yûsuf 12/22, 36, 56, 78, 90; Hacc 22/37; ‘Ankebût 29/69; Lokmân 31/3; Sâffât 37/80, 105, 110, 121, 131; Zümer 39/34, 58; Ahkâf 46/12; Zâriyât 51/16; Muselât 77/44. 39 - Azâb 33/29. 40 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Lokmân, 2; Îmân, 38; Müslim, İmân, 57; Ebû Dâvûd, Sünneh, 16; Tirmizî, Îmân, 4; İbn Mâce, Mukaddime, 9; Ahmed b. Hanbel, I, 27, 51, 53, 319; II, 107, 426; IV, 129, 164.
  • İnsân 76/12 Bakara 2/191 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/144 Âl-i İmrân 3/145 Mâide 5/85 En‘âm 6/84 Tevbe 9/121 Yûnus 10/4 Yûsuf 12/22 Yûsuf 12/88 Nahl 16/31 Nahl 16/96 Nahl 16/97 Kehf 18/88 Tâhâ 20/76 Mü'minûn 23/111 Nûr 24/38 Furkân 25/15 Furkân 25/75 Kasas 28/14 Kasas 28/25 ‘Ankebût 29/7 Rûm 30/45 Secde 32/17 Ahzâb 33/24 Sebe' 34/4 Sebe' 34/37 Sâffât 37/80 Sâffât 37/105 Sâffât 37/110 Sâffât 37/121 Sâffât 37/131 Zümer 39/34 Zümer 39/35 Ahkâf 46/14 Necm 53/31 Kamer 54/14 Kamer 54/35 Vâkı‘a 56/24 İnsân 76/9 İnsân 76/12 İnsân 76/22 Mürselât 77/44 Nebe' 78/36 Beyyine 98/8 Nebe' 78/26 Âl-i İmrân 3/87 Nisâ 4/93 Nisâ 4/123 Mâide 5/29 Mâide 5/33 Mâide 5/38 Mâide 5/95 En‘âm 6/93 En‘âm 6/120 En‘âm 6/138 En‘âm 6/139 En‘âm 6/146 En‘âm 6/157 En‘âm 6/160 A‘râf 7/41 A‘râf 7/147 A‘râf 7/152 A‘râf 7/180 Tevbe 9/26 Tevbe 9/82 Tevbe 9/95 Yûnus 10/13 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Yûsuf 12/25 Yûsuf 12/74 Yûsuf 12/75 İsrâ 17/63 İsrâ 17/98 Kehf 18/106 Tâhâ 20/127 Enbiyâ 21/29 Neml 27/90 Kasas 28/84 Sebe' 34/17 Sebe' 34/33 Fâtır 35/36 Sâffât 37/39 Mü'min 40/40 Fussilet 41/27 Fussilet 41/28 Ahkâf 46/20 Ahkâf 46/25 Haşr 59/17 Tahrîm 66/7 Nebe' 78/26 Bakara 2/58 Bakara 2/195 Bakara 2/236 Âl-i İmrân 3/134 Âl-i İmrân 3/148 Mâide 5/13 Mâide 5/85 Mâide 5/93 En‘âm 6/84 A‘râf 7/56 A‘râf 7/161 Tevbe 9/91 Tevbe 9/120 Hûd 11/115 Yûsuf 12/22 Yûsuf 12/36 Yûsuf 12/56 Yûsuf 12/78 Yûsuf 12/90 Hacc 22/37 ‘Ankebût 29/69 Lokmân 31/3 Sâffât 37/80 Sâffât 37/105 Sâffât 37/110 Sâffât 37/121 Sâffât 37/131 Zümer 39/34 Zümer 39/58 Ahkâf 46/12 Zâriyât 51/16 Mürselât 77/44 Ahzâb 33/29
• 41 - Bakara 2/39; Mâide 5/10, 86; Hacc 22/57; Mü’minûn 23/33; Rûm 30/16; Hadîd 57/19; Teğâbun 64/10. 42 - Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 93, 169; Mâide 5/80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/69; Secde 32/14; Ahzâb 33/65; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdile 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Cinn 72/23; Nebe’ 78/23; Beyyine 98/6.
  • Bakara 2/39 Mâide 5/10 Mâide 5/86 Hacc 22/57 Mü'minûn 23/33 Rûm 30/16 Hadîd 57/19 Teğâbun 64/10 Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/93 Nisâ 4/169 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/69 Secde 32/14 Ahzâb 33/65 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Cinn 72/23 Nebe' 78/23 Beyyine 98/6
• 43 - Bakara 2/119; Mâide 5/10, 86; Tevbe 9/113; Hacc 22/51; Hadîd 57/19. 44 - Bakara 2/119; Mâide 5/10, 86; Tevbe 9/113; Hacc 22/51; Şu‘arâ 26/91; Sâffât 37/23, 55, 64, 68, 97, 163; Mü’min 40/7; Dühân 44/47, 56; Tûr 52/18; Vâkı‘a 56/94; Hadîd 57/19; Hâkka 69/31; Müzzemmil 73/12; Nâzi‘ât 79/36, 39; Tekvîr 81/12; İnfitâr 82/14; Mutaffifûn 83/16. Kur’ân’da Sâffât 37/97 ve Tekâsür 102/6’da geçen el-cahîm kelimeleri dünyada yakılan ateş manasına gelmektedir.
  • Bakara 2/119 Mâide 5/10 Mâide 5/86 Tevbe 9/113 Hacc 22/51 Hadîd 57/19 Bakara 2/119 Mâide 5/10 Mâide 5/86 Tevbe 9/113 Hacc 22/51 Şu‘arâ 26/91 Sâffât 37/23 Sâffât 37/55 Sâffât 37/64 Sâffât 37/68 Sâffât 37/97 Sâffât 37/163 Mü'min 40/7 Duhân 44/47 Duhân 44/56 Tûr 52/18 Vâkı‘a 56/94 Hadîd 57/19 Hâkka 69/31 Müzzemmil 73/12 Nâzi‘ât 79/36 Nâzi‘ât 79/39 Tekvîr 81/12 İnfitâr 82/14 Bakara 2/119 Mâide 5/10 Tevbe 9/113 Hacc 22/51