Zâriyât Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 60 âyetten oluşan, adını ilk âyette yer alan ve “esip savuranlar” anlamındaki الذَّارِيَات ez-zâriyât kelimesinden alan Zâriyât sûresi, inişe göre 87, resmî sıralamada ise 51. sûredir.

Zâriyât sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Kâf sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “yemin ifadelerine yer verilmesi” (Kâf 1; Zâriyât 1-4); “mahşere dikkat çekilmesi” (Kâf 11; Zâriyât 4-5); “cennetliklere yönelik çeşitli ödüllerden söz edilmesi” (Kâf 31-35; Zâriyât 15-16); “çeşitli peygamber kıssalarına yer verilmesi” (Kâf 12-14; Zâriyât 21-28); “kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarının ele alınması” (Kâf 38; Zâriyât 47-49) gibi konular ortak mesajlar olarak zikredilebilir.

Zâriyât sûresi, çeşitli varlıklara yemin ifadesiyle başlamakta, mahşerin gerçekliğine dikkat çekilmekte, inkârcılar eleştirilmekte ve kınanmakta, takvâ sahiplerine çeşitli ödüller verileceği müjdelenmekte, onların dünya hayatındaki özelliklerinden bir kısmı hatırlatılmakta, mahşerde amel defterlerinin hakkı ve hakikati ortaya koycağı haber verilmektedir.

24. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. İbrâhim, Hz. Lût, Hz. Mûsâ, Hz. Hûd, Hz. Sâlih ve Hz. Nûh gibi bazı peygamberlerin kıssalarına kısa da olsa değinilmekte, göğün güçlü bir şekilde yaratılması ve genişletilmeye devam etmesi, kâinattaki her şeyin çiftler halinde var edilmesi, Yüce Allah’a ve O’nun belirlediği prensiplere koşulması gerektiği, geçmiş kavimlerin kendilerine gönderilen elçilerle alay etmeleri, bu nedenle azgınlıkla anıldıkları ifade edilmektedir.

54. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in risalet görevine dair bilinçlendirilmesi ve inşa edilmesi bağlamında inkârcılardan yüz çevirmesi gerektiği, görevinin gerçeği hatırlatmak olduğu ve bundan müminlerin yararlanacağı belirtilmektedir.

56. âyetten itibaren ise, cinlerin ve insanların sadece ve sadece Yüce Allah’a kulluk için yaratıldıkları, Allah’ın yarattıklarından hiçbir şey istemediği, rızkı verenin kendisi olduğu, gücünün erişilmezliği hatırlatılmakta, öncekilerin olduğu gibi sonraki zalimler için de günah payı olduğu, sonrasında kendilerine vaad edilen kıyamet-âhiret sürecini inkâr edenlerin büyük bir yanılgı içerisinde bulunduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 38-46. âyetlerinde Hz. Mûsâ, Hz. Hûd, Hz. Salih ve Hz. Nûh ile onların kavimlerinden söz edilen kıssaları kısaca gündeme getirmekte, diğer sûrelerde yer alan kısımlara ilave olarak, kıssaların burada geçen birtakım detaylarına dikkat çekmektedir.

a) Hz. Mûsâ ve Hz. Hûd

Yüce Allah, sûrenin 38-42. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın Firavun’la ilgili kıssasının bir bölümünü hatırlatmakta, bu bağlamda Hz. Mûsâ’nın kıssasında da ibretler olduğunu, onu apaçık bir delil ile Firavun’a gönderdiğini, Firavun’un ise ordusuyla birlikte yüz çevirip “O, bir büyücüdür veya bir mecnundur” dediğini, bunun üzerine kendini kınayıp dururken onu da ordularını da yakalayıp denizde boğduğunu haber vermektedir.

Ardından, Hz. Hûd’un kavmi olan ‘Âd kavminde de ibretler bulunduğu, Yüce Allah’ın onlara kasıp kavuran rüzgârı gönderdiği, o kasırganın geçtiği yerlerde hiçbir şey bırakmadığı, her şeyi kül edip savurduğu ifade edilmektedir.

ı. Hz. Mûsâ ve Firavun’un Kıssası

وَف۪ي مُوسٰىٓ اِذْ اَرْسَلْنَاهُ اِلٰى فِرْعَوْنَ بِسُلْطَانٍ مُب۪ينٍ فَتَوَلّٰى بِرُكْنِه۪ وَقَالَ سَاحِرٌ اَوْ مَجْنُونٌ فَاَخَذْنَاهُ وَجُنُودَهُ فَنَبَذْنَاهُمْ فِي الْيَمِّ وَهُوَ مُل۪يمٌ “Musa’da da (dersler vardır). Onu apaçık bir delil ile Firavun’a göndermiştik. (Firavun), ordusuyla birlikte yüz çevirmiş, ‘O bir büyücüdür veya bir cinlenmiştir!’ demişti. (Bunun üzerine) onu da ordularını da yakalayıp denizde boğmuştuk; bu sırada kendini kınayıp duruyordu.”

Buradaki وَف۪ي مُوسٰىٓ ve fî mûsâ kelimesi “Musa’da da vardır”; اِذْ اَرْسَلْنَاهُ iz erselnâhu fiili “hani onu göndermiştik”; اِلٰى فِرْعَوْنَ ilâ fir‘avne ifadesi “Firavun’a”; بِسُلْطَانٍ مُب۪ينٍ bisültânin mübînin tamlaması “apaçık bir delil ile”; فَتَوَلّٰى fe tevellâ fiili “ve dönmüştü”; بِرُكْنِه۪ biruknihî kelimesi “onun kendi ordusu ile”; وَقَالَ ve kâle fiili “ve (şöyle) demişti”; سَاحِرٌ sahırun kelimesi “(Musa) büyücü(dür)”; اَوْ مَجْنُونٌ mecnûnun kelimesi “veya mecnun(dur), cinlenmiş(tir)”; فَاَخَذْنَاهُ fe ahaznâhu fiili “bunun üzerine onu yakalamıştık”;وَجُنُودَهُ ve cunûdehû tamlaması “ve onun askerlerini de”;فَنَبَذْنَاهُمْ fe nebeznâhum fiili “ve onları atmıştık, boğmuştuk”;فِي الْيَمِّ fi’l-yemmi kelimesi “denize, denizde”;وَهُوَ ve huve zamiri “o”; مُل۪يمٌ mülîmun kelimesi ise “(kendini) kınayan (bir haldeyken)” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın Firavun’a gönderilişi, onun verdiği tepki ve sonuçları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 38-46. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın Firavun’la ilgili kıssasının bir bölümünü hatırlatmaktadır. Hz. Mûsâ’nın kıssası hakkındaki genel bilgileri Tâhâ 20/9’da vermiştik. Burada kıssanın ilgili kısmını kısaca ele alacak ve yorumlarımızı bu çerçevede yapmaya çalışacağız. Hz. Mûsâ’nın kıssasıyla ilgili olarak farklı sûrelerde de çeşitli detay denebilecek bilgiler yer almaktadır. Burada sadece bu sûrede zikredilen bölümler hakkında bilgilerle yetineceğiz.

1. وَف۪ي مُوسٰىٓ اِذْ اَرْسَلْنَاهُ اِلٰى فِرْعَوْنَ بِسُلْطَانٍ مُب۪ينٍ “Musa’da da (dersler vardır). Onu apaçık bir delil ile Firavun’a göndermiştik.” Yüce Allah Hz. İbrâhim ve Hz. Lût’la ilgili bilgiler verdikten sonra, sözü Hz. Mûsâ’ya getirmekte ve onun kıssasında da çeşitli deliller ve ibretler bulunduğunu beyan etmektedir.

a) Âyetin başındaki وَف۪ي مُوسٰىve fî mûsâ ifadesinin bir önceki âyette geçen âyeh “delil, ibret” kelimesine veya daha önce Zâriyât 51/20. âyette geçen ifadeye bağlı olduğu dile getirilmektedir. Hatta Zâriyât 51/24. âyetten itibaren anlatılan Hz. İbrâhim kıssasına da gidebilir; çünkü birkaç âyette(1) Hz. Mûsâ ile Hz. İbrahim’e birlikte gönderme yapılmaktadır.(2) Yüce Allah Hz. Mûsâ’yı çeşitli delillerle yani apaçık bir delille Firavun’a ve beraberindekilere gönderdiğini beyan etmektedir.

b) Yüce Allah Hz. Mûsâ’yı سُلْطَانٍ مُب۪ينٍ sültân-i mübîn yani apaçık bir delil ile Firavun’a yönelik elçi olarak gönderdiğini beyan etmekte, benzer ifadeler Hûd 11/96-97 ve Mü’min 40/23’de de geçmektedir. Burada geçmese de diğer âyetlerde Hz. Mûsâ’nın Firavun’a çeşitli “âyetler”le, yani delillerle gönderildiği bildirilmektedir. Sözü edilen “apaçık delil” veya “âyetler” İsrâ’ 17/101'de beyan edilen “dokuz beyan, dokuz mucize” olarak anlaşılabilir.(3)

Bu bağlamda sözü edilen mucizelerin bir kısmı A‘râf 7/133’te şu şekilde sayılmaktadır: “Bunun üzerine biz de ayrı ayrı deliller olarak üzerlerine tufan, çekirgeler, haşereler, kurbağalar ve kan göndermiştik. Yine de büyüklük taslamaya devam etmişlerdi; zaten suçlu bir kavim idiler.” Diğerleriyle birlikte bu delilleri şu şekilde sayabiliriz: Bunlar “tufan”,(4) “‘asâ”,(5) “yed-i beydâ’”,(6) “denizin yarılması”,(7) “kendisinden on iki su fışkıran kaya”,(8) “çekirge sürüsü ve kımıl (yaban sineği)”,(9) “kurbağa istilası”,(10) “suyun kana dönüşmesi”(11) ve “dağın onların üzerine kaldırılması”dır.(12)

Konuyla ilgili çeşitli âyetlerde(13) sözü edilen سُلْطَانٍ مُب۪ينٍ sültân-ı mübîn “apaçık sültân, delil” ifadesi ise Firavun’u ve ülkesindeki bütün bilgili büyücüleri mağlup eden “yılana dönüşen değnek” olarak yorumlanabilir.(14) Ayrıca Nisâ’ 4/153 ve Kasas 28/35’teki kullanımdan hareketle, bu ifadeye “apaçık, açıklayıcı galebe, üstünlük, hâkimiyet” yorumu da yapılabilir.

Râzî, âyât ile sültân kelimelerinin anlam farkına dair şu bilgileri vermiştir: “Âyât, zan ifade eden belirtiler ile kesinlik ifade eden deliller arasında ortak olan şeylere denilir. Sültân ise kesinlik ifade eden delillere denilir. Ancak bunun da his ile yani duyularla desteklenen ve desteklenemeyen deliller için ortak kullanılabilir. His ile desteklenen kesin delile sültân-ı mübîn denilir.”(15)

2. فَتَوَلّٰى بِرُكْنِه۪ وَقَالَ سَاحِرٌ اَوْ مَجْنُونٌ “(Firavun), ordusuyla birlikte yüz çevirmiş, ‘O bir büyücüdür veya bir cinlenmiştir!’ demişti.” Âyette iki nokta üzerinde durulmaktadır.

a) Burada ve bir kez de Hûd 11/80’de geçen رُكْن rukn kelimesine âlimlerimiz “topluluk”, “iktidar”, “güç”, “yan”, “ordu” vs. anlamlar vermişlerdir.(16) Bir sonraki âyette cünûd yani onun “ordusu”ndan söz edildiği, bir anlamda beraberindeki inkarcılarla birlikte hareket ettiği için söz konusu kelimeye Firavun’un “yanındakiler, onun ordusu” manası verilebilir.

Ayrıca رُكْن rukn kelimesi “büsbütün” manasına da gelebilir; böylece Firavun’un büsbütün yüz çevirmesi kast ediliyor da olabilir. Nitekim benzer bir yüz çevirme ifadesinin geçtiği İsrâ’ 17/83 ve Fussılet 41/51’de bu cümleyi tefsir edecek şekilde “büsbütün dönmek”, “yanını çevirmek” gibi bir anlam devreye sokulmuştur.

Yüce Allah Firavun’un Hz. Mûsâ’nın tebliğine karşılık olumsuz bir tavır içerisine girdiğini beyan bağlamında Nâzi‘ât 79/-21-22’de şöyle buyrumaktadır: “(Ancak Firavun gerçeği) yalanladı ve isyan etmişti. Sonra (tereddüt etmeden ve kararlı bir şekilde) hızlıca arkasını dönüp gitmişti.” İşte bu âyetlerde onun korkunç bir inkar, isyan ve yalanlama içerisinde bulunduğu anlaşılmaktadır.

b) Yüce Allah Firavun’un Hz. Mûsâ’ya karşı nasıl bir kibir ve suçlama içerisinde bulunduğunu beyan bağlamında ona “büyücü” veya “mecnun” dediğini hatırlatmaktadır. Onun سَاحِر sâhır yani “büyücü” suçlamasıyla ilgili olarak başka âyetlerde de bilgiler verilmektedir.(17)

Bu arada “mecnunluk” suçlaması ise Şu‘arâ’ 26/27’de de Hz. Mûsâ için dile getirilmektedir. Sonuçta daha sonra yorumunu yapacağımız Zâriyât 51/52. âyette de belirtildiği gibi önceki azgın ve sapkın kavimlerin hepsi kendilerine gönderilen elçilere “büyücü” veya “mecnun” suçlamasında bulunmuşlar, dolayısıyla küfürde birbirlerinin yolunu izlemişlerdi.

Daha önce çeşitli defalar ifade ettiğimiz üzere önceki peygamberlere olduğu gibi,(18) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e çeşitli suçlamalarda bulunmuştu ki bunları Zâriyât 51/52’de tekrar hatırlatacağız. Hz. Peygamber’e de yöneltilen bu tür suçlamanın kaynağının aslında inkarcı, azgın, sapkın Firavun gibiler olduğu bu şekilde ortaya konulmuş olmaktadır.

3. فَاَخَذْنَاهُ وَجُنُودَهُ فَنَبَذْنَاهُمْ فِي الْيَمِّ وَهُوَ مُل۪يمٌ “(Bunun üzerine) onu da ordularını da yakalayıp denizde boğmuştuk; bu sırada kendini kınayıp duruyordu.” Yüce Allah Firavun’un beraberindekilerle birlikte hak ve hakikatten yüz çevirmesini beyan ettikten sonra, azgınlık ve sapkınlıklarının karşılığı olarak onları denize attığını, onları orada boğduğunu, bu arada son anında Firavun’un iman teşebbüsünde bulunmak anlamında kendisini kınadığını haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak Kasas 28/40’ta şöyle buyrulmaktadır: “Biz de onu ve askerlerini yakalayıp denizde boğmuştuk. Bak işte, zalimlerin sonu nice oldu!” Yüce Allah çeşitli âyetlerde Firavun ve askerlerinin büyüklük tasladıklarını, ülkede zorbalık yaptıklarını ve âhireti de inkâr ettiklerini beyan ederek onların birer insan olduğunu, güçlerinin de bulunmadığını beyan edercesine hepsini azapla yakaladığını ve denize atıp boğduğunu ifade etmektedir.

A‘râf 7/136’da benzer ifadeler kullanılarak onların boğularak helak edildiği haber verilmektedir. Denizde boğulmaları hakkında geniş bilgileri Yûnus 10/90-91, Tâhâ 20/77-79 ve Şu‘arâ’ 26/63-65’te verdiğimiz için burada daha fazla detaya girmek istemiyoruz.

Âyetin sonunda yer alan وَهُوَ مُل۪يمٌ ve hüve mülîmun cümlesi Firavun’un kınanacak fiiller yaptığını, yani küfür, inkâr, isyan, fesat vs. türünden eylemler içerisine girdiğini, dolayısıyla bu durumun onun boğulma aşamasından önceki sapkın dönemine işaret ettiğini düşünebiliriz.

Yûnus 10/90-91’de de dile getirildiği üzere, boğulurken dile getirdiği, ancak kabul edilmeyen iman itirafı ve dolayısıyla tevbe çabasının boşa çıkması daha öncelikli tercih olmalıdır. Bu ifade Sâffât 37/142’de geçtiği gibi bir kez de Hz. Yûnus için kullanıldığına göre, bunun “kendini kınamak” manasına geldiğini kabul etmek diğerine göre daha doğru gözükmektedir.

ıı. Hz. Hûd ve ‘Âd Kavminin Kıssası

وَف۪ي عَادٍ اِذْ اَرْسَلْنَا عَلَيْهِمُ الرّ۪يحَ الْعَق۪يمَ مَا تَذَرُ مِنْ شَيْءٍ اَتَتْ عَلَيْهِ اِلَّا جَعَلَتْهُ كَالرَّم۪يمِ “Âd (kavmin)de de (dersler vardır). Hani onlara kasıp kavuran rüzgârı göndermiştik. (O kasırga) geçtiği yerde hiçbir şey bırakmamış, her şeyi kül edip savurmuştu.”

Buradaki وَف۪ي عَادٍ ve fî ‘âdin ifadesi “Âd (kavmin)de de”; اِذْ iz edatı “hani”; اَرْسَلْنَا arselnâ fiili “göndermiştik”; عَلَيْهِمُ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onların üzerlerine”; الرّ۪يحَ الْعَق۪يمَ er-rîha’l-‘akîme tamlaması “kasırga, kasıp kavuran bir fırtına”; مَا تَذَرُ mâ tezeru fiili “bırakmaz”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “hiçbir şey”; اَتَتْ etet fiili “geldi”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”;اِلَّا جَعَلَتْهُ illâ ce‘alethu istisnası “onu kılmamış, yapmamış olsun, onu mutlaka (şöyle) yapmıştı”; كَالرَّم۪يمِ ke’r-ramîmi kelimesi ise “kül gibi” demektir.

Burada ‘Âd kavmine uygulanan korkunç kasırga ile felaket sonrası durum gündeme getirilmektedir.

Hz. Hûd’un ve ‘Âd kavminin kıssası hakkında genel bilgileri Hûd 11/50’te vermiştik. Burada kıssanın ilgili kısmını ele alacak ve yorumlarımızı bu çerçevede yapmaya çalışacağız. Bu arada Hz. Hûd kıssasının yer aldığı A‘râf 7/65-72, Hûd 11/50-60, Şu‘arâ’ 26/123-140, Kamer 54/18-22, Ahkâf 46/21-28 ve Fecr 89/6’de çeşitli açıklamalar yaptığımız için burada söz konusu bilgilere ayrıntılı olarak tekrar değinmeyeceğiz.

1.وَف۪ي عَادٍ اِذْ اَرْسَلْنَا عَلَيْهِمُ الرّ۪يحَ الْعَق۪يمَ “Âd (kavmin)de de (dersler vardır). Hani onlara kasıp kavuran rüzgârı göndermiştik.” Bu ifade Zâriyât 51/38. âyette geçen Hz. Mûsâ ile ilgili cümleye bağlıdır. Yüce Allah bu âyetlerde sözü ‘Âd kavmine uyguladığı azaba getirmekte, bu çerçevede onların üzerine kasırga içerikli bir rüzgar gönderdiğini beyan etmekte, muhatapların bu olaydan ders çıkarmasını ve ibret almasını istemektedir.

Âyette geçen الرّ۪يحَ الْعَق۪يمَ er-rîha’l-‘akîme tamlaması “kısır bırakan rüzgar” manasında, kasırganın şiddetini göstermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, Kur’ân’da 19 kez geçen الرّ۪يح er-rîh kelimeleri tekil olarak geçtiği yerlerde genellikle olumsuz manada “felaket”,(19) bilinen manada “rüzgâr”,(20) “koku”(21) ve “güç”(22) manalarında kullanılmaktayken, Kur’ân’da 10 kez(23) geçen الرِّيَاح er-riyâh kelimeleri ise olumlu, yararlı bir anlamda genel olarak “nimet, huzur” içerikli “rüzgarlar” manasında zikredilmektedir.

Buradaki الْعَق۪يم el-‘akîm kelimesi Kur’ân’da dört kez geçmekte, Hacc 22/55’te azabın sıfatı, Şûrâ 42/50 ve Zâriyât 51/29’da ise bazı kadınların kısırlığı manasında kullanılmaktadır. Burada yani yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise ‘Âd kavmini helak eden kasırga için zikredilmektedir. Kullanımlardaki ortak nokta “kökün kesilmesi”, “geride bir şey bırakmaması” olarak düşünülebilir. Esasında bunun nasıl bir mahiyet arz ettiği devam eden âyette dile getirilmektedir.

2. مَا تَذَرُ مِنْ شَيْءٍ اَتَتْ عَلَيْهِ اِلَّا جَعَلَتْهُ كَالرَّم۪يمِ “(O kasırga) geçtiği yerde hiçbir şey bırakmamış, her şeyi kül edip savurmuştu.” Yüce Allah önceki âyette sözünü ettiği kasırganın etkisini burada açıklamakta, uğradığı her ne varsa hepsini yerle bir ettiğini, bir anlamda taş üstünde taş bırakmadığını, hepsini adeta çürümüş kemik parçaları gibi kül edip savurduğunuمَا mâ ve اِلَّا illâ kullanımıyla yani hasr/kasr denen “vurgulu” bir ifade ile dile getirmektedir.

Bu âyette başlangıçta yer alan مَا mâ ve beraberindeki مِنْ min edatı da “hiçbir şeyin hiçbir şekilde geri bırakılmadığı” gibi bir mana içermekte, dolayısıyla kasırganın her şeyi الرَّم۪يم er-ramîm denen kum, çürümüş kemiş, kül gibi havaya savurduğu, etkilenmedik hiçbir şey bırakmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

‘Âd kavminin inkârcılarının akıbetiyle ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır. Bu bağlamda üzerlerine uğursuz, sarsıcı, uğultulu ve her şeyi alt üst eden kasırgaların gönderildiği(24) ve köklerinden sökülmüş hurma kütükleri gibi oldukları,(25) kendilerine köklerini kesen bir kasırga gönderildiği,(26) korkunç bir gürültünün onları yakaladığı, sel süprüntüsü haline getirildikleri,(27) üzerlerine azap kamçılarının salındığı,(28) helak edildikleri,(29) dünyada olduğu gibi kıyamet gününde de lanete uğratılacakları(30) ifade edilmektedir.

Burada sayılanları özetleyecek şekilde konuyla ilgili olarak Hâkka 69/6-8’i hatırlatarak konuyu toparlamak istiyoruz: “‘Âd kavmi ise, uğultulu, kasıp kavuran bir fırtına ile mahvedildiler. (Allah) onu (kasırgayı), art arda yedi gece, sekiz gündüz onların üzerine musallat etti. Öyle ki (eğer orada olsaydın) o kavmi, içi boş hurma kütükleri gibi oracıkta yere serilmiş halde görürdün. Şimdi onlardan arda kalan bir şey görüyor musun?” İşte inanmayanların ve inançsızlıklarını müminlere karşı zulme dönüştürenlerin akıbeti bu şekilde tecelli etmiştir.

b) Hz. Sâlih ve Hz. Nûh

Yüce Allah, sûrenin 43-46. âyetlerinde Hz. Salih’in kavmi Semûd kavminde de ibretler olduğunu, onlara “Bir süreye kadar faydalanın” dendiğini, Rablerinin emrine karşı geldiklerini, bu yüzden, bakıp dururlarken onları yıldırımın çarptığını, ayağa kalkacak güçlerinin kalmadığını, yardım edenlerinin de bulunmadığını bildirmektedir. Nihayet daha önce de Hz. Nûh’un kavminin helâk edildiği, çünkü onların da yoldan çıkmış bir toplum oldukları beyan edilmektedir.

ı. Hz. Sâlih ve Semûd’un Kıssası

وَف۪ي ثَمُودَ اِذْ ق۪يلَ لَهُمْ تَمَتَّعُوا حَتّٰى ح۪ينٍ فَعَتَوْا عَنْ اَمْرِ رَبِّهِمْ فَاَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ وَهُمْ يَنْظُرُونَ فَمَا اسْتَطَاعُوا مِنْ قِيَامٍ وَمَا كَانُوا مُنْتَصِر۪ينَ “Semûd (kavmin)de de (dersler vardır). Hani onlara ‘Bir süreye kadar yararlanın (yaşayın)!’ denmişti. Rablerinin emrine karşı gelmişlerdi. Bu yüzden, bakarlarken onları yıldırım çarpmıştı. Ayağa kalkacak güçleri kalmamış, yardım edenleri de olmamıştı.”

Buradaki وَف۪ي ثَمُودَ ve fî semûde ifadesi “Semud (kavmin)de de vardır”; اِذْ iz edatı “hani”; ق۪يلَ kîle edilgen fiili “(şöyle) denilmişti”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; تَمَتَّعُوا temette‘û emri “faydalanın”; حَتّٰى ح۪ينٍ hattâ hînin ifadesi “bir süreye kadar”;فَعَتَوْا fe ‘atev fiili “karşı gelmişlerdi, karşı çıkmışlardı”; عَنْ اَمْرِ رَبِّهِمْ ‘an amri rabbihim tamlaması “onların Rabbinin emrinden”;فَاَخَذَتْهُمُ fe ehazethum fiili “bunun üzerine onları yakalamıştı”; الصَّاعِقَةُ es-sâ‘ıkatü kelimesi “yıldırım”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; يَنْظُرُونَ yenzurûne fiili “bakarlarken”; فَمَا اسْتَطَاعُوا fe mestetâ‘u ifadesi “güç yetirememişlerdi”;مِنْ قِيَامٍ min kıyâmin kelimesi “ayağa kalkmaya”; وَمَا كَانُوا ve mâ kânû ifadesi “ve onlar (şöyle) olmamışlardı”; مُنْتَصِر۪ينَ muntesırîne kelimesi ise “yardım edilenler, onlara yardım da edilememişti” demektir.

Burada Semûd kavmi, onlara yönelik bazı ifadeler, feci akıbetleri ve güçsüz bir duruma gelişleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin 42-44. âyetlerinde Hz. Sâlih’in kavminin kıssası kısaca gündeme getirmektedir. Hz. Sâlih’ın kıssası hakkında Şu‘arâ’ 26/141’de genel bilgiler vermiştik. Ayrıca “deveyi hunharca katletmelerini” Şems 91/13 ve Kamer 54/29’da, “şehirdeki dokuzlu çetelerle mücadelesini” Neml 27/45-53’te, “Hz. Sâlih’le alay edişleri hakkındaki bilgileri” Şu‘arâ’ 26/141-159’da, “dağlardan yontarak evler edinmeleri ve feci felaketlerini” Hıcr 15/80-84’te, “deveyi hunharca katletmelerini” ise Fecr 89/9’da ele almaya çalışmıştık. Bu yüzden, burada sadece Zâriyât’ta geçen konular üzerinde duracağız.

1. وَف۪ي ثَمُودَ اِذْ ق۪يلَ لَهُمْ تَمَتَّعُوا حَتّٰى ح۪ينٍ “Semûd (kavmin)de de (dersler vardır). Hani onlara ‘Bir süreye kadar yararlanın (yaşayın)!’ denmişti.” Yüce Allah Hz. İbrâhim, Hz. Lût ve Hz. Mûsâ ile ilgili kısa bilgiler verdikten sonra bu defa helak edilmiş olan bir başka kavmi yani Hz. Sâlih’in kavmi olan Semûd’u dikkatlere sunmakta, onların kıssasında da diğerlerinde olduğu gibi çeşitli ibretler ve dersler bulunduğunu dile getirmektedir.

Hûd 11/65’te de yine Semûd kavmine yönelik “üç günlük” bir süre verilişinden söz edilmektedir. Ancak o olay onların deveyi katletmelerinden sonra kendilerine verilen üç günlük bir süredir ve bundan farklıdır. Burada en başta Hz. Sâlih kendilerine risaletle gönderilince onlara zaman tanınmasının kast edildiği düşünülmelidir. Çünkü âyette geçen حَتّٰى ح۪ينٍ hattâ hînin ifadesi “belli bir süre” manasında elbette üç günden daha fazla bir zamanı içermektedir. Dahası, bir sonraki âyetten de anlaşıldığına göre onlar daha sonra Rablerinin emrine isyan etmişler ve azapla karşılaşmışlardı.

2. فَعَتَوْا عَنْ اَمْرِ رَبِّهِمْ فَاَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ وَهُمْ يَنْظُرُونَ “Rablerinin emrine karşı gelmişlerdi. Bu yüzden, bakarlarken onları yıldırım çarpmıştı.” Yüce Allah Semûd kavminin kendilerine yöneltilen ilahi prensipler bütünü demek olan dini reddettiklerini, Rablerinin emrine karşı isyanı tercih ettiklerini, bu yüzden de bakıp dururlarken korkunç bir gürültünün, yıldırımın onları yakalayıp helak ettiğini haber vermektedir.

Burada geçen وَهُمْ يَنْظُرُونَ ve hum yenzurûne hal cümlesi “normal hayat akışındalarken”, “işleriyle ilgilenirlerken” ya da “deveyi katlettikten sonra kendilerine tanınan üç günlük süreyi beklerlerken” manasına gelebilir.

Azabı beklemek, çaresizlik içerisinde ve ümitsiz bir halde bulunmak azaptan da beterdir; işte Semûd kavmi bunu yaşamıştı. Bunun yanı sıra, söz konusu cümle, başlayan helak içerisinde “ümitsizce ve çaresiz bir şekilde bakınıp durularken” anlamına da gelebilir. Nitekim bir sonraki cümle de bunu desteklemektedir.

Semûd kavminin sonuyla ilgili detaylı bilgileri A‘râf 7/78 ve Şu‘arâ’ 26/158’de vermiştik. Bu kavmin akıbetiyle ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/158’de genel bir ifade şeklinde “Onları bir azabın yakaladığı” beyan edilmekte, bu azap bazı âyetlerde er-racfeh “şiddetli bir sarsıntı”(31) denilen sarsıntı kelimesi ile, başka âyetlerde ise es-sayhah “şiddetli bir gürültü”,(32) sayha-i vâhıdeh “tek bir gürültü”,(33) yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi es-sâ‘ıkah “yıldırım”,(34) ayrıca et-tâğıyeh “azgın bir felaket”(35) ile ifade edilerek perişan bir hale getirilip(36) yerle bir edildikleri(37) haber verilmektedir. Bütün bu kelimeler ve ifadeler yaşanan korkunç felaketin her türlü boyutunun bulunacağını göstermektedir.

3. فَمَا اسْتَطَاعُوا مِنْ قِيَامٍ وَمَا كَانُوا مُنْتَصِر۪ينَ “Ayağa kalkacak güçleri kalmamış, yardım edenleri de olmamıştı.” Yüce Allah Semûd kavminin helak ederken onların ayağa kalkabilecek mecallerinin kalmadığını ve kendilerine yardım edebilecek hiç kimsenin de olmadığını haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak Hûd 11/67-68’de şu bilgiler yer almaktadır: “Zulmedenleri de o korkunç ses yakalamıştı ve sanki orada hiç oturmamışlar gibi yurtlarında diz üstü çökekalmışlardı. Biliniz ki, Semûd (kavmi) gerçekten Rablerini inkâr etmişlerdi. (Şunu da) bilin ki Semûd kavmi (Allah’ın rahmetinden) uzak kılınmıştı.”

“Yurtlarında diz üstü çökekalmışlardı” ifadesi A‘râf 7/78’de de ifade ettiğimiz gibi, helâk edilen Semûd kavminin bu esnada yurtlarında dizüstü, hareketsiz ve cansız kaldıklarını, yere serildiklerini ve nasıl bir çaresizlik yaşadıklarını ortaya koymaktadır. “Yurtlarında dizüstü (hareketsiz, cansız) kalmışlardı” ifadesi, Hz. Sâlih’in kavmi için olduğu gibi Hz. Şu‘ayb’ın kavmi için de(38) söz konusu edilmekte, her iki azgın kavmin aynı akıbeti paylaştığı beyan edilmektedir.

ıı. Hz. Nûh’un Kavminin Helaki

وَقَوْمَ نُوحٍ مِنْ قَبْلُ اِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمًا فَاسِق۪ينَ “Daha önce de Nuh kavmini (helak etmiştik). Şüphesiz ki onlar, yoldan çıkmış bir toplumdular.”

Âyetteki وَقَوْمَ نُوحٍ ve kavme nûhın tamlaması “ve Nûh’un kavmini de”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) idiler”; قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir topluluk”; فَاسِق۪ينَ fâsikîne kelimesi ise “yoldan çıkanlar” demektir.

Burada çok kısa da olsa Hz. Nûh’un kavminin de helak edilenler arasında olduğu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin sadece bu âyetinde Hz. Nûh’un ve kavminin kıssasına yer vermektedir. Hz. Nûh kıssası hakkında geniş bilgiler içermesi ve sûre de adını Hz. Nûh’tan aldığı için bu kıssa hakkında detaylı bilgileri Nûh 71/1’de vereceğiz. Hz Nuh’la ilgili bilgilerin çeşitli surelerde oldukça detaylı bir şekilde ele alındığını özellikle hatırlatmalıyız. Bu sûredeki beyan ise çok kısa bir şekilde bir tek âyette ele alınmaktadır.

Yüce Allah kıssasında ibretler ve dersler bulunan kavimler bağlamında çok daha önce yaşamış olan Hz. Nûh’un kavmini de zikretmekte, onlardan da alınacak dersler olduğunu bildirmektedir.

Âyetin başındaki قَوْم kavm kelimesi eğer kesra yani “esre” okunursa Hz. Mûsâ, ‘Âd ve Semûd kavimleri örnekliğinde önceki milletlerin kıssalarında olduğu gibi Hz. Nûh’un kavminde de ibretler bulunduğu beyan edilmiş olur. Eğer fetha yani “üstün” harekeli okunursa, bu defa da önceki kavimlerin durumuna uygun olarak Hz. Nûh’un kavminin de Yüce Allah tarafından helak edildiği, yani Yüce Allah’ın onları da cezalandırdığı beyan edilmiş olur.

Yüce Allah insanların dünya hayatlarında yaşadıkları azgınlıkların, işledikleri zulümlerin, ortaya koydukları bozgunculuk ve fesadın kendi helaklerinin sebebi olduğunu, dolayısıyla bu şekilde davrananların hem bu dünyada, hem de mahşerde cezalandırılacaklarını haber vermiş olmaktadır.

Kur’ân’da bazı bilgiler ortak özellik taşıyorsa, zaman ve şahıs farklılıklarına rağmen, hepsi bir anda yaşanmış gibi ifade edilir. Aralarında asırlar olsa da, benzer davranışlar ve söylemler ortaya konulmuşsa, Yüce Allah onları sanki bir anda söylenmiş gibi bizlere bildirmektedir.

Bu noktada yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubu güzel bir örnek oluşturduğu gibi, İbrahim sûresinde de bu anlamda çok anlamlı ifadeler yer almaktadır. Orada Hz. Mûsâ-Firavun ilişkisi çerçevesinde çeşitli bilgiler verildikten sonra, Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih ve onlardan sonra gelen peygamberler ile kavimleri arasındaki ortak diyaloglar şu şekilde verilmektedir:

“Peygamberleri kendilerine mucizeler getirdi de onlar, ellerini peygamberlerinin ağızlarına bastılar ve dediler ki: ‘Biz, size gönderileni inkâr ettik ve bizi kendisine çağırdığınız şeye karşı derin bir kuşku içindeyiz.’ Peygamberleri dedi ki: ‘Gökleri ve yeri yaratan Allah hakkında şüphe mi var?”

“Hâlbuki O, sizin günahlarınızdan bir kısmını bağışlamak ve sizi belirli bir vakte kadar yaşatmak için (hak dine) çağırıyor.’ Onlar dediler ki: ‘Siz de bizim gibi bir insandan başka bir şey değilsiniz. Siz bizi atalarımızın tapmış olduğu şeylerden döndürmek istiyorsunuz. Öyleyse bize, apaçık bir delil getirin!’ Peygamberleri onlara dediler ki: ‘(Evet), biz sizin gibi bir insandan başkası değiliz. Fakat Allah nimetini kullarından dilediğine lütfeder. Allah’ın izni olmadan, bizim size bir delil getirmemize imkân yoktur.”

“Müminler ancak Allah’a dayansınlar. Hem, bize yollarımızı göstermiş olduğu halde, ne diye, Allah’a dayanıp güvenmeyelim? Sizin bize verdiğiniz eziyete elbette katlanacağız. Tevekkül edenler yalnız Allah’a tevekkülde sebat etsinler.’ Kâfir olanlar peygamberlerine dediler ki: ‘Elbette sizi ya yurdumuzdan çıkaracağız, ya da mutlaka dinimize döneceksiniz!’ Rableri de onlara, ‘Zalimleri mutlaka helâk edeceğiz!’ diye vahyetti.”(39)

Ayrıca A‘râf sûresinde de beş kıssa anlatıldıktan sonra 94-102. âyetlerde genel bilgiler verilmektedir. Benzer bilgiler Fussılet 41/14’te de söz konusudur. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette öncelikle Hz. Nûh’un azgın kavminin, sonrasında helak edilen diğer kavimlerin genel bir niteliği olarak onların yoldan çıktıkları, bu nedenle helak edildikleri beyan edilmiş olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Necm 53/36-37; A‘lâ 87/19. 2 - Semerkandî, age., III, 346; Zemahşerî, age., IV, 393; Râzî, age., XXVII, 220. 3 - Semerkandî, age., II, 175.
  • Necm 53/37 A‘lâ 87/19
• 4 - A‘râf 7/133. 5 - Tâhâ 20/18; A‘râf 7/107; Şu‘arâ’ 26/32; Neml 27/10; Kasas 28/31. 6 - Tâhâ 20/22; A‘râf 7/107; Şu‘arâ’ 26/33. 7 - Tâhâ 20/77; Şu‘arâ’ 26/63. 8 - Bakara 2/60; A‘râf 7/160. 9 - A‘râf 7/133. 10 - A‘râf 7/133. 11 - A‘râf 7/133. 12 - Bakara 2/63; Nisâ’ 4/154. 13 - Nisâ’ 4/153; Hûd 11/96; Mü’minûn 23/45; Mü’min 40/23; Zâriyât 51/38. 14 - Zemahşerî, age., II, 410.
  • A‘râf 7/133 Tâhâ 20/18 A‘râf 7/107 Şu‘arâ 26/32 Neml 27/10 Kasas 28/31 Tâhâ 20/22 A‘râf 7/107 Şu‘arâ 26/33 Tâhâ 20/77 Şu‘arâ 26/63 Bakara 2/60 A‘râf 7/160 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 Bakara 2/63 Nisâ 4/154 Nisâ 4/153 Hûd 11/96 Mü'minûn 23/45 Mü'min 40/23 Zâriyât 51/38
• 15 - Râzî, age., XXVIII, 220. 16 - Semerkandî, age., III, 346; Taberî, age., XXVII, 3; Zemahşerî, age., IV, 393; Râzî, age., XXVII, 220.
• 17 - A‘râf 7/109, 112; Tâhâ 20/63; Şu‘arâ’ 26/34; Mü’min 40/24; Zuhruf 43/49.
  • A‘râf 7/109 A‘râf 7/112 Tâhâ 20/63 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Zuhruf 43/49
• 18 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25
• 19 - Âl-i İmrân 3/117; Yûnus 10/22; İbrâhim 14/18; İsrâ’ 17/69; Rûm 30/51; Ahzâb 33/9; Fussılet 41/16; Ahkâf 46/24; Zâriyât 51/41; Kamer 54/19; Hâkka 69/6. 20 - Yûnus 10/22; Enbiyâ’ 21/81; Hacc 22/31; Sebe’ 34/12; Sâd 38/36; Şûrâ 42/33; 21 - Yûsuf 12/94. 22 - Enfâl 8/46. 23 - Bakara 2/164; A‘râf 7/57; Hıcr 15/22; Kehf 18/45; Furkân 25/48; Neml 27/63; Rûm 30/46, 48; Fâtır 35/9; Câsiye 45/5.
  • Âl-i İmrân 3/117 Yûnus 10/22 İbrâhîm 14/18 İsrâ 17/69 Rûm 30/51 Ahzâb 33/9 Fussilet 41/16 Ahkâf 46/24 Zâriyât 51/41 Kamer 54/19 Hâkka 69/6 Yûnus 10/22 Enbiyâ 21/81 Hacc 22/31 Sebe' 34/12 Sâd 38/36 Şûrâ 42/33 Yûsuf 12/94 Enfâl 8/46 Bakara 2/164 A‘râf 7/57 Hicr 15/22 Kehf 18/45 Furkân 25/48 Neml 27/63 Rûm 30/46 Rûm 30/48 Fâtır 35/9 Câsiye 45/5
• 24 - Fussılet 41/16; Ahkâf 46/25. 25 - Kamer 54/19-20. 26 - A‘râf 7/72; Zâriyât 51/41. 27 - Mü’minûn 23/41. 28 - Fecr 89/13. 29 - Şu‘arâ’ 26/139. 30 - Hûd 11/60.
  • Fussilet 41/16 Ahkâf 46/25 Kamer 54/20 A‘râf 7/72 Zâriyât 51/41 Mü'minûn 23/41 Fecr 89/13 Şu‘arâ 26/139 Hûd 11/60
• 31 - A‘râf 7/78. 32 - Hûd 11/67; Hıcr 15/83. 33 - Kamer 54/31. 34 - Fussılet 41/17; Zâriyât 51/44. 35 - Hâkka 69/5. 36 - Furkân 25/39; Neml 27/51. 37 - Şems 91/14.
  • A‘râf 7/78 Hûd 11/67 Hicr 15/83 Kamer 54/31 Fussilet 41/17 Zâriyât 51/44 Hâkka 69/5 Furkân 25/39 Neml 27/51 Şems 91/14
• 38 - A‘râf 7/91; Hûd 11/94; ‘Ankebût 29/37.
  • A‘râf 7/91 Hûd 11/94 ‘Ankebût 29/37
• 39 - İbrâhim 14/9-13.
  • İbrâhîm 14/13