A‘râf Suresi

Mekke’de risâletin 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 206 âyetten oluşan, adını 46. âyette geçen الْاَعْرَاف el-a‘râf kelimesinden alan ve Kur’ân’ın “en uzun yedi sûresi” demek olan es-Seb‘u’t-Tıvâl sûrelerinden olan A‘râf sûresi, inişe göre 56, resmî sıralamada ise 7. sûredir. A‘râf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki En‘âm sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de temel konusu iman-inkâr karşıtlığıdır. Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayan veya onlarla alay edenlerin korkunç akıbeti her iki sûrede de gündeme getirilmektedir. En‘âm 82-90’da verilen peygamberler tarihinin bir açılımı A‘râf sûresinin bütününe yayılmıştır. En‘âm 95-99’da kâinat kitabından söz eden âyetlere karşılık A‘râf 57 ve 185’te kâinatta yaratılmış her bir varlığın ibrete konu edinilerek incelenmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Bu ve benzer konular hem iniş hem de resmi sıralamaya göre sûrelerin konu ilişkisini ortaya koymakta olduğunun bir delilidir.

A‘râf sûresi, vahye tâbi olmanın öneminden söz ederek başlamakta, bu arada peygamberler dahil bütün insanların sorgulanacağı, mahşerde amellerin tartılacağı, iyilerin kurtulup kötülerin ateşe atılacağı bilgisiyle devam etmektedir.

11. âyetten itibaren, ilk insan neslinin yaratılışı ve İblis’in duruşu, cennetten çıkartılış, dinde haram kılma yetkisi, A‘râf’takilerin konuşmaları, dua ahlakı ve kâinat kitabından çeşitli âyetler gündeme getirilmektedir.

59. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût, Hz. Şu‘ayb peygamberler ve onların kavimleriyle ilişkileri, kavimlerinin sonu ele alınmakta, 103. âyetten sonra ise Hz. Mûsâ’nın Firavunla münasebeti uzun uzadıya gündeme getirilmektedir.

168. âyet ve sonrasında, insanların çeşitli gruplara ayrılışı, Elest Bezmi denen olay, insanların ve cinlerin duyarsız davrananlarının sonu, kâfirlere mühlet verilmesinin nedeni, kâinat kitabından her bir âyetin incelenmesi gerektiği, Son Saat denen olayı Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin bilemeyeceği, insanoğlunun Yüce Allah’ın sevgisine ortak koşmamaları gerektiği vs. konular üzerinde durulmaktadır.

Sûrenin sonunda 196. âyetten itibaren ise gerçek ve sahte dostluklar hakkında bilgi verilmekte, şeytanın ayartıcılığı ile takvânın sonucu gündeme getirilmekte, Kur’ân kıraat edildiğinde ona kulak vermenin ve sesi kesmenin rahmete vesile olacağı beyan edilmekte, Yüce Allah’a dua edilirken nasıl davranılması gerektiği öğretilmekte ve Yüce Allah’a boyun bükmenin erdemi üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 26-39. âyetlerinde libâsu’t-takvâ denen takvâ örtüsünü gündeme getirmekte, taklidi tanıtmakta, haram kılma yetkisinin sadece kendisinde bulunduğunu bildirmekte, toplumların bir süresinin bulunduğunu ifade etmekte, Allah’a yalan isnat etmenin mahşerdeki sonuçlarını haber vermektedir.

a) Örtünme ve İlâhî Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 26-27. âyetlerinde örtünmenin takvâ boyutuna değinmekte, asıl hayırlı ve anlamlı olan örtünmenin bu olduğunu beyan etmekte, şeytanın ayartıcılığına karşı dikkatli davranmanın gerekliliğine, şeytan ve tayfasının insanları onların göremeyeceği şekilde görebildiklerine, sonuçta şeytanların inanmayanlara dost edildiklerine dair hatırlatmalarda bulunmaktadır.

ı. Libâsu’t-Takvâ Kavramı

يَا بَن۪يٓ اٰدَمَ قَدْ اَنْزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَار۪ي سَوْاٰتِكُمْ وَر۪يشًا وَلِبَاسُ التَّقْوٰى ذٰلِكَ خَيْرٌ ذٰلِكَ مِنْ اٰيَاتِ اللّٰهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ “Ey âdemoğulları! Elbette size edep yerlerinizi örtecek giysi ve süslenecek elbise indirdik (verdik). Hayırlı olan ise takvâ (duyarlılık) elbisesidir. İşte bu, (gerçeği) hatırlasınlar diye Allah’ın ayetlerindendir.”

Âyetteki يَا بَن۪ي اٰدَم yâ benî âdeme hitabı “ey âdemoğulları!”; قَدْ اَنْزَلْنَا kad enzelnâ fiili “muhakkak ki indirmiştik”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; لِبَاسًا libâsen kelimesi “(şöyle) bir giysi”; يُوَار۪ي yüvârî fiili “örtecek”; سَوْاٰتِكُمْ sev’âtiküm kelimesi “sizin edep yerlerinizi”;وَر۪يشًا ve rîşen sözcüğü “ve süs olarak”; وَلِبَاسُ التَّقْوٰى ve libâsü’t-takvâ tamlaması “ve takvâ elbisesi”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte o”; خَيْر hayrun sözcüğü “hayırlıdır, hayırlı olandır”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte o”; مِنْ اٰيَاتِ اللّٰهِ min âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerinden(dir)”; لَعَلَّهُمْ le‘allehum ifadesi “umulur ki onlar”; يَذَّكَّرُونَ yezzekkerûne fiili ise “(gerçeği) hatırlarlar” demektir.

Burada insanoğlunun elbise kullanımı ile örtünmenin anlamlı olmasının yolunun ne olduğu gündeme getirilmektedir.

1. يَا بَن۪يٓ اٰدَمَ قَدْ اَنْزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَار۪ي سَوْاٰتِكُمْ وَر۪يشًا “Ey âdemoğulları! Size edep yerlerinizi örtecek giysi ve süslenecek elbise indirdik (verdik).” Yüce Allah Âdemoğluna yönelik ikramlarından birisini hatırlatmakta, öğrettiği elbise kullanımının diğer bir amacı olan “süslenme”yi de hatırlatmaktadır.

Âyette geçen اَنْزَلْنَا enzelnâ fiili “indirmek, bahşetmek” manasına gelmekte, bağlam gereği bunun “(elbise kullanımını) öğretmek” anlamında yorumlanması gerektiği anlaşılmaktadır. Kelimenin üç harfli kalıbı olan نُزُل nüzül kelimesinin “ikram etmek, nimet vermek” manasına geldiği bilinmektedir.(1) Buradan hareketle, اَنْزَلْنَا enzelnâ fiiline “öğretmek, ikram ve ihsan etmek” manası verilmelidir. Âyet böyle anlaşılınca, elbiselerin göklerden veya yukarılardan bir yerlerden indirilip getirildiği yönündeki açıklamaların gerçeği yansıtmadığı görülebilecektir. Esasında bazı müfessirlerimiz de bu fiile “indirmek” değil de “yaratmak” manası vererek isabetli bir yorumda bulunmuşlardır.(2)

Yaratılış sürecinde sekiz çift hayvanın indirilmesinden söz eden Zümer 39/6’daki اَنْزَلْنَا enzelnâ fiilini “yaratmak”, demirin indirilmesinden söz eden Hadîd 57/25’teki اَنْزَلْنَا enzelnâ fiilini de hem “yaratmak”, hem de “kullanımını öğretmek, hizmete vermek, ikram etmek” anlamlarına almak durumunda olduğumuzu unutmamalıyız. Aksi takdirde, hem sekiz çift hayvanın hem de demirin yukarılardan bir yerden getirildiklerini söylemiş oluruz ki bizi buna mecbur eden herhangi bir zorunlulukla karşı karşıya değiliz.

İnsanoğluna ikram edilen şey, onların edep yerlerini örtecek ve onlara süs olabilecek libâs’tır yani elbiselerdir. Kur’ân’da لِبَاس libâs kelimesi on kez(3) zikredilmekte ve “elbise” manasına gelmektedir. Daha önce 20. âyette de ele aldığımız üzere, سَوْاٰت sev’ât kelimesi “edep ve avret yerleri” anlamına gelirken, Kur’ân’da sadece bu âyette geçen ر۪يش rîş kelimesi ise “hayat için gerekli olan her şey, güzellik ve zarafet, süs, kuş tüyü, süs elbisesi” gibi manalarda kullanılmaktadır.

Demek ki bu âyette insanoğluna iki elbise türünün ikram edildiği anlaşılmaktadır: İlki örtünmeyle, diğeri ise süslenmeyle ilgilidir.(4) Süslenmenin ve güzel görünmenin şehvet tahriki içermemesi şartıyla hiçbir sakıncası yoktur. Zira Kur’ân’da hayvanların insanlar için başka yararlarının yanında süs ve güzellik unsuru olmalarına dikkat çekilmesi de bunun bir delilidir.(5)

Has bahçeden çıplak olarak dışarıya çıkmayı “sembolik” bir durum olarak anlarsak, ana rahminden dünyaya gelişte de benzer bir durumun yaşandığı herkesin malumudur. Çıplaklığı örtmek bir ihtiyaçtı; zira Rabbimiz insanoğlunu yeryüzüne yerleştirirken ona orada hayatın devamı için her türlü imkânı bahşettiğini beyan etmiş, işte onun bir devamı olarak bu defa da örtünme nimetini de kendilerine sunduğunu ifade etmiştir. İlk insan nesli için durum bu olsa da diğer bütün insanlar için de örtünme ve süslenme aracı olarak elbise kullanımının kendilerine öğretildiği ifade edilmektedir.

Hz. Âdem ve eşinin bahçede yasak ağaca yaklaşmasıyla üzerlerinin açılmasının, yani edep yerlerinin farkına varmasının sonucunda bahçenin yapraklarıyla örtünmeye başlamaları bir anlamda hakiki örtünmeye dönüştürülmüş, onlara bu imkân bahşedilmiştir. İmâm Mücâhid’den gelen bir rivayete göre, Mekkeli müşriklerin bir bölümünün Kâbe’yi çıplak tavaf etmelerini(6) dolaylı olarak kınayan bu âyetlerde, muhataplara örtünmenin önemi vurgulanmakta, çıplaklığın bir erdem olmadığı, aksine elbise giyinmenin amaçları bildirilmiş olmaktadır. Örtünmek bir insan bulgusu ve tercihi değil, bizzat Rabbimizin öğretmesinin ve emrinin sonucudur.

2. وَلِبَاسُ التَّقْوٰى ذٰلِكَ خَيْرٌ ذٰلِكَ مِنْ اٰيَاتِ اللّٰهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ “Hayırlı olan ise takvâ (duyarlılık) elbisesidir. İşte bu, (gerçeği) hatırlasınlar diye Allah’ın ayetlerindendir.” Yüce Allah bu cümlede hem elbise hem de takvâ kavramına yeni bir açılım getirmekte, elbisenin maksada uygun bir yapı arz edebilmesi yolunun takvâdan geçtiğini öğretmektedir.

a) وَلِبَاسُ التَّقْوٰى ذٰلِكَ خَيْرٌ “Hayırlı olan ise takvâ (duyarlılık) elbisesidir.” Bakara 2/2’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, “takvâ” kavramı hem doğuştan getirilen, hem geliştirilebilen, hem de örtüye dönüştürücü yapısıyla hayatı çepeçevre kuşatan bir kavramdır. Dışarıdan giyilen elbiselerin vücudu örtmesi takvâ elbisesi varsa tesettür adını alır. Takvâsız elbise sadece örtüdür; onu dini bir değere taşıyan ise takvâ ile büründürülmesidir. Bu arada özellikle belirtelim ki Kur’ân’da 17 kez(7) geçen التَّقْوٰى/ تّقْوٰىet-takvâ/takvâ kelimesi “korunmak”, “sorumlu davranmak”, “duyarlı olmak” gibi manalar içermektedir.

Has bahçede yaşayan ve ilahi bir uyarıya dikkat edemeyen Hz. Âdem ve eşi, şeytanın da ayartmasıyla yasak ağaçtan yemiş ve üzerleri açıldığı için cinselliklerinin farkına varmışlardı. Onlarda takvâ denen arlanma duygusu bulunması nedeniyle bahçenin yapraklarıyla karınca kararınca örtünmeye çalışmış, “nasıl olsa yapacak bir şey yok” diyerek edep yerlerinin görünmesine izin vermemişlerdi. Bu tamlama sanki bize Hz. Âdem’in ve eşinin işlediği hatadan meydana gelen günah açıklığının Yüce Allah tarafından örtüldüğünün bir delili gibi geliyor.

Takvâ elbisesinden yoksun kişilerde böyle bir hassasiyet olmayacağı gibi, şeklen giyinik olsalar da muhatapları rahatsız edici ve cinselliği tahrik edici tavırlardan geri durmayabilirler. Takvâ elbisesinden yoksun olanlar, giysilerini örtünme değil de çekicilik ve davet edicilik unsuru olarak görür; güzelliğini ve ziynetini örtmek yerine onların farkına varılması için adeta çaba sarf ederler.

Nahl 16/112’de gündeme getirilen “açlık ve korku elbisesi” kavramına karşılık “takvâ elbisesi” de ruhun doyurulması ve korkunun giderilmesi anlamında bir huzur ifadesi olarak da düşünülebilir. Açlık ve korku nasıl ki insanı çepeçevre kuşatır ve onu sağlıklı yaşamaktan menederse, takvâ elbisesi de bunun zıddında insana derin huzur temin eden bir korunma zırhıdır. Zaten takvâ kavramının kök harflerinin verdiği “korumak ve korunmak” manası da bu noktada böyle bir açılım yapmamızı sağlamaktadır. Bu bağlamda “takvâ elbisesi”ne zırh ve miğfer manası veren âlimlerimizin bulunduğunu söylemek gerekir.(8) Buna göre takvâ elbisesinin insanı tehlikelerden koruduğu sonucunu elde ederiz.

Bazı âlimlerimiz وَلِبَاسُ التَّقْوٰى tamlamasındaki لِبَاس libâs kelimesini mansûb yani وَلِبَاسَ التَّقْوٰى libâse’t-takvâ şeklinde okuyarak, bunun da Rabbimizin insanoğluna indirdiği ve ikram ettiği nimetlerinden olduğunu söylemişlerdir(9) ki bu da son derece önemli bir tespittir. Zira Şems 91/7-8’de Yüce Allah’ın insana fücurun yanında takvâyı da ilham ettiği beyan edilerek, konunun ilahi bir ikram oluşuna dikkat çekilmiş olmaktadır. Söylenmek istenen şudur: Allah size maddi ve görünür anlamda hayatın devamı için şu kadar nimet ikram etmiştir; bu arada giysi ve süs için de elbiseler ikram etti; onları hizmetinize sundu; ancak asıl önemli olan manevi olan nimetlerdir ki bunlardan birisi de takvâ elbisesidir.

Âyette sözü edilen “asıl hayırlı olan, takvâ elbisesidir” hatırlatmasının muhtemel maksadı, kadın olsun erkek olsun insanların edep ve hayâ duygularını kaybetmemeleridir. Her işlerinde olduğu gibi örtünmelerinde de Allah rızasını hedeflemeleridir; Müslümanca bir tavır ve duruş sergilemeleridir. Nasıl ki imansız yapılan eylemlere sâlih amel denmiyorsa, sâlih amellerle desteklenmeyen inanca da iman denmemektedir. Bu nedenle, düşünce, tavır ve davranışlarımızın din adına anlamlı ve değerli olmasının yolu onları imanlı ve Yüce Allah bilinciyle yerine getirmemizden geçer; bu âyette özet olarak dikkat çekilen husus da kanaatimizce budur.

“Takvâ elbisesi” bir anlamda hayâ ve utanma duygusudur; “takvâ elbisesi” imanı kuşanmaktır;(10) “takvâ elbisesi” İbn Abbâs’ın da dediği gibi sâlih ameldir; güzel yoldur, güzel bir tavırdır; Yüce Allah’a derin saygıdır.(11) “Takvâ elbisesi” elbise giyinirken Yüce Allah’a karşı duyarlılığın zirve yaptığı bir hassasiyettir. Zira kadın olsun, erkek olsun muttaki insanlar, hayatlarını Allah bilinciyle yaşamaya çalışanlardır.

“Takvâ elbisesi” kavramına getirilen çeşitli yorumlardan anlaşılan şudur: Bu kavram, çerçeve bir kavramdır; başta iman, hayâ, sâlih amel, güzel bir tavır, Allah’a derin saygı anlamında haşyet olmak üzere, imanlı bir insanın ibadet duyarlılığıyla yerine getirmeye çalıştığı her bir eylemin adıdır. “Takvâ, sorumluluk bilinci olarak örtünmenin ruhudur. Takvâsız bir örtünme ruhsuz bir cesettir. Âyet giyinmenin doğuştan medenî olan insanın tabiatı gereği olduğunu ifade eder. Amaç karşıt cinslerin birbirleriyle ilişkiyi cinsiyet üzerinden değil, şahsiyet üzerinden kurmalarıdır.”(12) Hâsıl-ı kelâm, “takvâ elbisesi” Müslümanca bir tavrın ve sağlam iradeli bir duruşun adıdır.

b) ذٰلِكَ مِنْ اٰيَاتِ اللّٰهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُون “İşte bu, (gerçeği) hatırlasınlar diye Allah’ın ayetlerindendir.” Yüce Allah “takvâ elbisesi” dediği duyarlılığı kendi âyetlerinden biri olarak tanıtmakta ve insanların bu sayede gerçeği hatırlamaları gerektiği üzerinde durmaktadır. Burada “Allah’ın âyetlerinden birisi” olarak tanıtılan şeyin insanlara ikram edilen elbise kullanımı nimeti olması da mümkündür. Buna göre şunu rahatlıkla söyleyebiliriz:

Demek ki örtünmek Yüce Allah’ın farzıdır ve insan fıtratına tam da uygun bir tavırdır. Allah bir şey demiş ve emretmişse, kula düşen görev onu tartışmasız kabul etmesidir. Bilinmelidir ki bu tür nimetler aynı zamanda Allah’ın insan üzerinde görünmesini istediği sembolleridir. Hacc 22/32’de beyan edildiği gibi, ilâhî emirlere gösterilecek saygı kalplerin takvâsının bir gereğidir.

İnsanlar Yüce Allah’ın bu tür ikram ve ihsanlarına akıllarıyla ve derin düşünceleriyle bakıp kafa yorarlarsa, bunlarda aklın almayacağı ve fıtratın dışlayacağı hiçbir unsurun bulunmadığını rahatlıkla fark edebileceklerdir. Âyetin sonundaki لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُون “Umulur ki gerçeği hatırlarlar” ifadesi, ortaya konulan ilâhi prensiplerin gerekçesini belirlemekte, başta inkârcılar olmak üzere, bütün insanların bundan öğüt almalarının beklendiği beyan edilmektedir. Buradaki يَذَّكَّرُون yezzekkerûne fiiline her ne kadar “öğüt almak” manası veriliyorsa da bizce kelimenin kendi anlamı olan “gerçeği hatırlamak” manası çok daha doğrudur; çünkü bu gerçekler fıtrata yazılan prensiplerle bütünüyle uyumludur; âyette verilen mesaj bu uyumunu hatırlanmasından ibarettir.

ıı. Şeytana Karşı Uyanık Olma Gerekliliği

يَا بَن۪يٓ اٰدَمَ لَا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَآ اَخْرَجَ اَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ يَنْزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْاٰتِهِمَا اِنَّهُ يَرٰيكُمْ هُوَ وَقَب۪يلُهُ مِنْ حَيْثُ لَا تَرَوْنَهُمْ اِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاط۪ينَ اَوْلِيَآءَ لِلَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ “Ey âdemoğulları! Şeytan, ana babanızı, ayıp yerlerini kendilerine göstermek için elbiselerini soyarak o bahçeden çıkardığı gibi sizi de aldatmasın! Çünkü o ve yandaşları, sizin onları göremeyeceğiniz yerden sizi görürler. Şüphesiz ki biz, şeytanları inanmayanların dostları yaptık.”

Âyetteki يَا بَن۪ي اٰدَم yâ benî âdeme hitabı “ey âdemoğulları!”; لَا يَفْتِنَنَّكُمُ lâ teftinenneküm emri “sakın sizi aldatmasın”; الشَّيْطَان eş-şeytânu kelimesi “şeytan”; كَمَآ اَخْرَجَ kemâ ahrace fiili “çıkardığı gibi”; اَبَوَيْكُمْ ebeveyküm tamlaması “sizin ana babanızı”; مِنَ الْجَنَّةِ mine’l-cenneti sözcüğü “bahçeden, cennetten”; يَنْزِعُ yenzi‘u fiili “soyuyordu”; عَنْهُمَا ‘anhumâ ifadesi “onlardan”;لِبَاسَهُمَا libâsehumâ kelimesi “onların elbiselerini”; لِيُرِيَهُمَا liyüriyehumâ ifadesi “onlara göstermek için”; سَوْاٰتِهِمَا sev’âtihimâ kelimesi “onların edep yerlerini”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o (şeytan)”; يَرٰيكُمْ ْ yerâküm fiili “sizi görür”; هُوَ hüve zamiri “o (şeytan)”; وَقَب۪يلُهُ ve kabîlühû tamlaması “ve onun taraftarları, yandaşları, kabilesi”; مِنْ حَيْثُ لَا تَرَوْنَهُمْ min haysü lâ teravnehum ifadesi “sizin onları görmeyeceğiniz şekilde”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; جَعَلْنَا ce‘alnâ fiili “yapmıştık, kılmıştık”; الشَّيَاط۪ين eş-şeyâtîne sözcüğü “şeytanları”; اَوْلِيَاء evliyâe kelimesi “dostlar”; لِلَّذ۪ينَ lillezîne ifadesi “(şu) kişiler için”; لَا يُؤْمِنُونَ lâ yü’minûne fiili ise “iman etmezler, iman etmeyenler için, mümin olmayanlar için” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanoğluna yönelik şeytanla ilgili bir uyarısı ve bunun gerekçesi gündeme getirilmektedir.

1. يَا بَن۪يٓ اٰدَمَ لَا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَآ اَخْرَجَ اَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ يَنْزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْاٰتِهِمَا “Ey âdemoğulları! Şeytan, ana babanızı, ayıp yerlerini kendilerine göstermek için elbiselerini soyarak o bahçeden çıkardığı gibi sizi de aldatmasın!” Yüce Allah bütün insanlara seslenmekte ve çok önemli bir uyarıda bulunmaktadır. Bu uyarı, Hz. Âdem’in ve eşinin edep yerlerini kendilerine göstermek için onların elbiselerini çıkarttırması ve sonuçta onları has bahçeden mahrum bıraktırmasıyla ilişkilidir.

Âyette geçen لَا يَفْتِنَنَّكُمُ lâ yeftinenneküm ifadesi “şeytanın insanoğlunu Allah’a itaatten saptırması ve onu nimet bahçesinden menetmesi”(13) veya “aldatmaması gerektiği”(14) manasında yorumlanmaktadır. Kelimenin sonundaki “şeddeli nûn” harfi Rabbimizin bu konudaki ısrarının delilidir.

A‘râf sûresinin 20. âyetinde de dile getirildiği üzere, şeytan Hz. Âdem’in ve eşinin edep yerlerini göstermeleri için onlara vesvese vermişti. Rabbimizin onlara dediği “şu ağaca yaklaşmayın” emrini de melek olmalarına yani ebedi yaşamamaları gerekçesine bağlamıştı. İşte orada sözü edilen durum bu âyette yeniden hatırlatılmakta, bu defa aynı hataya düşmemeleri için insanoğlu uyarılmaktadır. “Ana-babanızı cennetten çıkarttığı gibi sizi de fitneye düşürmesin” ifadesi, şeytanın herkesi benzer şekillerde ayartabileceğini, ona karşı dikkatli davranılmasının zorunlu olduğunu öğretmektedir.

Demek ki şeytanın en büyük hedeflerinden biri insanların edep yerlerinin açılmasını sağlamaktır. Bunun için insandaki takvâ elbisesinin çıkartılması yeterlidir. Hz. Âdem’i ve eşini has bahçeden çıkarmak istemesinin temelinde de bu duygusu yatmaktadır. İnsanda edep ve hayâ duygusu kaybolunca, yani takvâ elbisesinden mahrum bırakılınca onun başka pek çok şeyi de kaybedeceği anlaşılmaktadır. Şeytan bu durumu çok iyi bildiği için diğer insanlara da aynı açıdan yaklaşmak istemektedir.

Tesettürün ne kadar önemli bir duyarlılık olduğu işte sadece bu âyetten bile rahatlıkla anlaşılmaktadır. Tesettürün olmaması cinselliğin farkına varmaya ve cinsel ahlaksızlıklara yol açabilir. Bu nedenle, şeytanın bu yolla insanı saptırmasına fırsat vermemek gerektiği âyetin temel öğretisi olarak ifade edilebilir.

2.اِنَّهُ يَرٰيكُمْ هُوَ وَقَب۪يلُهُ مِنْ حَيْثُ لَا تَرَوْنَهُمْ “Çünkü o ve yandaşları, sizin onları göremeyeceğiniz yerden sizi görürler.” Bu cümlede verilmek istenen en önemli mesajlardan birisi içlerinde şeytanın da bulunduğu cinlerin görülemeyeceğini beyandır. Önceki cümlede uyarının dile getirildiği yeftinenne fiili çok ağır ve ince bir imtihan manasına gelmektedir. Bu kelimenin tercih edilme sebebi işte bu cümlede verilmekte, şeytan ve o kabilden, türden varlıkların insanları onların kendilerini göremeyecekleri yerden görebilecekleri belirtilmektedir.

İnsan, görebildiği bir düşmana karşı daha kolay tedbirler alabilir; ancak düşman görünmüyorsa çok daha dikkatli olunması gerekmektedir. Bu nedenle, önceki cümlede doğrudan “kandırmak” veya “saptırmak” anlamında kelimelerin değil de yeftine fiilinin kullanılması, durumun çok sıkıntılı, çok sinsi ve tehlikeli olduğunu göstermektedir.

Bu arada şu hususu da belirtmekte yarar görmekteyiz: Kur’an’da şeytanın yandaşlarının inkârcı cin ve insanlar olduğu ifade edilmektedir. Şeytan ve cinler gözle görülemez ama şeytanın yandaşı olan insanlar görülür. Bu nedenle ayette geçen ‘‘sizin onları göremeyeceğiniz yerden sizi görürler’’ ifadesindeki ‘görürler’ fiziksel anlamda gözün görmesi değil de mecaz anlamda anlaşılabilir. Şeytan ve yandaşları insanların nefis zafiyetlerini çok iyi bilir, takip eder ve fırsat bulduklarında bu zafiyetleri kullanarak onları saptırmaya çalışırlar. İşte ayette geçen ‘‘şeytan ve yandaşlarının insanları görebildikleri yer’’ ifadesinden şeytan ve yandaşlarının insanları saptırırken başvurdukları yollar anlamı çıkarılabilir. Diğer taraftan fıtraten iyilik üzere yaratılmış ve sapmamış insan şeytan ve yandaşlarının bu şekilde görmesinden habersizdir ve göremez.

3. اِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاط۪ينَ اَوْلِيَآءَ لِلَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ “Şüphesiz ki biz, şeytanları inanmayanların dostları yaptık.” Burada konuyla ilgili pek çok âyette yer alan mesajlara uygun olarak şeytanların iman etmeyenlere dost kılınacakları ifade edilmektedir. Demek ki şeytanlar insanlara musallat olmuyor, aksine zaten iman etmemiş ve yoldan çıkmış olanlara dost oluyorlarmış.

Sanıldığı veya iddia edildiği gibi şeytan “sebep”, sapmak “sonuç” değildir; aksine sapmak “sebep”, şeytanla buluşmak ise “sonuç” olmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen mesaj doğrudan bunu ortaya koymaktadır. İman etmeyecek kişilere şeytanlar dost kılınmaktadır. Bu kişiler iman etmeyen ve iman etmeyecek olanlardır. Konunun geçtiği yerlerde الشَّيَاط۪ين eş-şeyâtîn kelimesinin çoğul getirilmesi bu ifadenin kapsamında insan şeytanlarının da bulunduğunu göstermektedir.

Meryem 19/83’te de belirtildiği üzere, şeytanlar zaten inanmayanlara musallat edilirler. Konuyla ilgili Kâf 50/27’de şöyle buyrulmaktadır: “(O esnada cehennemliğin) yakınındaki (şeytan) diyecek ki: Ey Rabbimiz! Onu ben azdırmadım. Fakat kendisi derin bir sapıklık içindeydi.” Saptırılmasından dolayı başkasını sorumlu tutanlara karşılık şeytanın “onu ben azdırmadım, zaten kendisi bir sapıklık içindeydi” ifadesi hatırlatılmaktadır.

İbrâhim 14/22’de insanların kendi iradeleriyle saptıkları gerçeği, şeytanın mahşerdeki bir beyanı olarak yer almaktadır. Ayrıca Zuhruf 43/36’da Yüce Allah’ın zikrinden, yani Kur’ân’dan yüz çevirenlere şeytanın musallat kılınacağı beyan edilmektedir. Fussılet 41/24-25’te mahşerde cehenneme gidecek kişilere dünya hayatlarında kötü arkadaşların musallat edildiği bildirilmektedir. Benzer bir ifade Şu‘arâ’ 26/221-222’de de yer almakta, şeytanların zaten yalancı ve günahkârlara ineceği bildirilmektedir.

b) Taklit-Tevhid Karşılaştırması

Yüce Allah, sûrenin 28-30. âyetlerinde taklidin nasıl bir felaket ve suçu Allah’a atmanın ne kadar yalan olduğunu, Allah’ın adaleti ve tevhidi emrettiğini, her secdede Allah’a yönelmenin, dini gönülden O’na yönlendirmenin gerekliliğini, mahşerde insanların yeniden yaratılacağını bildirmektedir. Ardından insanların kendi tercihlerine göre hidayet veya dalalet tarafında olacakları, şeytanları dost edinenlerin ise kendilerini doğru yol üzerinde sandıkları beyan edilmektedir.

ı. Taklidin Allah’a İftira Boyutu

وَاِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً قَالُوا وَجَدْنَا عَلَيْهَآ اٰبَآءَنَا وَاللّٰهُ اَمَرَنَا بِهَا قُلْ اِنَّ اللّٰهَ لَا يَاْمُرُ بِالْفَحْشَآءِ اَتَقُولُونَ عَلَى اللّٰهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ “Onlar bir çirkinlik yaptıkları zaman ‘Babalarımızı bu yolda bulduk. Allah da bize bunu emretti.’ derler. De ki: Allah çirkinliği emretmez. Allah hakkında bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?”

Âyetteki وَاِذَا فَعَلُوا ve izâ fe‘alû fiili “ve yaptıkları zaman, işledikleri zaman”; فَاحِشَة fâhışeten kelimesi “herhangi bir çirkinlik”; قَالُوا kâlû fiili “(şöyle) dediler, söylediler ki”; وَجَدْنَا vecednâ fiili “bulduk”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “onun üzerinde”; اٰبَآءَنَا âbâenâ tamlaması “bizim babalarımızı, atalarımızı”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “ve Allah”; اَمَرَنَا emeranâ ifadesi “bize emretti”; بِهَا bihâ ifadesi “bunu”; قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يَاْمُرُ lâ ye’muru fiili “emretmez”; بِالْفَحْشَآءِ bi’l-fahşâi kelimesi “çirkinliği, çirkin olan şeyleri”; اَتَقُولُونَ e tekûlûne sorusu “siz diyor musunuz?”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi sorusu “Allah’a, Allah hakkında”;مَا لَا تَعْلَمُونَ mâ lâ ta‘lemûne ifadesi ise “bilmediğiniz şeyleri” demektir.

Burada insan şeytanlarının peşinden gidenlerin geçersiz mazeretleri ve Yüce Allah’ın kendilerine verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً قَالُوا وَجَدْنَا عَلَيْهَآ اٰبَآءَنَا وَاللّٰهُ اَمَرَنَا بِهَا “Onlar bir çirkinlik/kötülük yaptıkları zaman ‘Babalarımızı bu yolda bulduk. Allah da bize bunu emretti’ derler.” Yüce Allah burada sözünü ettiği kişilerin yaptıkları çirkinlikleri nasıl yanlış bir şekilde savunduklarını bildirmektedir.

a) وَاِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً “Onlar bir çirkinlik/kötülük yaptıkları zaman.” Müşrikler yaptıkları herhangi bir çirkin fiili savunarak “atalarımızdan böyle gördük; zaten Allah da böyle emretmişti” diyen yalancılardır. Burada sözü edilen çirkin fiil, İmâm Mücâhid’den gelen görüşe göre Yemen’li bazı müşriklerin Kâbe’yi çıplak tavaf etmeleri olarak yorumlanmaktadır. Kendilerince gerekçeleri de “İçinde günah işlediğimiz elbiselerle tavaf yapmayız” şeklindeydi. Erkekler gündüz, kadınlar geceleyin çıplak tavaf ederlerdi. Eğer kadınlar gündüz tavaf eder idiyseler bir örtü alırlar, ancak yürürken o örtüleri de düşermiş.(15)

Âyette fiilin ne olduğu ve bunu kimin yaptığı beyan edilmediği için, sadece rivayetlere bakarak âyetin manasını daraltmak doğru olmayacaktır. Esasında burada geçen فَاحِشَة fâhışeh kelimesinin nekra gelmesi maksadın “bütün çirkinlikler” olduğunun bir delilidir. Bu kelime hakkında A‘râf 7/33’te bilgi vereceğiz.

b) وَجَدْنَا عَلَيْهَآ اٰبَآءَنَا “Atalarımızı üzerinde bulmuştuk.” İnkârcıların bu sözü taklitçiliğin göstergesidir ve bu ümmet içerisinde öncelikle Mekkeli müşrikler bu hatalı yolu izleyenler olmuştur. Ancak mesaj elbette onlarla sınırlı değildir. Şeytanın izini takip eden herkesin bu noktada muhatap olduğu unutulmamalıdır.

Kur’ân’da bu problemle ilgili oldukça fazla âyetin bulunduğu unutulmamalıdır. Konuyla ilgili âyetlerde mesele bütün açıklığıyla ele alınmakta ve taklidin ne kadar korkunç bir ahlaki sapma olduğu, sonunun da ateş azabına dönüşeceği beyan edilmektedir.(16) Sâd 38/6-7’de de zikredildiği gibi, Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in söylemlerine karşılık “bunu son millette işitmedik” dediklerinde takip ettikleri mantık da aynıydı. Sonuçta “küfür tek millettir” ve onlar da insan şeytanlarının veya cin şeytanlarının izini takipte herhangi bir sorun görmemişlerdir, şimdilerde de görmemektedirler.

Yüce Allah insanoğlunu bu şeytanlara karşı uyarmış olmasına rağmen, hatta bir peygambere bile hata yaptıran şeytani gücün etkisinden kurtulmak için son derece kararlı bir tutum ve duruş sergilenmesi gerekmektedir. Taklidin en büyük savunucusu şeytandır ve Lokmân 31/21’de geçtiği gibi taklide götürdüğü kişileri de ateşe çağırmaktadır. Âyetin taklitle ilgili kısmını bu cümlelerimizle sonuçlandırmak ve daha fazla detaya girmemek istiyoruz.

Taklidin ne kadar kötü bir şey olduğuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/74’te geniş bilgilendirmelerde bulunacağız. Burada ise konuyla ilgili sadece bazı ayetleri hatırlatmakla yetineceğiz.

Hz. Nûh’a karşı çıkan kavmi, “Biz geçmişteki atalarımızdan böyle bir şey duymadık” sözünü söylemişti.(17), Firavun, Hz. Nûh’un kavminin dediğinin aynısını Hz. Mûsâ’ya karşı dile getirmişti.(18) Dahası, Firavun bile kavmini Hz. Mûsâ’ya karşı şekillendirirken, “(Mûsâ)’nın, sizin dininizi değiştirmesinden korkuyorum” demişti.(19)

Hz. Peygamber’e yönelik olarak müşriklerin sözü de aynı mantığın sonucuydu: “İçlerinden ileri gelenler öne atılarak (taraftarlarına şöyle dediler): (Eski inancınızda) yürüyün, tanrılarınıza bağlılığınıza devam edin/karşı isteklere direnin, sizden istenen (şimdi artık yapmanız gereken) budur. Son dinde/yaşayan son inançların hiç birisinde bile böyle bir şey işitmedik. Bu, uydurmadan başka bir şey değildir.”(20)

Mâide 5/104: “Onlara, ‘Allah’ın indirdiğine ve Rasûl’e gelin’ denildiği vakit, ‘Babalarımızı üzerinde bulduğumuz (yol) bize yeter’ derler. Ataları hiçbir şey bilmiyor ve doğru yol üzerinde bulunmuyor iseler de mi?”

Yûnus 10/78: Onlar ‘Babalarımızı üzerinde bulduğumuz (dinden) bizi döndüresin ve yeryüzünde ululuk sizin ikinizin olsun diye mi bize geldin? Hâlbuki biz, hiçbir şekilde size inanacak değiliz’ demişlerdi.

Zuhruf 43/22-23: “Hayır! ‘Muhakkak ki babalarımızı bir din üzerinde bulduk; biz de onların izinde gidiyoruz’ dediler. Senden önce de hangi memlekete uyarıcı göndermişsek mutlaka oranın varlıklıları ‘Babalarımızı bir din üzerinde bulduk, biz de onların izlerine uyarız’ derlerdi.”

Son söz olarak şunu belirtelim: Taklidin ne kadar kötü bir şey olduğuyla alakalı olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır. Bu vesileyle Bakara 2/170, Mâide 5/104, A‘râf 7/28, Yûnus 10/78, Hûd 11/53-54, 62, 87, Enbiyâ’ 21/53, Şu‘arâ’ 26/70-74, Lokmân 31/21, Sebe’ 34/43, Sâffât 37/69-74 ve Zuhruf 43/21-24 gibi âyetleri hatırlatmakla yetinelim.

Bu ve benzer âyetlerde dile getirilen “Atalarımızı üzerinde bulmuştuk” sözü taklitçiliğin göstergesidir ve bu ümmet içerisinde öncelikle Mekkeli müşrikler bu hatalı yolu izleyenler olmuştur. Ancak mesaj elbette onlarla sınırlı değildir. Şeytanın izini takip eden herkesin bu noktada muhatap olduğu unutulmamalıdır.

c) وَاللّٰهُ اَمَرَنَا بِهَا “Allah da bize bunu emretmiştir.” Müşriklerin burada sözü edilen en büyük yalanı ise “Allah’a iftiraları”dır. Ellerinde kitap olmayan, kitaptan konuşmayan, delili bulunmayan, aklına geldiği gibi esip savuran bir kültürün takipçilerinden de bundan başka bir şey beklenmez. Hz. Peygamber’e hitaben Hâkka 69/44-47’de gündeme getirildiği gibi, eğer Allah adına birileri bir şey uydurursa, Allah onları güçlü bir şekilde yakalar, şahdamarlarını kesip parçalar ve hiç kimse de buna engel olamaz.

Müşriklerin bu türden bir ifadesi Zuhruf 43/20’de şöyle zikredilmektedir: “Dediler ki: Rahmân dileseydi biz onlara tapmazdık. Onların bu hususta bir bilgileri yoktur. Onlar sadece yalan söylüyorlar.” Konuyla ilgili olarak Nahl 16/35’te de şu bilgiler yer almaktadır: “Ortak koşanlar şöyle demişlerdi: Allah dileseydi ne biz ne de babalarımız ondan başkasına tapardık. Onun emri olmadan hiçbir şeyi de haram kılmazdık. Onlardan öncekiler de böyle yapmışlardı. Elçilere apaçık tebliğden başka ne düşer ki!”

“Allah bunu emretti” diyenlerin ellerinde mutlak surette bir delilinin bulunması gerekirken, bu kişiler sadece bir iftiraya başvurmuş ve çirkinliklerini Allah’a fatura etmeye cüret etmişlerdi. Allah adına yalan iftira edenlerden daha zalim olamayacağının belirtildiği Hûd 11/18’de, bu kişilerin mahşerde Yüce Allah’a arz edilecekleri ve mahşerin şahitlerinin onlar hakkında “İşte bunlar Allah’a yalan iftira edenlerdir; dikkat edin Allah’ın laneti bu zalimlerin üzerine olsun” diyecekleri haber verilmektedir. “Eğer doğru söylüyorsanız delilinizi getirin”(21) türünden hitaplar bu kişilere yönlendirilirse getirecekleri hiçbir delillerinin bulunmadığı aşikârdır.

İşte bütün bu âyetlerden anlaşıldığına göre, tıpkı İblis’in yaptığı gibi müşrikler de kendi sorumluluklarını kabul etmeyip meseleyi Yüce Allah’ın dilemesiyle ilişkilendirmiş, yorumunu yapmakta olduğumuz A‘râf 7/16-17’de, ayrıca Hıcr 15/39 gibi âyetlerde de dile getirildiği gibi İblis’in iftira dolu sözlerinin hiçbir şekilde doğru olmadığı ortaya konulmak istenmiştir. Zira Bakara 2/34, A‘râf 7/11, Hıcr 15/31, İsrâ’ 17/61, Sâd 38/74 gibi âyetlerde beyan edildiği gibi, İblis bizzat kendisi kibir göstermiş, ilâhî emri reddetmiş ve küfrü kendisi tercih etmiştir.

İblis’in izinden gidenler suçu veya sorumluluğu üstlenme yiğitliğini göstermeyip bunu Yüce Allah’a havale ederek kurtulacaklarını sanmışlardı. Ancak verilen bunca malumattan da anlaşıyor ki bu türden mazeret girişimleri hiçbir şekilde sonucu değiştirmeyecektir. Esasında pek çok âyette verilen bilgiler insanların kendilerinin saptığını göstermekte, Yüce Allah’ın hak etmeyen hiç kimseyi saptırmadığı ifade edilmektedir. Bir tek âyet meali vererek bu konudaki izahımızı bitirmek istiyoruz. Yüce Allah Zümer 39/59’da şöyle buyurmaktadır: “(Allah bu kişilere mahşerde şöyle diyecektir): Hayır (bunlar geçerli değil)! Âyetlerim sana gelmişti de sen onları yalanlamış, (onlara) büyüklük taslamış ve inkârcılardan olmuştun.”

2. قُلْ اِنَّ اللّٰهَ لَا يَاْمُرُ بِالْفَحْشَآءِ اَتَقُولُونَ عَلَى اللّٰهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ “De ki: Allah çirkinliği emretmez. Allah’a karşı bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?” Yüce Allah bu cümlede söz konusu iddiaya cevap vermekte ve hiçbir şekilde kötülükleri O’nun emretmeyeceğini ilan etmektedir. Buna ilave olarak, ayrıca “Bilmediklerinizi Allah hakkında söylüyor musunuz?” diyerek müşrikleri uyarmaktadır. A‘râf 7/33’te de belirtildiği gibi, bilmedikleri şeyleri Allah’a isnat etmek günahların en büyüklerindendir ve bunu yapanlar da şiddetle kınanmaktadır.(22)

Kötülükleri ve çirkinlikleri birer şer olarak düşünürsek, iman esasları içerisinde şerrin Yüce Allah’tan geldiğini söylemek de son derece sakıncalı bir ifade halini alır. Şerrin, çirkinliğin, kötülüğün kaynağı Yüce Allah olamaz; sadece insanlar bunları isterler ve tercih ederlerse Allah onları yaratır, o kadar. Hiçbir ilahi öğretide, hiçbir peygamberin söyleminde, hiçbir akılda Yüce Allah’ın edepsizliği emredeceğine dair en küçük bir işaret veya delil olamaz; bunu unutmamak durumundayız.

Meseleyi Mekkeli müşrikler özeline indirgeyip Müslümanların üzerlerine hiçbir şey alınmamaları onları sorumluluktan kurtarmaz. Bu nedenle, Yüce Allah hakkındaki algımızı, bilgimizi ve imanımızı her türlü şaibeden uzak tutmak ve arı duru bir tevhid inancını benimsemek durumundayız.

Bu âyette geçen فَاحِشَة fâhışeh ve الْفَحْشَآء el-fahşâ’ kavramları hakkında Bakara 2/268’de bilgi vermiştik. Ayrıca Nahl 16/90’da açıklamalarda bulunacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

ıı. Tevhîd ve Mahşerde Yeniden Yaratılış

قُلْ اَمَرَ رَبّ۪ي بِالْقِسْطِ وَاَق۪يمُوا وُجُوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِص۪ينَ لَهُ الدّ۪ينَ كَمَا بَدَاَكُمْ تَعُودُونَ “De ki: Rabbim adaleti emretmiştir. Her secdede yüzlerinizi O’na yöneltin ve dini yalnız O’na (Allah’a) özgü kılarak O’na dua edin (yalvarın)! Başlangıçta sizi O yarattığı gibi (sonunda yine O’na) döneceksiniz.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki, söyle ki”; اَمَرَ emera fiili “emretti”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim”;بِالْقِسْطِ bi’l-kıstı sözcüğü “adaleti”; وَاَق۪يمُوا ve ekîmû emri “ve ikame edin, yönlendirin, çevirin”;وُجُوهَكُمْ vücûheküm tamlaması “sizin yüzlerinizi”; عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ ‘ınde külli mescidin tamlaması “her secde zamanında, secde anında”;وَادْعُوهُ ved‘ûhu emri “ve O’na yalvarın, dua edin”; مُخْلِص۪ين muhlisîne kelimesi “has kılanlar olarak, özgü kılanlar olarak”; لَهُ lehû ifadesi “O’na”; الدّ۪ين ed-dîne sözcüğü “dini”; كَمَا بَدَاَكُمْ kemâ bede’eküm fiili “sizi ilk başta yarattığı gibi”; تَعُودُونَ te‘ûdûne fiili ise “(yine O’na) döneceksiniz” demektir.

Burada Yüce Allah’ın çirkinlikleri değil, doğru şeyleri emrettiği ve bunların bazı örnekleri gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ اَمَرَ رَبّ۪ي بِالْقِسْطِ “De ki: Rabbim adaleti emretmiştir.” Yüce Allah bu cümlede önceki âyette sözünü ettiği taklitçi müşriklerin iddialarını cevaplamaya devam etmekte, çirkinlikleri emretmeyeceğini, aksine الْقِسْط el-kıst adını verdiği değeri emrettiğini beyan etmektedir.

Burada zikredilen الْقِسْط el-kıst kelimesi Kur’ân’da 15 kez(23) geçmekte ve mutlak manada “adalet” manasına gelmektedir.(24) Bu çerçeve ilgili ifade hem inançta, hem ibadette hem de ahlakta dengeli olmayı gerektiren bir kavramdır. İnançta adalet, zulüm olan şirkin zıddına tevhiddir; ibadette adalet, kulluk ederken Allah’a hiçbir şeyi ortak koşmamaktır; “ahlakta adalet” ise hılkatle, yani yaratılışla ilgili olarak ahlakın kurallarını hâlık, yani yaratıcı kudret olan Allah’ın belirlediği esaslara uymaktır. Konuya böyle bakılırsa, el-kıst kavramının içermediği, ihmal ettiği hiçbir alanın olmadığı açıkça görülmektedir.

Önceki âyette dile getirilen فَاحِشَة fâhışeh veya الْفَحْشَآء el-fahşâ’ kelimelerine “çirkinlik ve aşırılık” manası verilirse, bu âyette emredilenin de “adalet ve itidal” olduğu anlaşılmaktadır. Her türlü edepsizlik içerecek davranışlardan kaçınarak ifrattan ve tefritten uzak durmaya çalışmak, orta halli ve ölçülü olarak hareket etmek muhataplardan istenmektedir. Önceki âyette sözü edilen taklitçi müşriklerin ibadetlerindeki çirkinlikler işte bu âyette yeniden cevaplandırılmakta ve Rabbimizin her konuda adaleti ve itidali, yani dengeli ve ölçülü olmayı emrettiği ortaya konulmaktadır.

Âyette geçen الْقِسْط el-kıst kelimesinin neyi ifade ettiği noktasında İbn Abbas, bunun lâ ilahe illallâh yani “Allah’tan başka ilah yoktur” demek olduğunu, delilinin de “Allah kendinden başka hiçbir ilah olmadığını tam adaletle hükmederek açıkladı. Me­lekler ve ilim sahipleri de (böylece inandılar- şahitlik ettiler)”(25) ayeti olduğunu beyan etmiştir. Demek ki İbn Abbâs’a göre الْقِسْط el-kıst kelimesi kelime-i tevhid olarak anlaşılmalıdır. Kelime-i tevhid “Allah'ın zatını, fiillerini, hükümlerini, tek olduğunu, ortağı ve benzeri olmadığını bilmek”, her konuda tekliğine iman edip onu ilan ve itiraf etmektir.(26)

Verilmek istenen mesaj açıktır: İnsanlar doğrudan, adaletten, itidalden, dengeli ve ölçülü olmaktan ayrılmasınlar. Buna göre الْقِسْط el-kıst kelimesine “doğru olan her şey” manası da verilebilir.(27)

2. وَاَق۪يمُوا وُجُوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ “Her secdede yüzlerinizi O’na yöneltin!” Bu cümlede Yüce Allah’a ibadet ederken sadece O’nun rızasını düşünmek, başka varlıklara itibar etmemek, yani şirkten ve şirkin bütün unsurlarından uzak durmak emredilmektedir. İlk muhatapların müşrikler olduğu düşünüldüğünde, maksadın bu şekilde tecelli ettiği anlaşılmaktadır.

Cümledeki اَق۪يمُوا ekîmû emri, bir hareketi bir duyarlılığı, hayatı bir şeylerle ikame edip ayağa kaldırmayı içermektedir. Namazla ilgili âyetlerde bu kökten gelen kelimelerin tercih edilmesinin muhtemel sebebi de bu olsa gerektir. Ikâme sözcüğü, bir şeyi yapmaktan öte, onu yaşamayı mana olarak sunmaktadır.

Âyetteki وُجُوه vucûh kelimesi de vech sözcüğünün çoğuludur. Maksat insanların kişiliklerini, özlerini ve bütünüyle benliklerini ifade etmektedir. Ayrıca burada geçen مَسْجِدٍ mescid kelimesi “secde yeri”, “secde zamanı” ve bizzat “secde” manalarına gelmektedir. Buna göre, Yüce Allah insanlara bütün ibadetlerde benliklerini Allah’a çevirmeleri gerektiğini emretmektedir. Konuyu sadece namazla değil de مَسْجِدٍ mescid kelimesinin başındaki كُلِّ küll kelimesinden de hareketle bütün kulluk eylemleriyle ilişkilendirerek âyetin mesajını anlamaya çalışıyoruz.

Âyetteki emir Âl-i İmrân 3/20’deki “Ben vechimi, yani bütün benliğimi Allah’a teslim ettim; bana tâbi olanlar da” ifadesiyle uyumludur ve söz konusu emrin Hz. Peygamber ve ona uyanlar tarafından yerine getirildiğini göstermektedir. En‘âm 6/79, Rûm 30/30 ve 43 gibi âyetlerdeki prensipler de benzer içerikler arz etmektedir.

Biz âyetin mesajını genel anlamda Allah bilinciyle yapılması gereken bütün eylemler ve duyarlılıklar olarak yorumlamaktayız. Ancak âyetteki مَسْجِد mescid kelimesi nedeniyle bunu namazla ilişkilendiren âlimlerimiz çoğunluktadır. Dolayısıyla mesaj “Her mescitte yüzlerinizi (kıbleye) doğrultun” şeklini almıştır. Yüce Allah sanki bize, başka yerlere değil, kıbleye itibar etmemizi bildir­miştir. Buna göre, bu buyruğun manası “Her nerede olursanız olunuz, yüzünüzü (namazda) Kâbe’ye çeviriniz” şeklinde olur. İbn Abbas ise bu cümleye şu manayı vermiştir: “Siz herhangi bir mescitte (secde edilen yerde) iken, namaz vakti girince orada namazınızı kılın! Hiçbiriniz ‘Ben, ancak kav­mimin mescidinde namaz kılarım’ demeyin.”(28)

Bu son yaklaşımı da âyetin muhtemel mesajı arasında gördüğümüzü beyan ederek, tercihimizin ilkinden, yani genel manada bütün ibadetlerdeki duyarlılıktan yana belirlediğimizi ifade edelim.

3. وَادْعُوهُ مُخْلِص۪ينَ لَهُ الدّ۪ينَ “Ve dini yalnız O’na (Allah’a) özgü kılarak O’na dua edin (yalvarın)!” Bu emir, öncesindeki emrin açıklamasıdır; bir anlamda ibadetin nasıl yapılması gerektiğini ortaya koymaktadır. Kişi hangi ibadeti yapıyor olursa olsun, dini Yüce Allah’a has kılarak yalnız O’na dua etmeli, sadece O’na yalvarmalı ve yine yalnız O’nun rızasını hedeflemelidir. Dini Allah’a has kılmak, dinin kaynağında Allah’ı görmek ve ‘Ona rağmen başka hiç kimsenin din prensibi koyamayacağını benimsemek’ demektir.

Beyyine 98/5’te de dile getirildiği üzere, bütün ilâhî öğretilerde dini yalnız Allah’a has kılmak temel öğretilerin ilkidir. Zümer 39/2 ve 3’te “dini yalnız Allah’a has kılarak kulluk yapmak gerektiği, çünkü hâlis (arı duru) dinin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğu” vurgulanmakta, Zümer 39/11 ve 14’te Hz. Peygamber’in de böyle ibadet etmekle emrolunduğu bildirilmektedir. Dinde ihlas en önemli değerdir; bunun göstergesi de tevhidden taviz vermemektir.

Dini Allah’a has kılanlar, sadece O’na ihlaslı bir şekilde ibadet edip yalvaranlar, şeytanın müdahalelerinden etkilenmeyenler seçkin kulların içerisinde ayrıcalıklı bir konum elde edenlerdir. Bu noktada çeşitli peygamberlerle ilgili verilen bilgilerde ve insanlara yönlendirilen emirlerde de bu husus görünmektedir.(29) Rahat zamanda değil de sıkıntılı zamanlarında dini yalnız Allah’a has kılanların sahteliklerine de Kur’ân’da dikkat çekilmektedir.(30) Şüphe yok ki samimi müminler bu tür davranışlardan uzak durmayı da başaranlardır.

Âyetin ilk muhataplarının durumu göz önüne alındığında buradaki tevhid vurgusunun önemi bir kez daha anlaşılmaktadır. Çünkü Müslümanların hac ve umrede dile getirdiği gibi onların da telbiyesi vardı. Şöyle diyorlardı:

لبيك اللهم لبيك لبيك لا شريك لك الا شريكا هو لك تملكه وما ملك “Ey Allah’ım, senin her bir emrine karşı iki kez amadeyim. Senin emrine tekrar tekrar amadeyim; Senin hiçbir ortağın yoktur; sadece bir tane var ki sen ona sahipsin; ona ve onun sahip olduklarına da sen sahipsin.”(31) İşte bu durumdaki muhataplara sürekli olarak tevhid vurgusuyla hitap etmek son derece isabetli bir sesleniştir.

Bundan önceki cümlede yer alan secdeyle ilgili mesajı namazla ve kıble ile ilişkilendiren âlimlerimiz bu cümleyi de namazda dua ile alakalı görmüşlerdir. Bana göre en açık olan, buradaki “dua” ile namaz fiillerinin kastedilmiş olmasıdır. Allah, bu fiillere “dua” adını vermiştir. Çünkü Arapça’da “salât” (namaz), dua etmek manasındadır. Bir de namazın en kıymetli parçası, dualar ve zikirlerdir. Bundan dolayı Yüce Allah, namazın ihlaslı bir şekilde kılınması gerektiğini açıklamıştır.(32)

Bu yaklaşımı da doğru görmemize rağmen, biz mesajın namazdaki duaları ve bizzat namazı da içerecek şekilde daha kapsamlı olarak tevhid içerikli olan bütün ibadet hayatı olarak görmekteyiz.

4. كَمَا بَدَاَكُمْ تَعُودُونَ “Başlangıçta sizi O yarattığı gibi (sonunda yine O’na) döneceksiniz.” Yüce Allah âyetin bu son cümlesinde bütün insanlığa hitap etmekte olabileceği gibi, ilk dönem Mekkeli müşriklerden âhireti inkâr edenlere de hitap etmiş olabilir. Âyette dikkat çekilen nokta, öldükten sonra diriltilmedir. Nitekim Hasan el-Basrî ve İmâm Mücahid âyete şöyle mana vermişlerdir: “O siz hiç yokken, sizi dünyada yarattığı gibi, aynı şekilde canlı olarak O'na döneceksiniz.”(33)

En‘âm 6/94, Kehf 18/48 ve Meryem 19/95 gibi âyetlerde gündeme getirildiği gibi, bu âyette de yaratılışın yalnızlığına, çıplaklığa ve dünyaya gelişe dikkat çekilmektedir. İnsanoğlu nasıl ki ana rahminde tek yaratılmış ve sonrasında dünyaya gelmişse, bu hayatın sonunda da toprağa girecek ve A‘râf 7/25’te de beyan edildiği gibi, nihayet hesaba çekilmek üzere mahşerde yeniden diriltilecektir. Rabbimiz diriltilmeyi imkânsız veya uzak ihtimal gören müşriklere kendi ilk yaratılışlarını hatırlatmakta, ikinci yaratmanın ilkine göre çok daha kolay olacağına dikkat çekmiş olmaktadır.

Kâf 50/3’te belirtildiği gibi, kâfirler “Biz öldüğümüz ve toprak olduğumuz zaman mı (diriltileceğiz)? Bu, akla uzak bir dönüştür” diyerek alaycılıklarını ortaya koymuşlardı. Hem bu âyette hem de daha pek çok âyette(34) müşriklerin inkâr ettikleri konunun “kıyâmet ve mahşerdeki diriltilme” olduğu beyan edilmektedir. Oysa insanın çürüyüp toprak olması onun yok olması değildir. Nitekim Kâf 50/4’te de ifade edildiği gibi, toprak her şeyi yok etmemekte, insanın bedeninin bir kısmı kalmaktadır.

Müşrikler, Yâsîn 36/78’de de geçen sözleriyle yeniden diriltilmenin hiçbir şekilde gerçekleşmeyeceğini alaycı sorularıyla vurguluyorlardı. İşte konuyla ilgili olarak Kur’ân’da verilen bütün bilgilere hem Yâsîn 36/79’da hem de bu âyette cevap verilmektedir.

ııı. Hidâyet ve Dalâlet

فَر۪يقًا هَدٰى وَفَر۪يقًا حَقَّ عَلَيْهِمُ الضَّلَالَةُ اِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّيَاط۪ينَ اَوْلِيَآءَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَيَحْسَبُونَ اَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ “Bir kısmı(nız)ı doğru yola ulaştırmış olarak, bir kısmı(nız) hakkında da sapkınlık gerçekleşmiş olarak (O’na döneceksiniz). Şüphesiz ki onlar, kendilerinin doğru yolda olduğunu sanarak Allah’ın peşi sıra şeytanları kendilerine dostlar edinmişlerdi.”

Âyetteki فَر۪يقًا ferîkan sözcüğü “bir kısmına, bir gruba”; هَدٰى hedâ fiili “hidâyet etti”; وَفَر۪يقًا ve ferîkan sözcüğü “bir kısmına da, bir kısmı hakkında da”; حَقَّ hakka fiili “gerçekleşti”; عَلَيْهِمُ ‘aleyhim ifadesi “onlar aleyhinde”; الضَّلَالَة ed-dalâletü sözcüğü “sapkınlık”; اِنَّهُمُ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; اتَّخَذُوا ittehazû fiili “edindiler”; الشَّيَاط۪ين eş-şeyâtîne kelimesi “şeytanları”; اَوْلِيَاء evliyâe sözcüğü “dostlar”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi tamlaması “Allah’ın peşi sıra”;وَيَحْسَبُونَ ve yahsebûne fiili “ve sanıyorlar(dı) ki”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; مُهْتَدُون mühtedûne kelimesi ise “doğru yolda olanlar(dırlar)” demektir.

Burada insanların mahşerdeki durumu ve sapmış olanların yanılgıları gündeme getirilmektedir.

1. قُفَر۪يقًا هَدٰى وَفَر۪يقًا حَقَّ عَلَيْهِمُ الضَّلَالَةُ “Bir kısmı(nız)ı doğru yola ulaştırmış olarak, bir kısmı(nız) hakkında da sapkınlık gerçekleşmiş olarak (O’na döneceksiniz).” Yüce Allah âyetin bu cümlesini, önceki âyette dile getirdiği “İnsanların O’na döneceği” gerçeğiyle ilişkilendirmektedir. Buna göre Yüce Allah’ın huzuruna dönecek kişiler temel olarak iki gruba ayrılmış olacaklardır. Bir bölümüne hidayet edilmiş olsa da diğer bir bölümü hakkında sapkınlık kararı tescillenmiş olacaktır.

Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde ele aldığımız gibi, hidayet ve dalalet konusu insanların iradelerine bırakılmıştır. Rabbimizin kime hidayet etmiş olacağı, kimi de sapıklıkta bırakacağı âyetlerle açıklığa kavuşturulmuştur. Burada detaya girmeyecek, sadece şu kadarını söylemekle yetineceğiz: Yüce Allah dileyen herkese, layık gördüğüne hidayet edecek, sapkınlığı tercih edenlerin de bu tercihlerini onaylamış olacaktır. Dolayısıyla hidayet de dalalet de hak edenler için hem dünyada hem de mahşerde gerçekleşmiş ve onaylanmış bir şekilde insanoğlunun bütün fertleri ilâhî huzura çıkarılmış olacaktır.

2. اِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّيَاط۪ينَ اَوْلِيَآءَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَيَحْسَبُونَ اَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ “Şüphesiz ki onlar, kendilerinin doğru yolda olduğunu sanarak Allah’ın peşi sıra şeytanları kendilerine dostlar edinmişlerdi.” İnsanların sapkınlığı tercih edenleri ve kendilerine sapkınlık kararının hak olduğu bu kişiler, şeytanları Yüce Allah’ın peşi sıra veya Allah’ı bırakıp dostlar edinmişlerdi. Bunu yapan kişiler kendilerinin hidayet üzere olduklarını sanarak derin bir aldanış içerisine girmişlerdi. Sapkınlık kendilerine hak olanların bu hali, hidayet üzere olduklarını sanmalarının sonucu gerçekleşmiştir.

Yüce Allah A‘râf sûresinin 3. âyetinde insanlığa indirilen vahye uymaları ve vahyin dışında başka dostlar edinilmemesi gerektiğini beyan etmiştir. O âyetle de ilgili olaraki oradaki emri dikkate almayan, hatta şeytanın aldatmalarına karşı Allah’ın emrinin tam tersini yapanlar sapkınlığı tercih etmiş olanlardır. Yine A‘râf sûresinin 22. âyetinde dile getirildiği gibi, şeytanı düşman bilmeyen, 24. âyette geçtiği gibi nimet yurdundan çıkartılırken ona düşmanlık yapma gereğini kulak ardı eden insanoğlu elbette bunun faturasını bir şekilde ödeyecektir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu noktaya dikkat çekilmekte, sapkınlık kararı kendileri için onaylanan kişilerin şeytanları dostlar edinenler olduğu bildirilmektedir.

Bu noktada belki de en çok dikkat çeken hususlardan birisi de gittiği yolun yanlış olduğunu fark edememektir. Zira âyetin sonundaki وَيَحْسَبُونَ اَنَّهُمْ مُهْتَدُون “Hidayete erdirildiklerini sanırlar” ifadesi bu sıkıntılı durumu göstermektedir. Kehf 18/104, Zuhruf 43/37 ve Mücâdele 58/18’de de benzerleri bulunan bu ifade, insanoğlunun yanılgı noktalarının en tehlikelisini oluşturmaktadır. Çünkü insan bir şeyin yanlış olduğunu bilirse, bile bile onun peşine gitmeme ihtimali yüksektir. Ancak eğer yolunun doğru olduğuna inanır ve yanılmadığını düşünürse, artık kendini kontrol etme ihtiyacı hissetmez, hatadan tevbe edemeden ölüp gider ki en büyük kayıp budur. Esasında Kehf 18/103-104’te “en büyük ziyanda olanlar” ifadesiyle kast edilenler de işte bu tiplerdir.

Yanlış yolda olanların büyük çoğunluğu, bu âyetlerde de dile getirildiği gibi, gittiği yolun yanlış olduğunu bilmeyen, hatta doğru yolda olduğunu sananlardır. Bu nedenle, insan için en önemli hareket noktaları, inanmadan önce neye inanacağını bilmesi ve onu araştırmasıdır; duyduğu her şeye hemen inanmaması ve haberin doğruluğunu araştırmasıdır. Şüphe denen şey, doğruya en çok benzeyen yanlıştır.

İşte şeytanlar da tam bu noktada devreye girmekte ve insanları aldatmayı kolayca başarmaktadır. Bu sıkıntılı ve korkunç akıbetten kurtulmanın yolu Yüce Allah’ın vahyi olan Kur’ân’a sarılmak ve onu en iyi anlayıp uygulayan Hz. Peygamber’in bize nakledilen sahih sünnetini takip etmek, yalan, uydurma ve iftiralardan behemehâl uzaklaşmaktır.

c) İbadet Duyarlılığı ve Dinde Haram Kılma Yetkisi

Yüce Allah, sûrenin 31-34. âyetlerinde namazda temizliğe riayeti, temiz giyimi, israftan kaçınmayı, Allah’ın helal kıldığı şeyleri hiç kimsenin haram kılamayacağını, açık-gizli çirkinlikleri, günahı, azgınlığı, Allah’a ortak koşmayı ve bilmedikleri şeyleri Allah hakkında söylemeyi haram kıldığını belirtmektedir. Ardından her topluluğun bir süresinin olduğu, süre dolunca ileri ve geri almanın mümkün olmadığı beyan edilmektedir.

ı. İbadette Dikkat, Yeme İçmede İsraftan Kaçınma

يَا بَن۪يٓ اٰدَمَ خُذُوا ز۪ينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا اِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِف۪ينَ “Ey âdemoğulları! Her secdede ziynetinizi takının! Yiyin, için, israf etmeyin! Şüphesiz ki O, israf edenleri sevmez.”

Âyetteki يَا بَن۪ي اٰدَم yâ benî âdeme hitanı “ey âdemoğulları!”; خُذُوا huzû emri “takının, giyinin”; ز۪ينَتَكُمْ zîneteküm tamlaması “sizin ziynetlerinizi”;عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ ‘ınde külli mescidin tamlaması “her secdede, her mescidde”;وَكُلُوا ve külû emri “ve yiyin”;وَاشْرَبُوا veşrabû emri “ve için”; وَلَا تُسْرِفُوا ve lâ tüsrifû emri “ve israf etmeyin”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; لَا يُحِبُّ lâ yuhibbu fiili “sevmez, sevmemektedir”; الْمُسْرِف۪ين el-müsrifîne kelimesi ise “israf edenleri, haddini aşanları” demektir.

Burada ibadet esnasında insanların nasıl bir tavır içerisinde bulunması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. يَا بَن۪يٓ اٰدَمَ خُذُوا ز۪ينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ “Ey âdemoğulları! Her secdede ziynetinizi takının!” Yüce Allah insanoğluna seslenmekte ve ibadet yaparken nasıl bir duyarlılık içerisinde bulunmaları gerektiği hakkında bilgi vermektedir. Bu çerçevede A‘râf sûresinin 29. âyetinde de beyan edildiği gibi, Yüce Allah adaleti, yani tevhidi emretmekte, ibadetler esnasında bütün benliğin O’na çevrilip dinin sadece Allah’a has kılınarak O’na dua etmenin zorunlu olduğu bildirilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bununla ilgili olacak şekilde, bu defa daha özel bir duruma değinilmekte ve bir düzenleme yapılmaktadır.

Bu ayetin önceki kısımla bağlamıyla ilgli bazı bilgiler vermek gerekmektedir. A‘râf sûresinin 28. âyetinde de dile getirdiğimiz üzere, İmâm Mücâhid’den gelen görüşe göre, Yemen’li bazı müşrikler Kâbe’yi çıplak tavaf ederlerdi. Kendilerince gerekçeleri de “İçinde günah işlediğimiz elbiselerle tavaf yapmayız” şeklindeydi.(35) Belliki bu tipler hac esnasında çirkinlik oluşturacak şekilde çıplak tavaf ederlerdi. İşte Yüce Allah böyle bir algının yanlış olduğunu beyan ederek, secdede yani namazda ziyneti takınmanın, bir anlamda elbise giyinmenin gerektiğini ifade etmektedir. Bakara 2/189’da da benzer bir durumdan söz edilmekte, hac zamanında evlerine arkalarından girenlerin bu yaptıklarının doğru ve iyi bir davranış olmadığı belirtilmektedir.

Ayetin öncesiyle bağlantısı hakkında Râzî şu bilgileri vermiştir:

İbn Abbas şöyle demiştir: Cahiliyye Arap kabileleri, Kâbe’yi çıplak bir şekilde tavaf ederlerdi. Bunu, erkekleri gündüz, kadınları da geceleyin yaparlardı. Minâ’da mescide, yani ibadet ettikleri yere geldiklerinde, el­biselerini tamamen çıkararak, o mekâna çıplak bir şekilde girer ve “Biz, içinde günah işlediğimiz elbiselerle tavaf etmeyiz” derlerdi. Bazıları da şöyle der­lerdi: “Biz bunu, uğur sayarak yapıyoruz. Elbiselerimizi soyup attığımız gibi, günahlarımızdan da soyunup kurtulmuş oluyoruz.” Onların kadınları, Humus’a yani Kureyşlilere karşı örtünmek için üzerlerinden aşağı bir örtü takarlardı. Çünkü Kureyşliler böyle yapmıyorlardı. Onlar elbiseleri ile ibadet ediyor, yaşayacak kadar yiy­or, et ve iç yağı yemiyorlardı. Bu yüzden Müslümanlar da “Ey Allah’ın elçisi, bizim böyle yapmamız daha uygundur” deyince, Yüce Allah bu ayeti indirdi. Bu durumda âyetin anlamı şu şeklilde olur: “Her secde zamanında elbi­selerinizi giyiniz, et ve iç yağı yiyiniz, (içilecek şeyleri) içiniz, ama israf etmeyiniz.” 

- Ziynet Kavramı

Âyette sözü edilen ziynet kavramını diğer pek çok âyette de olduğu gibi(36) bu bağlamda “elbise, süs” olarak kabul etsek de, A‘râf sûresinin 32. âyette de geçtiği üzere bunun “rızık”larla ilişkilendirilen boyutu da vardır.

Söz konusu ziynet kavramı Yûnus 10/88 ve Kasas 28/79’da “ihtişam, görkem” manasındadır.

Nûr 24/31 ve 60’ta bu kavram örtülmesi gereken vücut süsü veya vücudun belli bölgelerine takılan süsler anlamında kullanılmaktadır.

Tâhâ 20/59’da bu kelime yevm sözcüğüyle birlikte yevmu’z-zîneh şeklinde “süs günü”, yani “bayram günü” manasına gelmektedir.

Tâhâ 20/87’de bu kavram “(ülkenin) zenginlikleri” demektir.

Hûd 11/15, Kasas 28/60 ve Ahzâb 33/28’de ise “(dünyada insanlar için değerli görülen) her bir değer, süs manasında kullanılmaktadır. Anlaşılıyor ki “ziynet” kavramının kapsamı oldukça geniştir.

Eğer âyetteki secdeyi önceki âyetlerle de bağlantılı olarak düşüneceksek, çıplak tavaf edenlerin elbiselerini giyinerek bu yanlış uygulamanın burada düzeltildiğini söylemeliyiz. Konuyu “namaz kılınan yer” manasında “mescit” olarak ve elbette namazla ilişkilendireceksek verilen mesaj açıktır: Her secde zamanında ve mescide giderken pespaye bir görüntü içerisinde değil de güzel giyimli olmak istenmektedir. Buna göre, buradaki ziynet A‘râf sûresinin 26. âyetinde sözü edilen ve “süs” manasına gelen rîş kelimesiyle bir anlam ilişkisi ortaya koyar.(37)

Bu yaklaşımlar elbette doğrudur; ancak مَسْجِد mescid kelimesinin başındaki كُلّ küll sözcüğü, maksadı daha geniş düşünmek durumunda olduğumuzu gösterdiği için, biz de bunu “bütün ibadetler” olarak yorumlamaktayız. Dahası مَسْجِد mescid kelimesini “namaz kılınan mekân” olarak değil de her secdede, yani “ilahi emirlere her boyun eğişte” şeklinde anlamaktayız. Bu durumda ziynet takınmayı ise daha dikkatli, bilinçli, vakur bir eda ile ve ibadete yakışır bir tutum içerisine girmek şeklinde kendisine çekidüzen vermek diye anlamaktayız.

Müslüman için en değerli ziynet, “imanı, ahlakı ve vakarı”dır. Öyleyse Yüce Allah’a karşı bütün ibadetlerinde bu vakarını takınmalı, pespaye bir duruştan kaçınıp duyarlı bir tutum ortaya koymalıdır.

2. وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا اِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِف۪ينَ “Yiyin, için, israf etmeyin! Şüphesiz ki O, israf edenleri sevmez.” Yüce Allah bu cümlede öncekinin devamı olacak şekilde bir uyarıda bulunmaktadır. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, eğer mesajı bazı Arap kabilelerinin hac zamanındaki farklı tutumlarıyla ilgili görürsek, burada söz konusu kişilerin hac zamanında kendilerine bazı helal gıdaları haram kılmalarının ve yağlı gıdalar yememelerinin eleştirildiğini belirtebiliriz.(38)

Onların bu tutumuna uymak isteyen Müslümanlar işte bu cümlede uyarılmakta, helal olan şeylerden yenilip içilmesi emredilerek, Allah’ın helal kıldığı şeyleri haram kılarak haddi aşmamaları gerektiği üzerinde durulmaktadır.(39) Zira Allah, haddi aşanları sevmediğini beyan etmektedir.

İsrâf kavramı “aşırı gitmek” manasında Nisâ’ 4/6, Mâide 5/32, En‘âm 6/141, A‘râf 7/31, 81, Yûnus 10/12, 83, İsrâ’ 17/33, Tâhâ 20/127, Enbiyâ’ 21/9, Furkân 25/67, Şu‘arâ’ 26/151, Yâsîn 36/19, Zümer 39/53, Mü’min 40/28, 34, 43, Zuhruf 43/5, Dühân 44/31 ve Zâriyât 51/34. âyetlerde kullanılmakta, olumsuz içeriklerde ve ilahi yasaklar kapsamında zikredilmektedir.

Kur’ân’da beyan edildiği üzere, Yüce Allah’ın sevmediği birtakım insanlar vardır. Bu çerçevede Rabbimiz “kâfirleri”,(40) “zalimleri”,(41) “haddi aşanları”,(42) “bozgunculuk yapmayı, yapanları”,(43) “günaha dalan ve sürekli günah işleyen nankörleri”,(44) “böbürlenenleri”,(45) “günahkâr hainleri”,(46) “açıktan kötü söz söylemeyi”,(47) “israf edenleri”,(48) “ihanet edenleri”,(49) “kibirli davrananları”,(50) “hain nankörleri”(51) sevmediğini ilan etmektedir ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “israf edenleri sevmediği” bildirilmektedir.

En‘âm 6/141’de de geçen ve yasaklanan “israf”, yenilmesi helal olmayan şeyleri yemek veya helal olan şeyleri ihtiyaçtan fazla tüketmek olarak tarif edilmektedir.(52) Esasında israf, bir nimetin kaynağında Yüce Allah’ı görmemektir.(53) İsraf bir dirhem bile olsa bir malı veya değeri Allah rızası dışında ve yaratılış amacına aykırı bir şekilde harcamaktır. Yoksa doğru yere doğru zamanda yapılan yardımlar ne boyutta olursa olsun israf kapsamında görülmemelidir.

İsraf Yüce Allah tarafından çizilen sınırı geçmektir. Dolayısıyla helal ve haram kılmada da prensip belirleyen kudret sadece Yüce Allah’tır. İnsanlara düşen görev Yüce Allah’ın belirlediği ve Nebî (as)’ın uygulayarak gösterdiği şekilde sınırlara riayet etmesi ve haddini aşmamasıdır.

Genelde bilinen şekliyle israfı düşündüğümüzde de nimetlerin konumunu tartışmamak, onları yaratılış maksatlarının dışında kullanmaya çalışmamak da âyette kast ediliyor olabilir. Fazla yemek içmek ve gıdalardan istifade etmede sınır tanımamak doğru bir tavır değildir. Çünkü böylesi davranışlar vücudun işleyişine olumsuz anlamda müdahale etmektir. Âyetteki uyarıyı bu şekilde yorumlamakta da herhangi bir sakınca yoktur.

İmâm Mücâhid’den şöyle dediği rivayet edilmektedir: “Ebû Kubeys tepesi kadar altını Allah’a itaat uğrunda infak edersen bu israf olmaz; lakin bir tek dirhemi bile şeytana itaat yolunda verirsen işte bu israf olur.” Ebû Süfyân ise israfı “Yüce Allah’ın hakkından kısılan şeyler” diye tarif etmektedir.(54) İsraf Yüce Allah tarafından çizilen sınırı geçmektir. Dolayısıyla helal ve haram kılmada da prensip belirleyen kudret sadece Yüce Allah’tır. İnsanlara düşen görev, Yüce Allah’ın belirlediği ve Nebî (as)’ın uygulayarak gösterdiği şekilde sınırlara riayet etmesi ve haddini aşmamasıdır.

ıı. Güzel Rızıkların Haram Kılınmaması

قُلْ مَنْ حَرَّمَ ز۪ينَةَ اللّٰهِ الَّت۪يٓ اَخْرَجَ لِعِبَادِه۪ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيٰمَةِ كَذٰلِكَ نُفَصِّلُ الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ “De ki: ‘Allah’ın kulları için çıkarttığı ziyneti ve temiz rızıkları kim haram kılmış ki!’ De ki: ‘Onlar, kıyamet günü sadece kendilerine özel olmanın yanında dünya hayatında da (sadece inançsızların değil), müminlerindir de.’ Bilen bir topluluk için ayetleri işte böyle açıklıyoruz.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; مَنْ حَرَّمَ men harreme ifadesi “kim haram kılmış ki”; ز۪ينَةَ اللّٰه zînetellahi tamlaması “Allah’ın (yarattığı) ziyneti, süsü”; الَّت۪يٓ اَخْرَجَ elletî ahrace ifadesi “çıkarmış olduğu, yaratmış olduğu”; لِعِبَادِه۪ li ‘ıbâdihî ifadesi “O’nun kulları için”; وَالطَّيِّبَاتِ ve’t-tayyibâti kelimesi “ve temiz şeyleri”; مِنَ الرِّزْقِ mine’r-rızkı sözcüğü “rızıktan”; قُلْ kul emri “de ki”; هِيَ hiye zamiri “o, onlar”; لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا lillezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlar için, iman edenler için(dir), müminler için(dir)”;فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا fi’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatında, yakın hayatta”; خَالِصَة hâlisaten sözcüğü “has, özgü kılınmış olarak”; يَوْمَ الْقِيٰمَة yevme’l-kıyâmeti tamlaması “kıyamet günü”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böylece”; نُفَصِّلُ nüfassılü fiili “açıklamaktayız”; الْاٰيَات el-âyâti kelimesi “âyetleri, delilleri”;لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يَعْلَمُونَ ya‘lemûne ifadesi ise “gerçeğin farkında olmak isteyenler (için), bilmek isteyenler (için)” demektir.

Burada dinde haram kılma yetkisi ile nimetlerin dünyada ve mahşerde kimlere sunulacağı gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ مَنْ حَرَّمَ ز۪ينَةَ اللّٰهِ الَّت۪يٓ اَخْرَجَ لِعِبَادِه۪ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ “De ki: Allah’ın kulları için çıkarttığı ziyneti ve temiz rızıkları kim haram kılmış ki!” Yüce Allah haram kılma yetkisinin sadece kendisine ait olduğunu bir soru cümlesi halinde dile getirmekte ve bunu Hz. Peygamber’den ilan etmesini istemektedir. Ancak buradaki مَنْ men edatı cevabı beklenen bir “soru” değil, aksine böyle bir yetkinin başka hiç kimsede olamayacağını muhataplara öğretmeyi amaçlayan inkârî bir manadadır.(55)

a) مَنْ حَرَّمَ ز۪ينَةَ اللّٰهِ “Allah’ın ziynetini kim haram kılmış ki!” Bu âyette de geçen حَرَّمَ harrame/harâm kavramı hakkında yine bu sûrenin 50. âyetinde açıklamalar yapacağımız için burada detay vermeyeceğiz.

ı. Yüce Allah kendisine hiç kimsenin din öğretemeyeceğini beyan ederek,(56) din prensiplerini sadece kendisinin koyduğunu ve dini tamamladığını,(57) arı duru dinin sadece kendisine ait olduğunu ifade etmektedir.(58) Kur’ân’da haram kılmayla ilgili fiiller doğrudan veya dolaylı olarak hep Yüce Allah’a nispet edilmektedir. Allah’ın helal kıldığını haram, haram kıldığını helal yapma girişimleri Kur’ân’da şiddetle reddedilmektedir. Bu bağlamda En‘âm 6/143-146, Yûnus 10/59-60, Nahl 16/116-117, Tahrîm 66/1 ve Hâkka 69/44-47 gibi âyetlerde verilen mesajların çok iyi anlaşılması gerekmektedir. Nihayet bu mesele Yüce Allah’a iftiraya dönüşeceği için Kur’ân’da bu tür bir iş yapanlar “en zalimler” olarak tanıtılmaktadır.(59)

ıı. Yüce Allah’ın helal kıldığı şeyleri haram kılmayla ilgili apaçık bir uyarı içeren Mâide 5/87’de şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Allah’ın size helâl kıldığı iyi ve temiz şeyleri (siz kendinize) haram kılmayın ve sınırı aşmayın! Allah sınırı aşanları sevmez.”

Burada sözü edilen haramlık, bazı Arap kabilelerinin hac zamanında kendilerine haram kılıp yemedikleri veya giymedikleri şeylerle ilgili bir mesaj içermekte,(60) Allah adına başkalarının haram kılamayacağı beyan edilmiş olmaktadır. Âyette verilen dolaylı mesaj ise Allah’ın yarattığı şeylerde aslolanın helallik olduğudur. Eğer Yüce Allah bir şeyin haram olduğunu belirtmemişse, hakkında net bir âyet delili yoksa, insanların Allah adına haram kılma yetkisinin bulunmadığı işte bu âyette verilmek istenen mesajlar arasında yer almaktadır.

ııı. Konuyla ilgili olarak Kehf 18/26’da son derece açık bir bilgiye şu şekilde yer verilmektedir: “Göklerin ve yerin gizli bilgisi sadece O’na aittir. ‘O’nun görmesi de işitmesi de ne muhteşemdir!’ ‘Onların (göklerde ve yerde olanların) O’ndan başka herhangi bir dostu yoktur. O, kendi hükümranlığına kimseyi ortak etmez.” İşte bu âyette Yüce Allah’ın hükmünde yani hüküm belirlemesinde ve hükümranlığında hiç kimseyi kendisine ortak edinmediği son derece açık ifadelerle dile getirilmekte, tartışmaya son nokta konulmuş olmaktadır.

ıv. Bu konuda mutlak surette bilinmesi gereken âyetlerden birisi de A‘râf 7/158’dir. Orada şöyle buyrulmaktadır: “(Yani) yanlarındaki Tevrat ve İncil’de yazılı buldukları rasûle/elçiye, o ümmî Nebî’ye uyanlara (yazacağım) ki (o Peygamber), onlara (tüm insanlığa) iyiliği emreder, onları kötülükten meneder, onlara temiz şeyleri helâl, pis şeyleri de haram kılar, kendilerinden ağırlıklarını ve üzerlerindeki zincirleri indirir. (Şimdi artık) ona (o Peygamber’e) inanıp ona saygı gösteren, ona yardım eden ve onunla birlikte gönderilen nûra (Kur’ân’a) uyanlar kurtuluşa erenlerin ta kendileridir.”

Bu âyette zikredilen şu cümle çok önemlidir: “Onlara temiz şeyleri helâl, pis şeyleri de haram kılar.” Burada Hz. Peygamber’in iki özelliği dile getirilmekte, hayat içinde helal ve haram kılınan şeylerin neler olduğunun Hz. Peygamber tarafından beyan edildiği yani bildirilip duyurulduğu ortaya konulmaktadır.

v. Dinde helal ve haram kılma yetkisi sadece ve sadece Yüce Allah’a aittir; çünkü Zümer 39/3’te beyan edildiği gibi din sadece Yüce Allah’ındır. Yorumunu yapmakta olduğumuz A‘râf 7/32’de “Allah’ın kulları için çıkardığı ve güzel rızıkları kim haram kılabilir ki” buyrularak, din adına başkasının haram kılamayacağı ifade edilmek istenmektedir.

A‘râf 7/33’te ise Hz. Peygamber’in duyurmasını istediği çok önemli bir konu hatırlatılmakta ve dinde haram kılma yetkisinin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğu vurgulu bir ifadeyle bildirilmektedir. Çünkü âyetin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı cümleye vurgu katan bir mana içermektedir.

vı. Tevbe 9/29’da da geçtiği üzere, Yüce Allah’ın ve Rasûlü’nün haram kıldığı şeylerden söz edilmekte, elbette maksat Rasûl’ün haram kıldığı şeyin zaten Yüce Allah’ın haram kıldığı şeyler olduğunu ortaya koymaktır. Konuya dair Hz. Peygamber’in sözlerini de konunun sonunda zikredeceğiz.

vıı. Bu genel kural gereğidir ki Tahrîm 66/1’de Yüce Allah’ın helal kıldığı şeyi neden haram kıldığı noktasında Hz. Peygamber uyarılmakta, böyle bir yasaklamanın mutlak surette bozulması gerektiği ise yine Tahrîm 66/2’de farz kılınmaktadır.

vııı. Dahası, hangi gıdaların haram kılındığıyla alakalı olarak En‘âm 6/145’te şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Bana vahyolunanda yiyen kişiye haram kılınmış bir şey bulamıyorum. Ancak leş veya akıtılmış kan veya domuz eti -ki bu pistir- veya Allah’tan başkası adına boğazlanmış bir fısk (murdar olmuş hayvan) olursa bunlar müstesna.” İşte bu âyetin başında geçen lâ ecidü fîmâ ûhıye ileyye ifadesi “bana vahyolunanda bulamıyorum” manasına gelmekte, Hz. Peygamber’in haram olarak bildirdiği hususların aslında Kur’ân’da buldukları olduğu anlaşılmaktadır.

ıx. En‘âm 6/151’de dile getirilen “De ki: Gelin, size Rabbinizin haram/muhterem kıldığı şeyleri tilavet edeyim” ifadesindeki etlü/tilâvet kelimesi Hz. Peygamber’in ilgili hususları aktarması manasına gelmektedir. Risalet, esasında ilahi mesajlara önce kendisi iman edip onları yaşamayı, sonrasında bu prensipleri muhataplara aktarmayı, tebliğ etmeyi gerektiren bir kurumdur. Nübüvvet ilahi bilgilerle buluşturulma, risalet ise onları insanlığa iletme kurumudur. Helal ve haram konusunda da durum aynıdır.

x. Mücâdele suresinin ilk ayetlerindeki anlatım da bunun bir delilidir. Sâmit’in oğlu Evs, eşi Sa‘lebe’nin kızı Havle’ye “zıhar”(61) yapınca, Havle açık bir haksızlığa uğradığı gerekçesiyle Hz. Peygamber’e müracaat etmiş, onunla tartışmıştı. Hz. Peygamber de hakkında ilâhi bir hüküm olmaması nedeniyle kendisi hüküm koymamış, eski geleneğin devamı doğrultusunda karar verince Havle bunu kabullenmeyip Yüce Allah’a şikâyette bulunmuştu. Sonunda zıharla ilgili hükümler gelmiş ve Havle gibi zıhar mağduru kadınların mağduriyeti giderilmiş, konuyla alakalı kefaret hükümleri söz konusu edilmişti.

Burada Hz. Peygamber’in hüküm koyup yeni helaller ve haramlar belirlemediği örneklendirilmiş olmaktadır. Eğer aksi bir durum olsaydı, son derece önemli ve ağır haksızlıkların yaşandığı bir konuda Hz. Peygamber kendiliğinden hüküm koyar, bu tür ahlaksızlıkların ve hukuksuzlukların önüne geçebilirdi.

xı. Hz. Peygamber konuyla ilgili olarak şöyle buyurmuştur: “Ben sadece ve sadece Allah’ın helal kıldığını helal, haram kıldığını da haram kılıyorum.”(62) Bir başka rivayette de şu bilgiler yer almaktadır: “Haram, Allah’ın kitabında haram kıldıklardır.”(63) Ayrıca şu beyan da çok dikkat çekicidir: “Helâl, Allah’ın kitabında helâl kıldığı, haram da Allah’ın kitabında haram kıldığıdır; hakkında bir şey söylemedikleri ise sizin için affedip serbest bıraktıklarıdır.”(64) İşte hem âyetlerin hem de bu rivayetlerin ortaya koyduğu ortak husus budur.

b)الَّت۪يٓ اَخْرَجَ لِعِبَادِه۪ “(Allah’ın) kulları için çıkardığı (şeyler).” Yüce Allah’ın çıkardığı ziynetten kasıt, A‘râf 7/10’da da ele aldığımız gibi me‘âyiş, yani hayatın devamı için yaratılmış her bir şeydir. Bunun kapsamında topraktan elde edilen gıda ve tarım ürünleri olabileceği gibi, denizden çıkartılan inci ve mercan, hatta toprak altından çıkartılan maden türü değerler de burada kapsama girmektedir. “Kullar için çıkartılan şeyler” onların kullanıp istifade ettiği her şeydir. Bütün bu nimetler Allah’ın inanan veya inanmayan bütün kulları içindir. Özel anlamda sûrenin bağlamına dikkat edersek, bu defa maksadı insanların kullanımına verilen “elbise ve giysiler”, dahası ibadet esnasında takınılması istenen “güzel giysiler” şeklinde de anlayabiliriz.

c) وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ “Ve temiz rızıklar.” Yüce Allah insanoğluna temiz ve güzel rızıklar ihsan ettiğini de bildirmektedir. Bu âyette geçen الطَّيِّبَات et-tayyibât kelimesi Kur’ân’da 20 kez yer almakta(65) ve “güzel, temiz, helal” manalarını içermektedir.(66) Yüce Allah eğer bir şeyi pis veya kirli diye tanıtmışsa, bunların dışında kalanlar helaldir ve temizdir.

Kur’ân’da dört âyette(67) haram kılınmış yiyeceklerin de dört tane olduğu beyan edilerek bunların “leş, kan, domuz eti ve Allah’tan başkası adına kesilen hayvanların etleri” olarak belirlenmiştir. Elbette bu kapsamda içecekler zikredilmemektedir ki Kur’ân’da verilen bilgilere göre(68) sarhoşluk veren içki de haramlar arasında yer almaktadır. Bunlara ilave olarak, faiz,(69) rüşvet,(70) haksızlık ederek(71) ve bâtıl yollarla(72) mal-servet elde etmek, zulümle, çalarak, çırparak vs. yollarla sahip olunan her şey de aynı şekilde haram kapsamında yer almaktadır.

Bütün bunların dışında olanlar için Kur’ân beyanları dışında haram hükmü vermek son derece sıkıntılı bir kapı aralamak demektir ki bu durumda helal olan şeylerden daha fazla haramların meydana gelmesi kaçınılmaz olmaktadır.

Âyette verilmek istenen mesaj, insanların giydiği elbiseler ile yiyecek ve içeceklerle ilgili helal kılınmış şeyleri hiç kimsenin haram kılmaması gerektiğidir. Şimdilerde Müslümanlar bu noktada ne kadar duyarsız bir tutum içerisinde ve ne kadar tehlikeli bir yolda olduklarını bu âyetler ışığında bir kez daha muhakeme etmeli ve vahyin uyardığı şeylerden kaçınarak tavsiye edilen doğru istikamette kendilerine bir yol çizmelidirler.

2. قُلْ هِيَ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيٰمَةِ “De ki: Onlar, kıyamet günü sadece kendilerine özel olmanın yanında dünya hayatında da (sadece inançsızların değil), müminlerindir de.” Yüce Allah, sözünü ettiği ziynetlerin ve temiz rızıkların dünya hayatında iman etmiş kişiler için de yaratılmış olduğunu beyan etmekte, bir anlamda dünyayı ve ziynetini hiç itibara almamayı reddetmektedir. Yüce Allah’ın yarattığı güzellikler ve tertemiz rızıklar öncelikle müminler içindir; ancak sadece onlar için değildir; çünkü önceki cümle bütün bunların “Allah’ın kulları için” var edildiğini içermektedir. Bakara 2/126’da Hz. İbrahim’in “iman edenler için rızık istemesi” duasına Yüce Allah cevap verirken, kâfirlerin de o nimetlerden yararlanacağını ifade etmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dikkat çekilen nokta, müminlerin bu nimetleri kendilerine haram kılmamalarını öğretmektir. Dünyada nimetlerin muhatabı herkestir; çünkü insanlar hayatlarının belli dönemlerinde inkârcı olsalar da bir dönem sonra mümin olmaları daima muhtemeldir. Durum böyle olunca, dünya hayatında rızıkların inançla ilgili bir sınırlaması söz konusu değildir; ancak mahşerde cehennemlikler elbette herhangi bir rızıktan istifade edemeyeceklerdir. Mahşerde dile getirecekleri bütün istekler, A‘râf 7/50-51’de belirtildiği gibi reddedilecektir.

3. كَذٰلِكَ نُفَصِّلُ الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ “Bilen bir topluluk için ayetleri işte böyle açıklıyoruz.” Yüce Allah âyetlerini, yani ilâhi prensiplerini, gerçeği bilmek isteyenler için böyle detaylı bir şekilde açıklamakta olduğunu bildirmektedir. Burada geçen نُفَصِّلُ nufessılü fiili Kur’ân’da geçtiği her yerde(73) Kur’ân âyetlerinin ayrıntılı olarak açıklanmasıyla ilgili mesaj vermektedir. Esasları koyan Rabbimiz onları açıklamayı da kendisi gerçekleştirmektedir. Durum böyle olunca, Hûd 11/1 ve Fussılet 41/3’te de ifade edildiği gibi, âyetleri açıklamak için yine Yüce Allah’ın âyetlerine müracaat edilmesi gerektiği görülmektedir.

ııı. Beş Evrensel Haram

قُلْ اِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالْاِثْمَ وَالْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَاَنْ تُشْرِكُوا بِاللّٰهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِه۪ سُلْطَانًا وَاَنْ تَقُولُوا عَلَى اللّٰهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ “De ki: Ancak ve ancak Rabbim açık ve gizli çirkinlikleri, günahı, azgınlık yapmayı, hakkında hiçbir delil indirmediği herhangi bir şeyi Allah’a ortak koşmanızı ve Allah hakkında bilmediğiniz şeyleri söylemenizi haram kılmıştır.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّمَا حَرَّمَ innemâ harrame fiili “ancak ve ancak haram kılmıştır”; رَبِّيَ rabbiye tamlaması “benim Rabbim”; الْفَوَاحِش el-fevâhişe kelimesi “kötülükleri, çirkinlikleri”; مَا ظَهَرَ mâ zahera ifadesi “açık olanı”; مِنْهَا minhâ ifadesi “onlardan”; وَمَا بَطَنَ ve mâ batane ifadesi “ve gizli olanı”;وَالْاِثْمَ ve’l-isme sözcüğü “ve haramı, günahı”;وَالْبَغْيَ ve’l-bağye kelimesi “ve azgınlığı”;بِغَيْرِ الْحَقِّ bi ğayri’l-hakkı ifadesi “haksız yere”; وَاَنْ تُشْرِكُوا ve en tüşrikû ifadesi “şirk, ortak koşmanızı”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; مَا لَمْ يُنَزِّلْmâ lem yünezzil ifadesi “indirmediği şeyi”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla ilgili, hakkında”; سُلْطَانًا sültânen kelimesi “herhangi bir delil”; وَاَنْ تَقُولُوا ve en tekûlû ifadesi “ve (şöyle) demenizi”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah hakkında demenizi”;مَا لَا تَعْلَمُونَ mâ lâ ta‘lemûne ifadesi ise “bilmediğiniz şeyleri” demektir.

Burada Yüce Allah’ın beyan ettiği beş haram gündeme getirilmektedir.

Âyette sayılanlar, çeşitli sebeplerle insanların yasakladığı şeylerin değil, Yüce Allah’ın haram kıldıklarının haram olduğunu ortaya koymaktadır. Hac esnasında bazı müşriklerin ileri sürdüğü birtakım yasaklara itibar edilmemesi gerektiği, asıl Yüce Allah’ın haram kıldıklarının dikkate alınması gerektiği üzerinde durulmaktadır.

1. قُلْ اِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ “De ki: Ancak ve ancak Rabbim açık ve gizli çirkinlikleri haram kılmıştır.” Âyetin bu bölümünde yasaklanan davranışların bir benzeri En‘âm 6/120’de yer almaktadır ki buradaki الْفَوَاحِش el-fevâhış kelimesinin yerine orada الْاِثْم el-ism kelimesi getirilmiştir. Yüce Allah, Hz. Peygamber’in duyurmasını istediği çok önemli bir konuyu hatırlatmakta ve dinde haram kılma yetkisinin sadece ve sadece kendisine ait olduğunu vurgulu bir ifadeyle bildirmektedir. Çünkü âyetin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı cümleye “vurgu” katan bir mana içermektedir.

Rabbimizin bu âyette haram kıldığını haber verdiği “ilk” konu الْفَوَاحِش el-fevâhış ile ilgilidir. Bu kelime açık ve gizli bütün “çirkinlikler, açık-gizli, görünen-görünmeyen her türlü ayıp şeyler, günah, suç ve ayıp işler, yüz kızartıcı şeyler” anlamına gelmektedir. Bu durumda söz konusu ifade, hayatın içindeki bütün kötülükleri ve çirkinlikleri içermektedir. Şûrâ 42/37 ve Necm 53/32’de de zikredildiği üzere, f-h-ş kökünden kelimeler Kur’ân’da 24 yerde geçmekte ve çeşitli kalıplarda “kötülük”,(74) “fuhuş” (kadın-erkek zina,(75) lezbiyenlik,(76) homoseksüellik(77)), “cimrilik”(78) ve “zulüm”(79) gibi anlamlara gelmektedir.

Kur’ân’da el-fahşâ’ kelimesi yedi,(80) fâhışeh/el-fâhışeh kelimeleri on üç,(81) bunun çoğulu olan el-fevâhış sözcüğü ise dört(82) kez geçmektedir. el-Fahşâ’ kelimesi, bazen es-sû’ ve el-münker kelimeleriyle de kullanılmakta, kaynağında şeytanın bulunduğu ve Yüce Allah’ın yasakladığı eylemler olarak tanıtılmaktadır.

Tekrar belirtelim ki Kur’ân’da yer alan fâhışeh/el-fâhışeh kelimeleri mutlak anlamda çirkinlik, lezbiyenlik, zina ve homoseksüellik gibi ahlaksızlık anlamlarında kullanılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen الْفَوَاحِش el-fevâhış kelimesi ise üç âyette mutlak haramlık ifade eden el-ism kelimesi ile gelmekte, iki âyette de açık ve gizli çirkinlikler diye geçmektedir.

Bazı âlimlerimiz “büyük günahlar ve çirkinlikler” ifadesinin “Allah’a şirk koşmak ve isyanlar”, diğer bir kısmı ise bunların aslında aynı şey olduğunu, çünkü her çirkin şeyin büyük, her büyük kötülüğün de çirkin olduğunu belirtmişlerdir. Bu arada Nebî (as)’dan bu konuda rivayet edilen üç hadisi hatırlatmakta yarar vardır. Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur:

- “Büyük günahlar dört tanedir: Yüce Allah’a ortak koşmak, Allah’ın rahmetinden ye’s (ümitsizlik) halinde bulunmak, O’nun merhametinden ümit kesmek ve Allah’ın azabından kendini emin görmek.”(83)

- Benzer şekilde yine dört büyük günah olarak Hz. Peygamber’in “şirk, yalan yere yemin, ana-babaya isyan ve cana kıymak” buyurduğu nakledilmektedir.(84)

- “Rivayet olunduğuna göre Hz. Peygamber ‘Neleri büyük günah sayıyorsu­nuz?’ dediğinde, ashâbı ‘Allah ve Rasûlullah daha iyi bilir’ dediler. Bunun üzerine Nebî (as) şöyle buyurmuştur: ‘Allah’a şirk koşmak, öldürülmesi haram olan insanı öldürmek, ana-babaya isyan etmek, ordudan kaçmak, büyü yapmak, yetim malı yemek, yalan söylemek, faiz yemek, iffetli ve namuslu kadınlara iftira atmaktır.”(85)

Bu arada İbn Mes‘ûd ve İbn Abbâs’tan konuyla ilgili olarak büyük günahların 7 veya 70 tane olduğuna dair bilgiler nakledilmektedir. Esasında Yüce Allah’ın yasakladığı her şey büyük günahtır. Hatta kulun ısrar ettiği günahların hepsi büyüktür. Zira istiğfarla büyük günah kalmaz; ısrarla da küçük günah.(86)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de gerek “giysiler”, gerekse “yiyecekler” anlamında insan kaynaklı yasakların değil, Yüce Allah’ın belirlediklerinin önemli olduğu unutulmamalıdır. Çıplak tavaf eden ve bu esnada bazı hayvansal ürünleri yemeyenlere önceki âyette de burada da cevap verilmekte, Allah adına hiç kimsenin haram kılamayacağı özellikle ifade edilmektedir. Âlimlerimize göre “açık çirkinlik”lerden kasıt, “hac esnasındaki çıplak tavaf”tır; yani bir anlamda “açıktan görünen çirkinlikler”dir. “Gizli çirkinlikler” ise “hem görünmeyen yerde ve şekilde yapılan zinadır;(87) hem de insanın kalbinden geçirdiği, başkalarının görmediği duygular, planlar, arayışlar” vs şeylerdir.

2. وَالْاِثْمَ “İsm’i de (haram kıldı).” Yüce Allah’ın haram kıldığını beyan ettiği “ikinci” kavram الْاِثْم el-ism denen masiyet türü her tür “haram” şeylerdir.(88)

Bakara 2/219’da da ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da e-s-m kökünden kelimeler 48 yerde geçmekte;تَاْث۪يم te’sîm(89) kelimeleri mastar kalıbında “günaha sokmak”; اِثْم/ الْاِثْم ism/el-ism(90) kelimeleri isim olarak “günah”;اَث۪يم esîm(91) veاٰثِم âsim(92) kelimeleri “günahkâr”;الْاٰثِم۪ين el-âsimîne(93) sözcükleri “günahkârlar”; اَثَام esâm(94) kelimesi ise “ceza” manasına gelmektedir.(95)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki kullanım gereği şu hususu ifade edebiliriz: İsm/el-ism kelimesi Yüce Allah’ın haram kıldığı eylemlerin genel ismidir. Bazıları buna her ne kadar “küçük günah” manası vermişlerse de âyetin başındaki حَرَّمَ harrame fiili bunun da diğer dört konu gibi haramlık ifade ettiğinde şüphe olamaz. Önceki âyetlerin yorumunda da belirttiğimiz gibi, müşriklerin bir kısmı çıplak tavaf yapıp bazı hayvansal gıdaları kendilerine yasaklayınca, Yüce Allah neyin haram olacağını kendisinin belirleyeceğini, dolayısıyla onlara özenme ihtimali bulunan Müslümanları da uyardığını ifade etmiş olmaktadır.

Bu kavram dolayısıyla, çok önemli gördüğümüz bir konuya burada kısaca da olsa değinmek istiyoruz. Bilindiği üzere, İslam kültüründe genellikle içkinin tedrici olarak haram kılındığına inanılır; hatta bazıları içki ile ilgili âyetler arasında “nesh” ilişkisinin bulunduğunu belirtmişlerdir. Oysa Bakara 2/219’da içkinin durumu ele alınırken içkinin ve kumarın büyük bir ism olduğu, onlardaki menfaatlere göre günahlarının çok daha büyük olduğu beyan edilmektedir.

Genelde Bakara 2/219. âyetteki ism kelimesi haramlık manasında alınmadığı için, içki ve kumarın Mâide 5/90. âyette haram kılındığına inanılmaktadır. Hâlbuki yorumunu yapmakta olduğumuz âyet Bakara 2/219’dan çok önce Mekke’de indirildiği ve el-ism denen şeyin de “haram” olduğu açıkça belirtilince, içki ve kumarın Bakara 2/219 ile haram kılındığını söylemek durumundayız. Esasında bazı müfessirlerimizin bu âyetteki الْاِثْم el-ism kelimesine doğrudan “içki” manası vermesi de bu noktada benzer şeylerin vakti zamanında düşünüldüğünü göstermektedir.(96)

3. وَالْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ “Haksız yere azgınlığı da (haram kıldı).” Rabbimizin bu bağlamda sözünü ettiği “üçüncü” haram, el-bağy denen ve haksız yere azgınlık, isyankârlık veya saldırganlık yapmaktır. Bu ifade “haddini aşarak cana kıymak, mala, namusa, haysiyet ve hukuka tecavüz, zulüm içerikli her bir davranış ve küstahlık” olarak kabul edilmelidir. بِغَيْرِ الْحَقّ “Haksız yere” kaydının düşülme sebebi, kişinin maruz kaldığı bu tür bir eyleme karşılık verme hakkının daima bulunduğuna işaret etmektir. Bu kelime Nahl 16/90 ve Şûrâ 42/39’da da benzer içeriklerde geçmektedir.

4. وَاَنْ تُشْرِكُوا بِاللّٰهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِه۪ سُلْطَانًا “Hakkında hiçbir delil indirmediği herhangi bir şeyi Allah’a ortak koşmanızı da (haram kıldı).” Bu âyette haram kılınan şeylerin “dördüncüsü” şirk olarak belirlenmektedir. Muhatapların çoğunlukla müşriklerden oluştuğu bir ortamda, Rabbimizin haram kıldığını beyan ettiği şeylerden birisinin şirkle ilgili olması gayet anlaşılabilirdir. Yüce Allah hakkında hiçbir delil indirmediği herhangi bir şeyi O’na ortak koşmayı şirk kabul etmekte ve bunu haram kıldığını beyan etmektedir.

Kur’ân’da 37 kez(97) geçen سُلْطَان sültân kelimesi “delil”, “bürhan”, “otorite”, “güç”, “yetki”, “hakimiyet”, “nüfuz” gibi anlamlar içermektedir. Haklarında Yüce Allah’ın سُلْطَان sültân yani hiçbir “delil” indirmediği putlarla ilgili ifadeler Âl-i İmrân 3/151, En‘âm 6/81, A‘râf 7/71, Yûsuf 12/40, Hacc 22/71, Necm 53/23’te de geçmektedir.

Nisâ’ 4/48’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, şirk insan ile Yüce Allah arasına yerleştirilen her şey için kullanılmaktadır. Bazı Yahudilerin Hz. Üzeyr’i, bazı Hıristiyanların Hz. İsa’yı(98) ve Mekkeli müşriklerin de melekleri Yüce Allah’ın çocukları olarak görmesi,(99) onları ibadetlerinde aracı kılmaları, mahşerde kendilerine fayda vereceklerine inanmaları, hatta cinlerle Yüce Allah arasında nesep bağı kurmaları,(100) şirk denen inanç bozukluğunun en önemli unsurudur.

Bu bağlamda şirk sadece sayılan türden insanları veya melekleri aracı edinmekten ibaret olamaz. Bunlara ilave olarak akla gelebilecek her ne varsa onların hiç birinin aracı olamayacakları, Allah ile insan arasında başkasının yerleştirilebileceği kadar bir mesafenin bulunmadığı, çünkü Kâf 50/16’da da belirtildiği üzere, Yüce Allah’ın insana şahdamarından daha yakın olduğu haber verilmektedir. Yüce Allah kendi zatı dışında hiçbir unsuru kulu ile kendisi arasında aracı kabul etmemektedir; çünkü başka hiçbir varlık için bu noktada olumlu bir referanstan söz edilemez.

5. وَاَنْ تَقُولُوا عَلَى اللّٰهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ “Allah hakkında bilmediğiniz şeyleri söylemenizi de (haram kılmıştır).” Yüce Allah’ın sözünü ettiği haramlardan “beşincisi” ise insanların Allah hakkında bilmediklerini söylemeleridir. Bu büyük hatayı kitap ehlinden olan bazılarının da yaptığı Bakara 2/80’de dile getirilmektedir. A‘râf 7/28’de de ifade ettiğimiz üzere “Bilmediklerinizi Allah hakkında söylemek” müşriklerle ilişkilendirilmekte ve en büyük haramlardan birisi olarak beyan edilmektedir.

İlgili âyette şöyle buyrulmaktadır: “Onlar bir çirkinlik yaptıkları zaman, ‘Babalarımızı bu yolda bulduk. Allah da bize bunu emretti’ derler. De ki: Allah çirkinliği emretmez. Allah’a karşı bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?” Yüce Allah işte yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette Mekkeli müşriklere cevap vermekte, hac ibadetini yaparken uyguladıkları birtakım çirkinlikleri Allah’ın kendilerine emrettiğine dair sözlerini şiddetle reddetmektedir.

“Bilmedikleri şeyleri Yüce Allah’a isnat etmek” günahların en büyüklerindendir ve bunu yapanlar da şiddetle kınanmaktadır.(101) A‘râf 7/32’de de ifade ettiğimiz gibi, Yüce Allah’ın helal kıldığını haram, haram kıldığını helal yapmak, Allah’ın demediğini söylemek ve dolayısıyla Allah hakkında bilmediklerini iddia etmektir. Bu bağlamda Kur’ân’da verilen bilgilerin çok iyi anlaşılması gerekmektedir.(102) Sonuç olarak şunu belirtelim: Yüce Allah’a iftira etmek korkunç bir hatadır ve sahiplerine çok kötü bir akıbetin hazırlanmasına sebeptir. Çünkü Allah’a yalan iftira edenler en zalimler olarak tanıtılmaktadır.(103)

ıv. Her Ümmetin Değişmez Süresi

وَلِكُلِّ اُمَّةٍ اَجَلٌ فَاِذَا جَآءَ اَجَلُهُمْ لَا يَسْتَاْخِرُونَ سَاعَةً وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ “Her ümmetin bir süresi vardır. Süreleri gelince ne bir saat (bir an) geri kalır ne de öne gelebilirler.”

Âyettekiوَلِكُلِّ اُمَّةٍ ve likülli ümmetin tamlaması “her ümmet için, her topluluk için vardır”; اَجَل ecelün sözcüğü “bir ecel, süre”;فَاِذَا جَآءَ fe izâ câe fiili “geldiği zaman”; اَجَلُهُمْ ecelühum ifadesi “onların süresi”; لَا يَسْتَاْخِرُونَ lâ yeste’hırûne fiili “geri kalamazlar”; سَاعَة sâ‘aten sözcüğü “bir an”; وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ ve lâ yestakdimûne fiili ise “ve öne de gelemezler” demektir.

Burada toplumların hayatiyetini devam ettirmelerinin sonucunda nasıl bir kuralın uygulandığı gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah, helal, haram ve sorumluluklarla ilgili meseleleri beyan edince, her toplum için öne alınamayan ve geriye de bırakılamayan belirli bir ecelin bulundu­ğunu, bu süre dolduğunda kişilerin öleceğini ifade etmektedir. “Yüce Allah’ın bundan maksadı, insanların sorumlu olduğu hususları lâyıkıyla yerine getirme hususunda çok dik­katli davranmalarını sağlamak ve ilahi yasaların asla ve asla değişmeyeceği mesajını vermektir.” Âyette geçen سَاعَة sa‘ah kelimesi bilinen haliyle “bir saatlik zaman dilimi” değil de en kısa zaman anlamında “an” manasına gelmekte, bu anlamda Kur’ân’da sekiz kez(104) zikredilmektedir.

“Ecel” kavramı hakkında En‘âm 6/2’de geniş bilgiler vermeye çalıştığımız için burada benzer şeyleri tekrarlamayacak, sadece kısa bazı hatırlatmalar yapmakla yetineceğiz. Bu arada Nûh 71/4’te “ecele tehir” konusunu, ecelin geciktirilememesi vs. konularını geniş bir şekilde alacağımızı hatırlatalım.

Ecel, sözlükte “bir şey için konulan, sınırı belirlenen süre” anlamına gelmektedir. Dolayısıyla ecel, “sonu ilâhî yasayla belirlenmiş bir vâde”dir. Bu vâde sadece Yüce Allah tarafından bilindiği ve belirlendiği için, adına “tehir veya geciktirme” dediğimiz şey aslında bizim algımızda bize tanınan bir fırsattan ibarettir; yoksa Yüce Allah’ın aklına sonradan bir şey gelmeyeceği ve sonradan bir bilgilenmenin söz konusu olamayacağı kesindir.

En‘âm 6/2’de belirtildiği gibi, Yüce Allah her insana bir ecel tayin etmiştir. Çeşitli vesilelerle kişinin eceli uzatılmaz. Çünkü ‘Ankebût 29/5, Münâfikûn 63/11 ve Nûh 71/4 “bir canın süresi dolduğunda onun ecelinin tehir edilmesinin kesinlikle söz konusu olmadığı” çok açık bir şekilde ifade edilmektedir. Sadakaların ömrü uzatacağı” veya “üç şey sebebiyle amel defterlerinin açık kalcağı” şeklindeki beyanlar, ilgili davranışları teşvik amaçlıdır.

İslâm inanışında bedâ denilen şey Yüce Allah için söz konusu değildir. Bedâ “-hâşâ- Allah’ın aklına sonradan bir şey gelmesine” denir. Biz bunun imkânsız ve yakışıksız bir durum olduğunu belirtmek durumundayız. Çünkü sonradan bir şey bilmek onu önceden bilmeye göre bir eksikliktir. Oysa Yüce Allah her türlü eksiklikten münezzehtir, uzaktır. İnsanların akıllarına sonradan bir şeyler gelir, bu normaldir; çünkü insanların bilgisi bilinecek şeyin oluşmasına ve çeşitli şartlara bağlıdır. Ancak Yüce Allah’ın bilgisi O’nun zatıyla kaimdir ve ezelîdir. Kâf 50/28. âyette de ifade edildiği üzere, Yüce Allah’ın bilgisinde herhangi bir değişiklik olamaz. O’nun bilgisi ezelidir ve değişiklik kaldırmaz. “Ecel kavramı” hakkında bu kısa bilgileri verdikten sonra, şimdi âyetin mesajını incelemek istiyoruz.

2. Fertlerin ecelleriyle ilgili çeşitli açıklamalarımızı daha sonra Fâtır 35/11’de yapacağımız için burada ayrıntıya girmeyeceğiz. Yûnus 10/49, Hıcr 15/5 ve Mü’minûn 23/43’te de benzerleri bulunan bu ifadede “her ümmetin bir süresinin olduğu” belirtilmektedir. Bu ifade tam da sosyolojik bir gerçekliktir. Milletler teker teker insanlar gibi doğar, büyür ve nihayet ölürler. Hz. Peygamber’in risalet öğretilerine karşı çıkan ve bu tavırlarını düşmanlığa dönüştüren Mekkeli müşriklere hitap edilen bu âyette, onların da içinde bulunduğu toplumun bir süresinin bulunduğu hatırlatılmaktadır. Vakti geldiğinde artık ölüm zamanı gelen fert gibi toplumun da çökeceği ve yok olup gideceği hatırlatılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, sahip oldukları zenginliklere, sosyal nüfuza, sosyolojik ve askeri güce aşırı derecede güvenen Mekkeli müşrikler özelinde bütün zamanların inançsızlarına, hatta bütün insanlara seslenilmektedir. Eğer bir medeniyet doğru ve sağlam değerlere sahip değilse onun ayakta kalması mümkün değildir. Bu çerçevede Mekkeli müşriklerin de zulümle devam ettirdikleri varlıklarını, sürdürdükleri hegemonyalarını artık kaybetmek üzere oldukları kendilerine bildirilmekte, bir taraftan onlara gözdağı verilmekte, diğer taraftan da müminlere moral kazandırılmak istenmektedir.

Bu âyette ayrıca başka bir hususa daha dikkat çekildiği kanaatindeyiz. Yaşanan sıkıntılı süreçler karşısında bunalan Müslümanlara hitap edilerek, muhatapları olan müşriklerin de bir sonu olduğu bildirilmekte, içlerinde inanabilecek kişilerin çıkabileceği, dolayısıyla toplumların kendi iç dinamiklerinin harekete geçirilmesiyle de devrimin gerçekleşebileceği gündeme getiriliyor olabilir. Aceleyle karar verip muhatapların helakini istemek veya toplumların kısa sürede helak edilmesi sünnetullâh denen “Allah’ın genel uygulaması”na aykırıdır.

Bu nedenle, Rabbimiz milletler için koyduğu kuralını herkese hatırlatmakta ve birileri istiyor diye değil, zamanı gelince onların yok olacağını bildirmektedir. “Bazı milletler varlıklarını şu kadar sürdürdüler” diye, diğerlerinin de o kadar yaşaması veya daha çok yaşaması gibi kurallar belirlenemez. Her bir ümmetin kendine özel belli bir süresi vardır. O süre dolduğunda herhangi bir gecikme yaşanmayacağı gibi, zamanı gelmeden süreyi öne alıp toplumu helak etmek de söz konusu olamaz.

“Ecelin geciktirilmemesi veya öne alınmaması” bağlamında Yûnus 10/49 ve Nahl 16/61’in son cümlesindeki bir ifade çok önemlidir ve mutlak surette iyi anlaşılmalıdır. Söz konusu âyette “ecellerin bir an geciktirilemeyeceği” gibi “bir an öne de alınamayacağı” beyan edilmektedir. “Bir an geciktirilmemek” anlaşılabilirdir; ancak “bir an öne alınamamak” ne demektir? Bunun üzerinde düşünmek gerekir. Çünkü süresi dolmuş bir ömrün öne alınmasından maksadın ölümle ilgili olmadığını söylemek durumundayız.

Burada amaç “acı çekmemek için cezalandırılma süresini çabuklaştırmayı ve kısa tutmayı istemek”tir. Esasında süre dolduğu için öne alınamayacak şey “mahşer azabının erkene alınıp kısa sürede bitirilmesi” olmalıdır. Aksi takdirde zaten bitmiş olan bir “sürenin öne alınması” ifadesi anlamını yitirmiş ve gerçekleşmesi mümkün olmayan bir durum meydana gelmiş olacaktır.

d) İnsanoğlunun Sorumlulukları

Yüce Allah, sûrenin 35-37. âyetlerinde Âdemoğullarının elçilere itibar etmesi gerektiğini, sorumlu ve ıslah üzere bir hayat yaşayanlara korku ve hüzün olmayacağını beyan etmekte, buna karşılık, âyetleri yalanlayanların ve onlara karşı kibir gösterenlerin ise cehennemlik olacağını haber vermektedir.

Ardından, Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu, ölüm melekleri kendilerine gelince soracakları sorulara karşı mahcup olacakları şu şekilde bildirilmektedir: “Allah’ın peşi sıra yalvardıklarınız nerede?” Buna karşılık, onların da kendi aleyhlerine şahitlik ederek “Bizden kaybolup gitmişler” diyecekleri ifade edilmektedir.

ı. Elçilere Karşı Duyarlı Davranma

يَا بَن۪يٓ اٰدَمَ اِمَّا يَاْتِيَنَّكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ اٰيَات۪ي فَمَنِ اتَّقٰى وَاَصْلَحَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Ey âdemoğulları! Kendi içinizden size ayetlerimi anlatacak elçiler gelirse, kim takvâlı (duyarlı) davranır ve (bozulmayı) düzeltirse, artık onlara korku yoktur ve onlar üzülmeyecektir de.”

Âyetteki يَا بَن۪ي اٰدَم yâ benî âdeme ifadesi “ey âdemoğulları!”; اِمَّا يَاْتِيَنَّكُمْ immâ ye’tiyenneküm ifadesi “size geldiğinde, gelirse”; رُسُل rusülün sözcüğü “elçiler/resüller”; يَقُصُّونَ yekussûne fiili “anlatırlar”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; اٰيَات۪ي âyâtî tamlaması “benim âyetlerimi”; فَمَنِ اتَّقٰى fe menittekâ ifadesi “her kim takvalı, duyarlı davranırsa”; وَاَصْلَحَ ve asleha fiili “ve (kendini ve/veya yaptığı kötülükleri) islah ederse”; فَلَا خَوْفٌ fe lâ havfun ifadesi “hiçbir korku yoktur”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; وَلَا هُمْ ve lâ hum ifadesi “onlar (şöyle de) olmayacaklardır”; يَحْزَنُونَ yahzenûne fiili ise “üzülmekte (olanlar), üzülecek (olanlar), onlar üzülmeyeceklerdir de” demektir.

Burada peygamber görevlendirmede Yüce Allah’ın sistemi ve âyetlere uymanın sonucu gündeme getirilmektedir.

1. يَا بَن۪يٓ اٰدَمَ اِمَّا يَاْتِيَنَّكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ اٰيَات۪ي “Ey âdemoğulları! Kendi içinizden size ayetlerimi anlatacak elçiler gelirse.” Yüce Allah peygamber gönderme gerekçesiyle ilgili sistemine dair bir uygulamasını haber vererek, onların insanoğluna Allah’ın âyetlerini aktardıklarını bildirmektedir. Her peygamberin gönderiliş gayesi ilahi mesajları iletmektir. Onlar kendilerini veya kendi istediklerini değil, sürekli olarak Allah’ın âyetlerini muhataplarına tebliğ etmişlerdir. Bu arada, âyette geçen مِنْكُمْ minküm ifadesi peygamberlerin insanların içlerinden seçildiğini, dolayısıyla örnek alınmalarının önünde hiçbir engel bulunmadığını da ortaya koymaktadır.

Âyette geçen اِمَّا immâ ifadesi انْ in ve مَا mâ edatlarının bir araya gelmesiyle oluşmuştur. Dolayısıyla bunun anlamı atıf yani bağlaç olarak herhangi bir seçenek sunmak değil, cümleye şart manası katmaktır. Zira buradaki مَا mâ edatı da şart manasını kuvvetlendiren bir durumdadır.(105) Bazı âlimlerimiz ise bunun مَتٰى metâ manasına geldiği kanaatindedir.(106) Bu durumda cümlenin manası “Ey Âdemoğulları! Kendi içinizden size âyetlerimi anlatacak peygamberler geldiği zaman” şeklini almaktadır. Her iki durumda da verilmek istenen mesaj aynıdır.

Âyette geleceğinden söz edilen peygamberler insanlık tarihi boyunca Yüce Allah’ın gönderdiği bütün peygamberlerdir. Artık risalet ve nübüvvet adı verilen peygamberlik kurumu Hz. Muhammed ile bitmiştir. Fert olarak böyle bir görevlendirme Hz. Peygamber’den sonra kesinlikle olmamıştır ve kıyâmete kadar da elbette olmayacaktır. Geriye kalan husus, risaletin toplumsal anlamda yürütülmesi, En‘âm 6/19’da belirtildiği gibi, Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği esasların mümkün olan her noktaya ve herkese ulaştırılması için çaba sarf etmektir.

2. فَمَنِ اتَّقٰى وَاَصْلَحَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Kim takvâlı (duyarlı) davranır ve (bozulmayı) düzeltirse, artık onlara korku yoktur ve onlar üzülmeyecektir de.” Yüce Allah peygamberlerin kendilerine tebliğ ettiği âyetlerine karşı muttakî olup ıslah edici davranışlar ortaya koyanları müjdelemekte, mahşer hayatında onlar için korku olmayacağı gibi, hiçbir şekilde hüzünlenmeyeceklerini de haber vermektedir.

a) Âyette geçen اتَّقٰى ıttekâ fiili ile “muttaki/takvâ” kavramları aynı kökten gelmektedir. Bakara 2/2’de açıkladığımız üzere, takvâ kavramı hakkında çeşitli açılımlar yapmamız mümkündür. Ancak bu kavramın “korunmak”, “korunaklı olmak”, “azaptan korunmaya çalışmak”, “sorumluluğunu bilmek”, “sorumlu davranmak”, “duyarlılık göstermek” ve “duyarlı davranmak” gibi anlamlara geldiğini beyan etmekle yetinelim.

b) Âyetteki اَصْلَحَ asleha fiili de “ıslah etmek” manasına gelmekte, bunun sâlih amel üretmeyle alakalı olduğu anlaşılmaktadır. Bilindiği üzere, sâlih amel işlemek daha çok ferdin başkalarına karşı yükümlülüklerini yerine getirmesi ve bozulan bir şeyi düzeltmeyi içerse de bunun her zaman başkalarıyla ilgili olması gerekmez. Esasında başkalarını ıslah edebilmek için kişinin öncelikle kendisini ıslah etmesi zorunludur. Kendi eli kirli olan birinin başkasının üzerini temizlemesi nasıl mümkün değilse, kendisi ıslah olmamış bir kişinin başkaları için bu tür faaliyetler ortaya koyması da ondan beklenemez.

Yoksulları doyurmayı teşvik etmemenin kınandığı âyetlerde de(107) kişinin önce kendisini hayra teşvik etmesinin üzerinde durulmaktadır. Takvâ sahibi olmanın sonucu olması bakımından bakıldığında da bu durumu gözlemlemek mümkündür. Âyette “ıslah etmek” fiili ittikâ’nın peşinden gelmekte, bir anlamda takvânın sonucunun ıslah olduğu anlaşılmaktadır.

c) Bu arada âyette hiçbir şekilde gözden kaçırılmaması gereken bir nokta daha vardır. Buna göre Yüce Allah peygamberler aracılığıyla âyetlerini insanlara gönderdiğini beyan etmekte, ancak kurtuluşun bir kader olmadığına, insan iradesinin bu noktada belirleyici olduğuna da dikkat çekmektedir. Zira âyette geçen her iki fiil de insana nispet edilmekte, kişi kendisi isteyerek duyarlı davranır, kendini ve çevresini ıslah ederse, sonuçta korkmayacağı ve üzülmeyeceği ona müjdelenmektedir.

Bu âyette birden çok “sebep-sonuç” ilişkisi bulunduğu için âyeti bu şekilde anlamak durumundayız. Önce peygamberler gelecek, ardından onlar âyetleri anlatacak, daha sonra insanlar duyarlı davranıp kendilerini ıslah edecekler; sonunda korku ve hüzünden güvende olacaklardır. İşte bütün bunlar birbirinin sebep ve sonucu olarak görülmelidir.

Âyete biraz daha yakından bakınca çok daha önemli bir başka husus göze çarpmaktadır: İnsanlar eğer mahşerde korku ve hüzünden emin olmak istiyorlarsa, onların dünyada sarılması gereken tek şey vardır ki o da Yüce Allah’ın âyetleridir. Allah’ın âyetlerine sadakat göstermeyip hidayeti ve istikameti başka yerlerde arayanlar asla ve asla kurtuluş yüzü göremeyeceklerdir.

Doğru ve istikametli yol Yüce Allah’ın âyetlerini anlamaktan ve yaşamaktan geçmektedir; diğer arayışlar beyhude olduğu gibi sundukları yollar da sadece ve sadece birer çıkmaz sokaktır. Bu arada belirtmekte yarar gördüğümüz bir başka nokta ise, âyette geçen “kendileri için korku olmaması ve hüznün yaşanmaması”yla ilgili kimlerin bu noktada söz konusu edildiğine dair Kur’ân’da pek çok bilginin verildiğini(108) belirtmekle yetinelim.

ıı. Âyetleri Yalanlamanın Akıbeti

وَالَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا وَاسْتَكْبَرُوا عَنْهَآ اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّارِ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “Ayetlerimizi yalanlayıp onlara karşı kibirlenenler ise ateş halkıdır; onlar orada ebedî kalıcıdır.”

Âyettekiوَالَّذ۪ينَ كَذَّبُوا vellezîne kezzebû ifadesi “yalanlamış olanlar, yalanlayanlar”; بِاٰيَاتِنَا bi âyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi”;وَاسْتَكْبَرُوا ve’stekberû fiili “ve büyüklenmiş (olanlar)”; عَنْهَا ‘anhâ ifadesi “onlara karşı”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; اَصْحَابُ النَّار ashâbu’n-nâri tamlaması “cehennem halkı(dır), cehennemliktir”; هُمْ hum zamiri “onlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; خَالِدُون hâlidûne kelimesi ise “ebedî kalanlar(dır), kalıcılar(dır)” demektir.

Burada peygamberlerin tebliğ ettiği prensiplere itibar etmeyenlerin akıbeti gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette ortaya koyduğu ilkenin ikinci tarafını da hatırlatmaktadır ki bu bir Kur’ân üslubudur. Vahyin mesânî oluşunun bir manası da “hakikatleri zıddıyla anlatması”dır. Buradan hareketle, Yüce Allah peygamberlerinin ilettiği âyetlerini yalanlayan, üstelik bunu bir de kibirli olarak yapanlara ateş azabını uygulayacağını ve onların orada ebedi kalacaklarını haber vermektedir.

En‘âm 6/33-34’te de belirtildiği gibi, peygamberlerin tebliğ ettiği değerleri yalanlayanlar aslında Yüce Allah’ın âyetlerini yalanmışlardı. Bu nedenle, muhataplar inanmadıkları için üzülen Hz. Peygamber’e moral kazandırılırken, karşıtlarına da gözdağı verilmek istenmektedir. Zira Rabbimiz âyette kullandığı بِاٰيَاتِنَا bi âyâtinâ ifadesi gereği âyetlerini sahiplenmekte ve En‘âm 6/34’te de ifade edildiği gibi yalanlayanların peygamberleri değil, aslında Yüce Allah’ın ayetlerini reddettiklerini haber vermektedir.

Âyette yer alan وَالَّذ۪ينَ كَذَّبُوا “yalanlayanlar” ifadesi önceki âyette yer alan اتَّقٰى ittekâ “duyarlı olan” fiilinin; وَاسْتَكْبَرُوا عَنْهَا “onlara karşı büyüklük taslayanlar” ifadesi ise اَصْلَحَ asleha “kendisi ıslah eden” fiilinin karşıtı durumundadır. Demek ki duyarlı davranmayanlar Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayanlardır; kendini ıslah etmeyenler ise âyetlere karşı kibir gösterenlerdir. ‘Alak 96/7’de olduğu gibi “zengin ve yeterli olmamasına rağmen kendini yeterli sanmak” için nasıl ki istiğnâ kavramı kullanılıyorsa, istikbâr denen durum da “büyük olmamasına rağmen kişinin kendini büyük görmesi” demektir. Kendini büyük görmek ıslah olmamanın bir başka ifadesidir. Bu tipler kendilerini Allah’a karşı sorumlu görmedikleri için, âyetlere karşı kibir göstermiş ve onları yalanlamışlardı.

Âyetteki وَاسْتَكْبَرُوا عَنْهَا “Onlara karşı büyüklük taslayanlar” cümlesi, öncesindeki cümleye atıf olarak kabul edilebilir. Bu durumda anlam tercümede verdiğimiz gibidir. Ancak özellikle وَاسْتَكْبَرُوا ifadesindeki vâv harfinin hâl bildiren bir edat olma ihtimali de vardır. Bu durumda âyetin anlamı şöyle olur: “Âyetlerimize karşı büyüklendikleri halde onları yalanlayanlar, içinde ebedî kalacakları cehennemliklerdir.” Âyete bu açıdan bakıldığında kibir göstermek “sebep”, âyetleri yalanlamak “sonuç”tur. Her iki durumun ortak sonucu ise içinde ebedî kalınacak cehenneme girmektir.

İstikbâr, bir iman ve ahlak bozukluğudur. Bunun temelinde kendini büyük görme hastalığı bulunduğu için, söz konusu inkârcıların Yüce Allah’ın âyetlerine tepeden baktıkları, onları küçümsedikleri anlaşılmaktadır. Dünyada Yüce Allah’ın âyetlerine tepeden bakanlara mahşerde de tepeden bakılacaktır; çünkü onlar cehennem çukurunda olacaklardır. Önceki âyette “takvâ ve kendini ıslah” nasıl ki kişilere nispet edildiyse, burada da “yalanlama ve kibirlilik” aynı şekilde insanlara nispet edilmektedir. Zira Yüce Allah hiç kimseyi hak etmediği halde ateş azabına atmaz.

Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayan ve onlara karşı kibir içerisinde bulunanların akıbeti, içinde ebedî kalacakları cehennem ateşi olacaktır. “Cehennemin ebediliği” meselesi hakkında açıklamalarımızı Nebe’ 78/23’te yapacağımız için burada detaya girmeyeceğiz.

Ayrıca ebed kavramının Kur’ân’daki kullanımları hakkında ise Bakara 2/95’te gerekli açıklamalarımızı yapmıştık. Bu mesele hakkında yorumunu yapmakta olduğumuz âyette şu kadarını söylemekle yetinelim: Peygamberlerin tebliğ ettiği ilahi prensipleri kibir gösterdikleri için yalanlayanların mahşerdeki sonu ebedi cehennem ateşi olacaktır. Rabbimiz bizleri bu korkunç akıbetten muhafaza buyursun.

ııı. Allah’a Yalan İftiranın Sonu

فَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا اَوْ كَذَّبَ بِاٰيَاتِه۪ اُو۬لٰٓئِكَ يَنَالُهُمْ نَص۪يبُهُمْ مِنَ الْكِتَابِ حَتّٰىٓ اِذَا جَآءَتْهُمْ رُسُلُنَا يَتَوَفَّوْنَهُمْ قَالُوٓا اَيْنَ مَا كُنْتُمْ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ قَالُوا ضَلُّوا عَنَّا وَشَهِدُوا عَلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ اَنَّهُمْ كَانُوا كَافِر۪ينَ “Allah’a yalan uyduran veya O’nun ayetlerini yalanlayandan daha zalim kim olabilir ki! Onlara, kitapta (yazılı olan azaptan) payları ulaşacaktır. Sonunda onları vefat ettirecek elçilerimiz (melekler) kendilerine geldiğinde ‘Allah’ın peşi sıra yalvardıklarınız nerede?’ diyeceklerdir. Onlar da kâfir olduklarına dair kendi aleyhlerine şahitlik ederek ‘Bizden kaybolup gitmişler!’ diyeceklerdir.”

Âyetteki فَمَنْ اَظْلَمُ fe men azlemu ifadesi “kimmiş daha zalim olan”; مِمَّنِ افْتَرٰى mimmenifterâ ifadesi “iftira eden(ler)den”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; كَذِبًا keziben kelimesi “yalan”; اَوْ كَذَّبَ ev kezzebe fiili “veya yalanlamış (olandan), yalanlayan(dan)”;بِاٰيَاتِه۪ biâyâtihî tamlaması “O’nun âyetlerini”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; يَنَالُهُمْ yenâlühum ifadesi “onlara ulaşır”;نَص۪يبُهُمْ nasîbuhum tamlaması “onların nasibi, onların payı”;مِنَ الْكِتَابِ mine’l-kitâbi sözcüğü “kitaptan”; حَتّٰىٓ اِذَا جَآءَتْهُمْ hattâ izâ câethum ifadesi “onlara geldiği zaman”; رُسُلُنَا rusülünâ tamlaması “bizim elçilerimiz”;يَتَوَفَّوْنَهُمْ yeteveffevnehum fiili “onları vefat ettirmek üzere”; قَالُوا kâlû fiili “dediler, derler ki”; اَيْنَ مَا كُنْتُمْ eynemâ küntüm sorusu “(şöyle) olduklarınız nerededir”; تَدْعُونَ ted‘ûne fiili “yalvarırsınız, yalvardıklarınız”;مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillahi tamlaması “Allah’ın peşi sıra”; قَالُوا kâlû fiili “dediler, derler ki”; ضَلُّوا dallû fiili “kayboldular”; عَنَّا ‘annâ ifadesi “bizden”;وَشَهِدُوا ve şehidû fiili “ve şahitlik ettiler ki”; عَلٰى اَنْفُسِهِمْ ‘alâ enfüsihim tamlaması “onların nefisleri hakkında, kendi aleyhlerine”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) idiler”; كَافِر۪ينَ kâfirîne kelimesi ise “kâfir olanlar, inkarcılar” demektir.

Burada hakkı ve hakikati yalanlayanların ölüm anındaki korkunç halleri gündeme getirilmektedir.

1. فَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا اَوْ كَذَّبَ بِاٰيَاتِه۪ “Allah’a yalan uyduran veya O’nun ayetlerini yalanlayandan daha zalim kim olabilir ki!” Âyetin başındaki مَنْ men edatı cevabı beklenen bir soru manası vermemekte, aksine Allah’a yalan isnat edenlerin en zalimler olduğu manasını cümleye katmaktadır.

Kur’ân’da 15 kez(109) geçen مَنْ اَظْلَمُ men azlemu ifadelerinin hepsinde konuyla ilgili dile getirilen hususta sözü edilenlerden daha zalim kimsenin bulunmadığı beyan edilmek istenmektedir. “Adâlet” kavramı “bir şeyi yerli yerince yapmak” manasına gelirken, “zulüm” ise “bir şeyi yerinden etmek” demektir.(110) Bu arada âyetteki اَوْ ev edatına bilinen anlamda “veya” değil de “yani” manası da verilebilir. Bu durumda maksat, Yüce Allah’a yalan isnat edenlerin aslında O’nun âyetlerini yalanlayanlar olduğunu ortaya koymaktır.

Çeşitli âyetlerde hatırlatıldığı üzere, Yüce Allah’a iftira etmek korkunç bir hatadır ve sahiplerine çok kötü bir akıbetin hazırlanmasına sebeptir. Çünkü Allah’a yalan iftira edenler en zalimler(111) ve zalimlerin ta kendileri(112) olarak tanıtılmaktadır. Yüce Allah’ın dediklerini gizlemeyi de bu bağlamda hatırlamak gerekmektedir. Allah’a yalan iftira edenlerden, dolayısıyla O’nun âyetlerini yalanlayanlardan daha zalimi yoktur.

Doğruyu söylemek ve doğruyu onaylamak adalet, yalan söylemek ise zulümdür. Bu nedenle, her kim Allah hakkında yalan konuşursa, O’nun dediklerini yalanlar veya demediklerini demiş gibi iddia ederse, mutlak surette Allah’a iftira etmiş demektir. Her türlü yalan haramdır; ancak yalanın en büyüğü ise Allah’a yönelik atılan iftiralardır. İşte Rabbimiz bu hususa dikkat çekmekte, kendisine yalan iftira edenleri en zalimler olarak tanıtmaktadır.

A‘râf 7/32’de de dile getirdiğimiz gibi, “Yüce Allah’ın helal kıldığını haram, haram kıldığını helal yapma işlemi”, Allah’ın demediğini söylemek ve dolayısıyla Allah hakkında bilmediklerini iddia etmektir. Bu bağlamda Allah adına konuşanların helal ve haram konusunda çok dikkatli olmaları ve konuyla ilgili olarak Kur’ân’da yapılan uyarıları çok iyi anlamaları gerekmektedir.(113) Her ne şekilde olursa olsun, Hûd 11/18’de haber verildiği gibi, Yüce Allah’a iftira edenler âhirette özel bir yargılamaya tabi tutulacaklar, Allah’a arz olunduktan sonra mahşerin şahitleri onlar için şu korkunç bilgiyi haykıracaktır: “İşte bunlar Allah’a yalan iftira edenlerdir; dikkat edin Allah’ın laneti bu zalimlerin üzerine olsun.”

2. اُو۬لٰٓئِكَ يَنَالُهُمْ نَص۪يبُهُمْ مِنَ الْكِتَابِ “Onlara, kitapta (yazılı olan azaptan) payları ulaşacaktır.” Bu cümlede azaptan paylarına düşenin inkârcılara ulaşacağı beyan edilmektedir. Buna göre, Yüce Allah’ın bu kitapta, yani Kur’ân’da yazıp haber verdiği dünyadaki helakin ve mahşerdeki azabın yalancı zalimlere ulaşacağı bildirilmektedir.(114) Konuyu Levh-i Mahfûz’da insanlar için belirlendiği iddia edilen kaderle, yaşayacakları süreyle, yiyecekleri gıdalarla vs. ilişkilendirmeyi(115) doğru bulmamaktayız. Çünkü bir önceki âyette de burada da olumsuz insan tipi üzerinde durulmakta, onların yaşayacağı akıbete dikkat çekilmektedir. Dolayısıyla bu insanların sonunun ateş azabı olduğu haber verilince, burada da benzer bir uyarının yapıldığını ve Allah’ın kitabında bildirilen türden bir nasibin, yani azabın kendilerine ulaşacağı söylenmiş olmaktadır.

“Kitaptan nasipleri” ifadesi, orada bilgisi kendilerine ulaştırılan “dünyada veya mahşerdeki felaketler”dir. Kendi elleriyle dünya hayatında ektiklerini âhirette karşılarında hazır bulmuş olacaklardır. Nitekim Kehf 18/49, Necm 53/39-41, Kamer 54/53, Zilzâl 99/7-8 gibi pek çok âyette de dikkat çekilen budur. Bu yorumumuza göre, âyetin bu cümlesini önceki âyetle ilişkilendirmiş olmaktayız. Meseleyi dünya hayatıyla ilişkilendirenler ise bir sonraki cümleyi düşünerek konuyu ölümden önceki zaman dilimiyle ilişkili olarak yorumlamaktadırlar.

3. حَتّٰىٓ اِذَا جَآءَتْهُمْ رُسُلُنَا يَتَوَفَّوْنَهُمْ قَالُوٓا اَيْنَ مَا كُنْتُمْ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ “Sonunda onları vefat ettirecek elçilerimiz (melekler) kendilerine geldiğinde ‘Allah’ın peşi sıra yalvardıklarınız nerede?’ diyeceklerdir.” Yüce Allah bu cümlede ölüm meleklerinin söz konusu inkârcıları vefat ettirmek üzere gediklerinde, yalvarıp tapındıkları putların nerelerde olduklarını kâfirlere soracağını haber vermektedir. Bu soru elbette cevabı beklenen bir soru değil, aksine bunların ortalıkta bulunmadığını kavratmayı ve kendilerine itiraf ettirmeyi amaçlamaktadır.

a) Âyetteki kullanımdan anlaşıldığına göre, ölüm meleği bir tane değil, pek çoktur. Secde 32/11’de sözü edilen melekü’l-mevti yani “ölüm meleği” ifadesi, muhtemelen herkesin ölümü için görevlendirilen özel meleği ifade etse gerektir. “Ölüm melekleri” konusunda Nisâ’ 4/97, En‘âm 6/61, 93, A‘râf 7/37, Enfâl 8/50, Nahl 16/28, 32 ve Muhammed 47/27 gibi âyetleri delil olarak zikredebiliriz.

b) Ölüm melekleri görevlerini yapmak üzere geldiklerinde, muhataplarına şu çok önemli soruyu soracaklardır: “Allah’ın peşi sıra yalvarıp durduklarınız nerede?” Bu ifade ölüm anında ölmekte olan kişinin yanında kalabalıklar olsa da onun için herhangi bir anlam ifade etmeyeceğini göstermektedir. Nitekim Vâkı‘a 56/83-85’te bu durum şöyle dile getirilmektedir: “Hele (can) boğaza dayandığı zaman, o vakit siz (ölmekte olana) bakar durursunuz. Biz ona sizden daha yakınız, ama göremezsiniz.”

Demek ki ölüm anında bir kalabalık olacaktır; ancak bu kalabalık ölenle melekelerden oluşacaktır; diğer insanlar bu durumu fark edemeyecekleri için orada bulunmalarının da bir anlamı olmayacaktır. Sadece diğer insanlar da değil, hayatlarında tapındıkları, Allah’ın peşi sıra üstün güç kabul edip önlerinde eğildikleri, kendilerine yalvarıp yakardıkları varlıklardan da eser kalmayacaktır. Devam eden cümlede yer alan cevaplarında da zaten bu durumu itiraf edecekleri görülmektedir.

c) Şu‘arâ’ 26/92-93 ve Mü’min 40/73’te de zikredildiği üzere, ölüm melekleri ölmekte olan inkârcı insanlara “Allah’ın peşi sıra yalvarıp tapındıkları varlıkların nerede olduğunu” soracaktır. Âyetteki مِنْ دُونِ اللّٰهِ ifadesine “Allah’tan başka, O’nun dışında” gibi anlamlar da verilebilir. Ancak muhataplar müşrik olduğu için onların durumuna uygun olarak “Allah’ın peşi sıra” tapındıkları varlıklar şeklinde anlam vermeyi daha doğru ve bağlama daha uygun bulmaktayız.

4. قَالُوا ضَلُّوا عَنَّا وَشَهِدُوا عَلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ اَنَّهُمْ كَانُوا كَافِر۪ينَ “Onlar da kâfir olduklarına dair kendi aleyhlerine şahitlik ederek ‘Bizden kaybolup gitmişler!’ diyeceklerdir.” Mahşerde yaşanacak durumla ilgili olarak Mü’min 40/74’te de benzeri bulunan bu ifade gereği, Yüce Allah ölüm anında kâfirlere sorulacak soruya onların bu şekilde cevap vereceğini haber vermektedir.

a) Sahte tanrılar kendilerine tapanları daha ölüm anında bile terk edecekleri, putlar putperestlerden kaybolmuş olacaktır. Bu konuda pek çok âyette(116) bilgi verilmektedir. En‘âm 6/94’te mahşer şartlarında da benzer ifadelerin havada uçuşacağı haber verilmektedir. Âyet mealen şöyledir: “Andolsun ki, sizi ilk defa yarattığımız gibi teker teker bize geleceksiniz ve (dünyada) size verdiğimiz şeyleri arkanızda bırakacaksınız. Yaratılışınızda ortaklarımız sandığınız şefaatçilerinizi de yanınızda göremeyeceğiz. Andolsun, aranız açılmış ve (ilah) sandığınız şeyler sizden kaybolup gitmiştir.”

Fâtır 35/14 ve Yâsîn 36/74-75’de de geçtiği üzere, tapınılan varlıklar eğer şeytan ve onun adamları iseler putperestlerin kulluklarını mahşerde inkâr edip reddedeceklerdir;(117) Firavun gibi tapınılmayı kabul edenlerden iseler kendilerine tapanlarla birlikte ateşe atılacaklardır.(118) Her iki durumda da Sâffât 37/25’te ifade edildiği gibi, putların kendilerine de başkalarına da hiçbir yardımı kesinlikle dokunmayacaktır.

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, ölümleri anında kendilerine tapınılan varlıkların kaybolmuş olacakları ifade edilmekte, diğer âyetlerde de bunun devamı olarak putperestlerin dünyadaki şirklerinin âhirette reddedileceği bildirilmektedir. Konuyla ilgili Ahkâf 46/6’da şöyle buyrulmaktadır: “İnsanlar toplandıkları zaman (tapınılan kimseler) tapanlara düşman olacaklar ve tapınmalarını ısrarla reddedeceklerdir.” Benzer şekilde İbrâhim 14/22 ve Haşr 59/16’da geçtiği üzere “şeytan”ın, Furkân 25/18 ve Sebe’ 34/40’ta ise “melekler”in kendilerine tapanların bu tapmalarını reddedecekleri bildirilmektedir.

İsrâ’ 17/14 ve Kıyâmet 75/14 ve 25’te de beyan edildiği gibi, kâfirler mahşer şartlarında durumu anlamış olacaklar ve Mülk 67/10-11’de dile getirildiği üzere çeşitli itiraflarda bulunacaklardır; ancak bütün bunların onlara hiçbir faydası da olmayacaktır. Cehennemliklerin kendilerinin kâfir olduklarına şahitlik etmesi işte bu noktada durumun farkına varmaları olarak algılanmalıdır. Bu farkındalık maalesef sonucu değiştirmeyecektir. Çünkü “küfür fıtrata yabancılaşmaktır. Fıtrata yabancılaşan kendisiyle tanışamaz; kendisiyle tanışamayan ise kendisine tanık olamaz.”(119)

e) Karşılıklı Suçlamalar

Yüce Allah, sûrenin 38-39. âyetlerinde cehenneme girecek kişilerin birbirilerine suçlamalarda bulunacaklarını, birbirlerine lanet edeceklerini, saptırılanların saptıranlara yönelik azabın arttırılmasını isteyecekleri, ancak her birinin kendi payının bulunduğunu, daha sonra saptıranların ise diğerlerine karşı herhangi bir üstünlüklerinin bulunmadığını söyleyeceklerini ve azabın tadını alacaklarını bildirmektedir.

ı. Azapta Suçlamalar ve Sonuçsuz İstekler

قَالَ ادْخُلُوا ف۪يٓ اُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ مِنَ الْجِنِّ وَالْاِنْسِ فِي النَّارِ كُلَّمَا دَخَلَتْ اُمَّةٌ لَعَنَتْ اُخْتَهَا حَتّٰىٓ اِذَا ادَّارَكُوا ف۪يهَا جَم۪يعًا قَالَتْ اُخْرٰيهُمْ لِاُو۫لٰيهُمْ رَبَّنَا هٰٓؤُ۬لَآءِ اَضَلُّونَا فَاٰتِهِمْ عَذَابًا ضِعْفًا مِنَ النَّارِ قَالَ لِكُلٍّ ضِعْفٌ وَلٰكِنْ لَا تَعْلَمُونَ “(Allah şöyle) diyecektir: ‘Sizden önce geçmiş (cehennemlik olan) cin ve insan toplulukları arasında siz de ateşe girin!’ Her topluluk (ateşe) girdikçe yoldaşlarına lanet edecektir. Hepsi birbiri ardına cehennemde toplanınca, sonrakiler önce giren (önderleri) için ‘Rabbimiz! Bizi işte bunlar saptırdılar! Onlara kat kat ateş azabı ver!’ diyeceklerdir. (Allah da) ‘Zaten herkes için kat kat azap vardır fakat siz bilmezsiniz!’ cevabını verecektir.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “dedi ki, demiş olacak ki”; ادْخُلُوا üdhulû emri “girin”; ف۪يٓ اُمَمٍ fî ümemin kelimesi “(şu) ümmetlere, topluluklar içine”; قَدْ خَلَتْ kad halet fiili “elbette geçip gitmişti”; مِنْ قَبْلِكُمْ min kabliküm ifadesi “sizden önce”; مِنَ الْجِنِّ mine’l-cinni sözcüğü “cinlerden”;وَالْاِنْسِ ve’l-insi kelimesi “ve insanlar(dan)”; فِي النَّارِ fi’n-nâri ifadesi “ateşte, cehennemde”; كُلَّمَا دَخَلَتْ küllemâ dehalet fiili “her ne zaman girdiğinde”; اُمَّة ümmetün sözcüğü “bir topluluk”; لَعَنَتْ le‘anet fiili “lanet etmişti, lanet etmiş olacaktır”; اُخْتَهَا uhtehâ tamlaması “onun yoldaşına”; حَتّٰىٓ اِذَا ادَّارَكُوا hattâ ize’ddârakû ifadesi “toplandıkları zaman”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; جَم۪يعًا cem‘an kelimesi “hepsi”; قَالَتْ kâlet fiili “dedi ki, demiş olacak ki”;اُخْرٰيهُمْ uhrâhum ifadesi “onların sonrakileri”;لِاُو۫لٰيهُمْ li ûlâhum kelimesi “onların öncekileri için”; رَبَّنَا rabbenâ ifadesi “ey bizim Rabbimiz”; هٰٓؤُ۬لَآءِ hâülâi ifadesi “işte şunlar”;اَضَلُّونَا edallûnâ ifadesi “bizi saptırdılar”;فَاٰتِهِمْ fe âtihim duası “onlara ver”;عَذَابًا ضِعْفًا ‘azâben dı‘fen tamlaması “iki kat azap, kat kat azap”; مِنَ النَّارِ mine’n-nâri ifadesi “ateşten, cehennemden”; قَالَ kâle fiili “(Allah) dedi ki, demiş olacak ki”; لِكُلٍّ li küllin ifadesi “herkes için vardır”; ضِعْف dı‘fun sözcüğü “bir kat, kat kat”;وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “lakin ancak”; لَا تَعْلَمُونَ lâ ta‘lemûne fiili ise “bilmezsiniz” demektir.

Burada cehennemliklerin orada yaşayacağı sıkıntılı süreç ve birbirlerine yönelik suçlamaları ile Yüce Allah’ın kendilerine vereceği cevap gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ ادْخُلُوا ف۪يٓ اُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ مِنَ الْجِنِّ وَالْاِنْسِ فِي النَّارِ “(Allah şöyle) diyecektir: Sizden önce geçmiş (cehennemlik olan) cin ve insan toplulukları arasında siz de ateşe girin!” Yüce Allah mahşerde yargılamayı gerçekleştirdikten sonra, cehenneme girmesine hükmettiği kişilere hitap edecek ve onlara “sizden önce geçen cinlerden ve insanlardan oluşan topluluğun arasında ateşe girin” diyecektir. Bu ifadeden açıkça anlaşılıyor ki azabı hak eden insanlar ve cinler aynı cehenneme gireceklerdir.

Meryem 19/69, Zümer 39/71 ve Mülk 67/8. âyetlerin de delaletiyle, cinlerin ve insanların gruplar halinde cehenneme atılacağı söylenebilir. Çünkü gerek yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki اُمَم ümem kelimesi, gerek Zümer 39/71’deki zümer, gerekse Mülk 67/8’deki fevc sözcüğü “bütünü” değil, “bir grubu”, “bir bölümü” ifade etmektedir. Bunların nasıl gruplar olduğu sorusunun cevabı ise “aynı tür ve aynı şiddette cezayı hak edenler” diye verilebilir. Âyette geçen اُمَم ümem kelimesi de elbette olumlu bir mana vermemekte, tıpkı En‘âm 6/38’de uçuşan varlıklar için kullanıldığı gibi burada da “bir grup” manası içermektedir.

Zaten ateşten yaratılan cinlerin orada nasıl bir durumu olacağı sorusu veya onların ateşten etkilenmeyeceği yaklaşımı ise ciddiye alınmaya değer değildir. İnsan da topraktan yaratılmıştır; ama şimdi toprağa benzememekte, topraktan, çamurdan, taştan veya kayadan mamul şeylerle de eziyet çekebilmektedir. Cinlerin de orada kendilerine azap edilecek bir ateşe atılmalarında anlaşılmayacak bir şey yoktur.

2. كُلَّمَا دَخَلَتْ اُمَّةٌ لَعَنَتْ اُخْتَهَا “Her topluluk (ateşe) girdikçe yoldaşlarına lanet edecektir.” Yüce Allah cehennemliklerin birbirlerine karşı oradaki tutumlarına dair bilgi vermekte ve aynı azabı paylaştıkları yoldaşlarına lanet edeceklerini haber vermektedir. Konuyla ilgili olarak bilinmesi gereken âyetlerden birisi de ‘Ankebût 29/25’tir: “(İbrahim onlara şöyle) demişti: Siz, sırf aranızdaki dünya hayatına has muhabbet uğruna Allah’ın peşi sıra birtakım putlar edindiniz. Sonra kıyamet günü (gelip çattığında ise) birbirinizi tanımazlıktan gelecek ve birbirinize lânet okuyacaksınız. Varacağınız yer cehennemdir ve hiç yardımcınız da yoktur.”

Ahzâb 33/68’de şöyle buyrulmaktadır: “Ey Rabbimiz! Onlara iki kat (kat kat) azap ver ve onları büyük bir lânetle rahmetinden kov!” Lanet kavramıyla ilgili bir sayım dökümü A‘râf 7/44’te yapacağımız için burada kısa bilgilerle yetineceğiz.

Anlaşılıyor ki, cehenneme atılırken gruplar oluşacağı için, sonraki grup öncekine veya öncekiler sonrakilere lanet edeceklerdir. Âyette geçen اُخْت uht kelimesinin bu kalıpta getirilme nedeni, tek bir kardeşten dolayı değil, ümmet yani topluluk kardeşi olunması sebebiyledir. Aralarındaki kardeşlik ilişkisi elbette biyolojik değil, inanç birlikteliğine dayalıdır.(120) Bu nedenledir ki, âlimlerimizin bir kısmı bunu “müşriklerin müşriklerle, Hıristiyanların Hıristiyanlarla, Yahudilerin Yahudilerle vs. olan birlikteliği” şeklinde yorumlamıştır.(121) Başka bazı âlimlerimiz ise اُخْت uht kelimesinden maksadı, sonrakilerin öncekilere uyarak sapmaları nedenine bağlamışlardır.(122)

Ateş ortamında birbirlerine lanet edenlerin aynı zamanda birbirlerinden uzaklaştıkları da söylenebilir. Bu durumda akla Zuhruf 43/67’de verilen bilgi gelmektedir ki orada Yüce Allah muttakiler hariç diğerlerinin birbirlerine düşman olacaklarını beyan etmektedir. اُخْت uht kelimesinin manasını verirken bunu “sağlam, doğru bir birliktelik” olarak düşünmemek gerekmektedir. Zira sonu ateşe varacak beraberlikler için kullanılabilecek en uygun kelimeler belki de “yandaşlar, kafadarlar” vs. olabilir.

Mahşerde birilerinin başkalarından yardım almaları mümkün olmadığı gibi En‘âm 6/94, İbrâhim 14/22; Meryem 19/82, Mü’minûn 23/101, Furkân 25/18, ‘Ankebût 29/25, Rûm 30/13, Ahzâb 33/68, Sebe’ 34/40, Fâtır 35/14, Zuhruf 43/67, Ahkâf 46/6 ve Haşr 59/16 gibi âyetlerde de geçtiği gibi, dünyadaki ortak koşmaların konusu olan varlıklar orada bunu reddedeceklerdir. Nitekim Kasas 28/63. âyetin sonunda “Onlar zaten bize de tapmıyorlardı” şeklinde buna yönelik örnek bir ifade yer almaktadır. Mahşerde perişan olmamak ve pişmanlık yaşamamak için dünya hayatında hak ve hakikatten yana tavır belirleyip ona göre bir hayat yaşamak yaratılışın gayesine uygun davranmaktır.

3. حَتّٰىٓ اِذَا ادَّارَكُوا ف۪يهَا جَم۪يعًا قَالَتْ اُخْرٰيهُمْ لِاُو۫لٰيهُمْ رَبَّنَا هٰٓؤُ۬لَآءِ اَضَلُّونَا فَاٰتِهِمْ عَذَابًا ضِعْفًا مِنَ النَّارِ “Hepsi birbiri ardına cehennemde toplanınca, sonrakiler önce giren (önderleri) için ‘Rabbimiz! Bizi işte bunlar saptırdılar! Onlara kat kat ateş azabı ver!’ diyeceklerdir.” Âyetin bu cümlesi birbirinin devamı olan iki unsurdan oluşmaktadır.

a) حَتّٰىٓ اِذَا ادَّارَكُوا ف۪يهَا جَم۪يعًا “Hepsi birbiri ardına cehennemde toplanınca.” Neml 27/66’da da zikredildiği gibi, aslı tedârakû olanادَّارَكُوا iddârakû fiilinin çeşitli kıraat ihtimalleri vardır.(123) Bu detaya girmeden söz konusu fiilin “art arda gelmek”, hatta “bir şeyin arkasının kesilmesi, sonunun gelmesi”(124) anlamına geldiğini söylemekle yetinelim. Yüce Allah cehennemlikler ateş azabına dolunca, artık dışarıda kimse kalmayınca onların birbirleriyle ilgili sözlerini aktarmaktadır.

b) قَالَتْ اُخْرٰيهُمْ لِاُو۫لٰيهُمْ رَبَّنَا هٰٓؤُ۬لَآءِ اَضَلُّونَا فَاٰتِهِمْ عَذَابًا ضِعْفًا مِنَ النَّارِ “Sonrakiler önce giren (önderleri) için ‘Rabbimiz! Bizi işte bunlar saptırdılar! Onlara kat kat ateş azabı ver!’ diyeceklerdir.” Bu cümle mahşerde yaşanak karşılıklı suçlamaların bir örneğini oluşturmaktadır. Ateşe girecek olan sonraki grup öncekileri görünce Yüce Allah’a yalvarıp kendilerini onların saptırdığını söyleyecek ve azaplarının katlamalı olarak arttırılmasını isteyeceklerdir. Nitekim âyetteki ضِعْف dı‘f kelimesi “iki kat, kat kat” manasına gelmekte, azabın katlamalı olarak verilmesi manasını içermektedir. Esasında ضِعْف dı‘f kelimesi bir şeyin iki katı, mudâ‘af kelimesi ise ikiden çok daha fazlası manasına gelmektedir.(125)

Çarpıcı bir örneği de Kâf 50/27-28’de beyan edildiği gibi, cehennemliklerin birbirini suçlamalarıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok(126) âyet vardır. Sadece birkaç örneğin mealen hatırlatmakla yetineceğiz. Bu bağlamda Ahzâb 33/66-68’de şöyle buyrulmaktadır: “Yüzleri ateşte evrilip çevrildiği gün ‘Âh, eyvâh bize! Keşke Allah’a itaat etseydik, Peygamber’e de itaat etseydik!’ diyecekler. ‘Ey Rabbimiz! Biz reislerimize ve büyüklerimize uyduk da onlar bizi yoldan saptırdılar’ diyecekler. Ey Rabbimiz! Onlara iki kat (kat kat) azap ver ve onları büyük bir lânetle rahmetinden kov.” Bu konuda Sâd 38/61’de şöyle buyrulmaktadır: “(Saptırılanlar), ‘Ey Rabbimiz! Bunu önümüze (başımıza) kim getirdiyse onun ateşteki azabını kat kat artır!’ diyeceklerdir.”

Mü’min 40/47-48’de de şu bilgilere yer verilmektedir: “(Kâfirler) ateşin içinde birbirleriyle çekişirlerken zayıf olanlar, (kendilerini saptıran) büyüklük taslayanlara ‘Biz size uymuştuk. Şimdi ateşin birazını bizden savabilir misiniz?’ diyecekler. Büyüklük taslayanlar ise ‘Doğrusu hepimiz bunun içindeyiz. Muhakkak ki Allah kulları arasında vereceği hükmü vermiştir’ diyeceklerdir.” Bu ve benzer âyetlerde geçen söz konusu isteklere cevabı bizzat Yüce Allah verecektir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonundaki cümlede de bu konuda bilgi yer almaktadır.

4. قَالَ لِكُلٍّ ضِعْفٌ وَلٰكِنْ لَا تَعْلَمُونَ “(Allah da) ‘Zaten herkes için kat kat azap vardır fakat siz bilmezsiniz!’ cevabını verecektir.” Cehennemlikler birbirlerini suçlayacak olsalar da sonuç değişmeyecek, sapanlar da saptıranlar da ateş azabına birlikte gireceklerdir. Hem İbrâhim 14/22, hem Sâffât 37/33, hem de Zuhruf 43/39 gibi âyetlerde azabın ortak olacağı açıkça ortaya konulmaktadır.

Yüce Allah her grup için azabın iki kat veya kat kat olduğunu söylemektedir. Burada azabın iki kat veya kat kat oluşu, herhangi bir haksızlık manası içermez. Çünkü saptıranlar için azabın iki kat oluşu, Nisâ’ 4/85 ve Nahl 16/25’te de geçtiği gibi öncelikle kendilerinin sapması, ardından başkalarını saptırmaları nedenine bağlanabilir. Sapanların da azabı iki kat olacaktır; çünkü onlar da önce başkalarını şuursuzca izleyip akıllarını çalıştırmadıkları için, sonra da saptıkları için bu iki kat azabı tadacaklardır. Benzer şekilde inkârcıların azabının katlanacağı ifadesi Hûd 11/20’de de geçmektedir.

Nebe’ 78/26’da “azabın amellere denkliğinden”, Nebe’ 78/30’da ise “cehennemde azabın sürekli artacağından” söz edilmektedir. Dahası Cinn 72/17 ve Müddessir 74/17’de azabın artacağı, gittikçe şiddetleneceği ve başka âyetlerde(127) de hiçbir şekilde hafifletilmeyeceği haber verilmektedir. Nebe’ 78/30’da “azabın arttırılacağı”ndan söz edilmesi aynı mesajı vermeyi amaçlamaktadır.

Bütün bu âyetler arasında herhangi bir çelişki yoktur; çünkü kâfirler dünyada inkârlarını ve zulümlerini sürekli artırdıkları için, bu durumlarına uygun olarak kendilerine uygulanacak azap da artarak devam edecektir; yoksa Kehf 18/49 ve Yâsîn 36/54’te de zikredildiği gibi Yüce Allah hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık etmeyecektir.

Dünyadaki amellerin mahşerdeki karşılıkları konusunu En‘âm 6/160’ta detaylı bir şekilde ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Bakara 2/261’de geçtiği üzere, Yüce Allah kendisi yolunda infakta bulunanların ödüllerini zatının bir ikramı olarak 700’er kat arttıracaktır; ancak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen “inkârcıların azaplarının arttırılması” ise artan inkârlarının bir karşılığı olacaktır.

Âyetin sonundaki وَلٰكِنْ لَا تَعْلَمُونَ “Fakat siz bilmezsiniz” ifadesi, her grubun diğerine uygulanan azabın miktarını, şeklini ve şiddetini bilemediğini, bu nedenle saptırılanların kendilerini saptıranlara uygulanan azabın daha da arttırılmasını istedikleri anlaşılmaktadır. Demek ki her grup kendisine uygulananı bilecek, diğerlerinin neler çektiğinden haberdar olmayacaktır. Dereceleri farklı olan azabın bu yapısı, farklı amellerin sahiplerine farklı azap uygulanarak hak edenlere hak ettikleri verilmiş olacaktır.

ıı. Saptıranların Savunması

وَقَالَتْ اُو۫لٰيهُمْ لِاُخْرٰيهُمْ فَمَا كَانَ لَكُمْ عَلَيْنَا مِنْ فَضْلٍ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ “Öncekiler sonrakilere şöyle diyecekler: (Belli ki) sizin bizden hiçbir farkınız yokmuş. Siz de (bizim gibi) yaptıklarınıza karşılık azabı tadın!”

Âyettekiوَقَالَتْ ve kâlet fiili “ve dediler ki, söylediler ki, demiş olacaklar ki”; اُو۫لٰيهُمْ ûlâhum tamlaması “onların öncekileri”; لِاُخْرٰيهُمْ liuhrâhum ifadesi “onların sonrakileri için”; فَمَا كَانَ fe mâ kâne fiili “yoktur, olmayacaktır”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bizim üzerimizde, bize karşı”; مِنْ فَضْلٍ min fadlin kelimesi “herhangi bir üstünlük”;فَذُوقُوا fe zûkû emri “tadın”; الْعَذَاب el-‘azâbe sözcüğü “azabı”; بِمَا كُنْتُمْ bimâ küntüm ifadesi “(şöyle) olmanızın karşılığında”; تَكْسِبُونَ teksibûne fiili ise “kazanmaktasınız, kazandıklarınıza, yaptıklarınıza karşılık” demektir.

Burada cehenneme önce girenlerin kendilerini suçlayan sonrakilere yönelik cevabı gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَتْ اُو۫لٰيهُمْ لِاُخْرٰيهُمْ فَمَا كَانَ لَكُمْ عَلَيْنَا مِنْ فَضْلٍ “Öncekiler sonrakilere şöyle diyecekler: (Belli ki) sizin bizden hiçbir farkınız yokmuş.” Suçluların mahşerde birbirlerini suçlamaları konusu çeşitli âyetlerde ele alınmakta ve birtakım âyetlerde konuya dair detaylar verilmektedir. Burada aynı bilgileri tekrar etmeden, kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Cehennemliklerin birbirini suçlamalarıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok(128) âyet vardır. Suçlamalar adeta havada uçuşacak olsa da bunun sonuca olumlu hiçbir etkisi bulunmayacaktır.

Yüce Allah yorumladığımız âyette cehenneme sonradan girenlerin, kendilerini saptıranları gördüklerinde onların azaplarını arttırmasını istediklerini haber vermekte, bu âyette ise saptıranların kendilerine vereceği cevabı hatırlatmaktadır. “Sizin bir üstünlüğünüz yok” ifadesinde geçen فَضْل fadl kelimesi aslında “üstünlük”ten ziyade “farklılık” manasına gelmektedir. Ra‘d 13/4’te de geçtiği üzere, bu kelime değişik konularda her ne kadar “üstünlük” manasına alınsa da, aslında mana “farklılık” şeklinde anlaşılmalıdır.

Özellikle peygamberlerin tafdîli konusu bu noktada çok kullanılmaktadır. Peygamberlerin tafdîlinden söz eden âyetlerde(129) maksat, onların prensip olarak birbirinden üstünlüğünü değil, farklı oldukları noktalardaki üstünlüklerini ortaya koymaktır. Farklı oldukları konularda üstünlükleri olsa da neticede onlar hepsi Yüce Allah’ın seçilmiş elçileridirler ve aralarında bu anlamda hiçbir fark yoktur.(130)

Bu kullanımlardan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen “sizin bir fadlınız yok” ifadesinde maksadı “farkınız yok” şeklinde yorumlamanın daha doğru olduğu kanaatindeyiz. Esasında dünya hayatında sapanlar da saptıranlar da mahşerde aynı ateş azabının içine atılacaklardır. Artık günah ve sorumluluklarının derecesine göre ateşin farklı yerlerinde olsalar da sonuçta onların son durağı ateş azabıdır.

Bu ifadelerinde suçu başkalarına atıp azaptan kurtulma uyanıklığının hiçbir sonuç vermeyeceği, herkesin kendi günahının cezasını çekeceği, asıl suçlu olarak gösterilen şeytanın da kendisini savunacağı, muhataplarının kendi istekleriyle bu sonucu hak etmiş olacaklarını beyan edeceği bilinen bir gerçektir.

Bu noktada iki âyet grubunun mealini vermenin gerekli olacağı düşüncesindeyiz: “(Kıyamet gününde) hepsi Allah’ın huzuruna çıkacak ve zayıflar o büyüklük taslayanlara diyecekler ki: ‘Biz sizin tâbilerinizdik. Şimdi siz, Allah’ın azabından herhangi bir şeyi bizden savabilir misiniz?’ Onlar da diyecekler ki: ‘(Ne yapalım) Allah bizi hidâyete erdirseydi biz de sizi doğru yola iletirdik. Şimdi sızlansak da sabretsek de birdir. Çünkü bizim için sığınacak bir yer yoktur.’ (Hesapları görülüp) iş bitirilince, şeytan diyecek ki: ‘Şüphesiz Allah size gerçek olanı vadetti, ben de size vadettim; ancak size yalancı çıktım. Zaten benim size karşı bir gücüm yoktu. Ben, sadece sizi (inkâra) çağırdım, siz de benim davetime hemen koştunuz. O halde beni yermeyin, kendinizi yerin. Ne ben sizi kurtarabilirim, ne de siz beni kurtarabilirsiniz! Kuşkusuz daha önce ben, beni (Allah’a) ortak koşmanızı reddettim.’ Şüphesiz zalimler için elem verici bir azap vardır.”(131)

Dünya hayatında birilerini saptıranların veya birileri tarafından saptırılanların mahşerdeki akıbetleri aynı olacak, azabı birlikte yaşayacaklardır. Bu konuda yorumunu yapmakta olduğumuz A‘râf 7/38-39’da, ayrıca İbrâhim 14/21-22, Sâffât 37/33, Mümin 40/48 ve Zuhruf 43/39 gibi âyetlerde azabın ortak olacağı açıkça ortaya konulmaktadır.

Anlaşılan o ki mahşerde insanların birbirini suçlamasının hiçbir sonucu olmayacak, sapanlar da saptıranlar da aynı azap ortamında kalacaklardır. Sapanlar saptıkları ve akıllarını kullanmadıkları için, saptıranlar da kendileri sapıp başkalarını da yoldan çıkardıkları için her biri iki suç işlemiş olacaktır ve aynı azabı yaşayacaklardır; A‘râf 7/39’da beyan edilen husus da budur.

2. فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ “Siz de (bizim gibi) yaptıklarınıza karşılık azabı tadın!” Bu ifadeyi kimin söylediği noktasında iki ihtimal vardır. İlkine göre, bu söz azaba önce atılanlar tarafından dile getirilecektir. Diğerine göre ise, bu söz muhataplara Yüce Allah tarafından, yani azapla görevli melekler tarafından söylenecek olabilir. Her iki durumda da sonuç değişmeyecektir. Âyette geçen ذُوقُوا zûkû emri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(132) geçmekte ve muhataplar inkarcılar olduğu için de alay içerikli olarak azabın tadılması manasını vermektedir.

Burada asıl önemli olan husus, cehenneme atılacak kişilerin ister önce girenler, isterse sonra girenler olsun, kendi kazandıklarının sonucu olarak oraya girecek oluşlarıdır. Şunu söyleyebiliriz: İnsanlar kendileri azaba girerler; onları azaba atan asıl sebep Yüce Allah değildir. Ateşe atma fiili her ne kadar Yüce Allah’a nispet edilse de hakikat anlamında bunun sebebi ve asıl faili bizatihi ilgili suçları işleyen insanların kendileridir.

Dipnotlar

• 1 - Kehf 18/102, 107; Fussılet 41/32. 2 - Semerkandî, age., I, 509; Taberî, age., VIII, 146.
  • Kehf 18/102 Kehf 18/107 Fussilet 41/32
• 3 - Bakara 2/187; A‘râf 7/26, 27; Nahl 16/112; Hacc 22/23; Furkân 25/47; Fâtır 35/33; Nebe’ 78/10.
  • Bakara 2/187 A‘râf 7/26 A‘râf 7/27 Nahl 16/112 Hacc 22/23 Furkân 25/47 Fâtır 35/33 Nebe' 78/10
• 4 - Taberî, age., VIII, 148; Zemahşerî, age., II, 93. 5 - Nahl 16/6, 8; Sâd 38/32-33.
  • Nahl 16/6 Nahl 16/8 Sâd 38/33
• 6 - Semerkandî, age., I, 509; Taberî, age., VIII, 146-147.
• 7 - Bakara 2/197, 237; Mâide 5/2, 8; A‘râf 7/26; Tevbe 9/108, 109; Tâhâ 20/132; Hacc 22/32, 37; Muhammed 47/17; Feth 48/26; Hucürât 49/3; Mücâdile 58/9; Müddessir 74/56; Şems 91/8; ‘Alak 96/12.
  • Bakara 2/197 Bakara 2/237 Mâide 5/2 Mâide 5/8 A‘râf 7/26 Tevbe 9/108 Tevbe 9/109 Tâhâ 20/132 Hacc 22/32 Hacc 22/37 Muhammed 47/17 Fetih 48/26 Hucurât 49/3 Mücâdele 58/9 Müddessir 74/56 Şems 91/8 ‘Alak 96/12
• 8 - Râzî, age., XIV, 51-52.
• 9 - Semerkandî, age., I, 509.
• 10 - Semerkandî, age., I, 509; Taberî, age., VIII, 148. 11 - Taberî, age., VIII, 148. 12 - İslamoğlu, age., s.256’da 21.not.
• 13 - Semerkandî, age., I, 509. 14 - Taberî, age., VIII, 151.
• 15 - Semerkandî, age., I, 510; Taberî, age., VIII, 154.
• 16 - Bakara 2/170; Mâide 5/104; Enbiyâ’ 21/53; Şu‘arâ’ 26/74; Lokmân 31/21; Zuhruf 43/22-23.
  • Bakara 2/170 Mâide 5/104 Enbiyâ 21/53 Şu‘arâ 26/74 Lokmân 31/21 Zuhruf 43/23
• 17 - Mü’minûn 23/24. 18 - Kasas 28/36. 19 - Mü’min 40/26.
  • Mü'minûn 23/24 Kasas 28/36 Mü'min 40/26
• 20 - Sâd 38/6-7.
  • Sâd 38/7
• 21 - Bakara 2/111; Enbiyâ’ 21/24; Neml 27/64; Kasas 28/75.
  • Bakara 2/111 Enbiyâ 21/24 Neml 27/64 Kasas 28/75
• 22 - Bakara 2/80, 169; A‘râf 7/33; Yûnus 10/68.
  • Bakara 2/80 Bakara 2/169 A‘râf 7/33 Yûnus 10/68
• 23 - Âl-i İmrân 3/18, 21; Nisâ’ 4/127, 135; Mâide 5/8, 42; En‘âm 6/152; A‘râf 7/29; Yûnus 10/4, 47, 54; Hûd 11/85; Enbiyâ’ 21/47; Rahmân 55/9; Hadîd 57/25. 24 - Taberî, age., VIII, 155.
  • Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/21 Nisâ 4/127 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 Mâide 5/42 En‘âm 6/152 A‘râf 7/29 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Hûd 11/85 Enbiyâ 21/47 Rahmân 55/9 Hadîd 57/25
• 25 - Âl-i İmrân 3/18. 26 - Semerkandî, age., I, 510; Zemahşerî, age., II, 95-96; Râzî, age., XIV, 57.
  • Âl-i İmrân 3/18
• 27 - Semerkandî, age., I, 510.
• 28 - Semerkandî, age., I, 510; Taberî, age., VIII, 155; Zemahşerî, age., II, 96; Râzî, age., XIV, 58.
• 29 - Bakara 2/139; Nisâ’ 4/146; A‘râf 7/29; Yûsuf 12/24; Hıcr 15/40; Sâffât 37/40, 74, 128, 160, 169; Sâd 38/46, 83; Mü’min 40/14, 65. 30 - Yûnus 10/22; ‘Ankebût 29/65; Lokmân 31/32.
  • Bakara 2/139 Nisâ 4/146 A‘râf 7/29 Yûsuf 12/24 Hicr 15/40 Sâffât 37/40 Sâffât 37/74 Sâffât 37/128 Sâffât 37/160 Sâffât 37/169 Sâd 38/46 Sâd 38/83 Mü'min 40/14 Mü'min 40/65 Yûnus 10/22 ‘Ankebût 29/65 Lokmân 31/32
• 31 - Semerkandî, age., I, 510. 32 - Râzî, age., XIV, 58.
• 33 - Râzî, age., XIV, 58.
• 34 - Bu konudaki örnek âyetler için bk. Ra‘d 13/5; İsrâ’ 17/49, 98; Meryem 19/66; Mü’minûn 23/35, 82; Neml 27/67; Yâsîn 36/87; Sâffât 37/16, 53; Vâkı‘a 56/47; Nâzi‘ât 79/11.
  • Ra‘d 13/5 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Meryem 19/66 Mü'minûn 23/35 Mü'minûn 23/82 Neml 27/67 Yâsîn 36/87 Sâffât 37/16 Sâffât 37/53 Vâkı‘a 56/47 Nâzi‘ât 79/11
• 35 - Semerkandî, age., I, 510; Taberî, age., VIII, 154.
• 36 - A‘râf 7/32; Yûnus 10/24, 88; Hûd 11/15; Nahl 16/8; Kehf 18/7, 28, 46; Nûr 24/31; Kasas 28/60; Ahzâb 33/28; Sâffât 37/6; Hadîd 57/20.
  • A‘râf 7/32 Yûnus 10/24 Yûnus 10/88 Hûd 11/15 Nahl 16/8 Kehf 18/7 Kehf 18/28 Kehf 18/46 Nûr 24/31 Kasas 28/60 Ahzâb 33/28 Sâffât 37/6 Hadîd 57/20
• 37 - Semerkandî, age., I, 511; Taberî, age., VIII, 159-161; Zemahşerî, age., II, 96.
• 38 - Taberî, age., VIII, 161. 39 - Taberî, age., VIII, 161.
• 40 - Âl-i İmrân 3/32; Rûm 30/45. 41 - Âl-i İmrân 3/57, 140; Şûrâ 42/40. 42 - Bakara 2/190; Mâide 5/87; A‘râf 7/55. 43 - Bakara 2/205; Mâide 5/64; Kasas 28/77. 44 - Bakara 2/276. 45 - Nisâ’ 4/36; Kasas 28/76; Lokmân 31/18; Hadîd 57/23. 46 - Nisâ’ 4/107. 47 - Nisâ’ 4/148. 48 - En‘âm 6/141; A‘râf 7/31. 49 - Enfâl 8/58. 50 - Nahl 16/23. 51 - Hacc 22/38.
  • Âl-i İmrân 3/32 Rûm 30/45 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/140 Şûrâ 42/40 Bakara 2/190 Mâide 5/87 A‘râf 7/55 Bakara 2/205 Mâide 5/64 Kasas 28/77 Bakara 2/276 Nisâ 4/36 Kasas 28/76 Lokmân 31/18 Hadîd 57/23 Nisâ 4/107 Nisâ 4/148 En‘âm 6/141 A‘râf 7/31 Enfâl 8/58 Nahl 16/23 Hacc 22/38
• 52 - Semerkandî, age., I, 511. 53 - Bu yorumu Yusuf Özkan Özburun’a borçluyum.
• 54 - Semerkandî, age., I, 489.
• 55 - Zemahşerî, age., II, 97.
• 56 - Hucürât 49/16. 57 - Mâide 5/3. 58 - Zümer 39/3. 59 - En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32; Saff 61/7.
  • Hucurât 49/16 Mâide 5/3 Zümer 39/3 En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Saff 61/7
• 60 - Taberî, age., VIII, 163-164.
• 61 - Zıhâr, islam öncesi Araplarda kişinin eşinin sırtını annesine benzeterek ondan ayrılmak istemesiyle ilgili bir uygulamadır.
• 62 - Benzer metinler için bk. Ebû Dâvûd, Kadıyye, 13; Tirmizî, Ahkâm, 17; Talâk, 21; İbn Mâce, Ahkâm, 23. 63 - Tirmizî, Libâs, 6; İbn Mâce, At‘ıme, 60. 64 - Buhârî, Kitâbu’t-Tefsîr, 99; Müslim, Zekât, 24; Tirmizî, Libâs, 6; İbn Mâce, At‘ıme, 60.
• 65 - Bakara 2/57, 172, 267; Nisâ’ 4/160; Mâide 5/4, 5, 87; A‘râf 7/32, 157, 160; Enfâl 8/26; Yûnus 10/93; Nahl 16/72; İsrâ’ 17/70; Tâhâ 20/81; Mü’minûn 23/51; Nûr 24/26; Mü’min 40/64; Câsiye 45/16; Ahkâf 46/20. 66 - Semerkandî, age., II, 338; Taberî, age., XV, 125. 67 - Bakara 2/173; Mâide 5/3; En‘âm 6/145; Nahl 16/115. 68 - Bakara 2/219; Mâide 5/90. 69 - Bakara 2/275-280; Âl-i İmrân 3/130. 70 - Bakara 2/188. 71 - Nisâ’ 4/10. 72 - Nisâ’ 4/29.
  • Bakara 2/57 Bakara 2/172 Bakara 2/267 Nisâ 4/160 Mâide 5/4 Mâide 5/5 Mâide 5/87 A‘râf 7/32 A‘râf 7/157 A‘râf 7/160 Enfâl 8/26 Yûnus 10/93 Nahl 16/72 İsrâ 17/70 Tâhâ 20/81 Mü'minûn 23/51 Nûr 24/26 Mü'min 40/64 Câsiye 45/16 Ahkâf 46/20 Bakara 2/173 Mâide 5/3 En‘âm 6/145 Nahl 16/115 Bakara 2/219 Mâide 5/90 Bakara 2/280 Âl-i İmrân 3/130 Bakara 2/188 Nisâ 4/10 Nisâ 4/29
• 73 - En‘âm 6/55; A‘râf 7/32, 174; Tevbe 9/11; Yûnus 10/24; Rûm 30/28.
  • En‘âm 6/55 A‘râf 7/32 A‘râf 7/174 Tevbe 9/11 Yûnus 10/24 Rûm 30/28
• 74 - Âl-i ‘Imrân 3/135; En‘âm 6/151; A‘râf 7/28, 33; İsrâ’ 17/32; Nûr 24/19; ‘Ankebût 29/45; Ahzâb 33/30; Şûrâ 42/37; Necm 53/32. 75 - Bakara 2/169; Nisâ’ 4/19, 22, 25; Yûsuf 12/24; Nûr 24/21; Talâk 65/1. 76 - Nisâ’ 4/15. 77 - A‘râf 7/80; Neml 27/54; ‘Ankebût 29/28. 78 - Bakara 2/268. 79 - Nahl 16/90. 80 - Bakara 2/169, 267; A‘râf 7/28; Yûsuf 12/24; Nahl 16/90; Nûr 24/21; ‘Ankebût 29/45. 81 - Âl-i İmrân 3/135; Nisâ’ 4/15, 19, 22, 25; A‘râf 7/28, 80; İsrâ’ 17/32; Nûr 24/19; Neml 27/54; ‘Ankebût 2928; Ahzâb 33/30; Talâk 65/1. 82 - En‘âm 6/151; A‘râf 7/33; Şûrâ 42/37; Necm 53/32.
  • Âl-i İmrân 3/135 En‘âm 6/151 A‘râf 7/28 A‘râf 7/33 İsrâ 17/32 Nûr 24/19 ‘Ankebût 29/45 Ahzâb 33/30 Şûrâ 42/37 Necm 53/32 Bakara 2/169 Nisâ 4/19 Nisâ 4/22 Nisâ 4/25 Yûsuf 12/24 Nûr 24/21 Talâk 65/1 Nisâ 4/15 A‘râf 7/80 Neml 27/54 ‘Ankebût 29/28 Bakara 2/268 Nahl 16/90 Bakara 2/169 Bakara 2/267 A‘râf 7/28 Yûsuf 12/24 Nahl 16/90 Nûr 24/21 ‘Ankebût 29/45 Âl-i İmrân 3/135 Nisâ 4/15 Nisâ 4/19 Nisâ 4/22 Nisâ 4/25 A‘râf 7/28 A‘râf 7/80 İsrâ 17/32 Nûr 24/19 Neml 27/54 Ahzâb 33/30 Talâk 65/1 En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 Şûrâ 42/37 Necm 53/32
• 83 - Semerkandî, age., III, 363.
• 84 - Buhârî, Edeb, 6; Nesâî, Tahrîm, 3. 85 - Buhârî, Şehâdât, 10; Ahmed b. Hanbel, V, 413. 86 - Semerkandî, age., III, 363.
• 87 - Taberî, age., VIII, 166. 88 - Taberî, age., VIII, 166; Zemahşerî, age., II, 97.
• 89 - Tûr 52/23; Vâkı‘a 56/25. 90 - Bakara 2/85, 173, 181, 182, 188, 203, 206, 219; Âl-i ‘Imrân 3/178; Nisâ’ 4/20, 48, 50, 111, 112; Mâide 5/2, 3, 29, 62, 63, 107; En‘âm 6/120; A‘râf 7/33; Nûr 24/11; Ahzâb 33/58; Şûrâ 42/37; Hucürât 49/12; Necm 53/32; Mücâdele 58/8, 9. 91 - Bakara 2/276; Nisâ’ 4/107; Şu‘arâ’ 26/222; Dühân 44/44; Câsiye 45/7; Kalem 68/12; Mütaffifûn 83/12. 92 - Bakara 2/283; İnsân 76/24. 93 - Mâide 5/106. 94 - Furkân 25/68. 95 - Bu konuda bk. Okuyan, Kur’ân Sözlüğü, e-s-m kökü.
  • Tûr 52/23 Vâkı‘a 56/25 Bakara 2/85 Bakara 2/173 Bakara 2/181 Bakara 2/182 Bakara 2/188 Bakara 2/203 Bakara 2/206 Bakara 2/219 Âl-i İmrân 3/178 Nisâ 4/20 Nisâ 4/48 Nisâ 4/50 Nisâ 4/111 Nisâ 4/112 Mâide 5/2 Mâide 5/3 Mâide 5/29 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/107 En‘âm 6/120 A‘râf 7/33 Nûr 24/11 Ahzâb 33/58 Şûrâ 42/37 Hucurât 49/12 Necm 53/32 Mücâdele 58/8 Mücâdele 58/9 Bakara 2/276 Nisâ 4/107 Şu‘arâ 26/222 Duhân 44/44 Câsiye 45/7 Kalem 68/12 Mutaffifîn 83/12 Bakara 2/283 İnsân 76/24 Mâide 5/106 Furkân 25/68
• 96 - Semerkandî, age., I, 513; Zemahşerî, age., II, 97.
• 97 - Âl-i İmrân 3/151; Nisâ’ 4/91, 144, 153; En‘âm 6/81; A‘râf 7/33, 71; Yûnus 10/68; Hûd 11/96; Yûsuf 12/40; İbrâhim 14/10, 11, 22; Hıcr 15/42; Nahl 16/99, 100; İsrâ’ 17/33, 65, 80; Kehf 18/15; Hacc 22/71; Mü’minûn 23/45; Neml 27/21; Kasas 28/35; Rûm 30/35; Sebe’ 34/21; Sâffât 37/30, 156; Mü’min 40/23, 35, 56; Dühân 44/19; Zâriyât 51/38; Tûr 52/38; Necm 53/23; Rahmân 55/33; Hâkka 69/29. 98 - Tevbe 9/30. 99 - Yûnus 10/18; Nahl 16/57; İsrâ’ 17/40; Kehf 18/4; Meryem 19/88-91; Zümer 39/3; Zuhruf 43/19; Necm 53/21. 100 - En‘âm 6/100; Sâffât 37/158.
  • Âl-i İmrân 3/151 Nisâ 4/91 Nisâ 4/144 Nisâ 4/153 En‘âm 6/81 A‘râf 7/33 A‘râf 7/71 Yûnus 10/68 Hûd 11/96 Yûsuf 12/40 İbrâhîm 14/10 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/42 Nahl 16/99 Nahl 16/100 İsrâ 17/33 İsrâ 17/65 İsrâ 17/80 Kehf 18/15 Hacc 22/71 Mü'minûn 23/45 Neml 27/21 Kasas 28/35 Rûm 30/35 Sebe' 34/21 Sâffât 37/30 Sâffât 37/156 Mü'min 40/23 Mü'min 40/35 Mü'min 40/56 Duhân 44/19 Zâriyât 51/38 Tûr 52/38 Necm 53/23 Rahmân 55/33 Hâkka 69/29 Tevbe 9/30 Yûnus 10/18 Nahl 16/57 İsrâ 17/40 Kehf 18/4 Meryem 19/91 Zümer 39/3 Zuhruf 43/19 Necm 53/21 En‘âm 6/100 Sâffât 37/158
• 101 - Bakara 2/80, 169; A‘râf 7/33; Yûnus 10/68. 102 - En‘âm 6/143-146; Yûnus 10/59-60; Nahl 16/116-117; Tahrîm 66/1; Hâkka 69/44-47. 103 - En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32; Saff 61/7.
  • Bakara 2/80 Bakara 2/169 A‘râf 7/33 Yûnus 10/68 En‘âm 6/146 Yûnus 10/60 Nahl 16/117 Tahrîm 66/1 Hâkka 69/47 En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Saff 61/7
• 104 - A‘râf 7/34; Tevbe 9/117; Yûnus 10/45, 49; Nahl 16/61; Rûm 30/55; Sebe’ 34/30; Ahkâf 46/35.
  • A‘râf 7/34 Tevbe 9/117 Yûnus 10/45 Yûnus 10/49 Nahl 16/61 Rûm 30/55 Sebe' 34/30 Ahkâf 46/35
• 105 - Semerkandî, age., I, 98. 106 - Zemahşerî, age., II, 513.
• 107 - Hâkka 69/34; Fecr 89/18; Mâ‘ûn 107/3.
  • Hâkka 69/34 Fecr 89/18 Mâ‘ûn 107/3
• 108 - Bakara 2/38, 62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/170; En‘âm 6/48; A‘râf 7/35, 49; Yûnus 10/62; Zuhruf 43/68; Ahkâf 46/13.
  • Bakara 2/38 Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/170 En‘âm 6/48 A‘râf 7/35 A‘râf 7/49 Yûnus 10/62 Zuhruf 43/68 Ahkâf 46/13
• 109 - Bakara 2/114, 140; En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15, 57; ‘Ankebût 29/68; Secde 32/22; Zümer 39/32; Saff 61/7. 110 - Taberî, age., I, 497.
  • Bakara 2/114 Bakara 2/140 En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 Kehf 18/57 ‘Ankebût 29/68 Secde 32/22 Zümer 39/32 Saff 61/7
• 111 - En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32; Saff 61/7. 112 - Âl-i İmrân 3/94.
  • En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Saff 61/7 Âl-i İmrân 3/94
• 113 - En‘âm 6/143-146; Yûnus 10/59-60; Nahl 16/116-117; Tahrîm 66/1; Hâkka 69/44-47. 114 - Semerkandî, age., I, 513. 115 - Taberî, age., VIII, 170-172; Zemahşerî, age., II, 98.
  • En‘âm 6/146 Yûnus 10/60 Nahl 16/117 Tahrîm 66/1 Hâkka 69/47
• 116 - En’âm 6/24, 94; A’râf 7/53; Yûnus 10/30; Hûd 11/21; Nahl 16/87; İsrâ’ 17/67; Kasas 28/75; Mü’min 40/74; Fussılet 41/48; Ahkâf 46/28.
  • En‘âm 6/24 En‘âm 6/94 A‘râf 7/53 Yûnus 10/30 Hûd 11/21 Nahl 16/87 İsrâ 17/67 Kasas 28/75 Mü'min 40/74 Fussilet 41/48 Ahkâf 46/28
• 117 - İbrâhim 14/22; Meryem 19/82; Fâtır 35/14; Ahkâf 46/5-6. 118 - Sâffât 37/33; Zuhruf 43/39.
  • İbrâhîm 14/22 Meryem 19/82 Fâtır 35/14 Ahkâf 46/6 Sâffât 37/33 Zuhruf 43/39
• 119 - İslâmoğlu, age., s. 259’da 31. not.
• 120 - Taberî, age., VIII, 173. 121 - Semerkandî, age., I, 514; Taberî, age., VIII, 173. 122 - Zemahşerî, age., II, 99.
• 123 - Semerkandî, age., II, 616; Taberî, age., XX, 6-7. 124 - Zemahşerî, age., III, 367.
• 125 - Semerkandî, age., I, 514; Taberî, age., VIII, 173; Zemahşerî, age., II, 99; Râzî, age., XIV, 74.
• 126 - A‘râf 7/38-39; İbrâhim 14/21-22; Kasas 28/63; Ahzâb 33/66-68; Sebe’ 34/31-33; Fâtır 35/14; Sâffât 37/27-34; Mü’min 40/47-48; Ahkâf 46/6.
  • A‘râf 7/39 İbrâhîm 14/22 Kasas 28/63 Ahzâb 33/68 Sebe' 34/33 Fâtır 35/14 Sâffât 37/34 Mü'min 40/48 Ahkâf 46/6
• 127 - Bakara 2/86, 162; Âl-i İmrân 3/88; Nahl 16/85; İsrâ’ 17/97; Fâtır 35/36; Mü’min 40/49.
  • Bakara 2/86 Bakara 2/162 Âl-i İmrân 3/88 Nahl 16/85 İsrâ 17/97 Fâtır 35/36 Mü'min 40/49
• 128 - İbrâhim 14/22; Kasas 28/63; Ahzâb 33/66-68; Sebe’ 34/31-33; Fâtır 35/14; Sâffât 37/27-34; Ahkâf 46/6; Kâf 50/27-29..
  • İbrâhîm 14/22 Kasas 28/63 Ahzâb 33/68 Sebe' 34/33 Fâtır 35/14 Sâffât 37/34 Ahkâf 46/6 Kâf 50/29
• 129 - Bakara 2/253; İsrâ’ 17/55. 130 - Bakara 2/136, 285; Âl-i İmrân 3/84.
  • Bakara 2/253 İsrâ 17/55 Bakara 2/136 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/84
• 131 - İbrâhim 14/21-22.
  • İbrâhîm 14/22
• 132 - Âl-i İmrân 3/106, 181; En‘âm 6/30; A‘râf 7/39; Enfâl 8/14, 35, 50; Tevbe 9/35; Yûnus 10/52; Hacc 22/22; ‘Ankebût 29/55; Secde 32/14, 20; Sebe’ 34/42; Fâtır 35/37; Zümer 39/24; Ahkâf 46/34; Zâriyât 51/14; Kamer 54/37, 39, 48; Nebe’ 78/30.
  • Âl-i İmrân 3/106 Âl-i İmrân 3/181 En‘âm 6/30 A‘râf 7/39 Enfâl 8/14 Enfâl 8/35 Enfâl 8/50 Tevbe 9/35 Yûnus 10/52 Hacc 22/22 ‘Ankebût 29/55 Secde 32/14 Secde 32/20 Sebe' 34/42 Fâtır 35/37 Zümer 39/24 Ahkâf 46/34 Zâriyât 51/14 Kamer 54/37 Kamer 54/39 Kamer 54/48 Nebe' 78/30