Enfâl Suresi

Medine’de hicretin 2. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 75 âyetten oluşan, adını 1. âyette yer alan ve “ganimetler” anlamındaki الْاَنْفَال el-enfâl kelimesinden alan Enfâl sûresi, inişe göre 95, resmî sıralamada ise 8. sûredir.

Enfâl sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan A‘râf sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “şeytanın insanları saptırması” (A‘râf 16-17; Enfâl 48), “takvânın sahiplerine kazandırdığı çeşitli değerler” (A‘râf 201; Enfâl 29), “Yüce Allah’ın müminlerin dostu oluşu” (A‘râf 196; Enfâl 40), “barış şartlarında affın ve barışın tercih edilmesi gerektiği” (A‘râf 199; Enfâl 61), “vahyin sesine kulak verme zorunluluğu” (A‘râf 204; Enfâl 1-2) gibi ortak konular ele alınmaktadır.

Enfâl sûresi, savaş ganimetlerinin nasıl değerlendirimesi gerektiğiyle başlamakta, gerçek müminlerin çeşitli özellikleri ele alınmakta, sonrasında Bedir Savaşı’na çıkmak istememeyle ilgili tereddütlere yer verilmekte, Yüce Allah’ın bâtılı hak ile iptal ettirmek isteği dile getirilmektedir.

9. âyetten itibaren, Bedir Savaşı’nda müminlerin Yüce Allah’tan yardım istekleri, kendilerine 1000 melekle yardım edilmesi, savaş öncesinde yaşanan çeşitli durumlar ele alınmakta, kâfirlerle karşılaşıldığında kaçmamak gerektiği, aksi takdirde Allah’ın gazabının geleceği bildirilmektedir.

17. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın müminlere yardımı, Allah’a ve Rasûl’e itaatin gerekliliği, Allah’ın davetine icabetin önemi, genel bir fitneden kaçınılması, ihanete yaklaşılmaması, takvâya erişilirse bunun muhataplara ne türden getiriler sağlayacağı gibi konular ele alınmaktadır.

30. âyetten itibaren, kâfirlerin Hz. Peygamber’e yönelik tuzak girişimleri, kâfirlerin alaycılıkları, ibadet sanılarının ne kadar saçma olduğu, inkâr uğrundaki harcamalarının kendilerine hasret olarak geri döneceği, Yüce Allah’ın kötüleri iyilerden ayıracağı, Allah yolunda savaşın gerekliliği ve Allah’ın müminlerin dostu olduğu bilgilerine yer verilmektedir.

41. âyetten itibaren, ganimetlerin dağıtımı, savaşta tarafların pozisyonları, inkârcılara karşı dayanıklılık gösterilmesi, birlikte hareket edip ayrılıktan kaçınılması, şeytanın insanları nasıl aldattığı, inkârcıların ölümleri esnasında yaşadıkları korkunç azap hali, canlıların en şerlisinin kâfirler oluşu, düşmana karşı güç hazırlamak gerektiği, barış zamanı barıştan yana olunması gerektiği gibi konular ele alınmaktadır.

62. âyetten itibaren, kâfirlerin müminleri aldatma girişimleri, Yüce Allah’ın müminlerin kalplerini birbirine ısındırması, zamanı geldiğinde savaşın teşvik edilmesi, yetenekli ve donanımlı olanların kendilerinden fazla sayıdakileri yenebileceği, savaşta esir alınmaması gerekliliği ve ganimetlerden yararlanmaları gibi konulara yer verilmektedir.

70. âyetten itibaren, esirlere yönelik neler yapılması gerektiği, hıyanet edenlerin aslında Yüce Allah’a hıyanet içerisine girmiş oldukları beyan edilmekte, sonrasında iman edip hicret edenlerin ve mallarıyla canlarıyla mücadele edenlerin çeşitli posizyonları ele alınmakta, kâfirlerin birbirinin dostu oluşuna dair bilgilerle müminlerin birbirlerine yakınlığına dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 56-66. âyetlerinde antlaşmaları bozanlara nasıl davranılması gerektiğini, onların acizliklerini, inkârcılara karşı güç hazırlamanın zorunluluğunu, barışa yanaşanlara olumlu yaklaşılmasını, aldatmak isteyenlere karşı Allah’ın yeteceğini, düşman olanların kalplerine İslam sayesinde kardeşlik duygusu verdiğini ve mümin olan herkese Yüce Allah’ın yeteceğini hatırlatmaktadır.

a) İkiyüzlülük Yapanlara Karşı Muamele

Yüce Allah, sûrenin 56-59. âyetlerinde Hz. Peygamber’in kendileriyle antlaşma yaptığı, sonra her defasında sorumlu yani duyarlı davranmayıp sözleşmelerini bozan kimseleri savaşta yakalarsa onları darmadağın etmesi gerektiğini, böylece sonra gelenlere ders olmasını beyan etmekte, antlaşma yaptığı bir kavmin hainlik yapmasından korkarsa onlarla yaptığı antlaşmayı aynı şekilde bozduğunu kendilerine bildirmesini emrettiğini hatırlatmakta, inkâr edenlerin Allah’ın azabından kurtulacaklarını sanmamalarını, çünkü Allah’ı aciz bırakamayacaklarını beyan etmektedir.

ı. Antlaşmayı Bozanların Şiddetle Cezalandırılması

اَلَّذ۪ينَ عَاهَدْتَ مِنْهُمْ ثُمَّ يَنْقُضُونَ عَهْدَهُمْ ف۪ي كُلِّ مَرَّةٍ وَهُمْ لَا يَتَّقُونَ فَاِمَّا تَثْقَفَنَّهُمْ فِي الْحَرْبِ فَشَرِّدْ بِهِمْ مَنْ خَلْفَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ “Kendileriyle antlaşma yaptığın, sonra her defasında takvâlı (duyarlı) davranmayıp sözleşmelerini bozanlar(a gelince), savaşta onları yakalarsan, onları darmadağın et ki arkalarından gelenler için (gerçeği) hatırlamaları noktasında (bir ders olsun).”

Buradaki اَلَّذ۪ينَ عَاهَدْتَ ellezîne ‘âhedte ifadesi “söz aldığınız, antlaşma yaptığınız kişiler”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “kendileriyle, kendilerinden”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يَنْقُضُونَ yenkudûne fiili “bozarlar, bozmakta (olanlar)”; عَهْدَهُمْ ‘ahdehum tamlaması “onlarla yapılan antlaşmalarını”; ف۪ي كُلِّ مَرَّةٍ fî külli merratin ifadesi “her defasında”; وَهُمْ ve hum zamiri “(hâlbuki) onlar”; لَا يَتَّقُونَ lâ yettekûne fiili “takvalı, sorumlu, duyarlı davranmazlar”; فَاِمَّا تَثْقَفَنَّهُمْ fe immâ teskafennehum ifadesi “ve eğer onları yakalarsan”; فِي الْحَرْبِ fi’l-harbi ifadesi “savaşta”; فَشَرِّدْ fe şerrid emri “darmadağın et”; بِهِمْ bihim emri “onları”; مَنْ خَلْفَهُمْ men halefehum emri “arkalarından gelenler için, onlara ibret olsun diye”; لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ le‘allehum yezzekkerûne ifadesi ise “umulur ki (gerçeği) hatırlarlar” demektir.

Burada inkârcıların sözlerinden döndükleri, sorumlu davranmadıkları dile getirilmekte ve onlarla savaşta karşılaşılırsa kendilerine şiddetli davranılması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. اَلَّذ۪ينَ عَاهَدْتَ مِنْهُمْ ثُمَّ يَنْقُضُونَ عَهْدَهُمْ ف۪ي كُلِّ مَرَّةٍ وَهُمْ لَا يَتَّقُونَ “Kendileriyle antlaşma yaptığın, sonra her defasında takvâlı (duyarlı) davranmayıp sözleşmelerini bozanlar(a gelince).” Yüce Allah Hz. Peygamber’in inkârcılarla her ne zaman bir antlaşma yapsalar her defasında onu bozduklarını, dolayısıyla muttakice yani sorumluluk bilinciyle ve duyarlı bir şekilde davranmadıklarını haber vermektedir.

Burada sözü edilenlerin kimler olduğuyla ilgili olarak İbn Abbâs’ın şöyle dediği rivayet edilmektedir: “Bunlar, Kurayza oğulları (Ka‘b b. Eşref ve arkadaşları)dır.(1) Zira onlar, Hz. Peygamber’le olan sözleşmelerini bozmuşlar ve Bedir Gününde müşriklere silah vermek suretiyle Rasûlullah’ın aleyhinde onlarla yardımlaşmışlar, sonra da ‘biz yanılmışız’ demişlerdi. Böylece Hz. Peygamber onlarla yeniden anlaşma yapmıştı. Ancak Hendek Günü bu antlaşmayı da bozmuşlardı.”(2)

Burada sözü edilen antlaşma bu rivayette belirtilen olabilir; ancak benzer antlaşmaların kâfirlerle veya müşriklerle ya da gayr-ı müslim gruplarla yapılmış olma ihtimali de vardır. Nitekim bunun Kureyş’ten Abdüddâr oğullarıyla yapıldığı da ifade edilmektedir.(3) Buradaki beyanı önceki âyette geçen ellezîne keferû “kâfir olanlar” cümlesiyle ilişkilendirenler de vardır ki bu durumda antlaşmanın kâfirlerle yapıldığı anlaşılmaktadır.(4)

Yüce Allah âyetinde herhangi bir isim zikretmediği için bunların kimler olduğunun çok bir önemi yoktur. Mühim olan nokta, bu kişilerin her antlaşma yapıldığında bunu bozdukları, muttakice yani sorumluluk bilinciyle ve duyarlı bir davranış ortaya koymadıklarıdır. İşte böyleleriyle savaş ortamında karşılaşılırsa onlara nasıl davranılması gerektiği ise bir sonraki âyette ele alınmaktadır.

2. فَاِمَّا تَثْقَفَنَّهُمْ فِي الْحَرْبِ فَشَرِّدْ بِهِمْ مَنْ خَلْفَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ “Savaşta onları yakalarsan, onları darmadağın et ki arkalarından gelenler için (gerçeği) hatırlamaları noktasında (bir ders olsun).” Yüce Allah işte önceki âyette dile getirdiği insan tipine nasıl davranılması gerektiğiyle ilgili olarak bir hüküm koymaktadır. Bu çerçevede Hz. Peygamber’in savaş ortamında böyleleriyle karşılaştığında onlarla kendilerinden sonra gelecekler arasını dağıtacak şekilde şiddetli davranmasını emretmektedir.

Âyette geçen اِمَّا تَثْقَفَنَّهُمْ فِي الْحَرْبِ immâ teskafenehum fi’l-harbi ifadesi “onları savaşta yakalarsan, ele geçirirsen”, “onları savaşta karşında bulursan” gibi manalar içermektedir. Bu arada فَشَرِّدْ بِهِمْ مَنْ خَلْفَهُمْ fe şerrid bihim men halfehum ifadesine gelince, bu da “onlarla arkalarından gelenleri darmadağın et”, “onları kesin hezimete uğrat ki sonrakiler de durumu görsünler” mesajını içermektedir. Bir anlamda bu emir, “onlara öyle şiddetli bir ders ver ki sonrakiler de ders çıkarsınlar” demektir. Buradaki شَرِّدْ şerrid emri “korkutmak”, “ayırmak”,(5) “parçalamak”, “darmadağın etmek”(6) manalarına geldiği için savaştaki perişanlığın sonrakilerde iz bırakması arzulanmaktadır denebilir.

Bu bozguna uğratılan hal ile sonradan gelenlere de gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır. Dilimizde “namın okunsun” diye dile getirilen şey bu olsa gerektir. Söylenmek istenen şudur: “Onları öylesine perişan et ki sonrakilerin bunu duymaması ve durumdan ders çıkarmaması söz konusu bile olmasın.”

Durumdan ders çıkarması istenenlerle ilgili olarak âyetin sonunda لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ le‘allehum yezzekkerûne ifadesine yer verilmekte ve bununla “sonrakilerin gerçekleri hatırlaması”nın sağlanmasının arzu edildiği ortaya konulmuş olmaktadır. Âyetin mesajının evrensel manada herkesi ilgilendirdiği ve sözleşmelerden tek taraflı olarak vazgeçenlerin aynı akıbeti hakettikleri kendilerine bildirilmiş olmaktadır.

ıı. Hıyanetinden Korkulara Aynı Muamelenin Yapılması

وَاِمَّا تَخَافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِيَانَةً فَانْبِذْ اِلَيْهِمْ عَلٰى سَوَآءٍ اِنَّ اللّٰهَ لَا يُحِبُّ الْخَآئِن۪ينَ “(Antlaşma yaptığın) bir kavmin hıyanet (ihanet) etmesinden korkarsan, sen de (onlarla yaptığın antlaşmayı) aynı şekilde bozduğunu kendilerine bildir! Şüphesiz ki Allah hıyanet edenleri (hainleri) sevmez.”

Âyetteki وَاِمَّا تَخَافَنَّ ve immâ tehâfenne ifadesi “ve eğer korkar veya endişe edersen”; مِنْ قَوْمٍ min kavmin ifadesi “herhangi bir topluluktan”; خِيَانَة hıyâneten kelimesi “hıyanet konusunda”; فَانْبِذْ fenbiz meri “sen de at, (antlaşmayı) bozduğunu bildir”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara, kendilerine”; عَلٰى سَوَآءٍ ‘alâ sevâin emri “aynı şekilde”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يُحِبُّ lâ yuhibbu fiili “sevmez, sevmemektedir”; الْخَآئِن۪ينَ el-hâinîne kelimesi ise “hainleri, hıyanetlik yapanları” demektir.

Burada kendileriyle antlaşma yapılmasına rağmen hıyanetliği tercih edenlere nasıl davranılması gerektiğiyle ilgili ilahi hüküm gündeme getirilmektedir.

1.وَاِمَّا تَخَافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِيَانَةً فَانْبِذْ اِلَيْهِمْ عَلٰى سَوَآءٍ “(Antlaşma yaptığın) bir kavmin hıyanet (ihanet) etmesinden korkarsan, sen de (onlarla yaptığın antlaşmayı) aynı şekilde bozduğunu kendilerine bildir!” Yüce Allah antlaşma içerisinde bulunulan inkârcıların yapabileceği hıyanetle ilgili duruma da değinmekte ve Hz. Peygamber’in şahsında bütün Müslümanlara seslenmektedir. Bu çerçevede herhangi bir kavmin hıyanetinden endişe edilirse, aynı şeklide kendilerine davranılması gerektiğini, yani müslümanların da artık antlaşmayı bozduğunu kendilerine bildirmesini hükme bağlamaktadır.

Âyette geçen اِمَّا تَخَافَنَّ immâ tehâfenne ifadesi “eğer korkarsan” manasına gelmekte, sadece belirtileri değil, korkmayı gerektirecek net bilgilerin sonucunda edinilen kanaati ortaya koymaktadır. Buradaki خِيَانَة hıyâneten sözcüğü bilinen anlamda “hıyanet” manasına gelmektedir ki Yüce Allah böyle bir hıyaneti müslümanların gündeminden çıkarmak üzere Enfâl sûresinin daha önce yorumladığımız 27. âyetinde bunu dile getirmektedir.

Müslüman bir kişi hıyanetle ve ihanetle anılamaz. Ancak karşı taraf eğer açık bir hıyanete başvurmuş, yapılan antlaşmayı tek taraflı olarak gizlice bozmuş ise bu durumda müslümanların da misillemede bulunma hakkı vardır. Bu nedenle, âyette önce فَانْبِذْ fenbiz emrine yer verilmektedir ki bu kelime “kaldırıp atmak”(7) manasına gelmektedir. Devletler hukukunda ise bu kelime bir antlaşmanın bozulduğu, o devletle ilişkilerin kesildiğinin karşı tarafa bildirilmesi manasında kullanılmaktadır.(8)

Âyette zikredilen عَلٰى سَوَآءٍ ‘alâ sevâin ifadesi ise “aynı şekilde” anlamında müslümanlara yapılan davranışın aynısını karşı tarafa yapmaları gerektiğini, antlaşmayı ilk bozan tarafın müslümanlar olamayacağını hükme bağlamaktadır. Bir taraf antlaşmayı bozunca beri tarafın da aynı şekilde davranma zorunluluğu, bu noktada savaş çıkarsa kimlerle ve neden savaşıldığına dair herkesin bilgi sahibi olması amaçlanmaktadır. Antlaşmalar ortadan kalkınca artık saldırganlık yapanlara karşı müslümanların kendilerini savunma hakkı daima vardır ve gerektiğinde bu hakkı kullanmaları bir zorunluluktur.

2. اِنَّ اللّٰهَ لَا يُحِبُّ الْخَآئِن۪ينَ “Şüphesiz ki Allah hıyanet edenleri (hainleri) sevmez.” Yüce Allah âyette hıyanetle ilgili durumu beyan ettikten sonra, her kim hıyanetlik yaparsa onu sevmediğini haber vermekte, dahası herhangi bir din, milliyet ve cinsiyet ayırımı yapmaksızın hiçbir haini sevmediğini bildirmektedir. Bir müslüman hıyanet yapamaz; bir müslüman hıyanetle anılamaz. Bu nedenle, her kim böyle bir davranış içerisine girerse Yüce Allah’ın sevgisini kaybettiğini bilmeli, ona göre davranmalıdır.

ııı. Yüce Allah’ı Aciz Bırakamayacak Oluşları

وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا سَبَقُوا اِنَّهُمْ لَا يُعْجِزُونَ “Kâfir olanlar (Allah’ı) geçtiklerini (azaptan kurtulduklarını) sanmasınlar! Şüphesiz ki onlar, (bizi) aciz bırakamazlar.”

Âyetteki وَلَا يَحْسَبَنَّ ve lâ yahsebenne emri “sakın ha sanmasın”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfir olanlar, inkâr etmiş kişiler”; سَبَقُوا sebekû fiili “öne geçtiler, geçtiklerini”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; لَا يُعْجِزُونَ lâ yu‘cizûne fiili ise “(Allah’ı) aciz bırakamazlar” demektir.

Burada antlaşmayı bozan inkârcıların Yüce Allah’ı aciz bırakabilecekleri zannının geçersizliği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette hıyanetlik yaparak kendilerince müslümanlara karşı avantaj elde ettiğini sananlara bu âyette seslenip cevap vermekte, antlaşmayı bozan kâfirlerin hiçbir şekilde öne geçmiş olmayacaklarını, onların bu tavırlarıyla hiç kimseyi aciz bırakamayacaklarını kendilerine haber vermektedir. Burada geçen سَبَقُوا sebekû fiili “geçmek”, “kaçıp kurtulmak”, “aşmak”, “geride bırakmak” gibi anlamlar içermektedir.

Antlaşmaları hıyanetle bozanlar, eğer bu tavırlarıyla Yüce Allah’ı geçip O’nu geride bırakacaklarını yani O’nu aciz bırakacaklarını, O’nun azabından kaçıp kurtulacaklarını sanıyorlarsa bu derin bir yanılgıdır; çünkü hiç kimse, hiçbir şekilde ve hiçbir konuda Yüce Allah’ı aciz bırakamaz. Kaldı ki bu yönüyle bakıldığında hıyanet içerisinde bulunanlar kendilerine azap edilmesine, yani ceza uygulanmasına da engel olamazlar. Zira Yüce Allah’ın azabından ve gazabından kaçıp kurtulmaları kesinlikle söz konusu değildir.

Daha önce yorumladığımız Enfâl 8/52 ve 54. âyetlerde de beyan edildiği gibi, insanlar kendi işledikleri günahlar ve zulümler yüzünden helak edilmişler, çok daha güçlü ve kuvvetli olan önceki nesillerin azgın ve sapkınları dünyevi ceza ve helakten kurtulamadıkları gibi berikiler de asla ve asla kurtulamayacaklardır. Meselenin mahşer boyutunda yaşanacak azabın da hak edenleri bulacağında hiçbir şüphe yoktur.

Benzer bir içerikte olmak üzere, Yüce Allah ‘Ankebût 29/4’te şöyle buyurmaktadır: “Yoksa kötülükleri yapanlar bizden kaçabileceklerini mi sandılar? Ne kadar kötü (ne yanlış) hüküm veriyorlar!” Benzer bir kullanım eski azgın kavimlerle ilgili olarak ‘Ankebût 29/39’da da söz konusu edilmektedir. Yüce Allah sürekli kötülük işleyenlerin yaptıklarının yanlarına kar kalmayacağını ifade etmektedir.

Yüce Allah inkârcı muhataplarının kendisini atlatamayacağını, O’nu asla ve asla aciz bırakamayacağını çeşitli âyetlerde ve benzer içeriklerde dile getirmektedir.(9)

b) Düşmanlara Karşı Müslümanların Durumu

Yüce Allah, sûrenin 60-63. âyetlerinde müslümanlara hitap etmekte, düşmanlarına karşı güçleri yettiği kadar kuvvet ve cihad için bağlanıp beslenen atlar hazırlamalarını, böylece Allah’ın düşmanlarını, kendi düşmanlarını ve onlardan başka müslümanların bilmediği, Allah’ın bildiği diğer düşmanları korkutacaklarını, neticede Allah yolunda ne harcarlarsa kendilerine eksiksiz ödeneceğini, hiçbir şekilde haksızlığa uğratılmayacaklarını beyan etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e hitap ederek muhataplarının durumuna karşı nasıl davranması gerektiğini ifade etmek üzere şu bilgilere yer verilmektedir: “Eğer onlar barışa yanaşırlarsa sen de ona yanaş ve Allah’a tevekkül et! Muhakkak ki sadece O, her şeyi işitendir; her şeyi bilendir. Eğer sana hile yapmak isterlerse, (şunu bil ki) sana Allah yeter. O, seni yardımıyla ve müminlerle destekleyendir.”

Daha sonra, Yüce Allah’ın müminlerin kalplerinin arasını birleştirdiği, yeryüzünde bulunan her şeyi verseydi bile Hz. Peygamber’in yine de onların gönüllerinin arasını birleştiremeyeceği, fakat Allah’ın onların aralarını kaynaştırdığı, nihayetinde Allah’ın mutlak galip ve hükmünde hikmet sahibi olduğu ifade edilmektedir.

ı. Düşmanlara Karşı Güç Hazırlanması

وَاَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِه۪ عَدُوَّ اللّٰهِ وَعَدُوَّكُمْ وَاٰخَر۪ينَ مِنْ دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمْ اَللّٰهُ يَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ يُوَفَّ اِلَيْكُمْ وَاَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ “Onlara (düşmanlara) karşı gücünüz yettiği kadar kuvvet ve bağlanıp beslenen atlar hazırlayın ki onunla Allah’ın düşman(lar)ını, sizin düşman(lar)ınızı ve onlardan başka sizin bilmediğiniz, Allah’ın bildiği diğerlerini korkutursunuz. Allah yolunda ne infak ederseniz (verirseniz) size eksiksiz ödenir; siz asla haksızlığa uğratılmazsınız.”

Âyetteki وَاَعِدُّوا ve e‘ıddû emri “ve hazırlayın, hazırlıklı olun”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için, onlara karşı”; مَا اسْتَطَعْتُمْ me’steta‘tüm ifadesi “karşı gücünüz yettiği kadar”; مِنْ قُوَّةٍ min kuvvetin ifadesi “herhangi bir kuvvet, güç”;وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ ve min ribâtı’l-hayli tamlaması “ve besili atlardan da”; تُرْهِبُونَ turhibûne fiili “korkutursunuz, korkutacağınız”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla”; عَدُوَّ اللّٰهِ ‘adüvvellâhi tamlaması “Allah’ın düşmanlarını”;وَعَدُوَّكُمْ ve ‘adüvveküm ifadesi “ve sizin düşmanlarınızı”; وَاٰخَر۪ينَ ve âharîne kelimesi “ve başkalarını da”; مِنْ دُونِهِمْ min dûnihim ifadesi “onların dışında, onlardan”; لَا تَعْلَمُونَهُمْ lâ ta‘lemûnehum fiili “siz onları bilmezsiniz”; اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; يَعْلَمُهُمْ ya‘lemuhum ifadesi “onları bilir”; وَمَا تُنْفِقُوا ve mâ tünfikû ifadesi “infak ettiğiniz, verdiğiniz şeyler”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “her ne şey türünden olursa”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; يُوَفَّ yüveffe edilgen fiili “ödenir, tastamam verilir”; اِلَيْكُمْ ileyküm ifadesi “size”; وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “siz, size”; لَا تُظْلَمُونَ lâ tuzlemûne edilgen fiili ise “size zulmedilmez, siz haksızlığa uğratılmazsınız” demektir.

Burada savaş için hazırlık yapılmasıyla ilgili genel bir hüküm ve bu hazırlıkların yapılış amacı ile Yüce Allah’ın bunları karşılıksız bırakmayacağı gündeme getirilmektedir.

1. وَاَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ “Onlara (düşmanlara) karşı gücünüz yettiği kadar kuvvet ve bağlanıp beslenen atlar hazırlayın!” Yüce Allah antlaşmayı bozanlarla ilgili olarak nelerin yapılması gerektiğini ve onların Allah’ı asla ve asla aciz bırakamayacaklarını beyan ettikten sonra, bu defa düşmanlara karşı güç hazırlamanın gerekliliğine değinmekte ve kısmen tarihsel şartları içeren, ancak genelde bütün zamanları kapsayacak evrensel bir hükmüne değinmektedir.

Âyetteki evrensel hüküm اَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ beyanı gereği “gücünüzün yettiği kadar güç hazırlamaktır” ki, bu emrin kapsamına zamanın bütün imkânları ve silahları girmektedir.(10) Hz. Peygamber’in de buradaki kuvvetten maksadın “atmak” olduğunu beyan ettiği rivayet edilmektedir.(11) Tank, tüfek, savaş gemisi, savaş uçağı, füze, füze rampası, güdümlü bomba, insansız haber alma araçları, savaş stratejileri, kaleler, siperler vs. teknolojinin el verdiği bütün savaş gereçleri ve mühimmat bu emrin kapsamında var kabul edilmelidir.

Âyetteki ilk beyan bu olduğu için burada verilmek istenen öncelikli mesajın evrensel manada “güç hazırlamak” olduğu anlaşılmaktadır. Bu arada kısmen tarihsel olarak görülebilen, ancak modern dünyada bile hala savaşlarda kullanılan ve رِبَاط الْخَيْلِ ribâtu’l-hayl denen unsurlardan söz edilmektedir. Bu ifade “besili atlar”, “atlı birlik”, “bağlı atlar”, “savaş için binek atları” manasında savaş karargâhında bulunan özel askerler ve onların atları anlamını içermektedir.

2. تُرْهِبُونَ بِه۪ عَدُوَّ اللّٰهِ وَعَدُوَّكُمْ وَاٰخَر۪ينَ مِنْ دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمْ اَللّٰهُ يَعْلَمُهُمْ “Onunla Allah’ın düşman(lar)ını, sizin düşman(lar)ınızı ve onlardan başka sizin bilmediğiniz, Allah’ın bildiği diğerlerini korkutursunuz.” Yüce Allah savaş için güç ve savaş için atlı birlik hazırlamanın gerekçesini bu cümlede vermekte ve maksadı bu güçlerle düşmanları korkutmak şeklinde belirlemektedir.

Âyette geçen تُرْهِبُونَ بِه۪ turhibûne bihî ifadesi “onunla korkutmak” demektir. Bu çerçevede maksat, öncelikli olarak Yüce Allah’ın düşmanlarını, beraberinde müslümanların düşmanlarını ve nihayet insanların bilmediği ancak Allah’ın bildiği diğer düşmanları korkutmak şeklinde belirlemektedir. Âyette öncelik عَدُوَّ اللّٰهِ ‘adüvvellâhi yani “Allah’ın düşmanları”na verilmektedir ki buradan hareketle O’nun düşmanlarının müslümanların da düşmanı olduğu zihinlere kazınmak istenmektedir.

Asıl düşmanlar, Yüce Allah’a düşmanlık edenlerdir ve bu nedenle öncelikle bunların bilinmesi, tanınması ve düşman olarak kabul edilmesi gerekmektedir. Âyette üçüncü sırada zikredilen وَاٰخَر۪ينَ مِنْ دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمْ اَللّٰهُ يَعْلَمُهُمْ ifadesi “sizin bilmediğiniz, ancak Allah’ın bildiği daha başka, diğer düşmanlar” demektir. Bu ifadenin bir benzeri Tevbe 9/101’de Yüce Allah’ın münafıkların kim olduklarını Hz. Peygamber’in bilemediği, onları Allah’ın bildiği şeklinde zikredilmektedir.

Bütün bunlara karşı güç kullanmak zorunda kalmamak için güçlü olunmalıdır ki muhataplar caydırılmış olsun. Düşman tarafından açılacak herhangi bir savaş imkânı ve ihtimali ortadan kalksın; böylece güçlü olmak herhangi bir şekilde kâfirlerin müslümanlara saldırması ihtimalini de devreden çıkaracaktır. Kim oldukları bilinen düşmanlar bu sayede korkacakları gibi, kim olduklarını müslümanların bilmediği düşmanlar da aynı şekilde korkutulmuş olacak ve muhtemel bir saldırganlığın da önüne geçilecektir.

Esasında böylesi düşmanların korkmasıyla birlikte bu durumda yani müslümanların son derece güçlü oldukları dönemlerde başkalarının düşmanlık yapmasının bile önüne geçilebilecektir. Düşmanları korkutmak önemlidir; ancak düşman olmak isteyenleri düşman olmaktan caydırabilecek güçte, kuvvette ve konumda olmak çok daha önemlidir.

3. وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ يُوَفَّ اِلَيْكُمْ وَاَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ “Allah yolunda ne infak ederseniz (verirseniz) size eksiksiz ödenir; siz asla haksızlığa uğratılmazsınız.” Yüce Allah savaş için veya düşmanlara gözdağı vermek için yapılacak infakın “Allah yolunda yapılmış olacağı”nı beyan etmek istemekte, böyleleri için yapıp ettikleri her ne varsa karşılığının kendilerine verileceği ve hiçbir şekilde haksızlığa uğratılmayacakları hükme bağlanmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/272’de de şöyle buyrulmaktadır: “Her neyi infak ederseniz (karşılığı) size tastamam verilecek ve sizler haksızlığa uğratılmayacaksınız.” Yüce Allah infak ettikleri her ne varsa onun karşılığının kendilerine tastamam bir şekilde verileceğini ve hayır sahiplerinin hiçbir şekilde haksızlığa uğratılmayacaklarını müjdelemektedir.

İnsanlara dünya hayatında yapıp ettiklerinin tastamam karşılıklarının verileceğiyle ilgili olarak Nahl 16/111’de şöyle buyrulmaktadır: “Gün (gelecek), herkes kendi canını kurtarmak için uğraşmak üzere (huzura) gelecektir. Herkese yaptığının tam karşılığı eksiksiz ödenecektir; onlara zulmedilmeyecektir.”

Yüce Allah insanların dünyada yaptıkları her ne varsa onların tam karşılığının kendilerine verileceğini, hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık edilmeyeceğini bildirmektedir. Kur’ân’da bu konuda pek çok âyet vardır(12) ve âhiret yurdunun haksızlık etme yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı bir adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.(13) Necm 53/39-41’de de geçtiği üzere, insanlar kendi yaptıklarını görecekleri için, onlara yönelik herhangi bir haksızlıktan söz edilemez.

Yüce Allah وَاَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ “Sizlere haksızlık edilmeyecektir” cümlesinde hiç kimseye haksızlık edilmeyeceğini ilan etmektedir. Daha önce de belirttiğimiz üzere, “Muhakkak ki Allah insanlara hiçbir şekilde zulmetmez; fakat insanlar kendilerine zulmederler” mealindeki Yûnus 10/44’te de zikredildiği gibi, burada Yüce Allah’ın kullarına karşı tutumu ve insanların kendilerine karşı haksızlıkları gündeme getirilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/40’ta şöyle buyrulmaktadır: “Allah (hiç kimseye veya hiçbir şeye) zerre kadar bile olsa haksızlık etmez.” Yüce Allah insanlara haksızlık etmediğini beyan ederek, insanların kendilerine haksızlık ettiklerini, kendi zulümlerinin sonuçlarına katlandıklarını bildirmektedir.(14)

Yüce Allah’ın insanlara yapılmayacağını haber verdiği haksızlık elbette hem dünyada hem de âhirette hak ettiklerini kendilerine tastamam vereceğiyle ilgilidir. Hak ettikleri ödüller veya nimetler her ne ise Yüce Allah onu hak sahiplerine eksiksiz verir. Başkalarının yaptığı kötülükleri diğerlerinin üzerine sorumluluk olarak yazmaz; birinin suçunun cezasını başkasına yüklemez. Yarattığı mahlûkata hak etmediklerini yapmaz; onları hak etmedikleriyle asla ve asla cezalandırmaz. İmanlarını ve amellerini eksiltip zayi etmez; uyguladığı birtakım imtihanlar hariç, hak etmedikleri sıkıntılarla da onları baş başa bırakmaz.

İşte bu çerçevede savaş için ve düşmanları korkutmak için güç hazırlama noktasında Allah yolunda harcanan her ne infak kalemi varsa bunların hiçbir şekilde zayi edilmeyeceği, karşılıklarının sahiplerine tastamam ödeneceği ve asla ve asla haksızlığa uğratılmayacakları müjdelenmektedir. Âyette geçen مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi harcamaların küçük-büyük denmeden hepsinin değerlendirileceğini ve hiçbir şeyin görmezlikten gelinmeyeceğini, küçük ve değersiz kabul edilmeyeceği mesajını içermekte, herkesin karınca kararınca, elindeki imkânlar nispetinde bu hayır kervanına katılması istenmektedir.

Bu durum bazen ekonomik katkı şeklinde olur, bazen bedensel fedakârlık olur, bazen bilgi ve tecrübe katkısı, bazen de yürek seferberliği anlamında dua ile gerçekleştirilir. Her nasıl olursa olsun, Yüce Allah yapılan fedakârlıkları asla ve asla zayi ettirmeyecektir. İnfak bir iman kurumudur ve imanı olan herkesin infak edeceği bir şeyleri mutlaka bulunur. İnfak bir imkân ve iman seferberliğidir ve müslümanlar bu noktada tembel ve ilgisiz davranmamalıdır.

ıı. Barışa Karşı Barış ve Hıyanette Allah’a Sığınılması

وَاِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَكَّلْ عَلَى اللّٰهِ اِنَّهُ هُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ وَاِنْ يُر۪يدُوٓا اَنْ يَخْدَعُوكَ فَاِنَّ حَسْبَكَ اللّٰهُ هُوَ الَّذ۪يٓ اَيَّدَكَ بِنَصْرِه۪ وَبِالْمُؤْمِن۪ينَ “Onlar barışa eğilim gösterirlerse sen de ona (barışa) eğilim göster ve Allah’a güven! Şüphesiz ki yalnızca O, es-semî‘dir (her şeyi işitendir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir). Eğer sana hile yapmak isterlerse, (şunu bil ki) sana Allah yeter. O, seni yardımıyla ve müminlerle destekleyendir.”

Buradaki وَاِنْ جَنَحُوا ve in cenehû ifadesi “ve eğer yanaşırlarsa, kanat açarlarsa”; لِلسَّلْمِ li’s-selmi ifadesi “barışa”; فَاجْنَحْ fecnah emri “yaklaş, kanat ger”; لَهَا lehâ ifadesi “ona, (barışa)”;وَتَوَكَّلْ ve tevekkel emri “ve güven, tevekkül et”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”;اِنَّهُ هُوَ innehû ifadesi “muhakkak ki O’dur sadece O”; السَّم۪يع es-semî‘u sıfatı işiten(dir)”; الْعَل۪يم el-‘alîmu sıfatı “bilen(dir)”;وَاِنْ يُر۪يدُوا ve in yürîdû fiili “ve eğer isterlerse”; اَنْ يَخْدَعُوكَ en yahde‘ûke ifadesi “seni aldatmak”; فَاِنَّ حَسْبَكَ fe inne hasbeke ifadesi “muhakkak ki sana yeter”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; هُوَ الَّذ۪ي hevellezî ifadesi “O (şöyle) olandır”; اَيَّدَكَ eyyedeke ifadesi “seni destekler (destekleyendir)”; بِنَصْرِه bi nasrihî ifadesi “O’nun yardımıyla”; وَبِالْمُؤْمِن۪ينَ ve bi’l-mü’minîne ifadesi ise “ve müminlerle de, müminleri de” demektir.

Burada düşmanların barışa yanaşmaları durumunda müslümanların da yanaşması gerektiği ve hile yapmaya kalkışanlara Yüce Allah’ın yeteceği gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَكَّلْ عَلَى اللّٰهِ اِنَّهُ هُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “Onlar barışa eğilim gösterirlerse sen de ona (barışa) eğilim göster ve Allah’a güven! Şüphesiz ki yalnızca O, es-semî‘dir (her şeyi işitendir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Bu âyeti iki başlıkta ele almak gerekmektedir.

a)وَاِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَكَّلْ عَلَى اللّٰهِ “Onlar barışa eğilim gösterirlerse sen de ona (barışa) eğilim göster ve Allah’a güven!” Yüce Allah Hz. Peygamber’i ve onun şahsında bütün müslümanları bilgilendirmek üzere, eğer karşıtları olan düşmanları barışa meylederlerse onların da buna karşılık verip barışa meyletmelerini, Allah’a güvenmelerini emretmektedir.

Bu âyet hayattaki asıl maksadın barış olduğunu ortaya koymakta, Yüce Allah’a güvenilince sorun olmayacağı, çünkü Yüce Allah’ın her şeyi işitip bildiği beyan edilmektedir. Nisâ’ 4/86’da verilen şu bilgi de bu mesajla ilgili olarak yorumlanabilir: “Bir selam ile selamlandığınız (size barış teklif edildiği) zaman siz de ondan daha güzeli ile selamlayın (barışa karşılık verin); yani onu (o şekilde) karşılayın! Şüphesiz Allah, her şeyin hesabını arayandır.”

Nihayetinde Bakara 2/208’de bütün müminlerin barışa girmeleri emredilerek düşmanlarla da eğer imkân varsa barış içerisinde yaşamanın hedeflendiği ortaya konulmaktadır. Bu durumda düşmana değil de Yüce Allah’a güvenmek gerektiğine dikkat çekilmekte, barıştan yana tavır ortaya koyanlara Yüce Allah’ın yardım edeceği mesajı verilmek istenmektedir.

Âyetteki جَنَحُوا cenehû fiili ile فَاجْنَحْ fecnah emri “meyletmek”, “yanaşmak”, “eğilim göstermek”, “uçmak”, “kanat açmak” gibi manalara gelmektedir.(15) Müslümanların da barışa adeta uçarak karşılık vermeleri gerektiği beyan edilmek istenmektedir. Düşmanlar barışa kanat çırparlarsa, Hz. Peygamber başta olmak üzere, bütün müminlerin de barışa kanat açması, kanat çırpması, barışa uçması gerekmektedir ki İslam’ın savaş ve barışa dair temel ilkesi budur.

Bu arada âyette yer alan السَّلْمِ es-selm kelimesi de “barış” manasını vermektedir. Bu kelimeye ait olan لَهَا lehâ ifadesindeki هَا hâ zamirinin müennes getirilme sebebi, öncesindeki iki kelimeyi dolaylı olarak içermesi veya semâî müennes kabul edilen ve barışın zıddı manası içeren harb kelimesi gibi bunun da müennes kabul edilmesi olabilir.(16)

Daha önce de çeşitli vesilelerle belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da tevekkül ile ilgili 40 âyet vardır.(17) Hz. Peygamber’e yönelik Yüce Allah’a tevekkül etmesi emri çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(18) Buradaki emir, Yüce Allah’ın vekil edinilmesiyle ilgilidir. Bu âyette verilmek istenen mesajı “(Bu nedenle), O’nun himayesine sığın, sadece O’nu vekîl tut; sadece O’na güven” şeklinde anlamak durumundayız. Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumluluklarının gereğini yerine getirdikten sonra sonuçta Yüce Allah’a güveni esas almak demektir.

Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında kurmalarıdır. Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir; çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(19) her şeye vekîl olan O’dur;(20) O en güzel vekildir.(21) İnsanlar azim gösterip Yüce Allah’a güvenmeyi başarırlarsa Allah’ın da kendisine güvenen kullarını sevdiğini akıldan çıkarmamak gerekmektedir.

b) اِنَّهُ هُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “Şüphesiz ki yalnızca O, es-semî‘dir (her şeyi işitendir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Âyetin sonundaki bu ifadede kullanılan zamir-i fasl olan هُوَ hüve zamiri ise gerçek manada her şeyi işiten ve her şeyi görenin sadece ve sadece Yüce Allah olduğunu ortaya koymakta olan bir hasr/kasr yani “vurgulu” ifade biçimidir. Kur’ân’da oldukça yoğun bir şekilde zikredilen bu tür kullanımlarda cümleye verilmesi gereken “vurgulu mana” maalesef görmezlikten gelinerek sanki o kullanımlar yokmuş gibi tercümeler tercih edilmektedir.

2. وَاِنْ يُر۪يدُوٓا اَنْ يَخْدَعُوكَ فَاِنَّ حَسْبَكَ اللّٰهُ هُوَ الَّذ۪يٓ اَيَّدَكَ بِنَصْرِه۪ وَبِالْمُؤْمِن۪ينَ “Eğer sana hile yapmak isterlerse, (şunu bil ki) sana Allah yeter. O, seni yardımıyla ve müminlerle destekleyendir.” Bu âyeti de iki başlıkta inceleyeceğiz.

a) وَاِنْ يُر۪يدُوٓا اَنْ يَخْدَعُوكَ فَاِنَّ حَسْبَكَ اللّٰهُ “Eğer sana hile yapmak isterlerse, (şunu bil ki) sana Allah yeter.” Bu âyetin Yahudi Beni Kurayza ile ilgili olarak indirildiği rivayet edilmektedir.(22) Ancak âyette herhangi bir isim ve işaret bulunmadığı için bunların kim oldukları çok da önemli değildir; zira âyetin mesajı evrenseldir.

Yüce Allah müslümanların düşmanlarının gerçekte barış istemeyip onları aldatmak istemeleri durumunda da kendisinin Hz. Peygamber’e yeteceğini bildirerek ona ve onun şahsında müslümanlara moral vermeyi amaçlamaktadır. Ortada net bilgiler yoksa şeklen de olsa barışa meyledenlere karşı müslümanların da barışı tercih etmeleri gerektiği hükme bağlanmaktadır.

Tek başına şüphe, barışı reddetmek için bir gerekçe teşkil etmemektedir. Esasında daha önce yorumladığımız Enfâl 8/58’de anlaşmanın bozulmasından ve müslümanların da onu bozduklarını karşı tarafa iletmelerinden söz edilirken ortada çok açık deliller bulunduğu kabul edilmektedir. Burada ise aynı derecede kuvvetli delillerin bulunmadığı anlaşılmaktadır.

Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e ve elbette müminlere yeteceği beyanı olarak çeşitli âyetlerde çeşitli malumat zikredilmektedir. Bu bağlamda daha sonra yorumlayacağımız Enfâl 8/64’te “sana Allah yeter” ifadesi yer almakta, Âl-i İmrân 3/173 ve Tevbe 9/59’da müminlerin “Allah bize yeter” sözünü dile getirdiği aktarılmakta, Talâk 65/3’te “Allah’a güvenenlere Allah’ın yeteceği” bildirilmekte, ayrıca Tevbe 9/129 ve Zümer 39/38’de ise Hz. Peygamber’in “Allah bana yeter” demesi kendisine emredilmektedir. Bir müslümanın şuna inanması ve şunu bilip söylemesi gerekmektedir: Allah var ve mesele yok. Çünkü hiçbir problem Yüce Allah’tan daha güçlü değildir, vesselâm.

b) هُوَ الَّذ۪يٓ اَيَّدَكَ بِنَصْرِه۪ وَبِالْمُؤْمِن۪ينَ “O, seni yardımıyla ve müminlerle destekleyendir.” Yüce Allah âyetin bu kısmında aldatılmak istenen Hz. Peygamber’i hem kendisinin hem de müminlerin yardımıyla destekleyeceğini haber vermektedir. Demek ki savaşın olduğu gibi barışın da ödenmesi gereken bir faturası, bir bedeli vardır.

Bu durumda Bedir’de yaşandığı gibi devreye Yüce Allah’ın yardımı girmektedir ki O’nun yardımının engellenmesi de yardım ettiklerinin mağlup edilebilmesi de mümkün değildir. İlahî yardım bazen doğrudan yüreklere gelen bir iç huzuru, kalp sekineti ile olur; bazen de diğer müminlerin yardımı eliyle olur. İşte âyette yardımın ve desteğin bu iki unsuruna da değinilerek barıştan yana tavır koyanların ilahi yardımla destekleneceği kendilerine bildirilmiş olmaktadır.

Yüce Allah’ın bu âyette dile getirdiği husus Hz. Peygamber’i yardımıyla ve müminlerle desteklediğidir. Buradan anlaşılıyor ki Ahzâb 33/43 ve 56’da belirtildiği üzere Yüce Allah’ın ve meleklerinin müminlere ve Hz. Peygamber’e salâtı onların verdiği destektir. Bunun delili de işte yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyettir.

ııı. Yüce Allah’ın Kalpleri Birleştirmesi

وَاَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ اَنْفَقْتَ مَا فِي الْاَرْضِ جَم۪يعًا مَآ اَلَّفْتَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ وَلٰكِنَّ اللّٰهَ اَلَّفَ بَيْنَهُمْ اِنَّهُ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ “(Allah) onların (Evs ve Hazreç kabilelerinin) kalplerinin arasını birleştirmiştir. Sen yeryüzünde bulunan her şeyi verseydin, yine onların kalplerinin arasını birleştiremezdin fakat Allah onların arasını kaynaştırdı. Şüphesiz ki O, ‘azîz’dır (mutlak galiptir); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).”

Âyettekiوَاَلَّفَ ve ellefe fiili “ve birleştirmişti”; بَيْنَ قُلُوبِهِمْ beyne kulûbihim ifadesi “kalplerinin arasını”; لَوْ اَنْفَقْتَ lev enfakte ifadesi “eğer infak etseydin, verseydin”; مَا فِي الْاَرْضِ mâ fi’l-ardi ifadesi “yeryüzündeki şeyleri, her şeyi”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “hepsini”; مَآ اَلَّفْتَ mâ ellefte ifadesi “birleştiremezdin”; بَيْنَ قُلُوبِهِمْ beyne kulûbihim ifadesi “onların kalplerini arasını”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ve lakin, ancak”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah”; اَلَّفَ ellefe fiili “birleştirdi, kaynaştırdı”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların aralarını”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; عَز۪يزٌ ‘azîzün kelimesi “güçlü(dir)”; حَك۪يمٌ hakîmun kelimesi ise “hikmetli(dir), hükmünde hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kalpleri birbirine ısındırdığı ve başkalarının bunu yapmasının hiçbir şekilde mümkün olmadığı gündeme getirilmektedir.

1. وَاَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ اَنْفَقْتَ مَا فِي الْاَرْضِ جَم۪يعًا مَآ اَلَّفْتَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ وَلٰكِنَّ اللّٰهَ اَلَّفَ بَيْنَهُمْ “(Allah) onların (Evs ve Hazreç kabilelerinin) kalplerinin arasını birleştirmiştir. Sen yeryüzünde bulunan her şeyi verseydin, yine onların kalplerinin arasını birleştiremezdin fakat Allah onların arasını kaynaştırdı.” Bu cümlelerde verilmek istenen mesaj, daha önce yorumladığımız Enfâl 8/17. âyette yer alan “Onları siz öldürmediniz; ancak onları Allah öldürdü. Attığında da sen atmadın; ancak Allah attı” mesajıyla da fiillerin merkezinde Allah’ı görmek noktasında birebir uyumludur.

Konuyla doğrudan ilişkili olmak üzere Âl-i İmrân 3/103’te şu şekilde bir beyana yer verilmektedir: “Hep birlikte Allah’ın ipine (Kur’ân’a) sımsıkı yapışın; parçalanmayın! Allah’ın size olan nimetini hatırlayın: Hani siz birbirinize düşman idiniz de O, gönüllerinizi birleştirmişti ve O’nun nimeti sayesinde kardeşler haline gelmiştiniz. (Yine) siz bir ateş çukurunun tam kenarında iken oradan da sizi O kurtarmıştı. İşte Allah size âyetlerini böyle açıklıyor ki doğru yolu bulasınız.” Benzer bir kardeşlik vurgusu Hucürât 49/10’da da dile getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’e yardım edip onu destekleyeceğini bildirdiği müminlerin kalplerini birbirine ısındırdığını, onları kaynaştırdığını ifade etmekte, bu arada Hz. Peygamber’in yeryüzünde ne varsa hepsini verseydi bile onların kalplerini kesinlikle birbirine ısındırmayacağını haber vermekte, ancak Allah’ın bunu gücü ve hikmetiyle gerçekleştirdiğini beyan etmektedir. İşte önceki âyette sözü edilen destekten maksat, müminlerin bir ve beraber bir şekilde adeta tek vücut gibi hareket etmelerinin sağlanmasıdır.

Âyette geçen اَلَّفَ ellefe ve اَلَّفْتَ ellefte fiilleri “birleştirmek”, “güçlü bir sevgi bağı kurmak”, “bağdaştırmak”, “kaynaştırmak”, “ısındırmak”, “bir araya getirmek”, “uzlaştırmak” gibi anlamlar vermektedir. Âyette hatırlatılan olay, Medine’nin en köklü ailelerinden ikisi olan Evs ve Hazrec kabilelerinin arasının düzeltilmesidir.(23) Bunlar birbirlerini öldüren, mallarını yağmalayan, sürekli kan döken, bir araya gelmeyen, barışa yanaşmayan, anlaşamayan, uzlaşamayan iki topluluk idiler.

Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği ilahi öğretiler sayesinde Yüce Allah bunların kalplerini birleştirdi, aralarındaki düşmanlıkları, kin ve öfkeyi bitirdi ve yerine tarifsiz bir kardeşlik ve dostluk inşa etti ki bunu başkasının yapabilmesi kesinlikle mümkün değildi. İşte bu iki kabilenin birleşerek, adeta tek yürek olarak Mekke’den gelen muhacirlerle de birleşerek Hz. Peygamber’in yanında muhteşem bir güç oluşturması, Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’i müminlerle desteklemesinin bir örneği olarak verilmektedir.

2.اِنَّهُ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ “Şüphesiz ki O, ‘azîz’dır (mutlak galiptir); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Yüce Allah bütün güçlerin üstünde bir güce sahiptir ve verdiği hükümlerinde, uyguladıklarında derin hikmetler sahibidir. Bu iki sıfatı gereği, hiçbir zaman bir araya gelmeyeceği sanılanları bir araya getirmiş, düşmanlar dost oluvermiştir. Bu Medineli Evs ve Hazrec kabilelerinden ibaret değildir sadece. Kur’ân muhatabı olan herkeste bu değişim ve dönüşümü gerçekleştirecek bir mana ve mesaj içeriğine sahiptir. Vahyin dönüştürücü özelliği bir seferlik değil, evrensel manada her zaman geçerlidir.

Kişiler önyargısız bir şekilde müslüman olurlarsa vahiy onları kendi elleriyle yoğurur ve olması gerektiği gibi bir şekle sokarak olumlu manada kendilerini adeta tanınmaz hale getirir. Bu özellik dün böyle olduğu gibi bugün de böyledir, yarınlarda da böyle olmaya devam edecektir. Mesele vahye gönlünü açma ve sağlam bir gönülle vahyin inşa edici özelliğine teslim olmaktır. Vahye teslim olanlar vahyi hayatına taşıyanlardır. Vahyi hayata taşıyanlar da vahye taşınanlardır. İnsanlar eğer vahye taşınırlarsa vahiy de onları Allah’ın izniyle cennete taşıyacaktır.

c) Yüce Allah’ın Gücü ve Savaştaki Oranlar

Yüce Allah, sûrenin 64-66. âyetlerinde Hz. Peygamber’e ve ona uyan müminlere Allah’ın yeteceğini bildirmekte, sonrasında ise Hz. Peygamber’e hitaben şu bilgiye yer vermektedir: “Ey Peygamber! Müminleri savaşa teşvik et. Eğer sizden sabırlı yirmi (kişi) olursa, iki yüze (kâfire) galip gelebilir. Eğer sizden yüz (kişi) olursa, (gerçeği, meselenin içyüzünü) anlamayan bir topluluk olmaları sebebiyle kâfir olanlardan bin (kişiy)e galip gelebilir.”

Ardından, Yüce Allah’ın müslümanların yükünü hafiflettiği, kendilerinde zayıflık olduğunu bildiği beyan edilmekte ve şöyle buyrulmaktadır: “O halde sizden sabırlı yüz (kişi) olursa, (onlardan) ikiyüz (kişiy)e galip gelebilir. Eğer sizden bin (kişi) olursa, Allah’ın izniyle (onlardan) ikibin (kişiy)e galip gelebilir. Allah sabredenlerle beraberdir.”

ı. Yüce Allah’ın Herkese Yetecek Oluşu

يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ حَسْبُكَ اللّٰهُ وَمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ “Ey Peygamber! Sana ve sana uyan müminlere Allah yeter!”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ yâ eyyühe’n-nebiyyu hitabı “ey Peygamber”; حَسْبُكَ hasbüke tamlaması “sana yeter, yeterlidir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَمَنِ اتَّبَعَكَ ve meni’ttebe‘ake ifadesi “ve sana uyanlara da, sana tabi olanlara da”; مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ mine’l-mü’minîne ifadesi ise “müminlerden” demektir.

Burada Yüce Allah’ın herkese yeteceğiyle ilgili moral mesajı gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah bu âyette Enfâl 8/61. âyetten itibaren verdiği mesajları toparlamakta ve her ne durumda olursa olsun, yani ister barışı tercihinde, isterse düşmanları tarafından aldatılma durumunda olsun Hz. Peygamber’i ve müminleri destekleyeceğini müjdeledikten sonra, bu âyette bu hükmünü tekrarlamakta, Hz. Peygamber’e de müminlere de yeteceğini haber vermektedir.

Yüce Allah müminlere yapacağı yardımı Hz. Peygamber’e tâbi olma şartına bağlamakta, ona tâbi olmayanların sırf sözde “Müslümanım” demeleriyle ilahi yardıma hak kazanamayacakları mesajını vermek istemektedir. Âyete verdiğimiz bu ilk anlam, müminlerin savaşa hazırlanmaları ve kendilerinden çok daha kalabalık olanlar karşısında yılgınlığa düşmemelerinin istendiği devam eden âyetlerle yani 65 ve 66. âyetlerdeki mesajla uyumludur.

2. Bu âyete şöyle de mana verilebilir: “Ey Peygamber! Allah ve sana tâbi olan müminler sana yeter.” Bu tercümede gözetilen nokta 62. âyette verilen mesajla uyumluluktur. Çünkü o âyette Yüce Allah Hz. Peygamber’i hem kendi yardımıyla hem de müminlerle destekleyeceğini haber vermişti. İşte buna uygun olarak bu âyette de yine Hz. Peygamber’e yardımcı ve destekçi olarak hem Yüce Allah’ın hem de Hz. Peygamber’e tâbi olan müminlerin yeteceği bildirilmiş olmaktadır.

Âyetin metni her iki yoruma da müsaittir. İlk yorum sonraki âyetlerle, ikinci yorum ise önceki âyetlerle ilişkili kabul edilmiş olur. Bizim öncelikli tercihimiz ilkinden yanadır. Bu nedenle de âyeti sonraki âyetlerle aynı grupta ele almayı tercih ettik. Nitekim devam eden iki âyette müslümanların kendilerinden daha kalabalık olan müşriklere galip gelecekleri haber verilmektedir.

Bazı müfessirlerimizce bu âyetin Mekke’de Hz. Ömer’in müslüman oluşuyla ilgili olarak indirildiği ifade edilmektedir ki(24) bu durumda âyetin Medine sûrelerinden olan Enfâl sûresine yerleştirildiği anlaşılmaktadır. Ancak bu tek görüş değildir; çünkü bu âyetlerin Bedir Savaşı’yla ilgili olarak Beydâ denen yerde savaşın hemen öncesinde indirildiği görüşünü benimseyenler de elbette vardır.(25) Esasında bağlam dikkate alındığında bu son görüşün diğerine göre çok daha isabetli olduğu söylenmelidir.

ıı. Savaşta “On’a Karşı Bir” Oranı

يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِن۪ينَ عَلَى الْقِتَالِ اِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَاِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ يَغْلِبُوٓا اَلْفًا مِنَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِاَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَفْقَهُونَ “Ey Peygamber! (Saldırıya karşılık) müminleri savaşa teşvik et! Sizden sabırlı yirmi (kişi) olursa, iki yüz (kâfir)e galip gelebilir. Sizden yüz (kişi) olursa, (gerçeği) anlamayan bir topluluk olmaları sebebiyle kâfir olanlardan bin (kişiy)e galip gelebilir.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ yâ eyyühe’n-nebiyyu hitabı “ey Peygamber”; حَرِّضِ harrıd emri “teşvik et”; الْمُؤْمِن۪ين el-mü’minîne kelimesi “müminleri”; عَلَى الْقِتَالِ ‘ale’l-kıtâli ifadesi “savaşa”; اِنْ يَكُنْ in yekün fiili “eğer (şöyle) olursa”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden, içinizden”; عِشْرُونَ صَابِرُونَ ‘ışrûne sâbirûne tamlaması “sabırlı yirmi (kişi)”; يَغْلِبُوا yağlibû fiili “galip gelir(ler)”; مِائَتَيْنِ mieteyni kelimesi “iki yüz (kişiy)e”; وَاِنْ يَكُنْ ve in yekün fiili “eğer yine (şöyle) olursa”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden, içinizden”; مِائَة mietün kelimesi “yüz (kişi)”; يَغْلِبُوا yağlibû fiili “galip gelir(ler)”;اَلْفًا elfen sözcüğü “bin (kişi)ye”; مِنَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا minellezîne keferû ifadesi “kâfirlerden, inkâr etmiş kişilerden”; بِاَنَّهُمْ biennehum ifadesi “onların olmaları sebebiyle, çünkü onlar”; قَوْمٌ kavmun kelimesi “(şöyle) bir kavim(dir), topluluk(tur)”; لَا يَفْقَهُونَ lâ yefkafhûne fiili ise “anlamamaktadır, anlamazlar, (anlamayan bir topluluk)” demektir.

Burada Müslümanların savaşa teşvik edilmesi ve ideal olan oranın “bire on” olduğuyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِن۪ينَ عَلَى الْقِتَالِ “Ey Peygamber! (Saldırıya karşılık) müminleri savaşa teşvik et!” Bu ifadenin bir benzeri Nisâ’ 4/84’te de zikredilmektedir. Yüce Allah Hz. Peygamber’e de ona tâbi olan müminlere de yeteceğini haber verdikten sonra, bu defa onları savaşa teşvik etmesini Hz. Peygamber’e emretmektedir. Bir kez de Nisâ’ 4/84’te geçen حَرِّض harrıd emri “cesaretlendirmek”, “yüreklendirmek”, “teşvik etmek” gibi manalara gelmektedir. Bu kelimenin “eğitmek”, “eğitip hazırlamak” manasına geldiği de belirtilmekte, böylece söz konusu kelimede hem teşvik hem de eğitmek manasının bulunduğu anlaşılmaktadır.

Bu âyette savaş konusunda ideal olan ortaya konulmakta ve evrensel manada bütün zamanların müminleri bilinçlendirilmektedir. Burada “ideal” olan, bir sonraki âyette ise “mutlak surette savaşılması gereken”, “savaştan geri durulmaması zorunlu olan” oran dile getirilmektedir. Bu bakış açısına göre bu âyetle bir sonraki âyet arasında herhangi bir anlam ve mesaj zıtlığından söz edilemez. Çünkü Nisâ’ 4/82’ye göre Kur’ân’da hiçbir şekilde çelişki ve zıtlık yoktur.

2.اِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَاِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ يَغْلِبُوٓا اَلْفًا مِنَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا “Sizden sabırlı yirmi (kişi) olursa, iki yüz (kâfir)e galip gelebilir. Sizden yüz (kişi) olursa, kâfir olanlardan bin (kişiy)e galip gelebilir.” Yüce Allah müminlerin savaşa teşvik edilmesi gerektiğini beyan ettikten hemen sonra, bu defa onları yüreklendirmekte ve kendilerini teşvik için “bire on oranında bile olsalar müslümanların müşrikleri mağlup edebileceklerini” ifade etmektedir.

Âyette yer alan عِشْرُون ‘ışrûne “yirmi” kelimesi صَابِرُون sâbirûne sözcüğüyle nitelendirilmekte ve müslümanların “sabırlı”, “dirençlı”, “sebatkâr”, “cesur”, zorluklara karşı göğüs germesini becerebilen” özellikte olmaları durumunda, kendilerinden on kat daha fazla olan kâfirleri yenebilecekleri ifade edilmiş olmaktadır. Demek ki galibiyette sadece sayı değil, nitelikli olmak esastır. Nitelikli az sayıdaki müminin niteliksiz kuru kalabalıklardan oluşan inkârcı müşriklere galip gelebileceği müjdelenmektedir.

Âyette 20 kişinin 200, 100 kişinin de 1000 kişiye galip gelebileceği belirtilmektedir. Sayının 1 ve 20 diye belirlenmeyip bu şekilde ifade edilmesi esasında vahyin indirildiği dönemin şartlarına da uygundur. 1 ve 20 demektense 20 ve 200, 100 ve 1000 denmesi müslümanların çoğalması gerektiğine ve belli bir güce erişmelerinin zorunlu olduğuna işaret olarak da okunabilir. Hem alt sınırdan hem de daha fazlasından bir oran verilmesi daha fazla sayılara ulaşmaya engel değil, aksine daha da artmasına yönelik bir teşvik olarak görülebilir.

Ancak asla ve asla unutulmaması gereken nokta, meselenin sayıdan ibaret değil de nitelikten oluştuğudur. Bir kişinin on kişiye galip gelmesine göre, 20 kişinin 200 kişiye veya 100 kişinin 1000 kişiye galip gelmesi daha anlaşılabilir ve uygulanabilirdir. İşte Yüce Allah Bedir öncesinde müslümanlara bu şekilde moral vermeyi amaçlamakta, ideal olanın bu şekilde gerçekleşebileceğini kendilerine ve bütün müminlere bildirmektedir.

Tam bu sayıda ve oranda olmasa da Bedir’de yaşanan tecrube bunu doğrulayan bir pratik olarak görülmelidir. Esasında Bakara 2/249’da belirtildiği gibi, “nice az sayıda insandan oluşan yürekli topluluklar, kendilerinden çok daha fazla olan gruplara galip gelmişler”, daha önce yorumladığımız Enfâl 8/19’da da geçtiği gibi sapkınlık ve azgınlık içerisindeki inkârcı nankörler ise kalabalık olmalarının yararını görememişlerdir. Elbette bu durumda Yüce Allah’ın yardımı da asıl ve çok önemli belirleyici bir unsur olarak akıldan çıkartılmamalıdır.

3. بِاَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَفْقَهُونَ “(Gerçeği) anlamayan bir topluluk olmaları sebebiyle.” Yüce Allah inkârcıların mağlup edilmelerinin en önemli sebebini bu cümlede vermekte, müminlerin sabırlı, dayanıklı, dirençli, sebatkâr olmalarına karşılık, berikilerin de tam aksine hiçbir şeyin farkında olmayan, gerçekleri anlayamayan, aklını çalıştırmayan, bilinçsiz bir grup olduğunu beyan etmektedir. İnkârcıların yenilgi sebebi “akletmemeleridir” ki bu önemli noktada eğer müslümanlar da aynı duruma düşerlerse onların da aynı akıbeti yaşayacakları mesajı dolaylı olarak verilmektedir.

ııı. Oranın “İkiye Karşı Bir”e İndirilmesi

اَلْـٰٔنَ خَفَّفَ اللّٰهُ عَنْكُمْ وَعَلِمَ اَنَّ ف۪يكُمْ ضَعْفًا فَاِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ صَابِرَةٌ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَاِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ اَلْفٌ يَغْلِبُوٓا اَلْفَيْنِ بِاِذْنِ اللّٰهِ وَاللّٰهُ مَعَ الصَّابِر۪ينَ “Şimdi Allah yükünüzü hafifletti; sizde zayıflık olduğunu bildi. Sizden sabırlı yüz (kişi) olursa, (onlardan) iki yüz (kâfir)e galip gelebilir. Sizden bin (kişi) olursa, Allah’ın izniyle (onlardan) iki bin (kâfir)e galip gelebilir. Allah sabredenlerle beraberdir.”

Âyetteki اَلْـٰٔنَ el’âne kelimesi “şimdi”; خَفَّفَ haffefe fiili “hafifletti”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَنْكُمْ ‘anküm ifadesi “sizden”; وَعَلِمَ ve ‘alime fiili “ve bildi”; اَنَّ ف۪يكُمْ enne fîküm ifadesi “muhakkak ki sizde olan (şu) şeyi”;ضَعْفًا da‘fen kelimesi “zayıflık”; فَاِنْ يَكُنْ fe in yekün fiili “eğer (şöyle) olursa”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden, içinizden”; مِائَةٌ صَابِرَةٌ mietün sâbiratün tamlaması “sabırlı yüz (kişi)”; يَغْلِبُوا yağlibû fiili “galip gelir(ler)”; مِائَتَيْنِ mieteyni kelimesi “iki yüz (kişiy)e”; وَاِنْ يَكُنْ ve in yekün fiili “ve yine eğer (şöyle) olursa”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden, içinizden”; اَلْف elfün sözcüğü “bin (kişi)”; يَغْلِبُوا yağlibû fiili “galip gelir(ler)”; اَلْفَيْنِ elfeyni kelimesi “iki bin (kişi)ye”; بِاِذْنِ اللّٰهِ bi iznillâhi ifadesi “Allah’ın izniyle”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Alllah”; مَعَ الصَّابِر۪ينَ me‘a’s-sâbirîne ifadesi ise “sabredenlerle beraber(dir)” demektir.

Burada savaştaki oranın “ikiye karşı bire” düşürülmesinin gerekçesi ile savaşların Yüce Allah’ın yardımıyla kazanılabileceği gündeme getirilmektedir.

1.اَلْـٰٔنَ خَفَّفَ اللّٰهُ عَنْكُمْ وَعَلِمَ اَنَّ ف۪يكُمْ ضَعْفًا “Şimdi Allah yükünüzü hafifletti; sizde zayıflık olduğunu bildi.” Yüce Allah savaş şartlarında ideal olanın “bire on” oranını zikredip müslümanlara bu anlamda moral verdikten sonra, bu âyette söz konusu oranı hafiflettiğini, çünkü müslümanlarda “bire on” oranını gerçekleştirebilecek bir niteliğin bulunmadığını, henüz öyle bir niteliğe ulaşılmadığını bildiğini beyan etmektedir.

Âyetteki خَفَّفَ haffefe ve عَلِمَ ‘alime fillerinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesi zaten Yüce Allah’ın bunu ezeli ilmiyle bilmekte olduğunu göstermektedir; yoksa O’nun sonradan bilgi sahibi olduğu gibi bir mana akla gelmemelidir.

Önceki âyette verilen “bire on oranı” bu âyette kaldırılmamakta, ideal anlamda onun yeri daima varlığını sürdürecek şekilde vahiydeki yerini korumakta, ancak pratik hayatta henüz böyle bir posizyonun elde edilemediği dile getirilmek istenmektedir. Nitekim Bedir’de söz konusu olan “üçe karşı bir oranı” önceki âyetin hükmü çerçevesinde yaşanmış bir gerçekliktir. Oranı hafifletmek yani daha aşağıya çekmek öncekini kaldırmak demek değildir. Bu nedenle, müslümanlardaki zayıflıkla ilgili bir bilgiye yer verilerek ülke savunmasında savaştan geri durulmaması gereken asgari oran hakkında şu şekilde yeni bir bilgi zikredilmektedir:

2. فَاِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ صَابِرَةٌ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَاِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ اَلْفٌ يَغْلِبُوٓا اَلْفَيْنِ بِاِذْنِ اللّٰهِ “Sizden sabırlı yüz (kişi) olursa, (onlardan) iki yüz (kâfir)e galip gelebilir. Sizden bin (kişi) olursa, Allah’ın izniyle (onlardan) iki bin (kâfir)e galip gelebilir.” Yüce Allah hafiflettiğini ve müslümanlardaki zayıflığı bildiğini beyan ettikten sonra, yeni oranı yani ülke savunmasında hiçbir şekilde geri durmanın söz konusu edilemeyeceği oranı dile getirmektedir. Bu çerçevede içlerinden sabırlı 100 kişi olursa bunların 200 kişiye, 1000 kişi olursa bunların da Allah’ın izniyle 2000 kişiye galip gelebileceğini ifade ederek oranı “bire karşı iki” şeklinde belirlediğini bildirmektedir.

Esasında bu iki âyette verilen sayılar savaş ortamlarında gerçek sayıya ulaşabilme, düşmanların sayısını tam olarak bilebilme imkânının bulunmadığı gerçeğini örtmemelidir. Hiçbir savaşta düşmanın tam anlamıyla kaç kişiden oluştuğu bilinemez; çünkü taraflar tam sayılanı karşı tarafa bildirmezler; dahası aldatmak için belli güçlerini de gizlerler.

Durum böyle olunca verilen sayıların yaklaşık olduğunu ve müslümanların duruma göre yaklaşık olarak kendilerinden iki kat daha fazla sayıda olduğunu düşündükleri düşman ordusuna karşı mutlak sûrette savaşmaları gerektiği noktasında bilgilendirilmek istenmektedir. Böyle bir durumda hiçbir müslüman, ülke savunmasından geri duramaz, savaştan kaçamaz, bahaneler üreterek mücadeleyi terk edemez. Aksi takdirde, daha önce yorumladığımız Enfâl 8/15. âyetteki uyarının muhatabı olmaları kaçınılmaz bir hâl alır.

3. وَاللّٰهُ مَعَ الصَّابِر۪ينَ “Allah sabredenlerle beraberdir.” Yüce Allah oranı ikiye bire indirince yine de dışardan bakıldığında durumun müslümanların aleyhine olduğu açıktır. Bu durumda da sabırlı 100 kişinin 200 kişiye, 1000 kişinin de 2000 kişiye Allah’ın izniyle galip geleceği, çünkü Allah Teâlâ’nın sabredenlerle, yani direçli, ısrarcı, sebatkâr olanlarla beraber olacağı müjdelenmektedir. Yani müslümanlar nasıl olsa “oran düşürüldü” diyerek durumu boşlamamalı, bire on oranında olduğu gibi yine sabırlı ve direnç olmayı elden bırakmamalıdır.

Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, savaşlar Yüce Allah’ın yardımıyla kazanılmaktadır ve Allah da sabredenlere yardım edeceğini işte bu cümlede belirtmek istemektedir. Mesele sadece sayı meselesi değil, direnç ve kararlılık göstererek Allah’ın yardımını hak edebilme meselesidir.

4. Bakara 2/106’da açıkladığımız klasik “nesh teorisi”nde bu âyetin önceki âyetin hükmünü kaldırdığı her ne kadar ileri sürülse(26) de, bunun isabetli bir görüş olmadığını belirtmek durmundayız. Çünkü burada sözü edilen durum Yüce Allah’ın “bire on oranı”nı kaldırması değil, oranın düşürülmesidir. Bu arada özellikle çağımızda yaşanan teknolojik gelişmeler sayesinde artık orduların sayısının değil de niteliklerinin belirleyici olduğu bilinmektedir.

Bu çerçevede 60. âyette verilmek istenen mesaj doğrultusunda, müslümanlar savaş için gerekli kuvvetleri hazırlamışlarsa, gerekli sabrı, direnci, bilinci ve imkânları da elde etmişlerse, onlar önceki âyetin hükmüne göre elbette kendilerine saldıran düşmana karşı ikiye bir oranında değil, daha fazlasında bile mücadelelerini yapmalıdırlar. “Önceki âyetin hükmü kaldırıldı” diyerek “bire on” oranında, hatta belki de çok daha fazla bir oranda bile olsa galip gelme imkânları varken bunu görmezlikten gelerek ille de oranı “bire karşı ikiye” gelecek şekilde beklemeleri kesinlikle söz konusu olmamalıdır.

Bu iki âyet hakkında “nesh” bulunduğunu iddia eden müfessirler çoğunlukta olsalar da, iki âyet arasında neshin bulunmadığını kabul eden âlimler de vardır. Bu çerçevede Râzî’nin Ebû Müslim el-Isfehânî’den naklettiği bir değerlendirmeyi ve sonrasında kendisinin kanaatini aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Ebû Müslim el-Isfehânî burada nesih bulunmadığı kanaatindedir. Onun görüşü şu şekilde izah edilir: Yüce Allah bir önceki ayette ‘Eğer sizden sabırlı yirmi kişi bulunursa onlar iki yüz kâfire galip gelirler’ buyurmuştur. Farzet ki biz bu haber cümlesini ‘galip gelsin’ manasında bir emir sayıyoruz. Fakat bu emir, o yirmi kişinin iki yüz kâfire karşı koymaları ‘sabredebilmeleri’ şartına bağlıdır. ‘Şimdi Allah sizden yükü hafifletti’ ayeti ise bu şartın bunlarda mevcut olmadığına delâlet eder.”

“Bu nedenle bunun sonucu şu olur: Önceki ayet, o özel ve belli şart bulunduğunda o hükmün sabit olacağına delalet eder. Bu ayet ise o şartın bu bahsedilen toplulukta bulunmadığına delâlet eder. İşte bu sebeple de o hüküm bunlar için söz konusu olmamış olur. Böyle olması halinde de asla bir nesh gerçekleşmiş olmaz.”

“Eğer diğer âlimler ‘Ayetteki ‘Eğer sizden sabırlı yirmi kişi bulunursa, onlar iki yüz kâfire galip gelir’ ifadesi, ‘içinizde iki yüz kâfire karşı koymaya sabreden yirmi kişi bulunsun’ manasındadır. Bu manaya göre bunda bir neshin olmuş olması gerekir’ derlerse biz de şunu söyleriz: Bu ayetten maksadın ‘Eğer sizden iki yüz kişiye karşı koyacak sabırlı yirmi kişi bulunursa, o iki yüz kişiye karşı cihad etsinler’ şeklinde bir mana olduğu niçin söylenemesin? Netice olarak ayetin lafzı, bir haber cümlesi şeklindedir.”

“Biz ayetin zahirine muhalefette bulunarak, onun emir manasında olduğunu söyledik. Ama şart dikkate alındığında bu ifadeyi zahirine göre anlarız. Buna göre bu kelamın takdiri, ‘Eğer sizden iki yüz kişiye mukavemet edebilecek sabırda yirmi kişi bulunursa, onlar o iki yüz kâfire mukavemet etsinler’ şeklindedir. Bunun manasının böyle olması halinde de nesh söz konusu olmaz.”

“Sözün özü şudur: O yirmi kişi, bu sabır şartı kendilerinde gerçekleştiği bir yerde idiler. Bu nedenle bu sorumluluk onlara vacip olmuştur. Bundan dolayı, Yüce Allah o şartın bunlar hakkında bulunmadığını ve bunların içinde onu yapamayacak zayıf kimselerin bulunduğunu beyan edince, onlar bu sıkıntıdan kurtuldular. İşte bundan dolayı haklarında ‘Şimdi Allah sizden yükü hafifletti’ denilmesi doğru oldu. Yüce Allah’ın bunu önceki ayetin hemen peşinden getirmesi de burada bir nesh olmadığına delâlet eder. Çünkü nesheden ayeti mensûh ayetle peş peşe getirmek caiz değildir.”

“Şayet o âlimler ‘Nâsih ve mensûh meselesinde dikkate alınan husus o ayetlerin okunuş sıraları yani Kur’ân’da yer alış sıraları değil, nazil oluş sıralarıdır. Çünkü âyet okunuşta bazen önde yer alır, bazen sonda yer alabilir. Baksana, kocası ölmüş kadının iddeti hakkındaki nâsih ayet, Kur’ân’da mensûh ayetten önce yer almıştır’ derlerse, biz deriz ki: ‘Nâsih ayetin mensûh ayetle bir arada bulunması caiz olmadığına göre, bunun okunurken de yani Kur’ân’daki sırasıyla da caiz olmaması gerekir. Meğerki kesin bir sebep ve delil bulunsun.”

“Siz ise böyle bir delil getirmiyorsunuz. Sizin ‘kocası ölmüş kadının iddeti ile ilgili nâsih ayetin mensûhtan önce yer aldığından bahseden’ sözünüze gelince, biz deriz ki: ‘Ebû Müslim, Kur’ân’da neshin olduğunu hiç kabul etmiyor. Bu nedenle sözle onu susturmak nasıl mümkün olur?’ İşte Ebû Müslim’in görüşünün izahı budur.”

Râzî bu beyanlarının ardından kendi kanaatiyle ilgili olarak şunları dile getirmiştir: “Ben de derim ki: Eğer Ebû Müslim’den önce mutlak manada neshin mevcut olduğunda ümmetin bir fikir birliği varsa bu hususta hiçbir söz söylenemez. Yok eğer böyle bir fikir birliği meydana gelmemişse Ebû Müslim’in görüşü sahih ve güzeldir.”(27)

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 27. 2 - Râzî, age., XV, 182.
• 3 - Yazır, age., IV, 246. 4 - Zemahşerî, age., II, 223.
• 5 - Semerkandî, age., II, 28; Zemahşerî, age., II, 223. 6 - Zemahşerî, age., II, 223.
• 7 - Zemahşerî, age., II, 223. 8 - Yazır, age., IV, 247.
• 9 - En‘âm 6/134; Enfâl 8/59; Tevbe 9/2, 3; Yûnus 10/53; Hûd 11/20, 33; Nahl 16/46; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/4, 22, 39; Fâtır 35/44; Zümer 39/51; Şûrâ 42/31; Ahkâf 46/32.
  • En‘âm 6/134 Enfâl 8/59 Tevbe 9/2 Tevbe 9/3 Yûnus 10/53 Hûd 11/20 Hûd 11/33 Nahl 16/46 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/4 ‘Ankebût 29/22 ‘Ankebût 29/39 Fâtır 35/44 Zümer 39/51 Şûrâ 42/31 Ahkâf 46/32
• 10 - Semerkandî, age., II, 29; Taberî, age., X, 29; Zemahşerî, age., II, 224; Râzî, age., XV, 185. 11 - Müslim, İmâret, 167; İbn Mâce, Cihâd, 19.
• 12 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 161; Nisâ’ 4/49, 77, 124; En‘âm 6/160; Yûnus 10/47, 54; Enfâl 8/60; Nahl 16/111; İsrâ’ 17/71; Meryem 19/60; Enbiyâ’ 21/47; Mü’minûn 23/62; Zümer 39/69; Mü’min 40/17; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/19. 13 - Yûnus 10/4, 47, 54; Enbiyâ’ 21/47; Zümer 39/69.
  • Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 Nisâ 4/124 En‘âm 6/160 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enfâl 8/60 Nahl 16/111 İsrâ 17/71 Meryem 19/60 Enbiyâ 21/47 Mü'minûn 23/62 Zümer 39/69 Mü'min 40/17 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/19 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enbiyâ 21/47 Zümer 39/69
• 14 - Bakara 2/57; Âl-i İmrân 3/117; A‘râf 7/160, 177; Tevbe 9/70; Yûnus 10/44; Hûd 11/101; Nahl 16/33, 118; ‘Ankebût 29/40; Rûm 30/9; Sebe’ 34/19; Zuhruf 43/76.
  • Bakara 2/57 Âl-i İmrân 3/117 A‘râf 7/160 A‘râf 7/177 Tevbe 9/70 Yûnus 10/44 Hûd 11/101 Nahl 16/33 Nahl 16/118 ‘Ankebût 29/40 Rûm 30/9 Sebe' 34/19 Zuhruf 43/76
• 15 - Semerkandî, age., II, 29; Taberî, age., X, 33; Zemahşerî, age., II, 225. 16 - Zemahşerî, age., II, 225; Râzî, age., XV, 187.
• 17 - Âl-i İmrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49, 61; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 84, 85; Hûd 11/56, 88, 123; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; ‘Ankebût 29/59; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29. 18 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 19 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 20 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 21 - Âl-i İmrân 3/173.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/84 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 ‘Ankebût 29/59 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29 Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173
• 22 - Semerkandî, age., II, 29; Taberî, age., X, 35.
• 23 - Semerkandî, age., II, 30; Taberî, age., X, 35; Zemahşerî, age., II, 226; Râzî, age., XV, 189.
• 24 - Semekandî, age., II, 30; Zemahşerî, age., II, 227. 25 - Zemahşerî, age., II, 227; Râzî, age., XV, 191.
• 26 - Taberî, age., X, 40; Zemahşerî, age., II, 227.
• 27 - Râzî, age., XV, 194-195.