Sâd Suresi

Mekke’de risaletin 8 veya 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 88 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen صٓ sâd harfinden alan Sâd sûresi, inişe göre 55, resmî sıralamada ise 38. sûredir. Bu sûrenin bir adı da “Dâvûd sûresi”dir.

Sâd sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Sâffât sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de yemin ifadeleriyle başlaması ve çeşitli peygamber kıssaları noktasında konu ilişkisine sahiptir. Sâffât sûresinin başında, Sâd sûresinin sonunda vahyin etkinliğine dair bilgiler verilerek de iki sûre birbirine konu bağı ile bağlanmaktadır.

Sâd sûresi, Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik hakaretleri ve alaycılıklarıyla ilgili bilgilerle başlamakta, peygamberlerini yalanlayan çeşitli kavimlerin akıbetleri hakkındaki bilgilerle ve inkarcıların azabı acele isteme alaycılıklarıyla devam etmektedir.

17. âyetten itibaren, Hz. Dâvûd’un kıssası diğer sûrelerde olmayan boyutuyla burada ele alınmakta, peşinden kâinatın yaratılış amacı ile vahyin âyetleri üzerinde derin derin düşünüp gerçeği hatırlamanın önemi vurgulanmaktadır. Ardından sırasıyla Hz. Süleyman, Hz. Eyyûb, Hz. İbrahim ve daha başka bazı peygamberlerin kıssaları kısaca ele alınmakta ve hakikatin izini süren insanların mahşerdeki muhteşem ve sıra dışı ödülleri hakkında bilgiler verilmekte, bu arada bazı konuşmalara da yer verilmektedir.

55. âyetten itibaren, peygamberlerin tebliğ ettiği ilâhî öğretilere karşı azgınlık yapanların mahşerdeki korkunç akıbetleri ele alınmakta, cehennemliklerin birbirini suçlayacakları haber verilmekte, 63. âyetten sonra da Hz. Peygamber’in misyonu gündeme getirilmektedir.

71. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın insanoğlunu yaratması, İblis hariç meleklerin ilâhî emre boyun eğdikleri, bu arada İblîs’in kendini hayırlı görüp kibi göstererek secdeden kaçınma gerekçeleri ile huzurdan kovulması ve mahşere kadar izin isteğine verilen olumlu cevap hatırlatılmaktadır.

Sûrenin sonunda yani 84. âyetten itibaren ise, Yüce Allah’ın sözünün ve vaadinin gerçek olduğu vurgulanarak, Hz. Peygamber’in risaleti tebliğinin karşılığında herhangi bir ücret istemediği hatırlatılarak vahyin âlemler için bir hatırlatma olduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 30-40. âyetlerinde Hz. Süleyman’ın kıssasına yer vermekte, bu çerçevede kendisine atların sevdirildiğini, onların boyunlarını ve bacaklarını okşadığını, ardından rüzgarların onun hizmetine verildiğini, çeşitli maharetli varlıkların onun hizmetine sunulduğunu dile getirmektedir.

a) Hz. Süleyman Kıssası -I-

Yüce Allah, sûrenin 30-33. âyetlerinde Hz. Dâvûd’a Hz. Süleyman’ı evlat olarak verdiğini, Allah’a yönelen güzel bir kul olduğunu, akşama doğru görkemli atların ona sunulduğunu, Allah’ı hatırlattıkları için onları sevdiğini, bacaklarını ve boyunlarını okşadığını belirtmektedir.

ı. Hakk’a Yönelen Güzel Bir Kul Oluşu

وَوَهَبْنَا لِدَاوُ۫دَ سُلَيْمٰنَ نِعْمَ الْعَبْدُ اِنَّهُٓ اَوَّابٌ “Davud’a Süleyman’ı vermiştik; o ne güzel bir kuldu; daima (Allah’a) yönelendi.”

Âyetteki وَوَهَبْنَا ve vehebnâ fiili “ve vermiştik, ikram etmiştik”;لِدَاوُ۫دَ lidâvûde sözcüğü “Davud’a”; سُلَيْمٰن süleymâne kelimesi “Süleyman’ı”; نِعْمَ nı‘me kelimesi “ne de güzel”; الْعَبْد el-‘abdü kelimesi “kul(dur)”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; اَوَّاب evvâbun sözcüğü ise “daima, çok yönelen (idi)” demektir.

Burada Hz. Süleyman kıssasına dair bir pasaj sunulmakta, onun Hz. Dâvûd’un oğlu olduğu, hakka yönelen bir kul oluşu gündeme getirilmektedir.

Neml 27/15’te Hz. Süleyman’ın kıssası hakkında gerekli açıklamaları yaptığımız için burada sadece kıssanın bu sûrede geçen boyutunu incelemeye çalışacağız.

1. Yüce Allah önceki âyet grubunda kıssasını anlattığı Hz. Dâvûd’a Hz. Süleyman’ı verdiğini, Hz. Süleyman’ın çok güzel bir kul olduğunu ve Sâd sûresinin 17 ve 19. âyetlerinde geçtiği üzere Hz. Dâvûd gibi, sûrenin 44. âyetinde de zikredildiği şekilde Hz. Eyyûb gibi bütün kalbiyle Allah’a yöneldiğini beyan etmektedir.

2. Kur’ân’da 16 kez geçen نِعْمَ nı‘me kelimesi “ne güzel” manasına gelmekte, iyi iş yapanların ecri,(1) Yüce Allah’ın vekil oluşu,(2) Allah’ın dost ve yardımcı oluşu,(3) dünyanın sonu olarak cennet,(4) sevap,(5) Yüce Allah’ın yönelişleri kabul edişi,(6) Hz. Süleyman,(7) Hz. Eyyûb,(8) Yüce Allah’ın imkân yaratıcılığı(9) ve kudreti(10) için kullanılmaktadır. Aynı manayı veren nı‘ımmâ kelimesi ise Bakara 2/271 ve Nisâ’ 4/58’de geçmektedir.

Hz. Süleyman’a nispet edilen bu güzellik elbette fiziksel ve biyolojik olmanın ötesinde, bir inanç ve hayat tarzı olarak istikametli oluşu ifade etse gerektir. Zaten âyetin sonunda gelen اَوَّاب evvâb sıfatı, maksadın Yüce Allah’a yönelişle ilgili olduğunu açıkça göstermektedir.

Daha önce Hz. Dâvud’la ilgili pasajda 17. âyette de belirttiğimiz üzere Kur’ân’da beş kez(11) geçen اَوَّاب evvâb kelimesi “çok yönelen kişi, Allah’a itaatle yönelen, itaatkâr, isyandan ilâhî rızaya dönen, günahlardan vazgeçen, çokça ibadet eden, çok tevbe eden”(12) gibi manalara gelmekte, Hz. Süleyman’ın niteliği olarak beyan edilmektedir.

ıı. At Sevgisi

اِذْ عُرِضَ عَلَيْهِ بِالْعَشِيِّ الصَّافِنَاتُ الْجِيَادُ فَقَالَ اِنّ۪يٓ اَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَيْرِ عَنْ ذِكْرِ رَبّ۪ي حَتّٰى تَوَارَتْ بِالْحِجَابِ۠ رُدُّوهَا عَلَيَّ فَطَفِقَ مَسْحًا بِالسُّوقِ وَالْاَعْنَاقِ “Hani akşama doğru kendisine safkan atlar sunulmuştu. (Süleyman) ‘Şüphesiz ki ben Rabbimi hatırlatmaları nedeniyle iyi şeyleri sevmekten hoşlanırım.’ demişti. Sonunda onlar (atlar) perdeleninceye (gözden kayboluncaya) kadar (bu durum sürmüştü). (Sonra) ‘Onları (atları) tekrar bana getirin!’ demiş ve ayaklarını ve boyunlarını sıvazlamaya başlamıştı.”

Buradaki اِذْ عُرِضَ iz ‘urida ifadesi “hani, bir zamanlar sunulmuştu”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; بِالْعَشِيِّ bi’l-aşiyyi ifadesi “akşamleyin, akşam üstü”; الصَّافِنَاتُ الْجِيَاد es-sâfinâtü’l-ciyâdü tamlaması “görkemli koşu atları”; فَقَالَ fe kâle fiili “demişti ki”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَحْبَبْتُ ahbebtü fiili “sevmiştim”; حُبَّ الْخَيْرِ hubbe’l-hayri tamlaması “mal ve servet sevgisini”;عَنْ ذِكْرِ رَبّ۪ي ‘an zikrii rabbî tamlaması “benim Rabbimin hatırlanmasından, Rabbimi hatırlatmalarından (dolayı)”; حَتّٰى تَوَارَتْ hattâ tevârat fiili “sonunda gizlenmişti, kaybolmuştu”; بِالْحِجَابِ bi’l-hıcâbi ifadesi “perde ile, örtü ile”;رُدُّوهَا ruddûhâ emri “onları bana getirin”; فَطَفِقَ مَسْحًا fe tafika meshan ifadesi “okşamaya başlamıştı”; بِالسُّوقِ bi’s-sûkı sözcüğü “(onun, atın) ayakları(nı)”; وَالْاَعْنَاقِ ve’l-a‘nâkı kelimesi ise “ve boyunları(nı)” demektir.

Burada Hz. Süleyman’ın sahip olduğu at sevgisi, onlara olan düşkünlüğü gündeme getirilmektedir.

1. اِذْ عُرِضَ عَلَيْهِ بِالْعَشِيِّ الصَّافِنَاتُ الْجِيَادُ“Hani akşama doğru kendisine safkan atlar sunulmuştu.” Bu âyette geçen ve aslında “yatsı” manasına gelen الْعَشِيِّ el-‘aşiyy kelimesi “ikindi akşam arası bir vakit” anlamında yorumlanmıştır ki kelimenin anlam kapsamında bu da vardır. Bağlam gereği atların Hz. Süleyman’a sunulması ve onun da atların bacaklarını ve boyunlarını okşaması elbette gün ışığında olmalıydı. Belki de bu kelime akşama doğru yanı karanlık öncesi bir dönemde atların dışardan getirildikleri gün sonu bir anı içermektedir.

Anlaşılıyor ki ayette Hz. Süleyman’a çok iyi koşan atların sunulduğu hatırlatılmaktadır. Bu atlarla alakalı iki sıfat zikredilmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الصَّافِنَات es-sâfinât kelimesi “koşarken üç ayağını bir araya getiren”, الْجِيَاد el-ciyâd sözcüğü ise “hızlı koşan” manasına gelmektedir.(13) Bu iki sıfat birlikte “cins atlar, soylu koşu atları” demektir. Elmalılı الصَّافِنَات es-sâfinât kelimesini “duruştaki güzellik”; الْجِيَاد el-ciyâd sözcüğünü ise “gidişteki güzellik” şeklinde yorumlamıştır. Bu durumda iki sıfat “iyi cins ve rahvan atlar” manasına alınmış olmaktadır.

Bu âyetten anlaşılıyor ki, Hz. Süleyman döneminde atlarla ilgili çeşitli organizasyonlar yapılıyordu. Bu bağlamda atların hem spor hem de gösteri amaçlı kullanımları söz konusuydu. Âyetin verdiği zahiri anlam budur. Esasında Sâd 38/33. âyette yer alan bilgiler de bunu desteklemektedir.

2. فَقَالَ اِنّ۪يٓ اَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَيْرِ عَنْ ذِكْرِ رَبّ۪ي حَتّٰى تَوَارَتْ بِالْحِجَابِ“(Süleyman) ‘Şüphesiz ki ben Rabbimi hatırlatmaları nedeniyle iyi şeyleri sevmekten hoşlanırım.’ demişti. Sonunda onlar (atlar) perdeleninceye (gözden kayboluncaya) kadar (bu durum sürmüştü).” Yüce Allah bu âyette Hz. Süleyman’ın bu tür sevgilerinin nedenini “kendini zikre yönlendirmesi” şeklinde belirlediğini haber vermekte ve atları seyretmesinin geç vakitlere kadar sürdüğünü bildirmektedir.

Âyette geçen حُبَّ الْخَيْرِ hubbe’l-hayri tamlaması bilinen anlamda “hayır sevgisi” değil, “mal ve servet sevgisi” olarak yorumlanmalıdır. Zira Kur’ân’da الْخَيْرِ el-hayr kelimesinin “mal, servet” anlamına geldiği kullanımlar vardır: “Birinize ölüm geldiği zaman, eğer bir hayır (mal) bırakacaksa, anaya, babaya, yakınlara uygun bir biçimde vasiyet etmek, sorumluluk sahipleri üzerine bir borçtur.”(14) Burada ve benzer âyetlerde(15) geçen خَيْر/ الْخَيْر hayr/el-hayr kelimeleri “mal, mülk, servet” anlamlarına gelmektedir.

Âyetin son cümlesi olan حَتّٰى تَوَارَتْ بِالْحِجَابِ ifadesi “atlar gözden kayboluncaya kadar” şeklinde anlaşıldığı gibi, “güneş batıncaya kadar” şeklinde de yorumlanmıştır.(16) Zira bir önceki âyette geçen الْعَشِيّ el-‘aşiyy kelimesi, burada güneş ışığının zımnen bulunduğunu gösterebilir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَوَارَتْ tevârat fiili “kaybolmak” demektir. Kelimenin manada olup lafızda olmaması, ona ait bir zamirin kullanılamayacağı manasına gelmez. Bir sonraki âyetin yorumunda nakledeceğimiz üzere bu cümle ile ilgili iki farklı anlam söz konusu olsa da biz ilk yaklaşımı tercih ettiğimizi belirtmekle yetinelim.

3. رُدُّوهَا عَلَيَّ فَطَفِقَ مَسْحًا بِالسُّوقِ وَالْاَعْنَاقِ“(Sonra) ‘Onları (atları) tekrar bana getirin!’ demiş ve ayaklarını ve boyunlarını sıvazlamaya başlamıştı.” Yüce Allah burada Hz. Süleyman’ın atları tekrar geri getirttiğini ve onları boyunlarıyla bacaklarından okşamaya başladığını haber vermektedir.

a) Âyette geçen رُدُّوا ruddû emri “geri vermek, geri getirmek” manasını içermekte, sonundaki هَا hâ zamiri ise, önceki âyette yer alan atların sıfatlarına gitmektedir. Ayrıca buradaki طَفِقَ tafika fiili de “başlamak” anlamına gelen fiillerdendir. Ardından gelen مَسْح mesh kelimesi “meshetmek, dokunmak, okşamak” manasını verirken, السُّوق es-sûk kelimesi “ayaklar”, الْاَعْنَاق el-a‘nâk sözcüğü ise “boyunlar” manasında kullanılmaktadır.

b) Bu son iki âyetin iki türlü yorumu yapılmaktadır.

ı. İlki, az önce de ifade ettiğimiz gibi mal sevgisinin Yüce Allah’ı zikretmenin sonucu olduğudur. عَنْ ذِكْرِ رَبّ۪ي “Rabbimin zikrinden” ifadesi ileri düzeydeki sevgiyi ortaya koymak amaçlıdır. Atlar spor ve gösteriş amaçlarının dışında ayrıca savaş için de son derece önemliydi. Hz. Süleyman’ın gerektiğinde savaş aracı olarak kullanılan atlara duyduğu sevgi herhangi bir hevâ ve hevesle ilgili değil, Yüce Allah’ın emrinden ve onun dinini güçlendirmekten ötürüydü.

Hz. Süleyman bu özel atları koşturmaktaydı, onları perde ile örtülünceye kadar, yani atlar gözden kayboluncaya dek onları seyrederdi. Bu yoruma göre mal ve at sevgisi diye anladığımız الْخَيْر el-hayr kelimesi boşuna bir sevgi nesnesini değil, gerekli bir objeyi karşılamaktadır. Devam eden âyette yer alan “atların ayaklarını ve boyunlarını okşaması” da bu anlamda değerlendirilmektedir.

ıı. Diğer ihtimale göre ise âyette sözü edilen عَنْ ذِكْرِ رَبّ۪ي “Rabbimin zikrinden” ifadesi Hz. Süleyman’ın at sevgisi nedeniyle Yüce Allah’ı zikirden uzaklaşması manasına alınmaktadır. Bu durumda Hz. Süleyman sanki atları severken ikindi akşam arası ibadetlerini aksatmış, vakit geçtiği için pişmanlık duymuştu.

Bunun sonucunda kendisini Yüce Allah’ı zikirden engellediğini düşündüğü atları getirtmiş ve onları boyunları ile ayaklarından katletmişti. Böylece kendisiyle Allah sevgisi arasında engel gördüğü unsurları ortadan kaldırmış, onları kurban ederek Yüce Allah’a yakınlık vesilesi haline getirmişti.(17)

Âyete getirilen bu ikinci yorum kanaatimizce isabetli değildir. Çünkü Hz. Dâvûd örnekliğinde olduğu gibi burada da Hz. Peygamber’in bu olayda neyi örnek alacağı meçhuldür. Dozu iyi ayarlandıktan sonra dünyayı da içindekileri de sevmekte herhangi bir sakınca yoktur.

Hele ki atların insan hayatına olan katkıları düşünüldüğünde bu sevgide nasıl bir sorun olduğu anlaşılamaz. Atların savaş için önemi nedeniyle Kur’ân’da at besleme gereğinden söz eden âyet(18) dikkate alındığında Hz. Süleyman’a böyle bir fiili isnat etmek doğru olmasa gerektir.

Atları sevmekle ibadette ihmal gösterilmişse bunun sorumlusu atlar olamaz ki. Kişi sevgisinin ve meşguliyetinin dozunu iyi ayarlamamışsa bunun cezasını atlar veya benzer nesneler neden çeksin ki?

Üstelik hayvanları öldürürken tıpkı Semûd kavminin Yüce Allah’ın imtihan için kendilerine belirlediği deveyi hunharca katlettiği gibi bir tutum sergilemesi de anlaşılabilir bir tavır değildir. Hayvanın boğazını keserek öldürmek varken, onu bir de ayaklarını kesmek neyin karşılığı olarak yorumlanmaktadır; bunu anlamak oldukça zordur; hatta imkansızdır.

c) Hayvanlar Yüce Allah’ın kâinat kitabının birer âyetidir. Öyleyse Hz. Süleymân’ın onlara yönelik sevgisi bir kınama konusu olamaz. Hayır yolunda infak edilen mal ve servet nasıl ki bir ibadet vesilesi ise, mal ve servete karşı aşırı tutku da öyle bir problemdir. Olumsuz insan tipinin kınandığı ‘Âdiyât sûresinin 8. âyetinde servete tutkuyla bağlanmak şiddetle reddedilmektedir.

Ancak Hz. Süleyman’ın atlarla ilgili durumu buna benzememektedir. Zaten bu âyet grubunda yani Sâd sûresinin 30-33. âyetlerinde tevbe ve istiğfar ifadeleri de yer almamaktadır. Geleneksel algıda Hz. Dâvûd’a adam öldürten anlayışın Hz. Süleyman’a da hayvan katlettirmesi anlaşılmayacak bir durum değildir.

Râzî, konuyla ilgili olarak Hz. Süleyman’ın atları öldürmesi meselesinde ileri sürülen görüşleri ve sahiplerini eleştirmekte ve anlatılanların akla ve nakle uygun olmadığını, böyle zayıf izahları insanların nasıl kabul edebildiğine şaştığını beyan etmektedir. Ona göre âyetlerin metni o tür izahlara asla ve asla uygun değildir. Zira âhâd rivayetler çok kuvvetli delillerle çatışırlarsa kabul edilemezler.(19)

b) Hz. Süleyman Kıssası -II-

Yüce Allah, sûrenin 34-40. âyetlerinde Hz. Süleyman’ı (hastalıkla veya korkuyla) imtihan ettiğini, tahtına bir ceset bıraktığını, bir süre sonra Hakk’a yönelip, “Ey Rabbim! Beni bağışla; bana, benden sonra kimsenin ulaşamayacağı bir hükümranlık lütf et. Şüphesiz en iyi bağışta bulunan sensin” diye dua ettiğini beyan etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın emriyle istediği yere yumuşakça (yavaş yavaş) akan rüzgârı, şeytanları yani her tür (maharetli) bina ustalarını ve dalgıçları, ayrıca zincirlerle birbirlerine bağlanmış diğerlerini de hizmetine sunduğu haber verilmektedir.

Daha sonra, bütün bu verilenlerin Yüce Allah’ın lutfu olduğu, yetkinin ona bırakıldığı, ister (dilediğine) verip onları serbest bırakabileceği, isterse yanında tutabileceği, Allah’ın katında özel bir yakınlığının ve güzel bir gelecek bulunduğu beyan edilmektedir.

ı. İmtihan Edilmesi ve Bağışlanma Duası

وَلَقَدْ فَتَنَّا سُلَيْمٰنَ وَاَلْقَيْنَا عَلٰى كُرْسِيِّه۪ جَسَدًا ثُمَّ اَنَابَ قَالَ رَبِّ اغْفِرْ ل۪ي وَهَبْ ل۪ي مُلْكًا لَا يَنْبَغ۪ي لِاَحَدٍ مِنْ بَعْد۪ي اِنَّكَ اَنْتَ الْوَهَّابُ “Yemin olsun ki Süleyman’ı imtihan etmiş; tahtına bir ceset bırakmıştık da bir süre sonra (bize) yönelmişti. ‘Rabbim! Beni bağışla; bana, benden sonra kimsenin ulaşamayacağı bir hükümdarlık ver (lütfet)! Şüphesiz ki sensin sadece sen el-vehhâb (en iyi bağışta bulunan, her şeyi veren)’ diye dua etmişti.”

Buradaki وَلَقَدْ فَتَنَّا ve lekad fetennâ fiili “yemin olsun ki imtihan etmiştik”; سُلَيْمٰن süleymâne kelimesi “Süleymân’ı”; وَاَلْقَيْنَا ve elkaynâ fiili “ve bırakmıştık”; عَلٰى كُرْسِيِّه۪ ‘alâ kürsiyyihî kelimesi “onun tahtının üzerine”; جَسَدًا ceseden sözcüğü “bir ceset”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَنَابَ enâbe fiili “yönelmişti”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اغْفِرْ iğfir duası “bağışla, affet”; ل۪ي lî ifadesi “beni, benim için”; وَهَبْ ve heb duası “ve ikram et, ver, lütfet”; ل۪ي lî ifadesi “bana, benim için”; مُلْكًا mülken sözcüğü “(şöyle) bir hükümranlık”; لَا يَنْبَغ۪ي lâ yenbeğî fiili “ulaşamaz, ulaşamasın”; لِاَحَدٍ liehadin sözcüğü “kimseye”; مِنْ بَعْد۪ي min ba‘dî ifadesi “benden sonra”; اِنَّكَ اَنْتَ inneke ente ifadesi “muhakkak ki sadece sensin sen”; الْوَهَّاب el-vehhâbü sıfatı ise “çokça bağışlayan” demektir.

Burada Hz. Süleyman’ın kıssası bağlamında bir başka konu hakkında onun imtihan edilmesi ve sonuçta bağışlanma dileğinde bulunması gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ فَتَنَّا سُلَيْمٰنَ وَاَلْقَيْنَا عَلٰى كُرْسِيِّه۪ جَسَدًا ثُمَّ اَنَابَ “Yemin olsun ki Süleyman’ı imtihan etmiş; tahtına bir ceset bırakmıştık da bir süre sonra (bize) yönelmişti.” Yüce Allah bu âyette Hz. Süleyman’ı denediğini ve iktidarının ardından Hakk’a yöneldiğini bildirmektedir.

Bazı müfessirlerimizin bir bölümü burada sözü edilen “imtihanı” tıpkı Hz. Dâvûd kıssasında olduğu gibi yine bir kadın ve şeytanla ilişkilendirmiş, bir peygambere hiçbir şekilde yakışmayacak, anlaşılması imkânsız israiliyyat haberleri nakletmişlerdir.(20) Biz bu gibi haberlere hayatiyet katmama adına o tür bilgileri zikretmeyecek, konuyla ilgili olarak müfessir Râzî’nin de ileri sürdüğü izahları esas alacağız.

“Rivayete göre Hz. Süleyman’ın bir oğlu olmuştu. Şeytanlar, “bu yaşarsa babası gibi olur; bir çaresini bulup onu ödürelim” deyince durumdan haberdar olan Hz. Süleyman oğlunu özenle büyütmeye başlamıştı. Bir gün oğlunun ölü olarak tahtının üzerine düştüğünü görünce Yüce Allah’a tevekkül etmediğini ve hata ettiğini anlamış, Rabbinden bağışlanma dileğinde bulunup O’na yönelmişti.”

“Bu arada yine nakledilen bir rivayete göre, Hz. Peygamber Hz. Süleyman’ın bir işlemde “inşallah” dememesi üzerinde, doğan çocuğunun yarım olduğunu görmüş ve inşallah dememesinin hata olduğunu anlayarak O’na dönmüştü.”

“Diğer bir yaklaşıma göre, Hz. Süleyman’ın imtihanı ona verilen bir hastalık idi. Kürsüsü üzerine bırakılan ceset ise hastalığın şiddetinden dolayı oluşan durumdu. Âyetin sonundaki ثُمَّ اَنَابَ sümme enâbe ifadesi ise onun sağlığına kavuşup düzelmesini anlatmaktadır.”

“Yüce Allah’ın Hz. Süleyman’ı imtihanı, bazı yönlerden gerçekleşen bela ve musibetleri ona vermesi, onu bu şekilde imtihan etmesi, olayın şiddeti nedeniyle taht üzerine atılmış olan zayıf bir cesede dönüşmesi de olabilir. Daha sonra ondan korkuyu ve belayı giderip onu eski haline getirmesi de konunun sonunu oluşturmaktadır.”(21)

Bütün bu naklettiğimiz ihtimallerin her biri mümkündür; ancak Yüce Allah imtihanın konusunu açıkça belirtmediği için, bunlardan hangisinin tam gerçek olduğunu ortaya koymak durumunda değiliz.

2. قَالَ رَبِّ اغْفِرْ ل۪ي وَهَبْ ل۪ي مُلْكًا لَا يَنْبَغ۪ي لِاَحَدٍ مِنْ بَعْد۪ي اِنَّكَ اَنْتَ الْوَهَّابُ “(Süleyman) ‘Rabbim! Beni bağışla; bana, benden sonra kimsenin ulaşamayacağı bir hükümdarlık ver (lütfet)! Şüphesiz ki sensin sadece sen el-vehhâb (en iyi bağışta bulunan, her şeyi veren)’ diye dua etmişti.” Yüce Allah Hz. Süleyman’ın bağışlanma dileğinde bulunduğunu beyan ettikten sonra onun bir de duasını gündeme getirmektedir.

Duanın “önce”, dünyevî talebin “sonra” getirilme sebebi, peygamberlerin din işlerini dünya işlerine tercih ettiklerinin bir delilidir. Ayrıca gerekli fedakârlıklar yapıldıktan sonra dua ile veya bağışlanma dileğinde bulunulduktan sonra çıkılan yolda hayırların gelebileceği de verilen mesajlar arasında yer almaktadır.

a) قَالَ رَبِّ اغْفِرْ ل۪ي “Şöyle demişti: Ey Rabbim! Beni bağışla!” Hz. Süleyman ne için bağışlanma dileğinde bulunmuştu? Buna birkaç şekilde cevap verilebilir: Başına gelen sıkıntıya karşılık gerekli teslimiyeti gösterememiş olması veya yapılması gerekenin en iyisini başaramamış olması ya da evlâ olanı terk etmiş olması gibi hususiyetler bir peygamberin bağışlanma dileğinde bulunması gereken durumlardır. Zaten Hz. Peygamber bile “Ben her gün ve gece yetmiş kez (veya yüz kez) istiğfar ederim”(22) buyurarak bu konudaki hassasiyeti ortaya koymuştur.

b) وَهَبْ ل۪ي مُلْكًا لَا يَنْبَغ۪ي لِاَحَدٍ مِنْ بَعْد۪ي “Bana, benden sonra kimsenin ulaşamayacağı bir hükümranlık ver (lütfet)!” Hz. Süleyman’ın istediği iktidar ise, başkalarına intikal etmeyen bir imkândı. Devam eden âyetlerdeki nimetlere bakılınca bunun başkalarında bulunmayan bir ayrıcalık olma ihtimali yüksektir. Ayrıca bunun nasıl bir hükümranlık olduğu noktasında “kıskançlık ve komplolara maruz kalmayacak manevî bir krallık olduğu” yorumu da dikkat çekicidir.(23)

Hz. Süleyman’ın bu duasının, kendi iktidarının sonunu hazırlayan bir anlam vermesi de mümkündür. Çünkü kendisinden sonra başka hiç kimseye gerekli olmayacak bir iktidar, bitmekte ve tükenmekte olup kimseye fayda vermeyen bir mahiyet de arz etmiş olabilir. Zaten yerine geçen oğlunun ülkeyi idare edemeyip saltanatı bitirmesi de bunun bir işaretini oluşturmaktadır.(24)

Bu duanın bilinen bir sözün öncüsü olduğu da iddia edilmektedir. Zira Hz. Süleyman Yüce Allah’tan öyle bir niyazda bulunmuştu ve kendisine öylesine ihtişamlı bir iktidar verilmişti ki, sonunda o vefat edince şöyle denmeye başlanmıştı: “Dünya hükümranlığının faydası olsaydı Süleyman’a olurdu.”(25) Bu ifade dilimizde “Sultan Süleyman’a kalmayan dünya sana mı kalacak?” şeklini almış ve çok önemli bir âhiret duyarlılığı oluşturacak mesaja büründürülmüştür.

c) اِنَّكَ اَنْتَ الْوَهَّابُ “Muhakkak ki sensin sadece sen el-vehhâb (en iyi bağışta bulunan, her şeyi veren).” Hz. Süleyman duasının sonunu bu şeklinde bitirerek, isteklerinin yerine getirileceğine olan inancını ortaya koymuş olmaktadır. Bir isteğin olacağına inanarak dua etmek bile bir ibadettir. Çünkü kişi bu sayede Yüce Allah’ı hatırlar ve hayatı O’nunla yaşamanın duyarlılığını ortaya koymuş olur.

ıı. Rüzgar ve Maharetlilerin Onun Hizmetine Verilmesi

فَسَخَّرْنَا لَهُ الرّ۪يحَ تَجْر۪ي بِاَمْرِه۪ رُخَآءً حَيْثُ اَصَابَ وَالشَّيَاط۪ينَ كُلَّ بَنَّآءٍ وَغَوَّاصٍ وَاٰخَر۪ينَ مُقَرَّن۪ينَ فِي الْاَصْفَادِ “Bunun üzerine O’nun (Allah’ın) emriyle istediği yere yumuşakça akan rüzgârı hizmetine vermiştik. (Ayrıca), şeytanları yani her tür (maharetli) bina ustalarını ve dalgıçları, zincirlerle birbirlerine bağlanmış diğerlerini de (hizmetine sunmuştuk).”

Buradaki فَسَخَّرْنَا fe sehharnâ fiili “hizmetine sunmuştuk”; لَهُ lehû fiili “onun”; الرّ۪يح er-rîha kelimesi “rüzgarı”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar(dı), eser(di)”; بِاَمْرِه bi emrihî kelimesi “O’nun emriyle”; رُخَآء ruhâen sözcüğü “yumuşakça”; حَيْثُ اَصَابَ haysü esâbe fiili “ulaştığı zaman”; وَالشَّيَاط۪ينَ ve’ş-şeyâtîne kelimesi “ve şeytanları da”; كُلَّ بَنَّآء külle bennâin tamlaması “her tür bina ustasını”; وَغَوَّاصٍ ve ğavvâsın sözcüğü “ve dalgıçları”; وَاٰخَر۪ينَ ve âharîne kelimesi “ve diğerlerini de, başkalarını da”; مُقَرَّن۪ين mukarranîne kelimesi “birbirine bağlanmış olarak”; فِي الْاَصْفَادِ fi’l-asfâdi sözcüğü ise “zincirlere, zincirlerde” demektir.

Burada Hz. Süleyman’ın kıssası bağlamında bir başka konu hakkında bilgi verilmekte, rüzgarın kendisinin hizmetine verilişi gündeme getirilmektedir.

1. فَسَخَّرْنَا لَهُ الرّ۪يحَ تَجْر۪ي بِاَمْرِه۪ رُخَآءً حَيْثُ اَصَابَ “Bunun üzerine O’nun (Allah’ın) emriyle istediği yere yumuşakça akan rüzgârı hizmetine vermiştik.” Yüce Allah bu âyette Hz. Süleyman’a ihsan ettiği nimetlerden birisini gündeme getirmekte ve özel bir rüzgârın onun istediği şekilde hizmetine sunulduğunu haber vermektedir.

a) Hz. Süleyman’la ilişkilendirilen nimetlerden olan “rüzgâr”la ilgili olarak Sebe’ 34/12’de de şu bilgiler vardır: “Sabah (gidişi) bir ay(lık mesafe), (akşam) dönüşü yine bir ay(lık mesafe) olan rüzgârı Süleyman’a (onun hizmetine) vermiştik ve onun için erimiş bakırı kaynağından sel gibi akıtmıştık. Rabbinin izniyle cinlerden bir kısmı, onun önünde çalışırdı. Onlardan kim emrimizden sapsa, ona alevli azabı tattırırdık.” Benzer ifadeler Enbiyâ’ 21/81’de de söz konusudur.

b) Kur’ân’da 19 kez geçen الرّ۪يح er-rîh kelimeleri tekil olarak geçtiği yerlerde genellikle olumsuz manada “felaket”,(26) bilinen manada “rüzgâr”,(27) “koku”,(28) “güç”(29) manalarında kullanılmaktayken, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân’da 10 kez(30) geçen الرِّيَاح er-riyâh kelimeleri ise olumlu, yararlı bir anlamda genel olarak “nimet, huzur” içerikli “rüzgârlar” manasında zikredilmektedir. Hz. Peygamber’in bir duasında “Ey Rabbim riyâh kıl, rîh kılma” buyurarak bu ayırımı yaptığı da rivayet edilmektedir.(31)

c) Bu meselenin ele alındığı Enbiyâ’ 21/81’de şöyle buyrulmaktadır: “Kendisini bereketli kıldığımız ülkeye doğru esip O’nun emriyle (çalışan gemileri) yüzdürsün diye şiddetli rüzgârı Süleyman’a (âmâde kıldık). Zira Biz her şeyi bilenleriz.” Hem bu âyette hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçmekte olan تَجْر۪ي tecrî fiili “akmak, kaymak, yüzmek” gibi anlamlara gelmektedir.

Yüce Allah Yâsîn 36/38’de Güneş’in hareketini ifade ederken de aynı fiili kullanmaktadır. Ayrıca Hûd 11/42’de Hz. Nûh’un gemisinin hareketi için de bu kelime söz konusu edilmektedir. Demek ki bu fiilin anlamında “akıp gitmek” boyutu vardır. Esasında denizlerde akıp giden gemiler için el-cevâr(32) ve el-câriyeh(33) denmesinin sebebi de bu olsa gerektir.

d) Konuyla ilgili olarak hem Enbiyâ’ 21/81, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz Sâd 38/36’da geçen بِاَمْرِه۪ bi emrihî ifadesindeki “O’nun emriyle” hareket eden rüzgârdan kasıt, onun yani Hz. Süleyman’ın istediği zaman esmesi değildir; çünkü rüzgârlar tabii güçlerdir ve melek kontrolünde varlıklarını ve işleyişlerini sürdürürler.

Bu nedenle بِاَمْرِه۪ bi emrihî ifadesindeki hî/hû zamiri Yüce Allah’a aittir. Bu rüzgârlar Hz. Süleyman’ın emrinde ve kontrolünde çalışan gemi filolarının denizlerde rahatça hareket etmesini sağlayacak şekilde Yüce Allah tarafından estirilmekteydi.

e) Kur’ân’da sadece bu âyette geçen رُخَآءً ruhâ’ kelimesi de rehâvet/rihâvet ile aynı kökten gelmekte, “yumuşak, itaatkâr ve mutedil bir şekilde”;(34) حَيْثُ اَصَابَ haysü esâbe ifadesi ise “istediği yöne veya yere doğru, istediği şekilde” manasına gelmektedir. Buradan hareketle, Hz. Süleyman’ın emrine verilen rüzgârın sürekli olarak kasırga tipinde olup insanları helak için esmediği, devasa gemilerin rahatça hareket edebilmesini sağlayacak bir mahiyet arz ettiği ortaya konulmaktadır.

Bu arada Enbiyâ’ 21/81’de söz konusu rüzgar için kullanılan عَاصِفَة ‘âsifeten kelimesi “şiddetli esen” manası vermektedir. Her iki âyetteki bilgileri birlikte düşündüğümüzde, o rüzgarın zaman zaman sert, zaman zaman da mutedil bir şekilde estiği anlaşılmaktadır. Hangi durumda ne gerekiyorsa rüzgarın esmesi de ona göre şekilleniyordu diyebiliriz.

f) Hz. Süleyman’ın yaşadığı dönem itibariyle düşünüldüğünde, insanların ticari anlamda uzak mesafeli, bütün ihtiyaçlarını gemi taşımacılığıyla gerçekleştirdiği bilinmektedir. Demek ki Hz. Süleyman’ın dönemindeki bu gemi filolarının yelkenli olduğu ve rüzgâra çok büyük bir ihtiyacın hissedildiği muhakkaktır.

Hz. Süleyman bu sayede bereketli kılınan Filistin topraklarına çeşitli zenginlikleri getirmede rüzgârı ve onun taşıdığı gemileri kullanmış oluyordu. İşte Yüce Allah ona yönelik bu nimetini, Hz. Süleyman’ın “Bana, benden sonra kimsenin ulaşamayacağı bir hükümranlık lütfet” şeklindeki duasına yönelik icabetlerinden birisi olarak dile getirmektedir.

Bu arada rüzgâra dikkat çekilmesinin bir başka boyutu, gücün, kuvvetin, servetin, iktidarın, saltanatın ve nihayet hayatın da rüzgâr gibi gelip geçici olduğunu herkese bildirmek de olabilir.(35) Gerçekte de durum böyledir. Kıdem (el-evvel oluş, yani öncesizlik, her şeyden önce olmak) ve bekâ (el-âhır oluş, yani sonu olmamak) sıfatları sadece Yüce Allah’a aittir; geri kalan her ne varsa hepsi sonradan yaratılmış oldukları için sonları da vardır. Mühim olan fenâ’ya değil, bekâ’ya bağlanmaktır. Zira Rabbimiz hariç her şey gelip geçicidir vesselâm.

2. وَالشَّيَاط۪ينَ كُلَّ بَنَّآءٍ وَغَوَّاصٍ “Şeytanları yani her tür (maharetli) bina ustalarını ve dalgıçları (da hizmetine sunmuştuk.)” Burada sözü edilen الشَّيَاط۪ين eş-şeyâtîn kelimesi tıpkı En‘âm 6/112’de beyan edildiği gibi “cin” değil, “insan” şeytanları olarak kabul edilmelidir. Sonrasında gelen كُلَّ بَنَّآءٍ وَغَوَّاصٍ külle bennâin ve ğavvâsın ifadesi ise الشَّيَاط۪ين eş-şeyâtîn kelimesinin bedelidir.(36)

Bu iki kelime de yani hem بَنَّآءٍ bennâ’ kelimesi hem de غَوَّاصٍ ğavvâs sözcüğü mübalağa denilen abartı kalıbındadır ve bir işi çok fazla ve çok iyi hatta sürekli yapanları ifade eder. Bu durumda âyetteki mesajdan maksat, Enbiyâ’ 21/82’de de beyan edildiği gibi, Hz. Süleyman’a dilediği binaları yapan, onun için denize dalıp inci ve mercanlar çıkaranlardır.

Bunlara “şeytanlar” denmesinin sebebi de, asi ve yabancı kavimlere mensubiyetleri olabileceği gibi, her iki kelimenin de kullanıldığı mübalağa kalıbı gereği işlerinde maharetli olmaları, bir anlamda cin gibi iş yapabilmeleri de olabilir. Bizim anlayabildiğimiz budur; her konuda olduğu gibi bu konuda da Allah en iyisini bilir.

3. وَاٰخَر۪ينَ مُقَرَّن۪ينَ فِي الْاَصْفَادِ “Zincirlerle birbirlerine bağlanmış diğerlerini de (hizmetine sunmuştuk.)” Âyetteki مُقَرَّن۪ينَ mukarrarîne kelimesi İbrâhim 14/49 ve Furkân 25/13’te de geçmekte, “(ellerin boyunlara) bağlanmış olması”; bir kez de İbrâhim 14/49’da zikredilen الْاَصْفَاد el-asfâd sözcüğü ise “(elleri boyunlara bağlayan) bukağılar, zincirler” manasına gelmektedir. Bu ifade, Yüce Allah’ın, boyunduruk altına alınmış savaş esirlerini de Hz. Süleyman’ın hizmetine sunduğu manasını vermekte, dolayısıyla düşmanlarının eziyet ve sıkıntısından emin kılınması da sağlanmış olmaktaydı.

Sebe’ 34/12-13’teki ifadelerden de anlaşıldığına göre, bu âyetlerde sözü edilen kişilerin yabancılardan oluşan, tanınmayan ve kötü niyetli asiler olduğunu söyleyebiliriz. Bu kişiler Hz. Süleyman için mabetler, heykeller, havuz genişliğinde lengerler ve sabit kazanlar yapıyorlardı. Anlaşılan o ki, bunlar yaşadıkları çağın ve yörenin maharetli sanatkârlarıydılar. Ancak düşman kavimlerden oldukları için onların kontrole alındığı ve çalıştırıldıkları anlaşılmaktadır.

Yüce Allah’ın, bütün bunları Hz. Süleyman’ın emrine vermesi, izah ettiğimiz üzere onları dilediği gibi çalıştırması anlamına gelebileceği gibi, aynı zamanda onların zararlı faaliyetlerini engellemesi olarak da kabul edilebilir. Her iki durumda da bütün bu ihsan ve ikramlar Yüce Allah’ın Hz. Süleyman’ın duasını kabul ettiğinin bir delili olarak görülebilir.

ııı. İlâhî İkrama Mazhar Kılınması

هٰذَا عَطَآؤُ۬نَا فَامْنُنْ اَوْ اَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسَابٍ وَاِنَّ لَهُ عِنْدَنَا لَزُلْفٰى وَحُسْنَ مَاٰبٍ “Bütün bu (verdiklerimiz ona) lütfumuzdur. “İster (dilediğine) ver (serbest bırak); ister hesapsız bir şekilde (elinde) tut!” (demiştik). Şüphesiz ki yanımızda o (Süleyman) için (özel) bir yakınlık ve güzel bir varış yeri vardır.”

Buradaki هٰذَا hâzâ işaret zamiri “işte bu”; عَطَآؤُ۬نَا ‘atâunâ tamlaması “bizim lütfumuz(dur)”;فَامْنُنْ femnün emri “(ister) serbest bırak, iyilik yap”; اَوْ اَمْسِكْ ev emsik emri “veya tut”; بِغَيْرِ حِسَابٍ bi ğayri hısâbin ifadesi “bedelsiz, karşılıksız”; وَاِنَّ لَهُ ve inne lehû ifadesi “muhakkak ki onun için vardır”; عِنْدَنَا ‘ındenâ ifadesi “bizim katımızda”; لَزُلْفٰى lezülfâ kelimesi “elbette bir yakınlık”; وَحُسْنَ مَاٰبٍ ve husne meâbin tamlaması ise “ve güzel bir gelecek” demektir.

Burada Hz. Süleyman’a verilen nimetler, serbestiyet ve mahşerdeki özel konum gündeme getirilmektedir.

1. هٰذَا عَطَآؤُ۬نَا فَامْنُنْ اَوْ اَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسَابٍ “Bütün bu (verdiklerimiz ona) lütfumuzdur. “İster (dilediğine) ver (serbest bırak); ister hesapsız bir şekilde (elinde) tut!” (demiştik).” Yüce Allah Hz. Süleyman’a olan nimetlerini kendi ihsanı ve ikramı olarak tanıttıktan sonra, onu serbest bıraktığını beyan etmiş ve kendisine iki seçenek sunmuştur. Buna göre Hz. Süleyman isterse Yüce Allah’ın ona verdiği nimetleri dilediğine hesapsız bir şekilde verebilecek; istemezse vermeyip dilediği kadar yanında tutabilecekti.

Âyetin sonundaki بِغَيْرِ حِسَابٍ biğayri hısâbin “hesapsız bir şekilde, serbest olarak” ifadesi her iki davranışı da nitelendirebilir. Dahası, hangisini tercih ederse bundan dolayı hesaba çekilmeyeceği manası da söz konusu edilebilir.

Burada sözü edilenler Hz. Süleyman’ın emrine verilen asi-isyankâr insan şeytanları da olabilir. Bu durumda maksat Yüce Allah’ın bu kişileri Hz. Süleyman’a ikram etmesidir; artık isterse onları bedelsiz salıverebilirdi; dilerse istediği kadar yanında tutabilir, salıvermez, çalıştırıp göndermeyebilirdi. Hangisini yaparsa yapsın, bundan dolayı hesaba çekilmeyeceği bu şekilde kendisine bildirilmiş olmaktadır.(37)

2. وَاِنَّ لَهُ عِنْدَنَا لَزُلْفٰى وَحُسْنَ مَاٰبٍ “Şüphesiz ki yanımızda o (Süleyman) için (özel) bir yakınlık ve güzel bir varış yeri vardır.” Yüce Allah Sâd sûresinin 25. âyetinde Hz. Dâvûd için beyan ettiği gibi Hz. Süleyman’ın da O’nun katında özel bir yakınlığının ve çok güzel bir geleceğinin olduğunu ifade etmektedir. Baba-oğul iki peygambere de aynı müjdenin verilmiş olması olabilecek en büyük nimetler arasında görülmelidir.

Dipnotlar

• 1 - Âl-i İmrân 3/136; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/74. 2 - Âl-i İmrân 3/173. 3 - Enfâl 8/40; Hacc 22/78. 4 - Ra‘d 13/24; Nahl 16/30. 5 - Kehf 18/31. 6 - Sâffât 37/75. 7 - Sâd 38/30. 8 - Sâd 38/44. 9 - Zâriyât 51/48. 10 - Murselât 77/23. 11 - Sâd 38/17, 19, 30, 44; Kâf 50/32. 12 - Semerkandî, age., III, 161; Taberî, age., XXIII, 136-137; Zemahşerî, age., IV, 75.
  • Âl-i İmrân 3/136 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/74 Âl-i İmrân 3/173 Enfâl 8/40 Hacc 22/78 Ra‘d 13/24 Nahl 16/30 Kehf 18/31 Sâffât 37/75 Sâd 38/30 Sâd 38/44 Zâriyât 51/48 Mürselât 77/23 Sâd 38/17 Sâd 38/19 Sâd 38/30 Sâd 38/44 Kâf 50/32
• 13 - Semerkandî, age., III, 166; Taberî, age., XXIII, 154; Râzî, age., XXVI, 204.
• 14 - Bakara 2/180. 15 - Bakara 2/180, 215, 272, 273; Hûd 11/84; Kasas 28/24; Ahzâb 33/19; Sâd 38/32; Fussılet 41/49; Me‘âric 70/21; ‘Âdiyât 100/8. 16 - Semerkandî, age., III, 166-167; Taberî, age., XXIII, 155; Zemahşerî, age., IV, 89.
  • Bakara 2/180 Bakara 2/180 Bakara 2/215 Bakara 2/272 Bakara 2/273 Hûd 11/84 Kasas 28/24 Ahzâb 33/19 Sâd 38/32 Fussilet 41/49 Me‘âric 70/21 ‘Âdiyât 100/8
• 17 - Semerkandî, age., III, 166-167; Taberî, age., XXIII, 155-156; Zemahşerî, age., VI, 90.
• 18 - Enfâl 8/60.
  • Enfâl 8/60
• 19 - Râzî, age., XXVI, 206.
• 20 - Semerkandî, age., III, 167; Taberî, age., XXIII, 156-159; Zemahşerî, age., VI, 90-91.
• 21 - Râzî, age., XXVI, 208-209.
• 22 - Müslim, Zikr, 41.
• 23 - Esed, age., s. 929’da 33. not. 24 - İslâmoğlu, age., s. 904’te 10. not.
• 25 - Râzî, age., XXVI, 210.
• 26 - Âl-i İmrân 3/117; Yûnus 10/22; İbrâhim 14/18; İsrâ’ 17/69; Rûm 30/51; Ahzâb 33/9; Fussılet 41/16; Ahkâf 46/24; Zâriyât 51/41; Kamer 54/19; Hâkka 69/6. 27 - Yûnus 10/22; Enbiyâ’ 21/81; Hacc 22/31; Sebe’ 34/12; Sâd 38/36; Şûrâ 42/33. 28 - Yûsuf 12/94. 29 - Enfâl 8/46. 30 - Bakara 2/164; A‘râf 7/57; Hıcr 15/22; Kehf 18/45; Furkân 25/48; Neml 27/63; Rûm 30/46, 48; Fâtır 35/9; Câsiye 45/5. 31 - Semerkandî, age., I, 110; Râzî, age., IV, 202.
  • Âl-i İmrân 3/117 Yûnus 10/22 İbrâhîm 14/18 İsrâ 17/69 Rûm 30/51 Ahzâb 33/9 Fussilet 41/16 Ahkâf 46/24 Zâriyât 51/41 Kamer 54/19 Hâkka 69/6 Yûnus 10/22 Enbiyâ 21/81 Hacc 22/31 Sebe' 34/12 Sâd 38/36 Şûrâ 42/33 Yûsuf 12/94 Enfâl 8/46 Bakara 2/164 A‘râf 7/57 Hicr 15/22 Kehf 18/45 Furkân 25/48 Neml 27/63 Rûm 30/46 Rûm 30/48 Fâtır 35/9 Câsiye 45/5
• 32 - Şûrâ 42/32; Rahmân 55/24. 33 - Hâkka 69/11.
  • Şûrâ 42/32 Rahmân 55/24 Hâkka 69/11
• 34 - Semerkandî, age., III, 168; Taberî, age., XXIII, 160-161; Zemahşerî, age., IV, 92.
• 35 - Yazır, age., VI, 471.
• 36 - Zemahşerî, age., IV, 92.
• 37 - Semerkandî, age., III, 169; Taberî, age., XXIII, 162-164.