Mâide Suresi

Medine’de hicrî 7 veya 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 120 âyetten oluşan, adını 112 ve 114. âyetlerde geçen ve “(gök) sofrası” anlamına gelen مَآئِدَة mâideh kelimesinden alan Mâide sûresi, inişe göre 108, resmî sıralamada ise 5. sûredir.

Mâide sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Nisâ’ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre “kitap ehliyle ilgili geniş bilgilerin verilmesi” (Nisâ’ 44-70, 153-156; Mâide 12-13, 18-26, 41-45, 51-66, 68-71, 77-86), “sözlerini bozan kitap ehline dair yaptırımların ortaya konulması” (Nisâ’ 154-156; Mâide 13), “kitap ehlinin dinde aşırıya gitmemesi gerektiği” (Nisâ’ 171; Mâide 77), “yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi zorunluluğu” (Nisâ’ 144; Mâide 51, 57), “hrıstiyanlar ve Hz. İsa ile ilgili malumatın zikredilmesi” (Nisâ’ 157-162, 171-172; Mâide 14-17, 46-50, 72-76, 110-118), “mutlak manada adaletin tesisi noktasında Allah için şahitlik edilmesi” (Nisâ’ 135; Mâide 8), “abdest ve teyemmümle ilgili bilgilerin verilmesi” (Nisâ’ 43; Mâide 6), “Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaatin gerekliliği” (Nisâ’ 80; Mâide 92), “bütün mahlûkatın hükümranlığının Yüce Allah’a ait oluşu” (Nisâ’ 126, 131-132, 170; Mâide 120) vs. konular iki sûre arasındaki ortak mesajlar olarak belirlenebilir.

Mâide sûresinin ilk âyetlerinde, akitlerin gereğinin yerine getirilmesi, Yüce Allah’ın sembollerine saygı gösterilmesi, haram etler, kitap ehlinin kestiği hayvanların yenebilmesi, abdest ve teyemmümle ilgili bilgiler, şahitliğin yerine getirilmesi gerektiği, müminlere ödül, inkârcılara ise azap vaadi zikredilmektedir.

12. âyetten itibaren, İsrailoğullarıyla ilgili bilgilerle hrıstiyanların Hz. İsa’ya ilahlık yakıştırma içerikli bakışı ele alınmakta, yahudi ve hrıstiyanların kendilerini ayrıcalıklı görmeleri eleştirilmekte, İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’yı bunaltmalarından söz edilmekte, iki âdemoğlunun kurban sunma kıssasına yer verilmekte, insan öldürmenin feci bir suç olduğu bildirilmektedir.

35. âyetten itibaren, takvâ vurgusu, mahşerde fidyenin geçerli olmaması, hırsızlara dünyada verilmesi gereken ceza hatırlatılmakta, tevbe ederlerse affedilecekleri bildirilmekte, Hz. Peygamber’in kitap ehlinin saptırma girişimlerine karşı dikkatli davranması gerektiği dile getirilmekte, Tevrât’taki bazı hükümlerin nelerden oluştuğuna değinilmekte, Hz. İsa’nın görev ve sorumluluklarına işaret edilmekte, sonrasında yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi gerektiğine dikkat çekilmekte, onların nasıl ikiyüzlü davrandıkları, ne türden korkunç hatalara sahip oldukları ifade edilmekte, teslisin küfür olduğu bildirilmekte, Hz. İsa ile Hz. Meryem’in insan oluşlarına dair özel açıklamalara yer verilmekte, kitap ehlinin kötüleri olduğu gibi iyilerinin de bulunduğuna dair bilgiler zikredilmektedir.

87. âyetten itibaren, temiz ve helal gıdaların yenmesi, yeminlerin keffareti, içki, kumar, dikili taşlar ve fal oklarının şeytanın işleri olduğu, av yapılmasıyla ilgili çeşitli hükümler, Kâbe’nin fonksiyonu, müminlerin soru sorma ahlakı, Yüce Allah’a rağmen haram konulmaması gerektiği, sorumlulukların şahsiliği, şahitliğin önemi ele alınmakta, mahşerde herkesin sorgulanacağı bildirilmektedir.

110. âyetten itibaren, Hz. İsa’nın durumu ile havarilerin iman itirafları, gökten sofra isteklerine yönelik ilahi nimetlendirme cevabı zikredilmekte, mahşerde Hz. İsa’nın sorgunlamasındaki sözlerine yer verilmekte ve mutlak hükümran olan Yüce Allah’ın kudretine dair verilen bilgi ile sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 101-108. âyetlerinde gereksiz soru sorulmaması gerektiğini, iftira içerikli olarak yeni haramlar belirlenmemesini, taklitten kaçınılmasını, sorumlulukların şahsiliğini, ölüm öncesinde mal ve servet vasiyyet uygulamasının gerçekleştirilmesini, problemler olunca alternatiflerin uygulanmasının zorunlu olduğunu ifade etmektedir.

a) Gereksiz Sorular, İftira İçerikli Haramlar ve Taklit

Yüce Allah, sûrenin 101-105. âyetlerinde iman edenlere hitap etmekte ve şöyle buyurmaktadır: “Size açıklanırsa hoşunuza gitmeyecek olan şeyleri sormayın! Eğer Kur’an indirilirken onları sorarsanız size açıklanır. (Bildirmediğine göre) Allah onları affetmiştir. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); halîm’dir (çok şefkatlidir; aceleci değildir). Sizden önce de bir toplum(lar) onları sormuş, sonra da bunları inkâr eder olmuştu.”

Ardından, Yüce Allah’ın bahîra, sâibe, vasîle ve hâm diye bir şey haram veya dokunulmazlıklar kılmadığı, kâfirlerin yalan yere Allah’a iftira ettikleri, çoğunun akletmedikleri ifade edilmekte, buna örnek olarak taklidin ne kadar kötü bir alışkanlık olduğu beyan edilerek şöyle buyrulmaktadır: “Onlara, ‘Allah’ın indirdiğine ve Rasûl’e gelin’ denildiği vakit, ‘Babalarımızı üzerinde bulduğumuz (yol) bize yeter’ derler. Ataları hiçbir şey bilmiyor ve doğru yol üzerinde bulunmuyor iseler de mi?”

Bunun peşinden, bu defa sorumlulukların şahsiliğine dikkat çekilmekte ve hakikata dikkat çekilmektedir: “Ey iman edenler! Siz kendinize bakın! Siz doğru yolda olunca sapan kimse size zarar veremez. Hepinizin dönüşü sadece Allah’adır; O da size (dünyada) yapmış olduğunuz her şeyi (mahşerde) haber verecektir.”

ı. Yersiz Sorulardan Kaçınılması Gerektiği

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَسْـَٔلُوا عَنْ اَشْيَآءَ اِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ وَاِنْ تَسْـَٔلُوا عَنْهَا ح۪ينَ يُنَزَّلُ الْقُرْاٰنُ تُبْدَ لَكُمْ عَفَا اللّٰهُ عَنْهَا وَاللّٰهُ غَفُورٌ حَل۪يمٌ قَدْ سَاَلَهَا قَوْمٌ مِنْ قَبْلِكُمْ ثُمَّ اَصْبَحُوا بِهَا كَافِر۪ينَ “Ey iman edenler! Size açıklanırsa hoşunuza gitmeyecek şeyleri sormayın! Kur’an indirilirken onları sorarsanız size açıklanır. (Bildirmediğine göre) Allah onları affetmiştir (Allah onlardan geçmiştir). Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); halîm’dir (çok şefkatlidir; aceleci değildir). Elbette sizden önce de bir toplum onları sormuş, sonra da bunları inkâr eder olmuştu.”

Buradaki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; لَا تَسْـَٔلُوا lâ tes’elû emri “sormayın”; عَنْ اَشْيَآءَ ‘an eşyâe ifadesi “(şu) şeylerden ki”; اِنْ تُبْدَ in tübde ifadesi “açıklansa, birdirilse”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; تَسُؤْكُمْ tesü’küm ifadesi “sizi üzecek, sizi üzer”; وَاِنْ تَسْـَٔلُوا ve in tes’elû fiili “ve eğer sorarsanız”; عَنْهَا ‘anhâ ifadesi “onlardan”; ح۪ينَ يُنَزَّلُ hîne yünezzelü ifadesi “indirildiği, indirileceği zaman, indirilirken”; الْقُرْاٰنُ el-kur’ânu kelimesi “Kur’ân”; تُبْدَ tübde edilgen fiili “açıklanır, açıklanacaktır”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; عَفَا ‘afâ fiili “geçmiştir, affetmiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَنْهَا ‘anhâ ifadesi “onlardan”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; حَل۪يمٌ halîmun kelimesi “acele etyan(dir), şefkatli olan(dır)”; قَدْ سَاَلَهَا kad seelehâ fiili “muhakkak ki onları sormuştu”; قَوْمٌ kavmun kelimesi “(şöyle) bir kavim, bir topluluk”; مِنْ قَبْلِكُمْ min kabliküm ifadesi “sizden öncekilerden”; ثُمَّ sümme edatı “sonra da”; اَصْبَحُوا asbehû fiili “(şöyle bir) duruma gelmişlerdi”; بِهَا bihâ ifadesi “onlarla ilgili, sordukları şeyler sebebiyle”; كَافِر۪ينَ kâfirîne kelimesi ise “inkar edenler, inkâr etmişlerdi” demektir.

Burada yersiz ve gereksiz soru sorulmaması gerektiği ile sorulması durumunda verilen cevabı kabul etmeyenlerin akıbetleri gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَسْـَٔلُوا عَنْ اَشْيَآءَ اِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ وَاِنْ تَسْـَٔلُوا عَنْهَا ح۪ينَ يُنَزَّلُ الْقُرْاٰنُ تُبْدَ لَكُمْ عَفَا اللّٰهُ عَنْهَا وَاللّٰهُ غَفُورٌ حَل۪يمٌ “Ey iman edenler! Size açıklanırsa hoşunuza gitmeyecek şeyleri sormayın! Kur’an indirilirken onları sorarsanız size açıklanır. (Bildirmediğine göre) Allah onları affetmiştir (Allah onlardan geçmiştir). Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); halîm’dir (çok şefkatlidir; aceleci değildir).” Yüce Allah bu âyette müminlere hitap ederek yersiz sorular sormamalarını emretmekte, açıklamadığı konuları zorlamamak gerektiğine dair uyarılarda bulunmaktadır.

a) يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَسْـَٔلُوا عَنْ اَشْيَآءَ اِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ “Ey iman edenler! Size açıklanırsa hoşunuza gitmeyecek şeyleri sormayın!” Yüce Allah Mâide 5/99. âyette “Elçi’ye düşen görev sadece ve sadece tebliğdir” buyurduktan sonra, aslında o neyi tebliğ ettiyse sorumlu olunacak şeylerin onlar olduğunu bildirmek istemekte, yersiz, gereksiz ve cevaplandığında soranlarını üzecek sorular sormamaları gerektiğini müminlere emretmektedir.

ı. Bazı âlimlerimiz bu âyetin öncesiyle anlam ilişkisini ve âyetin vermek istediği mesajı izah bakımından şu beyanlarda bulunmuşlardır:

- “Yüce Allah, Mâide 5/99. âyette ‘Rasûl’ün/elçinin üzerinde tebliğden başka (hiçbir vazife) yoktur’ buyurunca sanki şöyle demiştir: ‘Rasûl’ün size tebliğ ettiği şeyi alınız ve ona uyunuz! Rasûl’ün size tebliğ etmediği şeye gelince, o hususları sormayın ve o tarafa girmeyin! Çünkü eğer mükellef tutulmadığınız bir şeye dalar ve sorarsanız, bu yersiz davranışınız yüzünden çoğu kez size ağır ve güç gelecek olan şeylerle, hükümlerle mükellef tutulursunuz.”

- “Yüce Allah, Mâide 5/99. âyette ‘Peygamberin üzerinde tebliğden başka (hiçbir vazife) yoktur’ buyurmuştur ki bu tebliğden maksat, onun peygamber olduğunu söylemesidir. Şüphesiz ki kâfirler işi sarpa sardırmak maksadıyla birtakım mucizelerin gösterilmesinden sonra, Hz. Muhammed’den daha başka mucizeler göstermesini istiyorlardı. Nitekim Yüce Allah bu hususu İsrâ’ 17/90-93’te dile getirmektedir. Buna göre Mâide 5/101. âyetin mesajı şöyle kabul edilir: Ben, risâleti, ilâhî kanun ve hükümleri size ulaştırmakla emrolunmuş bir peygamberim. Yüce Allah, peygamberliğimin doğruluğunu gösteren pek çok mucize ve deliller ortaya koymuştur. Artık bundan sonra fazlasını istemek, hükümde haddini, sınırını bilmemek olur. Bu da benim gücüm dâhilinde değildir. Olur ki onları izhar etmek sizin canınızı sıkar.”

“Meselâ keyfi olarak istedikleri o mucizeler izhar edilseydi, bundan böyle Rasûl’e muhalefet eden herkes dünyada hemen peşin cezayı hakederdi. Sonra müminler de kâfirlerin Rasûlullah’tan öyle birtakım şeyler istediklerini işitince, belki de kalplerinden ‘keşke bunlar gösterilse’ diye bir meyil duyarlardı. Onlar bu âyetten, bunu arzu etmenin uygun olmadığını anladılar. Zira çoğu kez bu tür mucizelerin çıkması, onları üzen bir duruma yol açabilirdi.”

- “Bu âyet, Yüce Allah’ın Mâide 5/99. âyette dile getirdiği ‘Allah açıkladıklarınızı da gizlediklerinizi de bilir’ cümleye bağlıdır. Buna göre mesaj, ‘işleri oldukları hal üzere bırakınız ve onların gizli, açıklanmamış hallerini soruşturmayınız. Zira şayet o hususlar size açıklanırsa sizi üzer’ şeklindedir.”(1)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin iniş sebebi olarak da tefsirlerimizde çeşitli rivayetler nakledilmektedir.(2) Bunların detayına girmeye gerek görmüyoruz. Bunun yerine bir tane rivayete yer verecek, ardından âyetin vermek istediği mesajı doğrudan metinden hareketle anlamaya gayret edeceğiz.

“Rivayet edildiğine göre Sürâka b. Mâlik, bir rivayete göre de Ukâşe b. Mihsan, ‘Ey Allah’ın Rasûlü, hac her yıl mı bize farzdır?’ demiş, Hz. Peygamber kendisine cevap vermek istememişti. Ta ki, bu sorusunu iki veya üç kere tekrar edince, Hz. Peygamber şunları belirtmiştir: Sana yazıklar olsun! ‘Evet’ demem hususunda seni emin kılan nedir? Allah’a yemin ederim ki şayet ‘evet’ demiş olsaydım, hac her sene farz olurdu. Şayet farz olsaydı terk ederdiniz. Şayet terk etseydiniz kâfir olurdunuz. Sizi terk ettiğim sürece beni terk edin (size bir şey sormadığım sürece bana bir şey sormayın). Sizden öncekiler ancak ve ancak çok soru sormaları sebebiyle helak oldular. Size bir şeyi emrettiğim zaman gücünüz yettiğince onu yapınız. Sizi bir şeyden nehyettiğim zaman da ondan kaçının!’ … Hz. Peygamber’in kızgınlığı artınca Hz. Ömer ayağa kalkmış ve ‘Allah’ı Rab, İslâm’ı din, Muhammed’i de nebî olarak kabul ettik’ demiş, işte bunun üzerine Yüce Allah bu âyeti indirmiştir.”(3)

ıı. Burada sözü edilen soru sorma yasağının konusu aslında yersiz, gereksiz, cevabı az da olsa kestirilebilen, işi yokuşa sürmeye sebep olabilecek, soruyu soranın canını sıkabilecek türden sorulardır. Yoksa bir gerçeği öğretmek için soru sorulmasının önünde hiçbir engel olamaz. Zirâ Duhâ 93/10’da “Soru soranı azarlama” uyarısı yer almaktadır. Yüce Allah Bakara 2/215, 217, 219, 220. âyetlerde “infakın kimlere yapılacağı”, “haram aylarda savaş”, “içki ve kumar”, “nelerin infak edileceği”, “yetimlerle ilgilenme durumu” gibi konularda çeşitli sorular sorduklarını haber vermektedir.

Kur’ân’da 15 kez(4) geçen يَسْـَٔلُونَكَ yes’elûneke “sana soruyorlar” ifadesi gibi Nisâ’ 4/127 ve 176’da geçen يَسْتَفْتُونَ yesteftûne “fetva soruyorlar” ifadesi, dinde soru sormanın ve fetva istemenin herhangi bir sakıncasının olmadığını göstermektedir. Bu nedenle, yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/101’de yasaklanan soru türünden maksadın bu şekildeki gerçeği öğrenme soruları değil, yersiz, gereksiz, işi yokuşa sürecek ve zorlaştıracak türden sorular olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca Nisâ’ 4/127 ve 176’da geçen يَسْتَفْتُونَ yesteftûne “fetva soruyorlar” ifadesi, dinde fetva vermenin Yüce Allah’a ait olduğunu, kişilerin din adına kendi kafalarına göre fetva vermemeleri gerektiğini, çünkü soruların cevabını bizzat Yüce Allah’ın Kur’ân’da verdiğini göstermektedir. Kur’ân’da yer alan konularda mutlak sûrette Kur’ân’dan fetva vermek, Kur’ân’da olmayan konularda ise vahye aykırı olmama ölçüsünü bilmek ve uygulamak gerektiği kesinlikle unutulmamalıdır.

b) وَاِنْ تَسْـَٔلُوا عَنْهَا ح۪ينَ يُنَزَّلُ الْقُرْاٰنُ تُبْدَ لَكُمْ “Kur’an indirilirken onları sorarsanız size açıklanır.” Yüce Allah müminlerin yersiz, ilgisiz, zamansız, faydasız sorular sormasını yasakladıktan sonra, bu defa yeri ve zamanı geldiğinde yani Kur’ân indirilirken soru sormaları durumunda sordukları şeyin cevabının kendilerine açıklanacağını bildirmektedir. Vahiy indirilirken konuyla ilgili soru sorulmasında herhangi bir sakınca olmadığı işte bu cümlede ortaya konulmakta, sadece zamanına dikkat edilmesi gerektiği belirtilmektedir.

Bu cümlenin, önceki cümleyle anlam birlikteliği oluşturacak şekilde şöyle bir anlam ihtimali de vardır: “Âyetler vahyedilirken sorularınıza cevap verilebilir ve zor durumda kalabilirsiniz.”(5) Buna göre önceki cümledeki yasak gerekçelendirilmekte ve yersiz sorular sorulması durumunda vahyin indirilişi devam ettiği için kendilerini sıkıntıya sokabilecek cevapların gelme ihtimali daima mevcuttu. Bu nedenle, böyle kendilerini doğrudan ilgilendirmeyen ve muhtemelen işi zora sürükleyecek sorulardan kaçınılması istenmektedir.

Bu konuda verilebilecek en net örneklerden birisi Bakara 2/67-71’de İsrailoğullarının Hz. Mûsâ aracılığıyla Yüce Allah’a sordurdukları yersiz ve işi zorlaştırmaktan başka bir işe yaramayan sorularıdır. Eğer gerekiyorsa vahiy zaten gereken detayı içerecek şekilde gönderildiği için, vahiyde yer almayan, Hz. Peygamber’in tebliğinde bulunmayan konuları sormak bu anlamda işi zorlaştırmaktan başka bir işe yaramayacaktır. Bu yüzden hem yersiz sorulardan kaçınılmalı, hem de vahyin akışı sürerken bu türden girişimlerin cevap bulma ihtimali daima göz önünde bulundurulmalıdır.

c) عَفَا اللّٰهُ عَنْهَا وَاللّٰهُ غَفُورٌ حَل۪يمٌ “(Bildirmediğine göre) Allah onları affetmiştir (Allah onlardan geçmiştir). Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); halîm’dir (çok şefkatlidir; aceleci değildir).” Yüce Allah vahyine konu edinmediği konuları açıklamayarak, muhatapları onlardan sorumlu tutmayacağını, nihayetinde çok bağışlayan ve yumuşak, şefkatli davranış sahibi olduğunu bildirmektedir.

ı. Burada zikredilen عَفَا اللّٰهُ عَنْهَا ‘afellâhu ‘anhâ ifadesi “Allah daha önceden bu türden soruları affetmiştir” şeklinde de anlaşılabilir; Ancak bu cümleyi “Allah açıklamadığı konulardan geçmiştir; onları sorumluluk alanı dışına itmiştir” biçiminde yorumlamayı daha doğru bulmaktayız. Bilinmelidir ki metin ve bağlam her ikisine de uygundur. Açıklanmayan yani bildirilmeyen konular kapsam dışıdır; onların üzerini eşelememek gerekmektedir. Yani söylenmek istenen şudur: Siz sorup da başınıza iş açmayın.

ıı. Âyetin sonunda yer alanوَاللّٰهُ غَفُورٌ حَل۪يمٌ “Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); halîm’dir (çok şefkatlidir; yumuşak davranır; acele etmez)” cümlesi, Yüce Allah’ın insanların hatalarını çokça bağışlayıcılığını ve onları hataları nedeniyle hemen cezalandırmayışını, onlara şefkatli davrandığını, zaman tanıyarak tevbelerine imkân hazırladığını göstermektedir.

2. قَدْ سَاَلَهَا قَوْمٌ مِنْ قَبْلِكُمْ ثُمَّ اَصْبَحُوا بِهَا كَافِر۪ينَ “Elbette sizden önce de bir toplum onları sormuş, sonra da bunları inkâr eder olmuştu.” Yüce Allah önceki âyette yersiz, zamansız ve faydasız şeyleri sorup, durumu yokuşa süren ve zorlaştıran sorular sorulmamasını hükme bağladıktan sonra, buna aykırı davranıp gereksiz ve yersiz sorular soranların bunun sonrasında verilen cevapları kabul etmeyip inkâra düştüklerini haber vermektedir.

Yüce Allah bir şeyi bildirmemişse elbette bir bildiği vardır da o nedenle bildirmemiştir. Onun ele almadığı konuları ısrarla gündeme taşıyıp sonra da verilen hükümlere itibar etmemek, cevapları reddetmek ve elbette onları uygulamamak kişiyi dinden çıkarır. Nitekim eski kavimler içerisinde çeşitli zamanlarda, çeşitli peygamberlere sorular sorup, olmaması gerektiği şekliyle davrandıkları için dinini kaybedenlerin bulunduğu işte bu âyette ortaya konulmaktadır.

Bu bağlamda Şu‘arâ’ 26/154-158’de dile getirildiği gibi, sözü edilen kişilerin Hz. Sâlih’in kavmi olduğu, mucize istedikleri için kendilerine “deve”nin sembol kılındığı, ancak sonrasında onu boğazlayarak büyük bir felakete sebebiyet verdikleri bilinmektedir.(6) Ayrıca Nisâ’ 4/153’te belirtildiği üzere, İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’dan “Bize Allah’ı göster” demeleri ve sonunda azaba ve gazaba uğratılmaları da bu vesileyle hatırlanabilir.

Dahası Bakara 2/246’da belirtildiği gibi, bunların “Bize bir hükümdar gönder; Allah yolunda savaşalım” dedikten sonra bu sözlerinden dönen İsrailoğulları da burada söz konusu edilebilir. Daha sonra yorumlayacağımız üzere Mâide 5/112-115’te beyan edildiği şekliyle hrıstiyanların Hz. İsa’dan gök sofrası isteyip sonra da sözlerini inkâr etmeleri(7) de örnek olarak zikredilebilir.

ıı. İiftira İçerikli Dört Yalan Haram

مَا جَعَلَ اللّٰهُ مِنْ بَح۪يرَةٍ وَلَا سَآئِبَةٍ وَلَا وَص۪يلَةٍ وَلَا حَامٍ وَلٰكِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا يَفْتَرُونَ عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ وَاَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ “Allah bahîrah, sâibeh, vasîleh ve hâm diye bir şey (haram) kılmamıştır. Fakat kâfir olanlar, Allah’a yalan uydurur. Onların çoğu akıl etmez.”

Âyetteki مَا جَعَلَ mâ ce‘ale fiili “haram yapmamıştır, şekillendirmemiştir, kılmamıştır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مِنْ بَح۪يرَةٍ min bahîratin ifadesi “herhangi beş kez doğrumuş bir deve”; وَلَا سَآئِبَةٍ ve lâ sâibetin ifadesi “ve ne on kez doğrumuş deve”; وَلَا وَص۪يلَةٍ ve lâ vasîletin ifadesi “ve ne putlara adanan yavru koyun”; وَلَا حَامٍ ve lâ hâmin ifadesi “ve ne on kez doğrumdan sonra salıverilen deve”; وَلٰكِنَّ velâkinne edatı “ve ancak, lakin”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkar etmiş olanlar, kafir olanlar”; يَفْتَرُونَ yefterûne ifadesi “iftira ediyorlar, isnat ediyorlar”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; الْكَذِبَ el-kezibe kelimesi “yalan”; وَاَكْثَرُهُمْ ve ekseruhum tamlaması “ve onların çoğunluğu, onların çoğu”; لَا يَعْقِلُونَ lâ ya‘kılûne fiili ise “akletmezler” demektir.

Burada Arapların bazı hayvanlarla ilgili kendi başlarında ürettikleri haramlığın Yüce Allah’ın verdiği herhangi bir hükümle ilişkili olmadığı, bu kişilerin akletmedikleri, bu yüzden de Allah’a yalan yere iftira ettikleri gündeme getirilmektedir.

1. مَا جَعَلَ اللّٰهُ مِنْ بَح۪يرَةٍ وَلَا سَآئِبَةٍ وَلَا وَص۪يلَةٍ وَلَا حَامٍ وَلٰكِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا يَفْتَرُونَ عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ “Allah bahîrah, sâibeh, vasîleh ve hâm diye bir şey (haram) kılmamıştır. Fakat kâfir olanlar, Allah’a yalan uydurur.” Yüce Allah, insanları sorumlu olmadıkları şeyleri araştırmaktan menedince, zorunlu olarak uygulamaları gerekmeyen şeyleri kendilerine lüzumlu görmekten onları menetmiştir. Kâfirler, yararlanmaya fazlasıyla muhtaç oldukları hayvanlardan istifade etmeyi kendilerine haram kılınca, Yüce Allah, bunun yanlış ve bâtıl olduğunu belirtmek üzere işte bu âyeti indirmiştir. Böylece Arapların kendilerine bir çeşit haram saydıkları dört deve çeşidiyle ilgili herhangi bir haramlık hükmü belirlemediğini ifade ve ilan etmekte, onların Allah’a yalan yere iftira ettiklerini bildirmektedir.

a)مَا جَعَلَ اللّٰهُ مِنْ بَح۪يرَةٍ وَلَا سَآئِبَةٍ وَلَا وَص۪يلَةٍ وَلَا حَامٍ “Allah bahîrah, sâibeh, vasîleh ve hâm diye bir şey (haram) kılmamıştır.” Âyette dört hayvandan söz edilmekte ve Yüce Allah’ın bunlarla ilgili herhangi bir hüküm beyan etmediği, onların insanların istifadesinde kullanılmalarını yasaklamadığı, yaratılış amaçları dışında başka bir şekilde nitelendirilmedikleri bildirilmektedir.

ı. Burada haklarında herhangi bir haramlık hükmü belirlenmeyen hayvanlardan ilki بَح۪يرَة bahîrah adıyla anılmaktadır ki bu deveyle ilgili olarak Ebû Ubeyde ve Zeccâc şöyle demişlerdir: “Deve beş kez yavrulayıp, en sonuncu yavrusu erkek olunca, o devenin kulağını dilerler, ona binmeyi ve onu kesmeyi kendilerine yasaklarlar ve onu putları için salıp âzâd ederlerdi. Bundan dolayı onun tüyleri kırkılmaz, sırtına binilmez, su içmesine engel olunmaz, mer‘âdan kovulmaz, kendisinden istifade edilemez, yürüyemeyecek kadar âciz bir insan bile ona rastlasa, haram saydığı için ona binmezdi.”

ıı. Diğer hayvan سَآئِبَة sâibeh kelimesiyle ifade edilmektedir ki bununla ilgili olarak da şunlar belirtilmektedir: “Ebû Ubeyde demiş ki: ‘Bu, şudur: Bir kimse hastalansa veya yolculuktan dönse veya bir şey adasa veya bir nimete şükretmek istese bunun için bir deve salıverirdi. Ferrâ şöyle demiştir: “Deve, on batın doğursa ve doğurdukları hep dişi olsa, sahibi onu salıverirdi. Bu deveye binilmez, sütü sağılmaz, tüyü kırkılmazdı, çocuklar ve yolculardan başkası onun sütünü içmezdi.” İbn Abbas ise şöyle demiştir: “Sâibeh, putlar adına âzâd edilip salıverilen hayvan demektir. Adam, malından istediği kadar hayvanı âzâd eder ve onları putların hizmetçilerine getirirdi. O hizmetçiler de bu hayvanların sütünü yolculara içirirlerdi.”

ııı. Konuya ilgili Arapların kendilerine haram kıldığı bir başka hayvan وَص۪يلَة vasîleh adındadır. Bu hayvan, “Koyun, dişi doğurursa bu sahibinin olurdu. Eğer erkek doğurur ise doğan bu yavru da putlarının olurdu. Eğer erkek ve dişi iki tane doğurur ise onlar ‘Bu kardeşine ulaştı’ derler ve erkek yavruyu putlarına kurban etmezlerdi.’ Buna göre vasîleh, başkasına ulaştırılmış ve bitiştirilmiş mânasında mevsûleh kelimesinin karşılığıdır. Bu kelimenin, ‘o yavru, kardeşine bitiştiği için ism-i fâil mânasına olması’ da caizdir.”

ıv. Âyette zikredilen dördüncü hayvan ise حَام hâm adıyla ifade edilmektedir. Bu kelime “Deve, on batın doğurduğunda Araplar, ‘sırtını korudu (kurtardı)’ derlerdi.” Bu görüşü, Ebû Müslim nakletmiştir. “Bu, on sene tohumluk için kullanılan ve on seneden sonra salıverilen deve demektir. Bu da, sırtına binilmesi haram olan develerdendir.”(8)

b)وَلٰكِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا يَفْتَرُونَ عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ “Fakat kâfirler, yalan yere Allah’a iftira etmektedirler.” Yüce Allah sözünü ettiği hayvanlarla ilgili olarak herhangi bir haramlık hükmü belirlemediğini beyan ettikten sonra, kendileri bunlara muhtaç olmalarına rağmen, sırf putlara adamak veya başka kabullerle bu hayvanların haram kılındığını varsayarak, aslında Yüce Allah’a yalan yere iftira ettiklerini haber vermektedir.

Burada sözü edilen “kafirler”den maksadın söz konusu hayvanların haram kılındığını ilk söyleyen kişiler olarak Ka‘b oğullarının kardeşi Amr b. Lüheyy el-Huzaî ve arkadaşları olduğu ifade edilmektedir.(9) Esasında isim önemli değildir; her kim Yüce Allah’ın haram kılmadığı herhangi bir şeyi haramlıkla nitelendirirse bilmelidir ki o kişi tıpkı bu âyette dile getirilenler gibi Yüce Allah’a yalan yere iftira etmiş demektir.

2. وَاَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ “Onların çoğu akıl etmez.” Yüce Allah bu şekilde davranan kişilerin akıllarını kullanmadıklarını, toplumun inkârcı kesimini oluşturan çoğunluğunun bu şekilde akletmeyenler olduğunu haber vermekte, bu türden korkunç bir hataya düşülmemesi gerektiğini özellikle uyarıya konu edinmiş olmaktadır.

ııı. Taklit ve Sorumluluğun Şahsiliği

وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمْ تَعَالَوْا اِلٰى مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ وَاِلَى الرَّسُولِ قَالُوا حَسْبُنَا مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ اٰبَآءَنَا اَوَلَوْ كَانَ اٰبَآؤُ۬هُمْ لَا يَعْلَمُونَ شَيْـًٔا وَلَا يَهْتَدُونَ يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا عَلَيْكُمْ اَنْفُسَكُمْ لَا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ اِذَا اهْتَدَيْتُمْ اِلَى اللّٰهِ مَرْجِعُكُمْ جَم۪يعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Onlara ‘Allah’ın indirdiğine (kitaba) ve Elçiye gelin!’ dendiği zaman, ‘Babalarımızı üzerinde bulduğumuz (yol) bize yeter!’ derler. Ataları hiçbir şey bilmiyor ve doğru yol üzerinde bulunmuyor iseler de mi? Ey iman edenler! Siz kendinize bakın! Siz doğru yolda olunca sapan kimse size zarar veremez. Hepinizin dönüşü yalnızca Allah’adır; O da size (dünyada) yapmış olduğunuz her şeyi (mahşerde) bildirecektir.”

Buradaki وَاِذَا ق۪يلَ ve izâ kîle ifadesi “(şöyle) dendiği zaman”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; تَعَالَوْا te‘âlev emri “gelin”; اِلٰى مَآ اَنْزَلَ ilâ mâ enzele ifadesi “indirdiği şeye, Kur’ân’a”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah(ın)”; وَاِلَى الرَّسُولِ ve ile’r-rasûli ifadesi “ve Elçi’ye, Râsûl’e”; قَالُوا kâlû fiili “(şöyle) dediler”; حَسْبُنَا hasbünâ ifadesi “bize yeter”; مَا وَجَدْنَا mâ vecednâ ifadesi “bulduğumuz şeye”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “üzerinde”; اٰبَآءَنَا âbâenâ tamlaması “bizim atalarımızı, babalarımızı”; اَوَلَوْ كَانَ evelev kâne sorusu “eğer olsalar da bile mi”; اٰبَآؤُ۬هُمْ âbâuhum tamlaması “onların ataları, babaları”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili “bilmezler, bilmeyenler”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şey”; وَلَا يَهْتَدُونَ ve lâ yehtedûne fiili “ve doğru yolu bulmuyorlarsa da mı”; يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; عَلَيْكُمْ اَنْفُسَكُمْ ‘aleyküm enfüseküm ifadesi “size düşen şey kendinizle ilgilidir, siz kendinize bakın”; لَا يَضُرُّكُمْ lâ yadurruküm fiili “size zarar veremez”; مَنْ ضَلَّ men dalle ifadesi “sapanlar, sapmış olan kişi(ler)”; اِذَا اهْتَدَيْتُمْ izehtedeytüm ifadesi “siz hiyatteyseniz, siz doğru yolu bulmuşsanız”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “sadece ve sadece Allah’adır”; مَرْجِعُكُمْ merci‘uküm tamlaması “sizin dönüşünüz”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “hepinizin”; فَيُنَبِّئُكُمْ fe yünebbiuküm ifadesi “ve size haber verecektir”; بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ bimâ küntüm ta‘melûne ifadesi ise “yapmış olduğunuz şeyleri” demektir.

Burada taklidin kötülüğü ile kişilerin sorumluluklarının şahsiliğine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمْ تَعَالَوْا اِلٰى مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ وَاِلَى الرَّسُولِ قَالُوا حَسْبُنَا مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ اٰبَآءَنَا اَوَلَوْ كَانَ اٰبَآؤُ۬هُمْ لَا يَعْلَمُونَ شَيْـًٔا وَلَا يَهْتَدُونَ “Onlara ‘Allah’ın indirdiğine (kitaba) ve Elçiye gelin!’ dendiği zaman, ‘Babalarımızı üzerinde bulduğumuz (yol) bize yeter!’ derler. Ataları hiçbir şey bilmiyor ve doğru yol üzerinde bulunmuyor iseler de mi?” Yüce Allah bu âyette taklitçiliğin nasıl bir bataklık olduğunu dile getirmektedir.

a) وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمْ تَعَالَوْا اِلٰى مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ وَاِلَى الرَّسُولِ قَالُوا حَسْبُنَا مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ اٰبَآءَنَا “Onlara ‘Allah’ın indirdiğine (kitaba) ve Elçiye gelin!’ dendiği zaman, ‘Babalarımızı üzerinde bulduğumuz (yol) bize yeter!’ derler.” Yüce Allah inkârcılara ve/veya müşriklere hitap ederek kendilerini Allah’ın indirdiğine yani Kur’ân’a ve onu tebliğ edip hayatında uygulayan, dolasıyla bizim de tâbi olmak zorunda olduğumuz Rasûl’e gelmelerini onlara emredince, atalarını üzerinde buldukları gelenek, örf ve âdetlerinin kendilerine yettiğini söylerek daveti reddettiklerini, eskiden beri süregelen taklitçilik yolunu izlemekte kararlılık gösterdiklerini bildirmektedir. Bu âyette ilahi prensipleri doğru yaşayabilmek için Hz. Peygamber’e tâbi olmanın zorunlu olduğuna özellikle bir göndermenin yapıldığı apaçık bir gerçekliktir; çünkü peygambersiz bir din anlayışı imkânsızdır ve dinsizliktir. Bu nedenle âyette hem vahye yani Kur’ân’a hem de onu tebliğ edip yaşayarak ümmetine örnek olan Hz. Peygamber’e tâbi olunması emredilmektedir.

Taklidin ne kadar kötü bir şey olduğuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/74’te geniş bilgilendirmelerde bulunacağız. Burada ise konuyla ilgili sadece bazı ayetleri ve açıklamaları hatırlatmakla yetineceğiz.

ı. Bakara 2/170’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlara (müşriklere) ‘Allah’ın indirdiğine uyun’ denildiği zaman, onlar ‘Hayır! Biz atalarımızı üzerinde bulduğumuz yola uyarız’ dediler.” Yüce Allah müşriklerin ve kâfirlerin indirilen hakikatlere itibar etmediklerini, dolayısıyla inançta ve uygulamada nasıl bir taklit bataklığında olduklarını ifade etmekte, atalarını üzerinde buldukları yola tâbi olma kararlılığı içerisinde bulunmayı tercih ettiklerini beyan etmektedir.

Burada zikri geçenler Bakara 2/165. âyette sözü edilen ve Yüce Allah’ın peşi sıra putlar edinen müşrikler olsa gerektir. Yüce Allah Bakara 2/168. âyette şeytanın adımlarını izlememek gerektiğini beyan ettikten sonra, Bakara 2/170’te bir şeytan faaliyeti olan taklide dikkat çekmekte, kendisini taklide kaptıranların şeytanın adımlarını izlemiş olacağını ifade etmek istemektedir.

ıı. Yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/104 ve ayrıca Lokmân 31/21’de وَجَدْنَا vecednâ “bulmak” fiili zikredilmekteyken Bakara 2/170’te اَلْفَيْنَا elfeynâ fiili zikredilmektedir ki bu fiil de “bulmak”, “karşılaşmak”, “bulup öğrenmek”, “görmek” gibi birbirine yakın anlamlar vermekte, müşriklerin taklitçilik üzereliği tercihlerini ifade etmektedir.(10)

ııı. Ataları taklit konusunun işlendiği Lokmân 31/21’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlara ‘Allah’ın indirdiğine uyun’ dendiğinde ‘Hayır, biz babalarımızı üzerinde bulduğumuz yola uyarız’ derler.” Yüce Allah müşriklerin çirkin ve olumsuz taraflarını bu âyette dile getirmekte ve bunu “taklitçilik” şeklinde tanıtmaktadır.

ıv. Taklidin ne kadar kötü bir şey olduğuyla alakalı olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır. Birkaçını hatırlatmakla yetineceğiz.

- Hz. Nûh’a karşı çıkan kavmi, “Biz geçmişteki atalarımızdan böyle bir şey duymadık” sözünü söylemişti.(11)

- Firavun, kavmini Hz. Mûsâ’ya karşı şekillendirirken ‘(Mûsâ)’nın sizin dininizi değiştirmesinden korkuyorum’ demişti.(12)

- Hz. Peygamber’e yönelik olarak müşriklerin sözü de aynı mantığın sonucuydu: “İçlerinden ileri gelenler öne atılarak (taraftarlarına şöyle dediler): (Eski inancınızda) yürüyün, tanrılarınıza bağlılığınıza devam edin/karşı isteklere direnin, sizden istenen (şimdi artık yapmanız gereken) budur. Son dinde/yaşayan son inançların hiç birisinde bile böyle bir şey işitmedik. Bu, uydurmadan başka bir şey değildir.”(13)

- “Onlar bir çirkinlik yaptıkları zaman, ‘Babalarımızı bu yolda bulduk. Allah da bize bunu emretti’ derler. De ki: Allah çirkinliği emretmez. Allah’a karşı bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?”(14)

- “Hayır! ‘Muhakkak ki babalarımızı bir din üzerinde bulduk; biz de onların izinde gidiyoruz’ dediler. Senden önce de hangi memlekete uyarıcı göndermişsek mutlaka oranın varlıklıları ‘Babalarımızı bir din üzerinde bulduk, biz de onların izlerine uyarız’ derlerdi.”(15)

Bu ve benzer âyetlerde dile getirilen “Atalarımızı üzerinde bulmuştuk” sözü taklitçiliğin göstergesidir ve bu ümmet içerisinde öncelikle Mekkeli müşrikler bu hatalı yolu izleyenler olmuştur. Ancak mesaj elbette onlarla sınırlı değildir. Şeytanın izini takip eden herkesin bu noktada muhatap olduğu unutulmamalıdır.

v. Kur’ân’da bu problemle ilgili oldukça fazla âyetin bulunduğu özellikle hatırlanmalıdır. Konuyla ilgili âyetlerde mesele bütün açıklığıyla ele alınmakta ve taklidin ne kadar korkunç bir ahlaki sapma olduğu, sonunun da ateş azabına dönüşeceği beyan edilmektedir.(16) Sâd 38/6-7’de de belirtildiği gibi, Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in söylemlerine karşılık “bunu son millette işitmedik” dediklerinde takip ettikleri mantık da aynıydı. Sonuçta “küfür tek millettir” ve onlar da insanlaşmış şeytanların veya cin şeytanlarının izini takipte herhangi bir sorun görmemişlerdi.

vı. Yüce Allah insanoğlunu bu şeytanlara karşı uyarmış olmasına rağmen, hatta bir peygambere bile hata yaptıran şeytani gücün etkisinden kurtulmak için son derece kararlı bir tutum ve duruş sergilenmesi gerekmektedir. Taklidin en büyük savunucusu şeytandır ve taklide götürdüğü kişileri de ateşe çağırmaktadır.

Bütün bu ve benzer âyetlerde dikkat çekilen husus, taklidin son derece kötü bir şey olduğu ve sahiplerini ateşe götüreceğidir. “Bir şeyin önce gelmesi doğruluğunun delili olamaz. Bâtıl olan bir şey, öncelik arz ederek hakka dönemez, hak diye tanıtılıp kabul edilemez.”(17) Demek ki hakikat, değerini önceliğinden veya eskiliğinden de taraftar kalabalıklığından da almaz; aksine referansından, hakka olan uygunluğundan ve doğru kaynağa sahip oluşundan alır. Buna karşılık taklit ise şeytandan yana olmaktır; şeytanı takibin sonu da elbette cehennem ateşidir.

b)اَوَلَوْ كَانَ اٰبَآؤُ۬هُمْ لَا يَعْلَمُونَ شَيْـًٔا وَلَا يَهْتَدُونَ “Ataları hiçbir şey bilmiyor ve doğru yol üzerinde bulunmuyor iseler de mi?” Yüce Allah atalar dinini taklidin neden yanlış olduğunu ifade bağlamında bilgiye sahip olmamayı ve hidayet üzere olmamayı dile getirmektedir. Bu cümle hidayetin sadece ve sadece aklını kullanıp bilgi sahibi olmakla elde edileceğinin bir göstergesidir. Aklını kullanmayıp bilgiye ulaşmayanlar doğru yolu da bulamazlar. Bu nedenle, taklit son derece kötü bir alışkanlıktır ve sahibini maalesef ateşe sürüklemektedir.

Konuyla ilgili bilgi verilen Bakara 2/170’te dikkat çekilen en önemli hususlardan birisi de “aklını kullanmanın önemine” vurgu yapmaktır. Burada olduğu gibi, daha pek çok âyette aklını kullanmayla ilgili ifadeler hep fiil kalıbında getirilmektedir. Zira Kur’ân’da “akıl” kelimesi isim kalıbında hiç getirilmemiştir; sebebi de kullanılmayan aklın yok hükmünde olduğunu ortaya koymaktır.

Aklın kullanılması konusunda Kur’ân’da çeşitli örnek kullanımların bulunduğunu belirtmek gerekir.(18) Bu bağlamda “Akletmez misiniz?” ifadesi “Neden aklınızı çalıştırmıyorsunuz?” “Aklınızı çalıştırsanıza” gibi bir anlam vermektedir. Aklını çalıştırmayanlara Yüce Allah’ın pislik yağdıracağının yer aldığı Yûnus 10/100’la birlikte düşünüldüğünde, insanların neden bu kadar duyarsız davrandığı anlaşılmaktadır. Aklını kullanmayanların yapmayacağı hata, düşmeyeceği tuzak ve çukur olmaz. Bu nedenle vahyin çağrısı akıllı olmaktır; aklını doğru kullanmaktır; yoksa akılcı olmak değildir.

Atalar dinini taklidin ele alındığı âyetlerden birisi olan Lokmân 31/21’de şöyle buyrulmaktadır: “Ya şeytan onları alevli ateşin azabına çağırıyor idiyse (yine de mi)!” Demek ki taklit, sonu ateş olan çıkmaz sokaktır ve şeytan bu gibileri ateş azabına davet etmektedir. Yüce Allah taklide saplananlara son derece önemli ve sarsıcı, hatta susturucu bir soru sormakta, taklidi insanlara hoş gösteren şeytanın, kendilerini ateş azabına çağırdığını haber vermektedir. Bakara 2/168. âyette de belirtildiği üzere, şeytanın insana düşman oluşuyla ilgili Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(19) İşte Yüce Allah, hakkıda bilgilendirmede bulunduktan sonra şeytanın düşman edinilmesi gerektiğini ifade etmekte, bu arada taklidi insanlara öğütleyen şeytanın kendilerini ateş azabına davet ettiğini haber vermektedir.

Cümlenin başında yer alanاَوَلَوْ كَانَ evelev kâne ifadesine bazı âlimlerimiz اَوَلَيْسَ eveleyse “değil mi” manası vererek bu gerçeğe işaret etmek istemişlerdir. Dahası, buradaki hemzenin red ve şaşkınlık manası vermesi de mümkündür. Buna göre anlam “Hayır bu tutum yanlış”, “hayret nasıl böyle davranıyorlar” şeklini alır.(20)

Son söz olarak şunu belirtelim: Taklidin ne kadar kötü bir şey olduğuyla alakalı olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır. Bu vesileyle Bakara 2/170, Mâide 5/104, A‘râf 7/28, Yûnus 10/78, Hûd 11/53-54, 62, 87, Enbiyâ’ 21/53, Şu‘arâ’ 26/70-74, Lokmân 31/21, Sebe’ 34/43, Sâffât 37/69-74 ve Zuhruf 43/21-24 gibi âyetleri hatırlatmakla yetinelim.

Burada taklitle ilgili son derece isabetli düşünceler ileri süren Râzî’nin Bakara 2/170. âyetin tefsiri bağlamında “taklidin her türünün bâtıl olduğunu” içeren görüşlerini hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

“Taklid eden kimseye şöyle denilir: ‘Bir insanı taklit etmenin caiz oluşunun şartının o insanın doğruyu bulduğunun bilinmesi olduğunu kabul ediyor musun, yoksa et­miyor musun? Eğer bunu kabul ediyorsan, biz o insanı taklit etmenin ancak senin o kimsenin doğruyu bulmuş olduğunu bilmenden sonra olabileceğini an­larız. Buna göre, sen o insanın hakka isabet etmiş olduğunu nasıl biliyorsun? Eğer sen bunu, bir başka taklit ile biliyorsan, bu durumda teselsül (anlamsız sonsuz zincir) söz konu­su olur. Eğer sen bunu, aklınla tanıyıp bildiysen bu sana yeter. Bu durumda da taklide ihtiyacın kalmaz.’ Eğer ‘o insanı taklit etmek, onun hakka isabet etmiş olduğunu bilme şartına bağlı değildir’ dersen, bu durumda sen, doğruyu bulamamış bile olsa, o kimseyi taklit etmenin caiz olduğunu söyle­miş olursun. O zaman da sen, kendinin hak üzre mi, bâtıl üzre mi olduğunu bilmeden, bir taklid içinde bulunursun.”

“Farzet ki taklit edilen kimse o şeyi biliyor. Fakat biz o taklid edilen kim­senin o şeyi asla bilmediğini ve o hususta herhangi bir yolu tercih etmediğini farzedersek, bu durumda sen ne yaparsın?’ Taklid edilecek bir kimsenin ve mezhebinin olmadığını farzetmemiz halinde, mutlaka delile başvurmak ge­rekir. Burada da böyledir.”

“Sen, senden önce geçen birisini taklit ettiğinde, bu taklit ettiğin kim­seyi sen nasıl tanıdın; taklidle mi, yoksa taklidsiz mi? Eğer onu taklidle tanıdınsa, bu durumda da teselsül (anlamsız zincir) gerekir. Eğer sen onu taklit yoluyla değil, deliller ile tanıdıysan o kimseyi taklit etmeyi kendine ge­rekli saydığın zaman, taklid ile değil, delil ile bilgiyi araman gerekir. Taklit ettiğin kimse bilgisini taklit ile değil de delil ile elde ettiği halde, eğer sen bu bilgiyi delil ile değil de taklid ile elde etmek istersen, taklid etmiş olduğun kimseye muhalefet etmiş olursun. Öyleyse taklidin caiz olması, onun olma­masını gerektirir. Buna göre taklit her yönüyle bâtıl olur.”

“Yüce Allah bu ayeti, şeytanın vesveselerine uymak ile taklide tâbi olma arasında bir fark bulunmadığına dikkat çekmek için şeytanın adım­larını takip etmemek gerektiği emrinin hemen peşinden getirmiştir. Bu ayette tefek­kür ve delil getirmenin, hatıra gelen şeylere veya başkasının söylediği şeylere delil­siz olarak dayanmayı terketmenin vâcip olduğu hususunda kuvvetli bir delil vardır.”(21)

2. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا عَلَيْكُمْ اَنْفُسَكُمْ لَا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ اِذَا اهْتَدَيْتُمْ اِلَى اللّٰهِ مَرْجِعُكُمْ جَم۪يعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Ey iman edenler! Siz kendinize bakın! Siz doğru yolda olunca sapan kimse size zarar veremez. Hepinizin dönüşü yalnızca Allah’adır; O da size (dünyada) yapmış olduğunuz her şeyi (mahşerde) bildirecektir.” Yüce Allah çeşitli yükümlülükleri, birtakım hükümleri, taklidin ne kadar kötü bir durum olduğunu beyan ettikten sonra, bu âyette sorumlulukların şahsiliğine, istikamette kalındığı sürece başkalarının zararından korunmanın mümkün olduğuna dikkat çekmektedir.

a) يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا عَلَيْكُمْ اَنْفُسَكُمْ لَا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ اِذَا اهْتَدَيْتُمْ “Ey iman edenler! Siz kendinize bakın! Siz doğru yolda olunca sapan kimse size zarar veremez.” Yüce Allah müminlere hitap etmekte, Mâide 5/99. âyette de beyan ettiği gibi Elçi’ye düşen görevin sadece ve sadece tebliğ olduğunu ifade ederek, buradan müminlerin de sonuç çıkarması gerektiğini ortaya koymak istemekte, herkesin kendi sorumluluklarının gereğini yerine getirmekle yükümlü olduğunu bildirmektedir. Bu arada, müminler hidayet üzereliği, yani istikamet sahibi olmayı başardıkları sürece inkârcıların onlara zarar veremeyeceği de beyan edilmektedir.

ı. “İnkârcılar, daha önce geçen, bunca özür yollarını kapatan âyetlere, uyarmalara ve teşviklere rağmen, bunların hiçbirinden yararlanmamış ve cahilliklerinde ayak diretip sapıklık ve cahilliklerinde devam edip gitmişlerdir. Bu nedenle, ‘ey müminler onların cehalet ve sapkınlıklarına aldırmayın; Yüce Allah’ın mükellef tuttuğu şeylere boyun eğin; O’nun emir ve yasaklarına uyunuz! Böylece onların cehaletleri ve dalâletleri size zarar vermez!’ İşte bu anlamdan ötürü, Yüce Allah, ‘Ey iman edenler, siz kendinizi (ıslah etmeye) bakın! Siz hidayete erince, sapanlar size zarar vermez’ buyurmuştur.”

ıı. Âyette yer alan عَلَيْكُمْ اَنْفُسَكُمْ ifadesi “siz kendinize bakın”, “siz kendinizi ıslah etmeye çalışın”, “kendi sorumluluklarınızı yerine getirin”, “siz kendinizden sorumlusunuz” gibi anlamlar içermektedir.(22) Bu ifadeden hareketle, hiç kimsenin hiç kimseyle ilgilenmemesi, başkalarının yanlışına müdahalede bulunmaması vs. türden faaliyetler yapmaması gerektiği sanılmamalıdır. Çünkü bu âyet, hemen öncesindeki âyetle ilişkilidir ve onlar Kur’ân’a ve Rasûl’e davet edildiklerinde atalarını üzerinde buldukları yolun kendilerine yettiğini ifade ederek bu daveti reddetmişlerdi. İşte onların bu inkârcı tutumlarına üzülen ve/veya onların kendilerine zarar verebileceğini sanan müminler bilgilendirilmekte, inkârcıların inkârlarından müminlerin sorumlu olmayacağı, dahası bu kişilerin müminlere zarar da veremeyecekleri ifade edilmiş olmaktadır.

ııı. Konu son derece önemli olduğu ve yanlış anlaşılmalara düşülmemesi için bazı hatırlatmaların yapılması zorunludur. Çünkü “Bu âyetin zahiri, emr-i bi’l-m‘arûf ve nehy-i ‘ani’l-münkerin vacip olmadığı zannını uyandırmaktadır” denilirse, buna şu şekilde cevaplar verilmelidir:

A‘râf 7/157, 199’ta geçtiği üzere, emr-i bi’l-ma‘rûf ve nehy-i ‘ani’l-münker görevi başta Hz. Peygamber’in, ardından ümmetin görevi olduğu ifade edilmektedir. Âl-i İmrân 3/104, 110 ve Tevbe 9/71, 112’de bu önemli görev ümmetle ilişkilendirilmektedir. Ayrıca Hacc 22/41’de son ümmet için de bu görevin yapılmasının istendiği beyan edilmektedir. Risaletin ayrılmaz parçası olan “iyiliği emredip kötülükten nehyetme” görevi peygamberlerden sonra ümmetlerine bırakılmıştır. Bu itibarla, risaletin fert olarak bittiği, ancak toplumsal anlamda ilahi öğretilerin insanlığa ulaştırılması görevi devam etmektedir; âyetlerden anlaşılan budur.

Kur’ân’da bir konu hakkında bilgi ve kanaat sahibi olmanın yolu, parçacı okumak değil, konuyla ilgili bütün âyetleri bilerek fikir geliştirebilmektir ki burada da durum böyledir. Nisâ’ 4/84’te şu bilgi zikredilmektedir: “Allah yolunda savaş! Sen sadece ve sadece kendinden sorumlusun. Müminleri de (savaşa) teşvik et! Allah kâfirlerin gücünü elbette kıracaktır. Allah’ın gücü (azabı) daha çetin ve cezası daha şiddetlidir.” Burada da aynı durum söz konusudur.

- “Âlimlerin çoğunun benimsediği görüşe göre, bu âyet, buna delâlet etmeyip, tam aksine Rabbine itaat eden kimsenin, isyankârların günahlarından sorgulanmayacağını göstermektedir. Emr-i bi’l-m‘arûf ve nehy-i ‘ani’l-münkerin vacip olması ise çeşitli delillerle sabittir.”

“Ayrıca Hz. Ebû Bekr es-Sıddîk bir hutbe îrad ederek ‘Sizler, ey iman edenler, siz kendinizi (ıslâh etmeye) bakın’ âyetini okuyor ve bunu gerektiği gibi anlayamıyorsunuz. Zira ben, Yüce Allah’ın Rasûlü’nden ‘İnsanlar münkeri görüp de onu reddetmezlerse, Allah’ın, cezasını bütün insanlara yaygınlaşması yakındır’(23) dediğini duydum’ demiştir.”

- “Bu âyet, emr-i maruf ve nehy-i münkerin vacip olduğu hususunda, en kuvvetli delildir. Çünkü Yüce Allah, ‘siz kendinize bakın’ buyurmuştur; yani ‘siz, kendi dininizin mensuplarına bakınız! Size, sapıtan kâfirler zarar veremez.’ ‘Siz kendinize bakınız’ ifâdesi, ‘Birbirinize vazu nasihat edip, hayırlar konusunda birbirinizi teşvik edip kötülüklerden ve günahlardan nefret ettirmeniz, uzaklaştırmanız suretiyle’ mânasındadır’ demiştir. Biz, ‘Siz kendinize bakın’ ifâdesinin manası ‘kendinizi muhafaza ediniz’ şeklindedir. Böylece bu, kendi nefsimizi muhafaza etmemizle alakalı bir emir olmuş olur. Bu muhafaza da sadece emr-i bi’l-ma‘rûf ve nehy-i ‘ani’l-münker yoluyla olursa, işte o zaman bu görev vacip olmuş olur.”

- “Âyet, kendilerine vazü nasihatin fayda vermeyeceği ve emr-i bi’l-ma‘rûf ve nehy-i ‘ani’l-münker ile küfürlerini terketmeyecekleri bilinen kâfirlere mahsustur. Bu durumda insana, onlara marufu emretmesi vacip olmaz. Bu âyetin iniş sebebi olarak zikredilen şu husus da bu görüşü desteklemektedir: Âyet, müşriklerden değil de kitap ehlinden cizye alan müslümanları tenkid eden münafıklar hakkında nazil olmuştur.”

- “Âyet, insanın, emr-i bi’l-ma‘rûf ve nehy-i ‘ani’l-münker yapması durumunda, kendisi veya namusu veya malı hususunda endişe duyması haline özeldir. İşte bu durumda kişi kendisine bakar, ona sapıtanın sapıklığı, câhilin de cehaleti zarar veremez.”

- “Siz hidâyette olup, emr-i bi’l-ma‘rûf ve nehy-i ‘ani’l-münker yaptığınızda, sapıtanın ve iyiiliği emretmenizi kabul etmeyen kimsenin sapıklığı size zarar veremez’ demektir.”

- “Bu cümlenin manası, ‘Siz, vâcibleri ve farzları yerine getirme hususunda kendinize bakınız! Yapabildiğinizde iyiliği emretmeniz de bu vaciplerdendir. Eğer onlar bunu kabul etmezlerse, sizin bundan ürkmemeniz gerekir. Çünkü siz böylece, sorumluluktan kurtulmuş olursunuz. Bu sebeple de sizden başkalarının sapıklığı size zarar veremez’ şeklindedir.”

- Yüce Allah, Rasûlü’ne ‘Artık Allah yolunda savaş! Sen kendinden başkasıy­la mükellef (sorumlu) tutulmayacaksın’(24) buyurmuştur. Bu emir elbette Hz. Peygamber’den ‘iyiliği emredip kötülükten menetmesi’ görevini düşürmemekte, sorumluluk alanını belirlemektedir.”(25)

ıv. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki temel mesaj sorumlulukların şahsiliği olduğu için konuya dair bilgilerin özellikle hatırlatılması gerekmektedir. Bu amaçla biz de konuyu Bakara 2/134’te oldukça geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

b) اِلَى اللّٰهِ مَرْجِعُكُمْ جَم۪يعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Hepinizin dönüşü yalnızca Allah’adır; O da size (dünyada) yapmış olduğunuz her şeyi (mahşerde) bildirecektir.” Kur’ân’da bu manayı veren çeşitli âyetler söz konusudur.(26) Bütün insanlar bu hayatın sonrasında sadece ve sadece Yüce Allah’ın huzuruna dönmüş olacaklar; O da herkese dünyada yapmış oldukları her ne varsa hepsini mahşerde haber verecektir. Bu cümlenin mesajı hakkında daha önce yorumladığımız Mâide 5/48’de bilgi vermiştik; burada sadece kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

ı. Âyette geçen مَرْجِع mercı‘ kelimesi “dönüş” manasına gelmekte, Kur’ân’da 16 kez(27) zikredilmekte, Sâffat 37/68’deki hariç, diğer bütün kullanımlarda devrik cümle halinde yer almakta, mesaj devrik cümle sayesinde hasr/kasr denen “vurgulu” bir manaya kavuşturulmaktadır. Bunun sebebi, mahşerde dönüşün sadece ve sadece Yüce Allah’ın huzuru olduğu, Kıyâmet 75/10-12’de de belirtildiği gibi, kaçıp kurtulacak başka herhangi bir yerin bulunmadığının beyan edilmesidir. En‘âm 6/94, Kehf 18/47 ve Meryem 19/95 gibi âyetlerde dile getirilen husus da budur.

ıı. Bilindiği üzere, insanlar mahşerde çerçevede “diriltilme”, “toplanma”, “Allah’a sunulma”, “bilgilendirilme”, “sorgulanma/yargılanma”, “değerlendirilme” ve “cennete veya cehenneme sevk edilme” şeklinde yedi aşama yaşayacaklardır.(28) Yüce Allah, işte bu çerçevede “bilgilendirme” aşamasında “haber vererek bilgilendirme” işlemi için genellikle nebbee kökünden fiilleri kullanmaktadır.(29) Dolayısıyla mahşerdeki ilahi yargılamada herkes, her şeyi en ince detayına varıncaya kadar bilen Yüce Allah’a arz edilecek ve O’nun huzurunda dünyada yapıp ettikleri ne varsa hepsi kendilerine haber verilmiş olarak hesaba çekileceklerdir.

b) Vasiyyetin Yazdırılması

Yüce Allah, sûrenin 106-108. âyetlerinde müminlere seslenmekte ve birine ölüm gelip çatınca, vasiyet esnasında içlerinden adalet sahibi iki kişinin aralarda şahitlik etmesini emretmekte yahut yeryüzünde yolculukta iken başlarına ölüm musibeti gelmişse kendilerinden olmayan, başka iki kişinin şahit tutulması gerektiğini dile getirmekte, eğer şüpheli bir durum olursa o iki şahidi salât’tan sonra durdurup (bekletip) ‘Akraba (menfaatine) de olsa bu vasiyet karşılığında hiçbir şeyi satın almayacağız; Allah (için yaptığımız) şahitliği gizlemeyeceğiz; (aksini yaparsak) bu takdirde biz elbette günahkârlardan oluruz” diye Allah’a yemin ettirmeleri gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Ardından, bu iki şahidin günah kazandıkları anlaşılırsa, haklarına tecavüz edilen mağdur durumdakilerden diğerlerinin yerine geçecek çok daha uygun (çok daha yakın, mirasçılardan seçilen) başka iki kişinin onların yerini alması gerektiği, bu iki kişinin “gerçekten bizim şahitliğimiz onların şahitliğinden daha doğrudur; biz (kimsenin hakkına) tecavüz etmedik (etmeyiz); aksi takdirde biz de elbette zalimlerden oluruz” diye Allah’a yemin etmeleri gerektiği dile getirilmektedir.

Daha sonra, bu usulün, şahitliği gerektiği şekilde yapmaya veya yeminlerinden sonra, yeminlerin (mirasçılar veya başkaları tarafından) reddedilmesinden korkmalarına daha uygun olduğu beyan edilmekte, bu yüzden de Yüce Allah’a karşı takvâlı yani duyarlı olunması gerektiği, buyruklarının dinlenilmesinin zorunlu olduğu, çünkü Allah’ın, fâsıklar topluluğunu doğru yola iletmeyeceği haber verilmektedir.

ı. Vasiyyette Şahitler Belirlenmesi

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا شَهَادَةُ بَيْنِكُمْ اِذَا حَضَرَ اَحَدَكُمُ الْمَوْتُ ح۪ينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ اَوْ اٰخَرَانِ مِنْ غَيْرِكُمْ اِنْ اَنْتُمْ ضَرَبْتُمْ فِي الْاَرْضِ فَاَصَابَتْكُمْ مُص۪يبَةُ الْمَوْتِ تَحْبِسُونَهُمَا مِنْ بَعْدِ الصَّلٰوةِ فَيُقْسِمَانِ بِاللّٰهِ اِنِ ارْتَبْتُمْ لَا نَشْتَر۪ي بِه۪ ثَمَنًا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبٰى وَلَا نَكْتُمُ شَهَادَةَ اللّٰهِ اِنَّآ اِذًا لَمِنَ الْاٰثِم۪ينَ “Ey iman edenler! Birinize ölüm gelip çatınca, vasiyet esnasında içinizden adalet sahibi iki kişi aranızda şahitlik etsin! Veya yeryüzünde yolculuktayken başınıza ölüm musibeti gelmişse sizden olmayan başka iki kişi (şahit olsun)! Şüpheye düşerseniz o iki şahidi salâttan (ibadetten) sonra durdurup ‘Akraba (menfaatine) de olsa bu vasiyet karşılığında hiçbir şeyi satın almayacağız; Allah (için yaptığımız) şahitliği gizlemeyeceğiz; (aksini yaparsak) bu takdirde biz elbette günahkârlardan oluruz.’ diye Allah’a yemin ettirirsiniz.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; شَهَادَةُ بَيْنِكُمْ şehâdetü beyniküm tamlaması “aranızdaki şahitlik”; اِذَا حَضَرَ izâ hadara ifadesi “hazır olduğu zaman, geldiği zaman”; اَحَدَكُمُ ehadeküm tamlaması “sizden birinize”; الْمَوْتُ el-mevtü kelimesi “ölüm”; ح۪ينَ الْوَصِيَّةِ hîne’l-vasıyyeti ifadesi “vasiyyet esnasında”; اثْنَانِ isnâni kelimesi “iki (kişi)”; ذَوَا عَدْلٍ zevâ ‘adlin ifadesi “adalet sahibi, adaletli”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “içinizden, sizden”; اَوْ اٰخَرَانِ ev âharâni ifadesi “veya diğer iki (kişi)”; مِنْ غَيْرِكُمْ min ğayriküm tamlaması “sizin dışınızda, sizden ayrı kişilerden”; اِنْ اَنْتُمْ in entüm ifadesi “siz eğer (şöyle) iseniz”; ضَرَبْتُمْ darabtüm fiili “yolculuğa çıkmış (iseniz)”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; فَاَصَابَتْكُمْ fe esâbetküm ifadesi “ve size isabet etmişse, isabet ederse, gelirse”; مُص۪يبَةُ الْمَوْتِ musîbetü’l-mevti tamlaması “ölüm musibeti”; تَحْبِسُونَهُمَا tahbisûnehumâ ifadesi “siz iki kişiyi alıkorsunuz, bekletirsiniz”; مِنْ بَعْدِ الصَّلٰوةِ min ba‘di’s-salâti ifadesi “salât’tan, ibadetten sonra”; فَيُقْسِمَانِ fe yuksimâni fiili “o iki kişi (şöyle) yemin ederler”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; اِنِ ارْتَبْتُمْ in’irtebtüm ifadesi “eğer şüphe ederseniz”; لَا نَشْتَر۪ي lâ neşterî fiili “satmayız, satmayacağız (diye)”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”; ثَمَنًا semenen kelimesi “az bedel karşılığında”; وَلَوْ كَانَ ve len kâne ifadesi “(şöyle) olsa bile, olsaydı bile”; ذَا قُرْبٰى zâ kurbâ ifadesi “en yakın, (menfaatine de olsa)”; وَلَا نَكْتُمُ ve lâ hektümü fiili “ve gizlemeyiz”; شَهَادَةَ اللّٰهِ şehâdetellâhi tamlaması “Allah’ın şahitliğini, Allah’a yönelik şahitliğimizi”; اِنَّآ innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اِذًا izen edatı “o takdirde, aksi takdirde (şöyle olmuş oluruz)”; لَمِنَ الْاٰثِم۪ينَ lemine’l-âsimîne ifadesi ise “günahkârlardan, sürekli günah işleyenlerden” demektir.

Burada ölmeden önce kişilerin mallarının vasiyyetini yapması gerektiği, bununla ilgili iki şahidin belirlenmesinin zorunluluğu, yolculuk şartlarında da iki kişinin şahitliğine müracaat edilmesi, şüphelenilmesi durumunda onlara yemin ettirilmesiyle ilgili ilahi bildirimler gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا شَهَادَةُ بَيْنِكُمْ اِذَا حَضَرَ اَحَدَكُمُ الْمَوْتُ ح۪ينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ اَوْ اٰخَرَانِ مِنْ غَيْرِكُمْ اِنْ اَنْتُمْ ضَرَبْتُمْ فِي الْاَرْضِ فَاَصَابَتْكُمْ مُص۪يبَةُ الْمَوْتِ “Ey iman edenler! Birinize ölüm gelip çatınca, vasiyet esnasında içinizden adalet sahibi iki kişi aranızda şahitlik etsin! Veya yeryüzünde yolculuktayken başınıza ölüm musibeti gelmişse sizden olmayan başka iki kişi (şahit olsun)!” Yüce Allah önceki âyette müminlerin önce kendileriyle ilgilenmesini, kendi sorumluluklarını yerine getirmeleri gerektiğini beyan ettikten sonra, bu âyette de malın korunmasını, ölüm öncesinde vasiyyet edilmesi gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Bu âyetin iniş sebebi hususunda şöyle bir olay nakledilmektedir:

“hrıstiyan olan Temîm (b. Evs) ile kardeşi Adiyy (b. Zeyd), beraberlerinde Amr İbnu’l-Âs’ın, müslüman ve muhacir olan azatlı kölesi Büdeyl b. Ebî Meryem olduğu halde, ticaret maksadıyla Şam’a gitmişlerdi. Şam’a varınca, Büdeyl hastalanmış ve yanında bulunanların tamamını içeren bir mektup yazarak, arkadaşlarına haber vermeksizin kumaşların arasına koymuştu. Sonra da onlara, ailesinin yanına vardıklarında bu eşyayı onlara vermelerini emredip vasiyyette bulunmuş, daha sonrasında ise Büdeyl ölmüştü. Bu iki hrıstiyan, onun eşyasının arasından 300 mıskal altın ile süslenmiş bir gümüş kabı alıp geriye kalanı da döndükleri zaman Büdeyl’in ailesine teslim etmişlerdi. Bunun üzerine Büdeyl’in ailesi eşyayı karıştırırken mektubu bulmuşlar ve o mektupta böyle bir kaptan da bahsedildiğini görmüşlerdi. Bu sebeple de onlar, Temîm ve Adiyy’e ‘Bu kap nerede?’ dediklerinde, bunlar ‘Biz bilmiyoruz. Bize teslim edileni size verdik’ cevabını vermişlerdi. İşte bu olayı Allah’ın Rasûlü’ne intikal ettirdiklerinde, Yüce Allah bu âyetini indirmişti.”(30) Bu konuda başka rivayetler de tefsirlerimizde zikredilmektedir.(31)

a) يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا شَهَادَةُ بَيْنِكُمْ اِذَا حَضَرَ اَحَدَكُمُ الْمَوْتُ ح۪ينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ “Ey iman edenler! Birinize ölüm gelip çatınca, vasiyet esnasında içinizden adalet sahibi iki kişi aranızda şahitlik etsin!” Yüce Allah âyetin bu kısmında ölüm döşeğinde, yani kişiler ölmeden önce sahip oldukları mal varlıklarıyla ilgili olarak vasiyyette bulunmaları gerektiği noktasında müminleri bilgilendirmekte, vasiyyette bulunurlarken içlerinden iki âdil şahidin buna şahitlik etmesi gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Bu konunun ele alındığı Bakara 2/180-181’de şöyle buyrulmaktadır: “Birinize ölüm geldiği zaman, eğer bir hayır (mal/servet) bırakacaksa ana-babaya ve yakınlara örfe uygun bir biçimde vasiyet etmek takvâ sahipleri üzerinde bir borç olarak farz kılınmıştır. Her kim işittikten sonra onu (vasiyeti) değiştirirse, günahı sadece ve sadece onu değiştiren(ler)edir. Muhakkak ki Allah (her şeyi) işitendir; (her şeyi) bilendir.” İşte bu âyetlerde dile getirilen konu, vasiyyetin ana-babaya ve yakınlara örfe uygun bir şekilde yapılmasının farz olduğu ortaya konulmakta, değişikliğin büyük günah olduğu bildirilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/106’nın ilk kısmında ise konu daha da geliştirilmekte, bu defa vasiyyet esnasında iki âdil şahidin bulundurulması gerektiği hükme bağlanmaktadır.

Âyette yer alan شَهَادَةُ بَيْنِكُمْ şehâdetü beyniküm ifadesi “aranızdan şahitlik” manasına gelmekte, daha sonra zikredilen اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ isnâni zevâ ‘adlin minküm ifadesi ise bu şahitliğin “Müslümanların kendi içlerinden âdil iki kişi” olması gerektiğini ortaya koymaktadır. Hüküm gayet açıktır; zira ölmeden önce kişi mal varlığını, yani kimlere ne borcu olduğunu veya kimlerden ne alacağını, hangi malının nerelere veya kimlere verilmesi gerektiğini içeren bir vasiyyet yapılması gerektiği toplumsal hayatta mal ve servet ahlakı noktasında son derece önemli bir konu olarak ele alınmakta ve hükme bağlanmaktadır. Bu konu o kadar önemlidir ki, kişi vefat ettiğinde onun malının miras bölümlemelerinin bu iki âyette değinilen vasiyetten sonra dağıtılmasının zorunluluğu mirastan söz eden Nisâ’ 4/11 ve 12’de beyan edilmektedir. Bu arada şahitlik kurumunun Bakara 2/282 ve 283’te borçlarla ilgili olarak ayrıntılı bir şekilde ele alındığını da hatırlatmak gerekmektedir.

b) اَوْ اٰخَرَانِ مِنْ غَيْرِكُمْ اِنْ اَنْتُمْ ضَرَبْتُمْ فِي الْاَرْضِ فَاَصَابَتْكُمْ مُص۪يبَةُ الْمَوْتِ “Veya yeryüzünde yolculuktayken başınıza ölüm musibeti gelmişse sizden olmayan başka iki kişi (şahit olsun)!” Yüce Allah mal ve servet güvencesi bağlamında kişiler normal şartlardayken ölüm öncesinde Müslüman toplumun içerisinden iki âdil şahidin şehadetinin vasiyyet için şart olduğunu beyan ettikten sonra, bu cümlede konuya daha başka bir açılım getirmektedir. Bu çerçevede sözü edilen kişiler eğer yolculuk şartlarındaysalar ve o durumda ölüm belirtisi meydana çıkmışsa, artık kendi içlerinden yani Müslümanlardan iki âdil şahit bulma sıkıntısı çekileceği için, bu defa Müslüman olmayanlar arasından iki kişinin şahitliğinin söz konusu edilebileceği belirtilmektedir. Burada “adalet” sıfatının zikredilmeme sebebi, tanınmayan bir ortamda bulunulmasıdır. Artık bu durumda da herhangi iki kişinin şahitliğine başvurularak mal ve servetin vasiyyete konu edinilmesi sağlansın istenmektedir.

2. تَحْبِسُونَهُمَا مِنْ بَعْدِ الصَّلٰوةِ فَيُقْسِمَانِ بِاللّٰهِ اِنِ ارْتَبْتُمْ لَا نَشْتَر۪ي بِه۪ ثَمَنًا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبٰى وَلَا نَكْتُمُ شَهَادَةَ اللّٰهِ اِنَّآ اِذًا لَمِنَ الْاٰثِم۪ينَ “Şüpheye düşerseniz o iki şahidi salâttan (ibadetten) sonra durdurup ‘Akraba (menfaatine) de olsa bu vasiyet karşılığında hiçbir şeyi satın almayacağız; Allah (için yaptığımız) şahitliği gizlemeyeceğiz; (aksini yaparsak) bu takdirde biz elbette günahkârlardan oluruz.’ diye Allah’a yemin ettirirsiniz.” Bu cümle ile ilgili olarak şunlar dile getirilebilir:

a) تَحْبِسُونَهُمَا مِنْ بَعْدِ الصَّلٰوةِ فَيُقْسِمَانِ بِاللّٰهِ اِنِ ارْتَبْتُمْ “Şüpheye düşerseniz o iki şahidi salât’tan (ibadetten) sonra durdurup (bekletip) Allah’a yemin ettirirsiniz.” Bir kez de benzer kalıpta Hûd 11/8’de geçen تَحْبِسُونَ tahbisûne fiili “durdurmak”, “bekletmek”, “alıkoymak” gibi anlamlar içermektedir. Âyetin bu kısmıyla ilgili olarak “öncelikle” iki ihtimale değinmemiz, “ardından” salât ifadesine açıklık getirmemiz gerekmektedir. Çünkü âyette kullanılan cümle yapısı ve şart cümlesi iki şekilde değerlendirilebilir:

ı. Yüce Allah, özellikle yabancı bir ortamda bulunuluyorken, tanınmayan kişilerle ilgili bir işlemde eğer herhangi bir şüphe durumu söz konusu olursa, o zaman salât’tan sonra onların bekletilip yemin etmelerinin sağlanmasına dair bir beyana yer vermektedir. Bu anlama göre, âyetteki اِنِ ارْتَبْتُمْ “şüphelenirseniz” şart cümlesi hem تَحْبِسُونَهُمَا مِنْ بَعْدِ الصَّلٰوةِ “o iki kişinin salât’tan sonra durdurup bekletilmesini”, hem de فَيُقْسِمَانِ بِاللّٰهِ “Allah’a yemin ettirilmelerini” ilgilendirmiş olur.

ıı. Ayrıca bir başka ihtimale göre ise burada geçen تَحْبِسُونَهُمَا مِنْ بَعْدِ الصَّلٰوةِ “Salât’tan sonra o iki kişiyi durdurup bekletirsiniz” ifadesi önceki cümleyle de ilişkilendirilebilir. Buna göre anlam şöyle bir hâl alır: “Yahut yeryüzünde yolculukta iken başınıza ölüm musibeti gelmişse sizden olmayan başka iki kişiyi salât’tan sonra alıkoyup (bekleterek şahit olmalarını sağlayın)!” Bu durumda buradaki اِنِ ارْتَبْتُمْ “şüphelenirseniz” şartı sadece فَيُقْسِمَانِ بِاللّٰهِ “yemin ettirmey”le ilişkili olmuş olur. Her iki ihtimal de mümkün olsa da bizim tercihimiz ilkinden yanadır.

- Âyette yer alan مِنْ بَعْدِ الصَّلٰوةِ min ba‘di’s-salâti ifadesi “salât’tan sonra” manasına gelmektedir. Eğer bu ifade, vasiyyette bulunacak müslümanlarla ilgiliyse o zaman Müslümanların salât denilen ve başta namaz olmak üzere bütün tevhid içerikli eylemlerini içerir. Verilmek istenen mesaj, Müslümanların vasiyyet hükmünü yerine getirmeden önce Yüce Allah’a yönelik diğer kulluk görevlerini de yerine getirme ahlakını öğretmek, ‘Ankebût 29/45’te de namaz üzerinden dile getirildiği gibi, ibadetlerin insanları kötülüklerden alıkoyma etkisini görmeyi sağlamaktır. Yok, eğer maksat şahitliğinden söz edilen kişiler ise, o zaman demek ki onların da salât diye nitelendirilebilecek ibadet veya ritüelleri vardır ve onu bitirmelerinin beklenmesi istenmektedir. Nitekim Enfâl 8/35’te onların salâtından söz edilmekte, Mâ‘ûn 107/4-5’te ise insanlara gösterişe dayalı salâtlarından habersiz oluşları kınanmaktadır. Bu noktada tefsirlerimizde daha başka görüşlere de yer verilmektedir.(32)

b) لَا نَشْتَر۪ي بِه۪ ثَمَنًا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبٰى وَلَا نَكْتُمُ شَهَادَةَ اللّٰهِ اِنَّآ اِذًا لَمِنَ الْاٰثِم۪ينَ “Bu vasiyet karşılığında hiçbir şeyi satın almayacağız, akraba (menfaatine) de olsa; Allah (için yaptığımız) şahitliği gizlemeyeceğiz, (aksini yaparsak) bu takdirde biz elbette günahkârlardan oluruz.” Yüce Allah vasiyyet edecek Müslümanların kendilerinden olmayan iki yabancı kişiyi şahit tutmaları durumunda, onlara bu şekilde diyerek yemin etmelerini sağlamayı öğretmektedir.

Yeminde öncelikle لَا نَشْتَر۪ي بِه۪ ثَمَنًا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبٰى yani “söz konusu kişiler yakın akraba olsalar dahi şahitliği ve yemini maddi-manevi hiçbir menfaat uğruna az bir dünyalığa satmayacaklarını”, sonrasında ise وَلَا نَكْتُمُ شَهَادَةَ اللّٰهِ yani “Allah adına yapmak durumunda oldukları şahitliği, şahitliğe konu bildiklerini asla ve asla gizlemeyeceklerini”, nihayet اِنَّآ اِذًا لَمِنَ الْاٰثِم۪ينَ yani “aksi takdirde günah işleyenlerden olacaklarını” söylemeleri kendilerinden istenecektir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْاٰثِم۪ين el-âsimîne kelimesi “günaha girenler”, “günahkârlar” manasına gelmektedir.

ıı. Yalancılık Karşısında Yeni Bir Önlem

فَاِنْ عُثِرَ عَلٰىٓ اَنَّهُمَا اسْتَحَقَّآ اِثْمًا فَاٰخَرَانِ يَقُومَانِ مَقَامَهُمَا مِنَ الَّذ۪ينَ اسْتَحَقَّ عَلَيْهِمُ الْاَوْلَيَانِ فَيُقْسِمَانِ بِاللّٰهِ لَشَهَادَتُنَآ اَحَقُّ مِنْ شَهَادَتِهِمَا وَمَا اعْتَدَيْنَا اِنَّآ اِذًا لَمِنَ الظَّالِم۪ينَ “Bunların (iki şahidin) günah işledikleri anlaşılırsa, haklarına tecavüz edilen (mağdur durumdaki)lerden diğerlerinin yerine geçecek çok daha uygun başka iki kişi onların yerini alır. (Bu iki kişi) ‘Doğrusu bizim şahitliğimiz onların şahitliğinden daha doğrudur; biz (kimsenin hakkına) tecavüz etmedik; aksi takdirde biz de elbette zalimlerden oluruz.’ diye Allah’a yemin ederler.”

Âyetteki فَاِنْ عُثِرَ fe in ‘usira edilgen fiili “eğer ortaya çıkarsa”; عَلٰىٓ اَنَّهُمَا ‘alâ ennehuma ifadesi “o ikisinin (şöyle olmasıyla ilgili)”; اسْتَحَقَّا istehakkâ fiili “işlemişlerdi”; اِثْمًا ismen kelimesi “günah (işlediğiyle ilgili olarak)”; فَاٰخَرَانِ fe âharâni kelimesi “diğer iki kişi”; يَقُومَانِ yekûmâni fiili “(yerlerine) geçer, devreye girer”; مَقَامَهُمَا mekâmehumâ tamlaması “o ikisinin yerlerine (geçer)”; مِنَ الَّذ۪ينَ اسْتَحَقَّ minellezîne’stekka ifadesi “hak edenlerden, hakkına girilenlerden”; عَلَيْهِمُ ‘aleyhim ifadesi “onlarla, kendileriyle ilgili”; الْاَوْلَيَان el-evleyâni kelimesi “daha uygun iki kişi”; فَيُقْسِمَانِ fe yuksimâni fiili “yemin ederler”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; لَشَهَادَتُنَا le şehâtünâ ifadesi “muhakkak ki bizim şahitliğimiz”; اَحَقُّ ehakku kelimesi “daha uygun(dur)”; مِنْ شَهَادَتِهِمَا min şehâdetihimâ ifadesi “o ikisinin şahitliklerinden”; وَمَا اعْتَدَيْنَا ve ma‘tedeynâ ifadesi “ve biz haddi de aşmayız, aşmamış (olur)uz”; اِنَّآ innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اِذًا izen edatı “o takdirde, aksi takdirde (şöyle olmuş oluruz)”; لَمِنَ الظَّالِم۪ينَ lemine’z-zâlimîne ifadesi ise “elbette zalimlerden, haksızlık edenlerden (oluruz)” demektir.

Burada yalancı şahitlik yapanların yerine daha doğru insanların seçilmesi ve onların da sadakat yemini etmeleri gerektiğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. فَاِنْ عُثِرَ عَلٰىٓ اَنَّهُمَا اسْتَحَقَّآ اِثْمًا فَاٰخَرَانِ يَقُومَانِ مَقَامَهُمَا مِنَ الَّذ۪ينَ اسْتَحَقَّ عَلَيْهِمُ الْاَوْلَيَانِ “Bunların (iki şahidin) günah işledikleri anlaşılırsa, haklarına tecavüz edilen (mağdur durumdaki)lerden diğerlerinin yerine geçecek çok daha uygun başka iki kişi onların yerini alır.” Yüce Allah ölmek üzere olan kişinin vasiyyetiyle ilgili şahitlik konusunu dile getirdikten sonra, bu defa iki şahidin yeminlerine sadık kalmayarak günah işledikleri, yani şahitliği gerçek manada yapmadıkları anlaşılırsa, bu defa ölünün hakları gasp edilen yakınları içerisinden ölüye daha yakın olan başka iki kişi diğerlerinin yerine geçer.

Kur’ân’da sadece burada yer alan عُثِرَ ‘usira edilgen fiili “anlaşılmak”, “ortaya çıkmak” manasına gelmekte, yine Kur’ân’da sadece burada zikredilen اسْتَحَقَّا istehakkâ fiili yalan şahitlik yapan iki kişiyle ilgili olarak “müstehak olmak”, “gerçekleştirmek”, “işlemek” manasını vermekte, اسْتَحَقَّ عَلَيْهِم istehakka ‘aleyhim ifadesi ise yalancı şahitlerin sebebiyet verdiği şekilde “haklarına tecavüz edilmek”, “aleyhlerinde hakkın geçmesi” anlamında mağdurları ifade etmektedir. Bu arada v-l-y kökünden gelip evlâ sözcüğünün tesniyesi olan ve Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْاَوْلَيَان el-evleyâni kelimesi ise “daha uygun olan, daha layık olan iki kişi” demektir. Bu kelimeyi el-evvelâni “önceki iki şahit kişi” şeklinde okuyup öncesindeki اسْتَحَقَّ istehakka fiiline “layık olmak” manası verenler de vardır.(33)

İşte bu kelime manalarıyla birlikte düşünüldüğünde âyetteki mesajdan şu sonuç çıkmaktadır: Yemin ederek en yakınlarına yönelik de olsa menfaatperestlik yapmayacakları, şahitliği gizlemeyecekeleri, aksi takdirde günaha düşmelerinin söz konusu olacağı beyanlarının sahibi olan kişilerin yalancı şahitlik ettikleri, günaha ve harama düştükleri anlaşılınca, bu defa bunların yerine geçmek üzere mağdur edilenlerin içerisinden çok daha uygun iki yeni şahidin belirlenmesi gerektiği bildirilmektedir.

2. فَيُقْسِمَانِ بِاللّٰهِ لَشَهَادَتُنَآ اَحَقُّ مِنْ شَهَادَتِهِمَا وَمَا اعْتَدَيْنَا اِنَّآ اِذًا لَمِنَ الظَّالِم۪ينَ “(Bu iki kişi) ‘Doğrusu bizim şahitliğimiz onların şahitliğinden daha doğrudur; biz (kimsenin hakkına) tecavüz etmedik; aksi takdirde biz de elbette zalimlerden oluruz.’ diye Allah’a yemin ederler.” Yüce Allah yalancı şahitlerden sonra mağdurların içerisinden ve mirasçı yakınlardan oluşan diğer yeni iki şahidin de Allah’a yemin etmeleri gerektiğini bildirmektedir. Bu çerçevede bu yeni belirlenen iki kişinin de, şahitliklerinin diğer iki yalancı şahitten çok daha doğru şekilde gerçekleşeceğine ve hiçbir şekilde haddi aşmayacaklarına, aksi takdirde zalimlerden olacaklarına dair yemin edecekleri beyan edilmektedir.

Çeşitli âyetlerde(34) zikredilen اعْتَدٰى ı‘tedâ ve sadece bu âyette geçen اعْتَدَيْنَا ı‘tedeynâ fiili “haddi aşmak”, “aşırı gitmek” şeklinde bir anlam içeriğine sahiptir. İşte söz konusu yeni kişiler daha doğru şahitliğe yemin ettikten sonra, hiçbir şekilde hadlerini aşmadıklarına, aşmayacaklarına da dolaylı olarak yemin ederek mal ve servetin korunması, haksızlığa konu edinilmemesi noktasında daha doğru davranışın bu olduğu ortaya konulmuş olmaktadır. Âyetin sonundaki الظَّالِم۪ين ez-zâlimîne “zalimler” kelimesi “bir hakkı yerinden edenler, yapılması gerekeni yapmayanlar” gibi anlam içeriğine sahip olduğu için, haklının hakkını vermeyip onu bir şekilde gasp etmenin bir zulüm olduğu bu şekilde dile getirilmiş olmaktadır.

ııı. Yüce Allah’a Karşı Takvâ

ذٰلِكَ اَدْنٰىٓ اَنْ يَاْتُوا بِالشَّهَادَةِ عَلٰى وَجْهِهَآ اَوْ يَخَافُوٓا اَنْ تُرَدَّ اَيْمَانٌ بَعْدَ اَيْمَانِهِمْ وَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاسْمَعُوا وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِق۪ينَ “Bu (usul), şahitliği gerektiği şekilde yapmaya veya yeminlerinden sonra, yeminlerin reddedilmesinden korkmalarına daha uygundur. Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve (O’nu) dinleyin! Allah yoldan çıkanlar topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.”

Âyetteki ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu (durum, usul)”; اَدْنٰىٓ ednâ sözcüğü “daha yakın(dır), daha uygun(dur)”; اَنْ يَاْتُوا en ye’tû ifadesi “yapmaya, getirmeye”; بِالشَّهَادَةِ bi’ş-şehâdeti ifadesi “şahitliği”; عَلٰى وَجْهِهَا ‘alâ vechihâ ifadesi “onun yüzüne, olması gerektiği gibi”; اَوْ يَخَافُوٓا ev yehâfû ifadesi “veya korkmaya”; اَنْ تُرَدَّ en turadde edilgen ifadesi “reddedilmesinin”; اَيْمَانٌ aymânun keimesi “yeminlerin”; بَعْدَ اَيْمَانِهِمْ ba‘de eymânihim ifadesi “onların (başkaları tarafından yapılan) yeminlerinden sonra”; وَاتَّقُوا vettekû emri “takvâlı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesii “Allah’a karşı”; وَاسْمَعُوا vesme‘û emri “ve (O’nun buyruklarını) dinleyin”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; لَا يَهْدِي lâ yehdî fiili “doğru yola iletmez, rehberlik yapmaz”; الْقَوْمَ الْفَاسِق۪ينَ el-kevme’l-fâsikîne tamlaması ise “fâsıklar, yoldan çıkanlar topluluğunu” demektir.

Burada uygulanması sağalanan ilkelerin neden böyle belirlendiğine dair bilgilerle, muhatapların bu konuda duyarlılık göstermeleri gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.ذٰلِكَ اَدْنٰىٓ اَنْ يَاْتُوا بِالشَّهَادَةِ عَلٰى وَجْهِهَآ اَوْ يَخَافُوٓا اَنْ تُرَدَّ اَيْمَانٌ بَعْدَ اَيْمَانِهِمْ “Bu (usul), şahitliği gerektiği şekilde yapmaya veya yeminlerinden sonra, yeminlerin reddedilmesinden korkmalarına daha uygundur.” Yüce Allah vasiyyetle ilgili şahitlik hükümlerini beyan ettikten sonra, bu âyette böyle bir uygulamanın yaptırılmasının nedeni hakkında bilgi vermektedir. Bu noktada çok önemli iki husus dile getirilmektedir:

a) ذٰلِكَ اَدْنٰىٓ اَنْ يَاْتُوا بِالشَّهَادَةِ عَلٰى وَجْهِهَا “Bu (usul), şahitliği gerektiği şekilde yapmaya daha uygundur.” Yüce Allah yalancı şahitlik yapanların yerine bu işi doğru bir şekilde yapacak iki kişinin mağdurlar arasından belirlenmesi uygulamasının, şahitliği layıkı vechiyle, olması gerektiği gibi yapmaya çok daha yakın ve uygun olduğunu bildirmektedir. Kur’ân’da 12 kez(35) geçen اَدْنٰى ednâ kelimesi “daha uygun”, “daha yakın”, “daha az”, “daha değersiz” vs. anlamlar içermektedir. Bu âyetteki anlamı ise “daha uygun” şeklindedir. Bu arada cümlede zikredilen عَلٰى وَجْهِهَا ‘alâ vechihâ ifadesi ise “gerektiği şekilde”, “olması gerektiği gibi”, “layıkı veçhiyle” manasını içermekte, dolayısıyla belirlenen yeni şahitlerin bu işi en güzel şekilde yapacakları bildirilmektedir.

b) اَوْ يَخَافُوٓا اَنْ تُرَدَّ اَيْمَانٌ بَعْدَ اَيْمَانِهِمْ “Veya yeminlerinden sonra, yeminlerin (mirasçılar veya başkaları tarafından) reddedilmesinden korkmalarına (daha uygundur).” Yüce Allah yalancı şahitlerin yerine geçecek olan iki yeni kişinin belirlenmesinin bir diğer amacını ise “yaptıkları yeminlerden sonra bu yeminlerin reddedilmesinden korkmaları” şeklinde zikredilmektedir.

“Yeminlerin reddedilmesi” ifadesi “yeminlerin tekzip edilmesi, yalanlanması”, bir anlamda onları yalana çıkaracak “karşı yeminlerin yapılması”, “başkalarının yeminine başvurulması” manasına gelmektedir.(36) Yemine karşı yemin tıpkı Nûr 24/6-9’da geçen iftiracıya karşı mağdurun karşı yemin yapması olayını hatırlatmaktadır.

İşte ilahi kudretin belirlediği bu sistem, mal ve servetin âdil dağıtılmasını, mal ve servet yüzünden kavgalar yaşanmamasını, insanların davalaşmamasını, böylece haksızlık ve mağdurtiyet konularının çıkmamasını sağlamaya yönelik ön tedbirdir. Nihayetinde bir problem çıktığında onu çözmek elbette önemlidir; ancak problem çıkmamasını sağlamak çok daha önemlidir.

2. وَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاسْمَعُوا وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِق۪ينَ “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve (O’nu) dinleyin! Allah yoldan çıkanlar topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.” Âyetin bu kısmında iki hususa değinilmektedir:

a) وَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاسْمَعُوا “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve (O’nu) dinleyin!” Yüce Allah vasiyetlere şahitlik konusunda belirlediği ilkeleri ve bunun gerekçelerini beyan ettikten sonra, bu defa bütün muhatapları bütün ilahi bildirimlere karşı takvâlı yani “sorumlu ve duyarlı davranma”ya çağırmakta, belirlediği prensiplere kulak vermelerini, onları dinlemelerini, karşı çıkmamalarını emretmektedir.

b) وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِق۪ينَ “Allah, fâsıklar topluluğunu doğru yola iletmez.” Benzerleri çeşitli âyetlerde(37) geçen bu cümlede Yüce Allah ortaya koyduğu ilkelere itibar etmeyen bu kişilerin aslında “yoldan çıkanlar” manasında fâsıklar olduğunu ve kendilerine hidayet etmeyeceğini beyan etmektedir.

“Hidayet” konusunu Fâtiha 1/6’da genişçe ele almıştık. Önemine binaen burada da bazı hatırlatmalar yapmakta yarar görmekteyiz. Kur’ân’da hidayetin isteyene verileceği beyan edilmekte, bunun şansa bırakılacak herhangi bir yönünden söz edilmemektedir. Yüce Allah isteyene hidayet verir; isteyeni de sapıklıkta bırakır.(38) Buna karşılık, Yüce Allah’ın özel anlamda kimlere hidayet etmeyeceği, kimleri sapıklıkta terk edeceği de önemli bir konudur. Bu bağlamda Bakara 2/26’da beyan edildiği gibi “fasıklardan başkasını saptırmayacağı”, İbrâhim 14/24’de geçtiği üzere “zalimleri sapkınlıkta bırakacağı”, Mü’min 40/34’te yer aldığı gibi “şüpheci müsrifleri sapıklıkta terk edeceği”, Mü’min 40/74’te ise “kâfirleri sapıklıkta bırakacağı” ifade edilmektedir.

Ayrıca pek çok âyette zikredildiği üzere “zalimlere, fasıklara ve kâfirlere” hidayet etmeyeceği,(39) “yalancı müsriflere”(40) ve “nankör yalancılara”(41) rehberlik etmeyeceği açıkça ifade edilmektedir. Sonuçta hidayet bir isteğin sonucudur.(42) İnsanoğlu irade özgürlüğüne sahip kılındığı için, isteği doğrultusunda dilerse istikamet sahibi olmaktan yana tercih koyar; dilerse şeytandan yana tavır koyar ve sonucuna katlanır.

Konuyla ilgili olarak Nahl 16/104’teki mesajı da hatırlamak gerekmektedir: “Allah’ın âyetlerine inanmayanlar (var ya işte) onlara Allah hidayet etmez; onlar için elem verici bir azap vardır.” İnsanların sorumluluklarını başkalarına atma girişimlerini reddetmesi bakımından da Zümer 39/59’u hatırlamakta yarar vardır: “Hayır (bunlar geçerli değil)! Âyetlerim sana gelmişti de sen onları yalanlamış, büyüklük taslamış ve inkârcılardan olmuştun.”

Son sözümüz şudur: Hak etmedikleri sürece Yüce Allah kimseyi dalalete atmaz ve orada bırakmaz. O’nun hidayet etmeyeceğini söylediği kişiler zaten, fasıklığı, zalimliği, kâfirliği vs. tercih edenlerdir.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XII, 104-105.
• 2 - Semerkandî, age., I, 421-422; Taberî, age., VII, 80-84; Zemahşerî, age., I, 669. 3 - Râzî, age., XII, 106.
• 4 - Bakara 2/189, 215, 217, 219, 220, 222; Mâide 5/4; A‘râf 7/187; Enfâl 8/1; İsrâ’ 17/85; Kehf 18/83; Tâhâ 20/105; Nâzi‘ât 79/42.
  • Bakara 2/189 Bakara 2/215 Bakara 2/217 Bakara 2/219 Bakara 2/220 Bakara 2/222 Mâide 5/4 A‘râf 7/187 Enfâl 8/1 İsrâ 17/85 Kehf 18/83 Tâhâ 20/105 Nâzi‘ât 79/42
• 5 - Zemahşerî, age., I, 670; Râzî, age., XII, 106 Mustafa Öztürk, Meâl, s. 157.
• 6 - Taberî, age., VII, 85-86. 7 - Semerkandî, age., I, 422; Taberî, age., VII, 85-86.
• 8 - Semerkandî, age., I, 422; Taberî, age., VII, 88-92; Zemahşerî, age., I, 670; Râzî, age., XII, 109-110.
• 9 - Semerkandî, age., I, 423; Râzî, age., XII, 110.
• 10 - Semerkandî, age., I, 112; Taberî, age., II, 78-79; Zemahşerî, age., I, 211; Râzî, age., V, 6.
• 11 - Mü’minûn 23/24. 12 - Mü’min 40/26. 13 - Sâd 38/6-7. 14 - A‘râf 7/28.
  • Mü'minûn 23/24 Mü'min 40/26 Sâd 38/7 A‘râf 7/28
• 15 - Zuhruf 43/22-23. 16 - Bakara 2/170; Mâide 5/104; Enbiyâ’ 21/53; Şu‘arâ’ 26/74; Lokmân 31/21; Zuhruf 43/22-23.
  • Zuhruf 43/23 Bakara 2/170 Mâide 5/104 Enbiyâ 21/53 Şu‘arâ 26/74 Lokmân 31/21 Zuhruf 43/23
• 17 - Zemahşerî, age., III, 309.
• 18 - Bakara 2/44, 76; Âl-i İmrân 3/65; En‘âm 6/32; Arâf 7/163; Yûnus 10/16; Hûd 11/51; Yûsuf 12/109; Enbiyâ’ 21/10, 67; Mü’minûn 23/80; Kasas 28/60; Sâffât 37/138. 19 - Bakara 2/168, 208; Nisâ’ 4/101; En‘âm 6/142; A‘râf 7/22; Yûsuf 12/5; İsrâ’ 17/53; Kehf 18/50; Tâhâ 20/117; Kasas 28/19; Fâtır 35/6; Yâsîn 36/60; Zuhruf 43/62.
  • Bakara 2/44 Bakara 2/76 Âl-i İmrân 3/65 En‘âm 6/32 A‘râf 7/163 Yûnus 10/16 Hûd 11/51 Yûsuf 12/109 Enbiyâ 21/10 Enbiyâ 21/67 Mü'minûn 23/80 Kasas 28/60 Sâffât 37/138 Bakara 2/168 Bakara 2/208 Nisâ 4/101 En‘âm 6/142 A‘râf 7/22 Yûsuf 12/5 İsrâ 17/53 Kehf 18/50 Tâhâ 20/117 Kasas 28/19 Fâtır 35/6 Yâsîn 36/60 Zuhruf 43/62
• 20 - Zemahşerî, age., I, 211.
• 21 - Râzî, age., V, 6-7.
• 22 - Semerkandî, age., I, 423-424; Taberî, age., VII, 94-96; Zemahşerî, age., I, 671.
• 23 - İbn Mâce, Fiten, 20.
• 24 - Nisâ’ 4/84. 25 - Râzî, age., XII, 112-113. 26 - Bakara 2/28, 46, 156, 245, 281; Âl-i İmrân 3/55, 83; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/36, 60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 56, 70; Hûd 11/4, 34; Meryem 19/40; Enbiyâ’ 21/35, 93; Mü’minûn 23/60, 115; Nûr 24/64; Kasas 28/39, 70, 88; ‘Ankebût 29/8, 17, 57; Rûm 30/11; Lokmân 31/15, 23; Secde 32/11; Yâsîn 36/22, 83; Zümer 39/7, 44; Mü’min 40/77; Fussılet 41/21; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/15; ‘Alak 96/8.
  • Nisâ 4/84 Bakara 2/28 Bakara 2/46 Bakara 2/156 Bakara 2/245 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/83 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/36 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/56 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 Hûd 11/34 Meryem 19/40 Enbiyâ 21/35 Enbiyâ 21/93 Mü'minûn 23/60 Mü'minûn 23/115 Nûr 24/64 Kasas 28/39 Kasas 28/70 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/57 Rûm 30/11 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Secde 32/11 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/83 Zümer 39/7 Zümer 39/44 Mü'min 40/77 Fussilet 41/21 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/15 ‘Alak 96/8
• 27 - Âl-i İmrân 3/55; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 70; Hûd 11/4; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Zümer 39/7; Sâffât 37/68. 28 - Bu konuda geniş bilgilendirmeler için daha önce kaleme aldığımız “Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret” adlı kitabımıza başvurulabilir. 29 - Nebbe’e kökünden fiillerin kullanıldığı örnekler için bk. Mâide 5/14, 48, 105; En‘âm 6/60, 108, 158, 159, 160, 164; Tevbe 9/94, 105; Yûnus 10/23; Nûr 24/64; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Fâtır 35/14; Zümer 39/7; Fussılet 41/50; Mücâdele 58/6, 7; Cum‘a 62/8; Teğâbün 64/7; Kıyâmet 75/7-13.
  • Âl-i İmrân 3/55 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Zümer 39/7 Sâffât 37/68 Mâide 5/14 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/158 En‘âm 6/159 En‘âm 6/160 En‘âm 6/164 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/23 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Fâtır 35/14 Zümer 39/7 Fussilet 41/50 Mücâdele 58/6 Mücâdele 58/7 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/7 Kıyâmet 75/13
• 30 - Semerkandî, age., I, 425; Zemahşerî, age., I, 672-673; Râzî, age., XII, 114. 31 - Taberî, age., VII, 105-111.
• 32 - Semerkandî, age., I, 426; Taberî, age., VII, 109-110; Zemahşerî, age., I, 673; Râzî, age., XII, 117-118.
• 33 - Semerkandî, age., I, 426; Taberî, age., VII, 118-119; Zemahşerî, age., I, 674.
• 34 - Bakara 2/61, 65, 178, 190, 194, 229, 231; Âl-i İmrân 3/112; Mâide 5/2, 78, 87, 94, 107.
  • Bakara 2/61 Bakara 2/65 Bakara 2/178 Bakara 2/190 Bakara 2/194 Bakara 2/229 Bakara 2/231 Âl-i İmrân 3/112 Mâide 5/2 Mâide 5/78 Mâide 5/87 Mâide 5/94 Mâide 5/107
• 35 - Bakara 2/61, 282; Nisâ’ 4/3; Mâide 5/108; A‘râf 7/169; Rûm 30/3; Secde 32/31; Ahzâb 33/51, 59; Necm 53/9; Mücâdile 58/7; Müzzemmil 73/20.
  • Bakara 2/61 Bakara 2/282 Nisâ 4/3 Mâide 5/108 A‘râf 7/169 Rûm 30/3 Secde 32/31 Ahzâb 33/51 Ahzâb 33/59 Necm 53/9 Mücâdele 58/7 Müzzemmil 73/20
• 36 - Semerkandî, age., I, 427; Taberî, age., VII, 123; Zemahşerî, age., I, 674.
• 37 - Mâide 5/108; Tevbe 9/24, 80; Saff 61/5; Münâfıkûn 63/6.
  • Mâide 5/108 Tevbe 9/24 Tevbe 9/80 Saff 61/5 Münâfikûn 63/6
• 38 - Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Fâtır 35/8; Müddessir 74/31.
  • Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Fâtır 35/8 Müddessir 74/31
• 39 - Bakara 2/258, 264; Âl-i İmrân 3/86; Mâide 5/51, 67, 108; En‘âm 6/144; Tevbe 9/19, 24, 37, 80, 109; Nahl 16/37, 107; Kasas 28/50; Rûm 30/29; Ahkâf 46/10; Saff 61/5, 7; Cum‘a 62/5; Münâfikûn 63/6; Müddessir 74/31. 40 - Mü’min 40/28. 41 - Zümer 39/3. 42 - Hacc 22/16.
  • Bakara 2/258 Bakara 2/264 Âl-i İmrân 3/86 Mâide 5/51 Mâide 5/67 Mâide 5/108 En‘âm 6/144 Tevbe 9/19 Tevbe 9/24 Tevbe 9/37 Tevbe 9/80 Tevbe 9/109 Nahl 16/37 Nahl 16/107 Kasas 28/50 Rûm 30/29 Ahkâf 46/10 Saff 61/5 Saff 61/7 Cum‘a 62/5 Münâfikûn 63/6 Müddessir 74/31 Mü'min 40/28 Zümer 39/3 Hacc 22/16