Mülk Suresi

Mekke’de risâletin 10-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 30 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki “hükümranlık, otorite” anlamına gelen الْمُلْك el-mülk kelimesinden alan Mülk sûresi, iniş olarak 60, resmî sıralamada ise 67. sûredir.

İlk dönem kaynaklarda adı vâkıye “koruyucu”, mâni‘a “engelleyen”, mücâdile “savunan” veya münciye “kurtarıcı” şeklinde de geçmektedir. Sûrenin risaletin 9. yılında ve 77. sırada indirildiği de iddia edilmektedir; ancak bizim kanaatimiz diğer görüşten yanadır.

Mülk sûresi, resmî sıralamada öncesinde Medenî bir sûre olan Tahrîm sûresiyle yakın bir anlam ilişkisine sahiptir. Sûre sıralamalarında konu ilişkisinin en güzel örneklerinden birisini bu iki sûrede görmekteyiz. Buna göre her iki sûrede de Hz. Peygamber’le ilgili esaslar yer almakta, nankör insanların mahşerde karşılaşacağı akıbet dile getirilmekte ve olumlu insan örnekleriyle olumsuz örnekler hakkında malumat verilmektedir.

Mülk sûresinin konusu, öncesi ve sonrasındaki sûreler gibi “risalet”, “âhirete iman” ve “Hz. Peygamber’in vahiy inşası”yla ilgilidir. Bu sûrede, ölüm ile hayatın yaratılış sebebi ele alınmakta, kâinattaki muhteşem yapısı hakkında temel bilgiler verilmektedir. Bu arada sistemin kusursuzluğunu incelemenin önemi vurgulanmakta, ancak Yüce Allah’ın yaratmasındaki eşsiz sanat karşısında aklın hayretler içerisinde kalacağı beyan edilmektedir. Bu erişilmez kâinat düzenini astroloji gibi gayba taş atma girişimlerine kurban edenleri nasıl bir sonun beklediği vurgulanmaktadır. 7. âyetten itibaren, inkâr edenlerin âhiretteki feci azap durumları, cehennemin şiddeti, inkarcıların itirafları ve azap durumları dile getirilmektedir.

12. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları yer almaktadır. Yüce Allah’ın yaptığına kimsenin engel olamayacağı, yürüyenle yerde sürünenin bir olamayacağı gerçeği ve kıyamet ile mahşeri inkâr edenlere Yüce Allah’ın verdiği muhteşem cevaplar sûrenin ana konularındandır.

23. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın kendisini tanıttığı çeşitli bilgiler, insanları yaratıp onları yeryüzüne yaymış olması, inkarcıların mahşerle alay edişleri, onlara verilen susturucu cevaplar dile getirilmektedir.

Hz. Peygamber’in görevinin apaçık uyarı ve kendisinin de apaçık bir uyarıcı olduğuna dikkat çekilmektedir. Bütün bunlara ilave olarak bu sûrenin işlediği temel konu, Allah-insan-kâinat ilişkisine dikkat çekmek ve vahyin rehberliğinin vazgeçilmezliğidir.

Yüce Allah sûrenin 23-30. âyetlerinde, inkârcı insanlara çeşitli sorular sordurmakta, dikkatleri kıyamete ve mahşere çekmekte, onların alay konusu edindikleri kıyametin bilgisinin sadece kendisinde olduğunu bildirerek, o günde inkârcıların yüzlerinin alacağı hali tanıtmaktadır. Sonrasında inançlı insanın Allah bilinci gündeme getirilmekte ve O’ndan bağımsız bir hayatın düşünülemeyeceği muhataplara haber verilmektedir.

Sûrenin son grubunda yer alan sekiz âyetin altı tanesinin başında قُلْ kul emri getirilmektedir. Bunun amacı, daha önce de ifade ettiğimiz gibi, bu âyetlerin kelime-i tevhîdin adeta ispat kısmını oluşturmasıdır. قُلْ kul emri, vahyin ışığında doğru ve ideal akıl inşa etmeyi amaçlayan bir hitaptır.

Söylenmek istenen şudur: Yüce Allah, kendisini nasıl tanıtıyorsa O’nu öyle tanıyıp anlayın; başkalarına ait sözleri Allah’ı tanımada ve tanıtmada kullanmayın. Aklınızı ve bilincinizi vahiy inşa etsin; başka unsurların sahte görüntülerine hayatınızda yer vermeyin.

a) Yaratılış Özelliklerine Dikkat Çekilmesi

Yüce Allah, sûrenin 23 ve 24. âyetlerinde insana verdiği çeşitli yaratılış özelliklerini gündeme getirmekte ve şöyle buyurmaktadır: “De ki: Sizi yaratan, size işitme duyusu, gözler ve gönüller veren Allah’tır. Ne kadar da azınız şükrediyorsunuz!”

Ardından, insanların yeryüzüne dağılması ve ilâhî huzurda toplanacakları şöyle bildirilmektedir: “De ki: Sizi yeryüzünde çoğaltıp yayan O’dur; (mahşerde) sadece O’nun huzurunda toplanacaksınız.”

ı. İnsanın Donanımlı Yaratılması

قُلْ هُوَ الَّذ۪يٓ اَنْشَاَكُمْ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْاَبْصَارَ وَالْاَفْـِٔدَةَ قَل۪يلًا مَا تَشْكُرُونَ “De ki: ‘Sizi yaratan, sizin için işitme (duyusu), gözler ve kalpler var eden O’dur.’ Ne kadar da azınız şükrediyor!”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki, söyle ki”; هُوَ hüve zamiri “O”; الَّذ۪يٓ اَنْشَاَكُمْ ellezî enşeeküm ifadesi “sizi inşa eden, yaratmış olan, var eden(dir)”;وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve yaratmıştır, yarattı, kıldı, yaptı, şekillendirdi”; لَكُمُ leküm ifadesi “sizin için”; السَّمْعَ es-sem‘a kelimesi “işitme duyusu, kulak(lar)”; وَالْاَبْصَارَ ve’l-ebsâra sözcüğü “ve gözler”; وَالْاَفْـِٔدَةَ ve’l-ef’idete kelimesi “ve gönüller, kalpler”; قَل۪يلًا مَا kalîlen mâ ifadesi “ne kadar da azınız, ne kadar da az”; تَشْكُرُونَ teşkürûne fiili ise “şükrediyorsunuz” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanoğlunu yaratması sistemiyle ilgili bazı bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette insana verdiği çeşitli yaratılış özelliklerini gündeme getirmekte, böylece daha doğru düşünmesi ve şükretmesi gerektiğini bildirerek dünya hayatının hesap yeri ve zamanı olan mahşere dikkat çekmektedir. “Uzaktan yakına anlatım metodu” gereği, uzaydan, yıldızlardan, yeryüzünden ve kuşlardan söz edildikten sonra, şimdi de insanların bizzat kendilerinden söz edilmektedir.

Bu ve bir sonraki âyet, Mülk sûresinin 20 ve 21. âyetlerindeki soruların cevabı olarak düşünülmelidir. Yüce Allah, kendisine rağmen başkasından yardım bekleyen insanlara hiç kimsenin yardım edemeyeceğini, rızıklarını tutup kesmesi durumunda hiç kimsenin onları rızıklandıramayacağını beyan etmişti. Yorumunu yapacağımız iki âyette ise yardım ve rızıktan da öte, öncelikle onları yoktan var ettiğini ve kendilerine çeşitli özellikler bahşettiğini bildirmektedir.

1.قُلْ هُوَ الَّذ۪يٓ اَنْشَاَكُمْ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْاَبْصَارَ وَالْاَفْـِٔدَةَ “De ki: Sizi yaratan, sizin için işitme (duyusu), gözler ve kalpler var eden O’dur.” Bu âyetin içerik olarak benzerleri de Kur’ân’da yer almaktadır.(1) Âyetin başında yer alan هُوَ hüve zamiri Mülk 67/19. âyetteki er-rahmân veya 15 ve 16. âyetlerde bulunan men fi’s-semâi ifadeleri bağlamında “Yüce Allah”a gitmektedir. Verilmek istenen mesaj şudur: Secde 32/7-9’da da yer aldığı gibi Yüce Allah her şeyi olduğu gibi insanoğlunu da en güzel şekilde yaratandır; ona işitme, görme ve algılama şeklinde çeşitli özellikler bahşedendir.

Bu âyette geçen اَنْشَاَ enşee fiili, tıpkı bede‘a ve fetara kelimeleri gibi “yoktan var etme”yi, ce‘ale fiili ise haleka kelimesi gibi “vardan var etmeyi, bir anlamda dönüştürmeyi” ifade etmektedir. Yüce Allah insanı yoktan var etmiştir; peşinden de ona şekil vermiş ve onu hem bedensel hem de ruhsal anlamda çeşitli şekillerde donanımlı hale getirmiştir.

İnsanların “sorumlu tutulacağı” gerçeğini unutmamak için onların bilgi edinme yollarının başında gelen “işitme, görme ve algılama” duyuları üçü bir arada zikredilmekte ve bunların adeta birbirinden ayrılmayan üçlü olduğu öğretilmektedir. İsrâ’ 17/36’da da beyan edildiği gibi, kendileriyle bilgi edindiğimiz bu üç özelliğimiz aynı zamanda sorguya muhatap kılınacaktır. Âyette şöyle buyrulmaktadır: “Hakkında bilgin bulunmayan şeyin ardına düşme. Muhakkak ki işitme (duyusu), göz ve gönül, bütün bunlar o (kazandığı)ndan sorumludur.” Bu nedenle, nereden ve nasıl bilgi edindiğimiz gibi, kazandığımız bilgi de, gerçekleştirdiğimiz eylemler de çok önemlidir ve hesabın konusudur.

Esasında İnsân 76/2’de hayatın var ediliş gayesinin imtihan olduğu beyan edildikten sonra, insanoğlunun hakikati işitip görebilecek şekilde yaratıldığı özellikle hatırlatılmaktadır. Ayrıca Nûr 24/24, Yâsîn 36/65, Fussılet 41/20-21 gibi âyetlerde insanların organlarının şahitliğinden söz edilirken de bu husus üzerinde durulmaktadır.

Hümeze 104/7’de yer aldığı üzere, الْاَفْـِٔدَة el-ef’ideh kelimesi el-fuâd kelimesinin çoğuludur ve insanın manevi dünyası ile duygu ve düşünce yetenekleri için kullanılan bir kelimedir.(2) el-Fuâd kelimesi Kur’ân’da beş kez(3) yer almakta ve her bulunduğu yerde “gönül” anlamı vermektedir. el-Ef’ideh ve el-fuâd kelimeleri yedi âyette(4) duyma ve görme duyularının peşinden, onları da içeren bir anlam dizisinde yer almaktadır.

Bu bağlamda söz konusu kelime, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette öncesindeki duymayı da kapsayacak şekilde düşünme, bilme ve inanma gibi insani yeteneklerin tümüne birden delalet eder. el-Kalb kelimesi hem maddî, fiziki, hem de manevi manada kullanılırken, el-ef’ideh kelimesi sadece manevi duyular için kullanılır ve insanın bütün bir iç dünyasını ifade eder.(5) Bunun için tekil de gelse çoğul da gelse manevi donanımı ifade eder.

2. قَل۪يلًا مَا تَشْكُرُونَ “Ne kadar da azınız şükrediyor!” Bu ifadeye “Ne kadar az şükrediyorsunuz!” şeklinde de meal verilebilir. قَل۪يلًا مَا kalîlen mâ kalıbı benzer şekilde çeşitli âyetlerde(6) de yer almaktadır. Bu ifade Ahzâb 33/18 ve 60’taki kullanımlardan hareketle “ne kadar da azınız” şeklinde de yorumlanabilir ki bizim tercihimiz bu yöndedir.

Buna göre şükrün azlığından değil, şükredenlerin azlığından söz edildiği anlaşılmış olur. Konu şükür olunca az şükürden de elbette söz edilebilir; ancak bazı âyetlerde olduğu gibi mesele iman olunca az imandan değil, iman edenlerin azlığından söz edildiğini özellikle belirtmek gerekmektedir.

Sûrenin ikinci âyetinde “ölümün ve hayatın yaratılış gayesi imtihan” olarak belirlendiğine göre, çeşitli varlıklara ibret nazarıyla bakılması istenmekte, bu arada insana yaratılışında verilen çeşitli nimetlerin de bu imtihanın bir parçası olduğu özellikle hatırlatılmaktadır.

Çoğunluğunuz duyduğunuz hakikatleri kabul etmek, gördüğünüz gerçeklere yeterince itibar etmek ve anlayıp aklettiğiniz şeylerin sonucunu düşünmek yerine, başka şeyler yaptınız veya gereken hassasiyeti gerektiği şekilde ve gereken oranda göstermediniz.

Yüce Allah’ın nimetlerine şükretmek demek, bu nimetleri O’nun rızasına uygun yerlere yöneltmek, yaratılış gayesi doğrultusunda onları değerlendirmek demektir. İşte insanların çoğu bunu yapmadılar; yapanların çoğu da gereken hassasiyeti göstermediler.

ıı. İnsanların Yeryüzüne Yayılması

قُلْ هُوَ الَّذ۪ي ذَرَاَكُمْ فِي الْاَرْضِ وَاِلَيْهِ تُحْشَرُونَ “De ki: Sizi yeryüzünde çoğaltıp yayan O’dur; (mahşerde) yalnızca O’nun huzurunda toplanacaksınız.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki, söyle ki”; هُوَ hüve zamiri “O”; الَّذ۪ي ذَرَاَكُمْ zeraeküm ifadesi “sizi çoğaltıp yayan(dır), yaymış olan(dır)”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı kelimesi “arzda, yeryüzünde”; وَاِلَيْهِ ve ileyhi ifadesi “sadece O’na, O’nun huzurunda”; تُحْشَرُونَ tuhşerûne edilgen fiili ise “toplanacaksınız” demektir.

Burada yaratılış ve yeryüzüne dağılış ile sonuçta Yüce Allah’ın huzurunda toplanış gündeme getirilmektedir.

Benzer şekilde Mü’minûn 23/79’da da yer alan bu âyette de öncekinde olduğu gibi Hz. Peygamber’den Yüce Allah’ı tanıtması istenmekte ve Kur’ân’ın inşa etmek istediği Allah tasavvurunun temel değerleri tanıtılmaktadır. Burada dikkat çeken husus, Yüce Allah’ın kendisi hakkındaki bilgileri kendisinin vermeyi tercih etmesi, başkalarının yaklaşımlarının değil, bizzat Yüce Allah’ın verdiği bilgilerin esas alınmasını istemesidir.

Bu âyette “çoğaltıp yaymak” anlamını verdiğimiz ve çeşitli âyetlerde(7) zikredilen ذَرَاَ zerae fiiline bazı âlimlerimiz “zerre zerre yaratmak”, “yaymak”, “çoğaltmak”, “zürriyet halinde yaratmak” gibi anlamlar vermişlerdir.(8) Kelimenin anlam alanında bunlar da elbette vardır; ancak meselenin “yaratma” ile ilgili kısmı önceki âyette enşee fiiliyle ortaya konulduğu için, burada çoğaltılıp yayma işleminin kastedildiği kanaatindeyiz. İnsanların yeryüzüne yayılmış olması, öncelikle Mekkeli müşrikler olmak üzere inançsız insanların Allah için vazgeçilmez olmadığını kavratmayı amaçlamaktadır.

Siz inanmasanız da başka inananlar vardır ve olacaktır. Hiç kimse inanmasa bile Yüce Allah başka yaratıklar ve insanlar yaratmaya kadirdir.(9) Öyleyse gerçeği fark edip Allah’ın istediği gibi insanlar olmaya çalışmak tek çıkar yoldur.

Sadece “Allah’ın huzurunda toplanılması” ifadesi çeşitli âyetlerde(10) hatırlatılmaktadır. Bu konu sûrenin asıl içeriğini oluşturmaktadır. Yaratılış gayesinin “imtihan” olarak belirlendiğinin beyan edildiği ikinci âyetten itibaren, inkârcı muhatapları sürekli olarak mahşere inanmaya davet eden, bunun için kötülere yönelik cehennem azabını, iyilere yönelik ise cennet ödüllerini hatırlatan içerik bunun zorunlu sonucudur. Mülk 67/15. âyetin sonunda hatırlatılan “dönüş sadece O’nadır” ifadesi ile yorumunu yapmakta olduğumuz ifadenin anlamı aynı noktada buluşmaktadır.

Yoktan var eden kudretin Yüce Allah olduğunu kabul eden müşrik zihniyetin büyük oranda âhirete inanmaması nedeniyle, Yüce Allah uzayı, yeryüzünü ve hayvanları olduğu gibi insanı da yoktan var ettiğini, ona işitme gücü, gözler ve gönüller bahşettiğini, sonuçta onu yeryüzünde çoğaltıp yaydığını beyan etmektedir.

Daha zor olan bütün bu aşamaları kabul eden bir zihniyetin yeniden diriltilmeye inanmaması anlaşılabilir bir durum değildir. Bu yüzden, Yüce Allah mahşeri ve oradaki yargılamayı sıklıkla muhataplara hatırlatmakta, yeri geldikçe sert uyarılar yapmakta ve muhatapların daha duyarlı olmaları gerektiğini zihinlere kazımaktadır.

Vahyin inşa ettiği insanda Allah tasavvuru bu sûre genelinde bazı olmazsa olmaz değerler içermektedir. Buna göre, mutlak anlamda bereket kaynağı olma, hükümranlığı elinde bulundurma, eşsiz ve erişilmez bir gücün sahipliği, yoktan ve kusursuz yaratma, yaratıklara fıtrat yerleştirme, mesaj iletmek üzere peygamberler görevlendirme, kitap indirme ve âhiret hayatına inanma vazgeçilmez ilke ve prensiplerden bir kısmıdır.

Mutlak aşkın varlık olan Yüce Allah, mahlûkatı yarattığı gibi, onlara bir yaratılış anlamı ve amacı da yüklemiştir. Çünkü Allah demek, anlam ve amaç demektir. İşte bütünüyle Kur’ân ve kısaca Mülk sûresi bu gerçeğin uygulamaya konulmasında büyük bir misyon sahibidir.

b) İnkâr ve Alayın Sonu: Azap

Yüce Allah sûrenin 25-27. âyetlerinde inkarcıların “Eğer doğru söylüyorsanız, bu vaad (tehdit) ne zamanmış?!” dediklerini, buna “De ki: O bilgi, sadece Allah katındadır. Ben ise sadece apaçık bir uyarıcıyım” şeklinde cevap vermesi gerektiğini bildirmektedir.

Ardından, mahşerle karşılaşıldığında yaşanacak hakikatla ilgili olarak da şu bilgiye yer verilmektedir: “Onu yakından (veya onun yakınlaştığını) gördüklerinde, kâfirlerin suratları asılmış olacaktır ve kendilerine, ‘İşte aceleyle (ve alay ederek) istediğiniz (gün veya azap) budur!’ denilecektir.”

ı. Kıyametle Alay Etmeleri

وَيَقُولُونَ مَتٰى هٰذَا الْوَعْدُ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “(İnkârcılar) ‘Doğruysanız bu vaat (Son Saat) ne zamanmış!’ derler.”

Âyetteki وَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “ve derler ki, söylerler ki, (şöyle) diyorlar”; مَتٰى metâ edatı “ne zamanmış!”; هٰذَا الْوَعْدُ hâze’l-va‘dü ifadesi “bu vaad, kıyamet, diriltilme, azap”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm ifadesi “eğer (şöyle) iseniz”; صَادِق۪ينَ sâdikîne kelimesi ise “samimi kişiler, doğru söyleyenler” demektir.

Burada inkarcıların Son Saat ve sonrasıyla ilgili alaycı sözleri gündeme getirilmektedir.

Bu âyet Kur’ân’da altı kez(11) geçmekte ve kullanıldığı her yerde kıyameti, mahşeri ve azabı inkâr edenlerin alaycılıkları söz konusu edilmektedir. Bu doğrultuda âyetteki يَقُولُونَ yekûlûne fiiline “demek, söylemek” anlamı verilebileceği gibi, “meydan okumak”, “sormak” ve “alay etmek” anlamları da verilebilir. Çünkü müşriklerin veya inkârcıların psikolojileri bunu gerektirmektedir.

Ayrıca âyetteki هٰذَا الْوَعْدُ hâze’l-va‘dü ifadesi “tehdit edildikleri azap”, “kıyamet günü”, “mahşer” demektir.(12) Zâriyât 51/12 ve Kıyâmet 75/6’da da aynı alaycılık söz konusu edilmektedir. Kendilerine vaadedilen şey, tehdit edildikleri azap veya kıyamet-mahşer süreci ile cehennem ateşiydi. Benzer alaycılık ifadeleri Secde 32/28’de el-feth kelimesiyle de dile getirilmektedir.

Gerçeği anlasınlar ve yaşasınlar diye Yüce Allah’ın insanoğluna ikram ettiği çeşitli nimetlerin kadrini ve kıymetini bilmeyen inkârcılar, hiçbir şekilde yapmamaları gereken şeyleri yapar olmuşlardı. İmanlı olması istenenler inkârcılığı tercih etmişler, iman savunucularını ise tehditle ve alaycılıkla susturmaya çalışmışlardır.

Onlar Yüce Allah’ı doğru tanıma noktasında bilinçlendirilmeye çalışılırken, tam aksi istikamette tepki vermişler ve başta Hz. Peygamber olmak üzere tebliğ yapan müminlerle alay etmişlerdi. Bu durum eskiden böyle olduğu gibi şimdi de aynıdır; muhtemelen gelecekte de devam edecektir. Zaten âyette kullanılan يَقُولُونَ yekûlûne fiilinin kalıbı geniş zamandadır ve bu alaycılığın devam edeceğini ortaya koymaktadır.

ıı. Kıyâmeti Sadece Yüce Allah’ın Bilmesi

قُلْ اِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللّٰهِۖ وَاِنَّمَآ اَنَا۬ نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ “De ki: O bilgi yalnızca Allah katındadır. Ben sadece apaçık bir uyarıcıyım.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّمَا الْعِلْمُ inneme’l-‘ılmu ifadesi “mutlak surette o bilgi, Son Saat’in ve kıyametin bilgisi sadece ve sadece”; عِنْدَ اللّٰهِۖ ‘ındellâhi ifadesi “Allah’ın katında(dır)”; وَاِنَّمَآ اَنَا۬ ve innemâ ene ifadesi “ben sadece ve sadece (şuyum)”; نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ nezîrun mübînun tamlaması ise “apaçık uyarıcı(yım), tebliğ edici(yim), adayan(ım)” demektir.

Burada Son Saat’in bilgisinin sadece Yüce Allah’tab olduğu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette kıyametin vaktini hiç kimsenin bilemeyeceğini, bu konudaki bilginin sadece kendisinde olduğunu beyan etmektedir. Kur’ân’ın sunduğu Allah tasavvuruna karşılık Mekkeli müşriklerin, hatta bütün zamanların inkârcılarının takındığı alaycı ve inkârcı tavır dile getirilmekte, buna karşılık Yüce Allah da son derece esaslı cevaplarla kendilerine gözdağı vermektedir.

1. قُلْ اِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللّٰهِۖ “De ki: O bilgi yalnızca Allah katındadır.” Âyetin bu cümlesinin bir benzeri Hz. Hûd’un azgın kavminin acele azap isteğine ve alaycılığına verdiği cevap olarak Ahkâf 46/23’te de geçmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette kullanılan اِنَّمَا innemâ edatı bir “vurgu” edatıdır ve Son Saat veya kıyâmet-âhiret süreci konusundaki bilginin sadece Yüce Allah’ın katında olduğunu açık bir şekilde ortaya koymaktadır.

Nâzi‘ât 79/44’te detaylı bir şekilde ele alacağımız üzere, bu konu çok tartışıldığı ve hakkında birtakım spekülasyonlar da yapıldığı için, Son Saat’in, yani kıyametin vaktinin Yüce Allah’tan başka hiç kimsenin bilemeyeceğini, o konudaki bilginin sadece Yüce Allah’ın katında olduğunu hatırlatmakla yetinelim.

2. وَاِنَّمَآ اَنَا۬ نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ “Ben sadece apaçık bir uyarıcıyım.” Kök anlamı “adamak” olan نَذ۪ير nezîr kelimesi, bu âyette “uyarıcı, tebliğ edici” anlamına gelmektedir. مُب۪ين mübîn sıfatı ise Hz. Peygamber’in uyarılarını apaçık bir şekilde yaptığını, kapalı konuşmadığını ve muğlâk bilgiler vermediğini ortaya koymaktadır. Özellikle kıyametin kopma vaktiyle ilgili bilginin sadece Yüce Allah’ın katında bulunduğunu, kendisinin bu konuda bilgi sahibi olmadığını beyan etmektedir.

Âyetin bu cümlesinde Son Saat’i, kıyametin inşa vaktini Hz. Peygamber’in de bilemeyeceği dolaylı olarak dile getirilmektedir. Çünkü peygamberler kendilerine vahyedilen kadarıyla bilgi sahibi olurlar. İşte bu konuda kendilerine bilgi verilmediği beyan edildiğine göre, Son Saat’in vaktiyle ilgili bilgi veren bütün yaklaşımların yeniden gözden geçirilmesi gerekmektedir.

Âyetin ikinci cümlesinin başında tıpkı önceki cümlede olduğu gibi vurgu anlamı verenاِنَّمَا innemâ edatı vardır ve bu edat peygamberlik misyonunun özellikle kıyamet konusunda “apaçık uyarıcılık” olduğunu ortaya koymaktadır. Bu konuda detaylı açıklamalarımızı Nâzi‘ât 79/42-45. âyetleri incelerken yapacağımız için, sözü ayrıntılı hale getirmek istemiyoruz.

Kur’ân’da nezîr-i mübîn tamlaması hem Hz. Peygamber,(13) hem de Hz. Nûh(14) için kullanılmaktadır. Bu tamlama peygamberlerin hem uyarıcı, tebliğ edici ve azapla korkutucu olduklarını, hem de kendilerini görevlerine adadıklarını göstermektedir. Zira نَذ۪ير nezîr kelimesi kök harfleri itibariyle “adak, adayış” gibi anlamlar vermektedir. Anlaşılıyor ki peygamberlik bir adanmışlık kurumudur.

Âyetteki مُب۪ين mübîn kelimesi ise “apaçık ve açıklayıcı” manasına gelmekte, dolayısıyla peygamberlerin kapalı, muğlak ve anlaşılmayan bir dil kullanmadıklarını ortaya koymaktadır. Apaçık uyarıcılık hem mesajı ulaştırmadaki netliği hem de konuşmalarındaki fesahat denen edebiyatı kullanabilmeyi içerir. Âyetteki اِنْ in ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı onların bu noktadaki duruşlarının son derece açık ve tartışma kaldırmayacak kadar belirgin olduğunu göstermektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Mülk 67/26. âyetle ilgili son olarak şunu söylemek gerekir: Bu âyet, Son Saat’in vaktini sadece Yüce Allah’ın bildiğini, bunu Hz. Peygamber’in de bilemeyeceğini açıkça ortaya koymaktadır. Dahası Hz. Peygamber kıyametle ilgili kendisine sorulan bir soruyu şöyle cevaplamıştır: “Ben ve o (Son) Saat’in yakınlığı şu iki parmağımın yakınlığı gibidir.”(15) İşte bu ifade onun bu konudaki konumunu ve kıyametin yakınlığını göstermektedir.

Söylemek istediğimiz şudur: Son Saat ve kıyamet konusu bir gayb meselesidir ve gaybı da Yüce Allah’tan başka hiç kimse bilemez, vesselâm.

ııı. Vaadi Görenlerin Yüz İfadesi

فَلَمَّا رَاَوْهُ زُلْفَةً س۪يٓـَٔتْ وُجُوهُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَق۪يلَ هٰذَا الَّذ۪ي كُنْتُمْ بِه۪ تَدَّعُونَ “Onu yakın(ların)da gördüklerinde, kâfir olanların yüzleri asılmış olacaktır ve kendilerine ‘İşte aceleyle istediğiniz (gün) budur!’ denecektir.”

Âyettekiفَلَمَّا رَاَوْهُ fe lemmâ raevvhu ifadesi “onu gördükleri zaman”; زُلْفَةً zülfeten kelimesi “yakın, çok yakın, yüz yüze”; س۪يٓـَٔتْ sîet edilgen fiili “asılmış (olacaktır), buruşmuş (olacak)tır, kötüleşmiş (olacak)tır”; وُجُوهُ vücûhu sözcüğü “yüzleri”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfir olanların, nankörlerin, inkar etmiş kişilerin”; وَق۪يلَ ve kîle edilgen fiili “ve (kendilerine şöyle) söylenmiş (olacak)”; هٰذَا hâzellezî ifadesi “işte bu”; الَّذ۪ي كُنْتُمْ ellezî küntüm ifadesi “sizin (şöyle) olduğunuz şeydir”; بِه۪ bihî ifadesi “onu, kendisini”; تَدَّعُونَ tedde‘ûne fiili ise “sizin (gelmesini) istediğiniz şey(dir), sizin iddianıza konu olan şey(dir)” demektir.

Bu âyette inkârcıların reddettikleri şeyi gördüklerinde yüzlerinin alacağı korkunç hal ve kendilerine söylenecek söz gündeme getirilmektedir.

1.فَلَمَّا رَاَوْهُ زُلْفَةً س۪يٓـَٔتْ وُجُوهُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا “Onu yakın(ların)da gördüklerinde, kâfir olanların yüzleri asılmış olacaktır.” Âyetteki هُ hü zamiri, Mülk 67/25. âyetteki هٰذَا الْوَعْدُ hâze’l-va‘dü ifadesine gitmektedir. İlgili âyetin izahında da belirttiğimiz gibi, bu ifade “azap, kıyamet veya mahşerdeki cehennem azabı” olabilir.

a) Sûrenin indirildiği zamanki muhataplar düşünüldüğünde, maksadın “azap, cehennem azabı” olması ihtimali güçlü olur. Dünyada iken alay edip inkâra kalkıştıkları mahşeri ve oradaki azabı yakından görmüş olacaklardır; bir anlamda azapla yüz yüze geleceklerdir. İşte o zaman inkâra şartlanmış olanların yüzleri kapkara kesilecek, suratları asılacak ve acı ile buruşacaktır.(16)

b) Söz konusu vaad’den maksat “Son Saat” de olabilir. Bu durumda Son Saat esnasında “Allah’ın diledikleri hariç, göklerde ve yerde bulunan herkes düşüp bayılacağı” için, nankörlerin ruhları da bundan elbette etkileneceklerdir.

c) Mülk 67/25. âyetteki el-va‘d kelimesinden maksadı “ölüm vakti” olarak kabul etmemiz halinde, ilgili kişilerin yüzlerinin alacağı kötü durum dile getirilmiş olmaktadır. Çünkü insanlar ölürken mahşerde gidecekleri yer kendilerine gösterilir veya ölüm melekleri onlarla konuşur.(17) İşte bu esnada kötü insanların yüzlerinin asılacağı, hatta yüzlerine ve arkalarına melekler tarafından korkunç darbeler indirileceği beyan edilmektedir.(18)

d) Ebû Müslim gibi bazı âlimler, âyetteki fiillerin mazi, yani “geçmiş zaman” kalıbında olmasından hareketle, mesajı ‘Âd ve Semûd gibi geçmiş kavimlerle ilişkilendirmiş ve maksadı onların helâklerinde yaşadıkları felaketler şeklinde yorumlamışlardır.(19) Hatta müfessir Mücâhid, maksadın Bedir olduğunu belirtmiştir.(20) Bu durumda Mülk 67/25. âyetteki vaadi “mutlak azap” olarak kabul etmek gerekirken, oradaki yekûlûne fiilinin zamanını göz ardı etmek kaçınılmaz olmaktadır.

“Zamiri yakına göndermek gerektiği kuralı”ndan hareketle, maksadı Mülk 67/26. âyette konusu edilen ve genelde kabul edilen “kıyamet veya mahşerdeki azap” şeklinde anlamanın daha doğru olacağı kanaatindeyiz. Âyet bu şekilde yorumlanırsa mesajı evrensel olur ve bütün zamanların muhataplarını kapsamına alır.

2. وَق۪يلَ هٰذَا الَّذ۪ي كُنْتُمْ بِه۪ تَدَّعُونَ “Kendilerine ‘İşte aceleyle istediğiniz (gün) budur!’ denecektir.” Buradaki هٰذَا hâzâ kelimesi Mülk 67/25. âyetteki هٰذَا الْوَعْدُ hâze’l-va‘dü ifadesine gitmektedir Yüce Allah benzerleri Rûm 30/56, Yâsîn 36/63, Sâffât 37/21, Dühân 44/50, Tûr 52/14, Rahmân 55/43 ve Me‘âric 70/44 gibi âyetlerde de geçen bu ifadelerde dünya hayatında mahşeri inkâr edenleri ayıplayacağını dolaylı olarak beyan etmiş olmaktadır. Konuyla ilgili olarak Zâriyât 51/14’te şöyle buyrulmaktadır: “(Onlara) ‘Azabınızı tadın! Acele gelmesini beklediğiniz şey budur işte! (denecektir.)”

Fussılet 41/31’de de geçen تَدَّعُونَ tedde‘ûne fiili, Yâsîn 36/57’de yedde‘ûne şeklinde kullanılmaktadır. Bazı âlimler bunun ted‘ûne kalıbında “peşine düşmek, acele olmasını istemek” manasına geldiğini benimsemişken,(21) bazıları ise iddi‘â’ kalıbında “bir şeyin yanlışlığını iddia etmek”, “bâtıl olduğunu kabul etmek” ve “reddettiğinin kendisine ulaşamayacağını sanmak” anlamlarına geldiğini beyan etmişlerdir.(22)

Her iki yaklaşımın da aslında bu âyetlerin indirildiği dönem müşrikleri için mümkün olduğunu belirtmeliyiz. Çünkü onlar hem azabı ve kıyamet-âhiret sürecinin gerçekleşeceğini reddediyorlardı; hem de buna inananlarla alay ediyorlardı. İşte kendilerine Mülk 67/25. âyette dile getirilen azapla alay edişlerine karşılık “acele istediğiniz, alay edip durduğunuz, gelmeyeceğini iddia ettiğiniz azap veya kıyamet-mahşer günü budur” denilecektir.

Ayrıca, incelediğimiz bu cümle müşriklerin Enfâl 8/32’de dile getirdikleri “Ey Allah’ım, eğer bu (vahiy, Kur’ân), senin katından gelmiş gerçekse, gökten bize taş yağdır veya elem verici bir azap ver” şeklindeki istedikleri azabın cevabı olarak kabul edilebileceği gibi, bir başka ihtimal olarak bu cümlenin Sâd 38/16’daki acele azap isteğinin cevabı olması da mümkündür. İnkarcıların bu olumsuz ve alaycı tutumlarının dile getirildiği Dühân 44/9’da verilen bilginin cevabı olarak yine Dühân 44/50’de şöyle dile getirilmektedir: “İşte bu, şüphelenip durduğunuz şeydir.”

Her peygamberin ümmetinde olduğu gibi bu son ümmette de kıyamet-âhiret süreciyle ilgili inkâr veya tereddüt içerisinde bulunanlar vardır. İşte bu alaycı ve inkârcı mantığın derin bir yanılgı içerisinde bulunduğu ve bunu mahşer sabahı fark edecekleri, ancak bunun kendilerine hiçbir faydasının olmayacağı bu âyette verilmek istenen asıl mesajdır.

c) Tevhid: İman ve Teslimiyet

Yüce Allah sûrenin 28-30. âyetlerinde bir tevhid ilanı, teslimiyet bilinci ve ilâhî kudretin eşsiz ve erişilmez yapısını gündeme getirmekte ve şöyle buyurmaktadır: “(Ey Peygamber, inkârcılara) de ki: Hiç düşündünüz mü, Allah, beni ve beraberimdekileri öldürse veya bize merhamet etse (bundan size ne?) Peki, ya kâfirleri elem verici azaptan kurtaracak kimmiş!”

Ardından, benzer bir içerikte bu defa Yüce Allah’ın helak ve merhametiyle, bir anlamda kudretiyle ilgili bir başka konuya şu şekilde yer verilmektedir: “De ki: O, (bize merhamet edecek olan) Rahmân’dır. O’na inandık ve sadece O’na güvendik. Kimin apaçık bir şaşkınlık içinde olduğunu er veya geç anlayacaksınız.”

Sûrenin son âyetinde ise şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Hiç düşündünüz mü, suyunuz çekiliverse (yerin dibine girip batsa), size bir akarsu kim getirebilir ki!”

ı. Allah’ın Mutlak İradesi

قُلْ اَرَاَيْتُمْ اِنْ اَهْلَكَنِيَ اللّٰهُ وَمَنْ مَعِيَ اَوْ رَحِمَنَا فَمَنْ يُج۪يرُ الْكَافِر۪ينَ مِنْ عَذَابٍ اَل۪يمٍ “De ki: Hiç düşündünüz mü? Allah beni ve beraberimdekileri öldürse veya bize merhamet etse (bundan size ne?) Kâfirleri elem verici azaptan kim kurtarabilir!”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اَرَاَيْتُمْ eraeytüm fiili “gördünüz mü, bildiniz mi, anladınız mı, şöyle bir düşünün”; اِنْ اَهْلَكَنِيَ in ehlekeniye ifadesi “eğer beni helak ederse, öldürürse, yok ederse”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَمَنْ مَعِيَ ve men me‘ıye ifadesi “ve benimle birlikte olanları, müminleri de”;اَوْ رَحِمَنَا ev rahımenâ fiili “veya bize merhamet ederse”; فَمَنْ يُج۪يرُ fe men yucîru ifadesi “kim yardım edebilir ki, koruyabilir ki”; الْكَافِر۪ينَ el-kâfirîne kelimesi “o kâfirleri”; مِنْ عَذَابٍ اَل۪يمٍ min ‘azabin elîmin tamlaması ise “elem verici, acıklı, şiddetli azaptan” demektir.

Burada Yüce Allah’ın helak veya rahmetiyle ilgili eşsiz ve erişilmez gücü gündeme getirilmektedir.

Müşrikler Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği esasların ilâhî olmadığını, bunları dünya hayatı için kendisinin uydurduğunu düşünüyor ve “helâk olsa da kurtulsak” diyorlardı.(23) Bir başka rivayete göre de, müşrikler Fâtır 35/12 ve Tûr 52/30’da da geçtiği gibi, Hz. Peygamber ve müminler için beddua ediyorlardı. İşte bu ve bir sonraki âyet onların bu zanlarını cevaplamaktadır.(24) Bu âyettekine benzer bir soru cümlesi Zümer 39/38’de de yer almaktadır.

1.قُلْ اَرَاَيْتُمْ اِنْ اَهْلَكَنِيَ اللّٰهُ وَمَنْ مَعِيَ اَوْ رَحِمَنَا “De ki: Hiç düşündünüz mü? Allah beni ve beraberimdekileri öldürse veya bize merhamet etse (bundan size ne?)” Buradaki اَرَاَيْتُمْ eraeytüm fiiline “gördünüz mü, söyleyin bakalım, düşünsenize, hiç düşündünüz mü, ne sanıyorsunuz” gibi anlamlar verilebilir. Bu arada اَهْلَكَ ehleke fiili de dünyevi anlamda azaba veya gazaba uğratılıp “helak edilmek” anlamında değil, tıpkı Mü’min 40/34’te Hz. Yûsuf için heleke kalıbında “sülâsî” olarak kullanıldığı gibi “öldürmek” veya “ölmek” manasına gelmektedir.

a) “Ölüm” ve “yaşatılma” anlamı verdiğimiz ehleke ve rahıme fiillerinin birlikte kullanılması son derece dikkat çekicidir. Kanaatimizce burada şöyle bir mesaj vardır: “Hz. Peygamber eğer tebliğinde başarısız olup Yüce Allah tarafından cezalandırılırsa veya çok başarılı olup ödüllendirilirse bundan kime ne? Kâfirlerin bundan herhangi bir sonuç çıkarmasının anlamı yoktur. Çünkü muhataplar Hz. Peygamber ve müminlerdir; müşriklerin bu noktada herhangi bir pozisyon alması gerekmez.”

Bir sonraki âyette rahmân sıfatının kullanılması, tebliğde başarının sağlanacağını, böylece müminleri hem bu dünyada, hem de mahşerde merhametin kucaklayacağını dolaylı olarak haber vermektedir.

b) “Beni ve beraberimdekileri” ifadesi gereği, Yüce Allah peygamberini inşa ederken, ona ümmetini sahiplenme duygusunu vermiş, kendisine uygulanacak ölüm veya yaşatılma şeklindeki prosedürün ümmeti için de söz konusu olacağını bilmesini sağlamıştır. İşte Tevbe 9/61, 128 ve Ahzâb 33/6’da dile getirilen “Nebî (as)’ın ümmetine düşkünlüğü” bu cümleyle de ispatlanmış olmaktadır.

Böylece, helâkin de rahmetin de hepsini içereceği bilgisiyle kendisini donatmıştır. Fâtiha’da yer alan “Sadece sana kulluk ederiz ve sadece senden yardım dileriz” cümlelerindeki “biz” şuurunda olduğu gibi, yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede de “ben” değil, “biz” anlayışı hâkimdir. Böyle temel öğeler, vahyin inşasında sağlam toplum oluşturmak için vazgeçilmez önem arz etmektedir.

c) Bu ifadede tam bir tevhid ve teslimiyet mesajı yer almaktadır. Öldüren de Yüce Allah’tır; yaşatan da. Önemli olan, Allah bilinciyle buluşmak ve O’nun istediği gibi yaşamaktır. Yüce Allah’tan gelen her şey can baş üstüne; lütfu da hoş, kahrı da. Tevbe 9/52’de belirtildiği üzere, Allah’tan gelen iki şeyin her biri “iki güzelin biri”dir. Yeter ki O’ndan gelsin. Mümin için alternatif aramak da yoktur;(25) ilâhî iradeye rıza göstermemek de. İşte vahiy ile inşa edilmek istenen Müslüman şahsiyetinin temel taşlarından birisi budur.

Müslüman, fıtratını yaratıp benliğine yerleştiren ilâhî iradeye tam teslim olmalı ve fıtratıyla tamamen uyumlu olan vahyin ilkeleriyle barışık yaşamalıdır. Çünkü Yüce Allah’ın emrettiği her şey iyidir, kolaydır, yararlıdır ve hayırlıdır; yasakladıkları da kötüdür, zararlıdır ve şerdir, vesselâm.

Yüce Allah Mülk 67/28. âyetin ilk cümlesinde sorduğu soru hakkında cümlenin sonunda gizli bir “bundan size ne?” anlamına gelebilecek bir ifadenin bulunduğu kabul edilebilir.

Ayrıca bir başka bakış açısı olarak da şunu belirtelim: Ayetteki soruyla ilgili olarak Yüce Allah Hz. Peygamber’e iki tür cevap verdirmektedir. Bunlardan “ilki” bu ayettedir; diğeri ise bir sonraki ayettedir. Bu ayetteki cevap yine soru kalıbındadır; ancak alay ve meydan okuma içeriklidir. İşte konuyla ilgili cümle:

2. فَمَنْ يُج۪يرُ الْكَافِر۪ينَ مِنْ عَذَابٍ اَل۪يمٍ “(Peki!) Kâfirleri elem verici azaptan kim kurtarabilir!” Bu cümlede hitap “siz” şeklindeki ikinci şahıslardan “onlar” şeklinde üçüncü şahıslara dönüştürülerek bir “iltifat sanatı” yapılmış ve “Elem verici azaptan ‘sizi’ kim kurtarabilir ki!” yerine, “Kâfirleri kim kurtarabilir ki!” denmiştir. Böylece mesajın bütün zamanların inkârcılarını içermesi sağlanmıştır. “Elem verici azap” ifadesinin Kur’ân’da 72 kez(26) geçtiğini belirtmeliyiz.

Âyeti bütüncül olarak okuduğumuzda verilmek istenen mesajı daha net bir şekilde görmekteyiz. Yüce Allah’ın, Hz. Peygamber’den müşriklere şunu söylemesini istediği anlaşılmaktadır:

“Ey kâfirler, haydi sayalım ki Allah beni ve beraberimdekileri öldürdü veya merhamet edip bir süre daha yaşattı, bunların her biri bizim için birdir, bunlar bir tür hayırdır, rahmettir; bundan size ne? Bu iki durumda da sizin ne tür bir kazancınız olabilir ki! Bizim ölümümüzün size bir faydası olmayacağı gibi, yaşatılmamızın da size herhangi bir zararı yoktur. Meselenin bizimle ilgili boyutu budur. Peki, ya sizin durumunuza ne demeli? Sizi o korkunç azaptan kurtarabilecek kimmiş, söyleyin bakalım! Bizim durumumuzu merak edeceğinize, kendi sonunuzu düşünsenize!”

Konuyla ilgili olarak Zümer 39/38’de şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki onlara, ‘Gökleri ve yeri kim yarattı?’ diye sorsan, mutlaka ‘Allah’ derler. De ki: Öyleyse bana söyler misiniz? Allah bana bir zarar vermek isterse, onlar (taptığımız şeyler), O’nun verdiği zararı açıp giderebilir mi? Yahut (Allah), bana bir rahmet dilerse onlar O’nun (bu) rahmetini tutup önleyebilirler mi? De ki: Bana Allah yeter. Güvenenler de sadece ve sadece O’na güvenip dayanırlar.”

Bu konuda hatırlanması gereken âyetlerden birisi Enbiyâ’ 21/42’dir: “De ki: Rahmân’dan sizi gece gündüz kim koruyabilir ki! Buna rağmen onlar Rablerini anmaktan yüz çevirirler.”

Nebî (as) bu âyetin tefsiri bağlamında şöyle buyurmuştur: “Biz Allah’a inanan ve ibadetlerle O’na ulaşmaya çalışanlar olarak, isyan durumunda O’nun azabından güvende değilken, siz O’nu inkâr ederek azabından ve cezasından nasıl olur da güvende olursunuz?”(27) Hz. Peygamber’in âyeti açıklaması bütünüyle mesajı ortaya koymaya yetmekte, sözü de konuyu da bitirmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki sorunun “ikinci” cevabı ise şimdi yorumlayacağımız âyettedir.

ıı. Allah’a İman ve Tevekkül

قُلْ هُوَ الرَّحْمٰنُ اٰمَنَّا بِه۪ وَعَلَيْهِ تَوَكَّلْنَا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “De ki: O, Rahmân’dır. O’na inandık ve yalnızca O’na güvendik. Kimin apaçık bir şaşkınlık (sapkınlık) içinde olduğunu ileride bileceksiniz.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; هُوَ huve zamiri “O”; الرَّحْمٰنُ er-rahmânu kelimesi “merhametli olandır, Allah’tır”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “biz inandık”; بِه bihî ifadesi “O’na”; وَعَلَيْهِ ve ‘aleyhi ifadesi “ve sadece O’na”; تَوَكَّلْنَا tevekkelnâ fiili “güvendik, dayandık”;فَسَتَعْلَمُونَ fe seta‘lemûne fiili “yakında, ileride bileceksiniz, anlayacaksınız”; مَنْ هُوَ men hüve ifadesi “kimdir o, kimin (şöyle) olduğunu”; ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ fî dalâlin mübînin tamlaması ise “apaçık bir sapkınlıkta, şaşkınlıkta (olanı)” demektir.

Bu âyette hem söz konusu sorunun cevap cümleleri, hem de kâfirlere yönelik bir tehdit ve gözdağı yer almaktadır.

1.قُلْ هُوَ الرَّحْمٰنُ اٰمَنَّا بِه۪ وَعَلَيْهِ تَوَكَّلْنَا “De ki: O, Rahmân’dır. O’na inandık ve yalnızca O’na güvendik.” Âyetin ilk kısmı, sözünü ettiğimiz sorunun ikinci cevabını oluşturan cümlelerdir. Bunlar bir mümin şahsiyeti ve ahlâkı inşa etmenin en temel ve vazgeçilmez ilkeleridir.

a) قُلْ هُوَ الرَّحْمٰنُ “De ki: O, Rahmân’dır.” Mümin şahsiyet şunu içermelidir: “Hayata da ölüme de karar verecek olan kudret Rahmân olan Allah’tır. Bize yönelik kararı her ne olursa olsun, biz O’nun kararını rahmaniyyetinin sonucu görürüz. İster bu hayattan alıp âhirete gönderir; isterse burada daha uzun yaşatır; böylece daha çok hayır yapmamızın vesilelerini bahşeder.”

Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’in helâk edilmesine yönelik bedduaları Rahmân olan Yüce Allah tarafından elbette reddedilecektir. Bu nedenle dolaylı olarak kendilerine şu mesajın verilmek istendiğini söyleyebiliriz:

“Ey Mekkeli müşrikler, elem verici bir azaptan kurtarabilecek yegâne kudret Rahmân olan Allah’tır. Gelin, siz de O’na iman edin ve güvenin! Bağışlanma dileğinde bulunup Rahmân olan Allah’a tevbe edin! O’nun merhamet kapısı tevbe etmek isteyenler için sonuna kadar açıktır. Unutmayın ki, Rahmân olan Allah, kendisine açılan ellere ve O’na yönelen gönüllere “niye bana geldiniz?” demeyecek, “niye bana gelmediniz?” sorusunu yöneltecektir.”

b)اٰمَنَّا بِه۪ “O’na iman ettik.” Rahmân olan Yüce Allah’a, özellikle de O’nun merhamet sahibi olduğuna inanmak gerekir. Hz. Peygamber ve beraberindeki müminlerin ikinci ilanı “Rahmân olan Allah’a iman”la ilgilidir.

Kurtuluşun en temel ilkesi Yüce Allah’a imandır; bu değerden yoksun olanlar kurtuluş yüzü göremeyeceklerdir. İman, inanılması gereken değerlere inanmak, onlara güvenmek, kendini güvende hissetmek ve çevresine güven vermektir. İmanın ahlâki sonucu olan “güvenmek” anlamı âyetin üçüncü cümlesiyle de desteklenmektedir.

c)وَعَلَيْهِ تَوَكَّلْنَا “Sadece O’na güvendik.” Rahmân olan Allah’a güvenmek gerekir. İman etmek, beraberinde güven varsa imandır. Güvene dönüşmeyen inanç iman değildir. Onun için burada “iman etmek” ve “güvenmek” kavramları peş peşe getirilmiştir. Bu arada bu cümledeki devrik yapı, güvenilecek yegâne makamın Yüce Allah olduğunu, başka yerlerde güven aramamak gerektiğini, çünkü onların güven kaynağı olamayacaklarını beyan etmek istemektedir.

“İman ve güven” ilişkisi hakkında Bakara 27/3’te detaylı bilgi verdiğimiz için bu kadarlık hatırlatmayla yetinelim.

Furkân 25/58 gibi çeşitli âyetlerde de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da tevekkül ile ilgili 40 âyet vardır.(28) Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumluluklarının gereğini yerine getirdikten sonra sonuçta Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında tesis etmeleridir. Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir;(29) çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(30) her şeye vekîl olan O’dur;(31) O en güzel vekildir.(32)

Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümlede bir tebliğ metodu öğretmekte, muhataplar bilgilendirilirken tebliğcinin kendi üzerinden mesaj vermesinin de bir yol olduğunu beyan etmektedir. Mekkeli müşrikler başta olmak üzere, bütün zamanların inkârcılarına “bir Allah bilinci” vermenin değişik bir anlatımı bu şekilde gerçekleştirilmiş olmaktadır.

O, Rahmân’dır, O’na inanmak ve güvenmek gerekir; kurtuluşun yolu budur, diğer yollar çıkmaz sokaklardır. İnkârcılar sonuçta eğer O’na inanır ve güvenirse elbette onlar için de merhamet sıfatını işletecektir. Âyetlerde özellikle bu sıfatın zikredilme sebebi bu olsa gerektir.

2. فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “Kimin apaçık bir şaşkınlık (sapkınlık) içinde olduğunu ileride bileceksiniz.” Âyetin bu son cümlesi Mekke müşriklerinin derin ve apaçık bir şaşkınlık ve sapkınlık içerisinde olduğunu ortaya koymaktadır. Tebliğ yaparken bazen kendi kabullerinizi söylemekle yetinirsiniz; bazen de muhatabın durumunu kendisine söylersiniz ki nerede yanlış yaptığını anlayabilsin, durumunu muhakeme etmeye başlasın, değerlendirmelerde bulunsun.

Mekke müşrikleri inkârda o kadar ısrarcı ve kararlı idiler ki, artık onlara takip ettikleri yolun yol olmadığını açıkça söylemek gerekiyordu. İşte Yüce Allah, Hz. Peygamber’den bunu onlara söylemesini istemiştir.

Hz. Peygamber’in ve beraberindeki müminlerin düşük, basit, şaşkın ve sapkın insanlar(33) olduğunu iddia eden bu müşriklere, asıl şaşkınlık içinde bulunanların kendileri olduğunu hatırlatmak gerektiği için âyette bu cümleye yer verilmiştir. Eğer bu iddialarından ve suçlamalarından vazgeçmezlerse, apaçık bir şaşkınlık içinde olduklarını er veya geç anlayacakları tehdit ve gözdağı üslubuyla kendilerine haber verilmektedir.

ııı. “Su”yun Kaynağı

قُلْ اَرَاَيْتُمْ اِنْ اَصْبَحَ مَآؤُ۬كُمْ غَوْرًا فَمَنْ يَاْت۪يكُمْ بِمَآءٍ مَع۪ينٍ “De ki: Hiç düşündünüz mü? Suyunuz çekilse size bir su kaynağı kim getirebilir ki!”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اَرَاَيْتُمْ eraeytüm fiili “gördünüz mü, bildiniz mi, anladınız mı, düşünün”; اِنْ اَصْبَحَ in asbeha fiili “eğer dönüşürse”; مَآؤُ۬كُمْ mâüküm ifadesi “sizin suyunuz”; غَوْرًا ğavran kelimesi “yerin dibine, mağaraya (çekilirse)”; فَمَنْ يَاْت۪يكُمْ fe men ye’tîküm ifadesi (bâ edatıyla) “size kim getirebilir ki”; بِمَآءٍ مَع۪ينٍ bi mâin ma‘înin tamlaması ise “tertemiz kaynaklık suyu, göze suyunu, akarsuyu, menbaı” demektir.

Burada müşriklerin beklentilerinin ne kadar boş olduğu, suyun yaratılması örnekliğinde gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, Mülk sûresinin 21. âyetinde dile getirdiği “rızkı kesmesi halinde insanları hiç kimsenin rızıklandırmayacağı” bilgisini bu defa su örnekliğinde sormaktadır. Suya ayrıca yer verilmesinin muhtemel sebebi, suyun insan hayatındaki önemi olabilir.

Yağmurun Yüce Allah’ın kontrolünde belli bir ölçüye göre indirildiği ve dilemesi halinde bunu giderebileceğiyle ilgili olarak Mü’minûn 23/18’de şöyle buyrulmaktadır: “Gökten uygun bir ölçüde yağmur indirip onu arzda durdurmaktayız. Bizim onu gidermeye de elbet gücümüz yeter.”

Mekkelilerin suyu biri Zemzem, diğeri de Meymûn adındaki iki kuyudan elde edilirdi.(34) Yüce Allah, Hz. Peygamber’in Mekkeli müşriklere “Eğer su yere batıp gitse onu kim getirebilir ki!” sorusunu sormasını emretmektedir. Burada söylenmek istenen şudur: Yüce Allah’ın dışında hiçbir varlık hiçbir şeyi yoktan var edemez; O’na rağmen herhangi bir şey meydana getirilemez.

Mülk sûresinin başından beri, ancak özellikle de 23. âyetten itibaren söylenmek istenen şu olsa gerektir:

Yüce Allah vardır ve mesele yoktur. Yüce Allah’ı ve kudretini kabul etmeyenler akıbetlerini düşünsünler. Din insanlara Allah bilinci ile yaşamayı öğretir. Öyleyse bütün insanlar ve elbette Müslümanlar -hâşâ- Yüce Allah yokmuş gibi davranmamalıdırlar.

Yüce Allah’ın hayata müdahil olduğunu ve insanların davranışlarını da akıllarından geçirdiklerini de kaydettirdiğini unutmadan derin bir bilinç ve duyarlı bir hayat yaşayanlar Allah’ın izniyle hem dünyayı dâr-ı selâma dönüştürürler; hem de mahşerde cennet yurdunun sakinleri arasına katılırlar.

Sûrenin ilk âyet grubunu incelerken naklettiğimiz rivayetlere ilave olarak, Rasûlüllah (as) bu sûreyle ilgili şöyle buyurmuştur:

“Her kim Mülk sûresini kıraat ederse, Kadir Gecesi hayat bulmuş gibi olur.”(35)

Bir başka rivayette ise şöyle buyurduğu nakledilmektedir: “Kur’ân’da 30 âyetlik bir sûre vardır ki arkadaşının bağışlanmasına kadar ona şefaat eder (onunla birlikte olur).”(36)

Bu ve benzer sûreleri kıraat edenler, yani onların anlamını akledip düşünenler ve oradaki ilkeleri hayatlarının vazgeçilmezi yapanlar için elbette bu müjdeler söz konusudur.

Dipnotlar

• 1 - İsrâ’ 17/36; Nahl 16/78; Mü’minûn 23/78; Secde 32/9; Ahkâf 46/26.
  • İsrâ 17/36 Nahl 16/78 Mü'minûn 23/78 Secde 32/9 Ahkâf 46/26
• 2 - En‘âm 6/110, 113; İbrahim 14/37, 43; Nahl 16/78; Mü’minûn 23/78; Secde 32/9; Ahkâf 46/26; Mülk 67/23; Hümeze 104/7. 3 - Hûd 11/120; İsrâ’ 17/36; Furkân 25/32; Kasas 28/10; Necm 53/11. 4 - İsrâ’ 17/36; Nahl 16/78; Mü’minûn 23/78; Secde 32/9; Ahkâf 46/26; Mülk 67/23.
  • En‘âm 6/110 En‘âm 6/113 İbrâhîm 14/37 İbrâhîm 14/43 Nahl 16/78 Mü'minûn 23/78 Secde 32/9 Ahkâf 46/26 Mülk 67/23 Hümeze 104/7 Hûd 11/120 İsrâ 17/36 Furkân 25/32 Kasas 28/10 Necm 53/11 İsrâ 17/36 Nahl 16/78 Mü'minûn 23/78 Secde 32/9 Ahkâf 46/26 Mülk 67/23
• 5 - İslâmoğlu, age., s. 1302’de 3. not. 6 - Bakara 2/88; A‘râf 7/3, 10; Mü’minûn 23/78; Neml 27/62; Secde 32/9; Ğâfir 40/58; Hâkka 69/41, 42.
  • Bakara 2/88 A‘râf 7/3 A‘râf 7/10 Mü'minûn 23/78 Neml 27/62 Secde 32/9 Mü'min 40/58 Hâkka 69/41 Hâkka 69/42
• 7 - En‘âm 6/136; A‘râf 7/179; Nahl 16/13; Mü’minûn 23/79; Şûrâ 42/11; Mülk 67/24. 8 - Râzî, age., XXX, 74; Yazır, age., VIII, 245.
  • En‘âm 6/136 A‘râf 7/179 Nahl 16/13 Mü'minûn 23/79 Şûrâ 42/11 Mülk 67/24
• 9 - Mâide 5/54; İbrahîm 14/19-20; Fâtır 35/16-17. 10 - Bakara 2/203; Âl-i İmrân 3/12, 158; Nisâ’ 4/172; Mâide 5/96; En‘âm 6/22, 38, 51, 72, 128; Enfâl 8/24, 36; Yûnus 10/28, 45; Hıcr 15/25; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/47; Meryem 19/68, 85; Tâhâ 20/102; Mü’minûn 23/79; Furkân 25/17, 34; Neml 27/83; Sebe’ 34/40; Sâffât 37/22; Fussılet 41/19; Ahkâf 46/6; Kâf 50/44; Mücâdile 58/9; Mülk 67/24.
  • Mâide 5/54 İbrâhîm 14/20 Fâtır 35/17 Bakara 2/203 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/158 Nisâ 4/172 Mâide 5/96 En‘âm 6/22 En‘âm 6/38 En‘âm 6/51 En‘âm 6/72 En‘âm 6/128 Enfâl 8/24 Enfâl 8/36 Yûnus 10/28 Yûnus 10/45 Hicr 15/25 İsrâ 17/97 Kehf 18/47 Meryem 19/68 Meryem 19/85 Tâhâ 20/102 Mü'minûn 23/79 Furkân 25/17 Furkân 25/34 Neml 27/83 Sebe' 34/40 Sâffât 37/22 Fussilet 41/19 Ahkâf 46/6 Kâf 50/44 Mücâdele 58/9 Mülk 67/24
• 11 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 12 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 11; Kurtubî, age., XVIII, 143.
• 13 - A‘râf 7/184; Hıcr 15/89; Hacc 22/49; ‘Ankebût 29/50; Sâd 38/70; Ahkâf 46/9; Zâriyât 51/50, 51; Mülk 67/26. 14 - Hûd 11/25; Şu‘arâ’ 26/115; Nûh 71/2.
  • A‘râf 7/184 Hicr 15/89 Hacc 22/49 ‘Ankebût 29/50 Sâd 38/70 Ahkâf 46/9 Zâriyât 51/50 Zâriyât 51/51 Mülk 67/26 Hûd 11/25 Şu‘arâ 26/115 Nûh 71/2
• 15 - Buhârî, Rikâk, 39; Müslim, Cum‘a, 43.
• 16 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 11.
• 17 - Nahl 16/28, 32; Vâkı‘a 56/88-94. 18 - En‘âm 6/93; Enfâl 8/50; Muhammed 47/27. 19 - Râzî, age., XXX, 75. 20 - Kurtubî, age., XVIII, 143.
  • Nahl 16/28 Nahl 16/32 Vâkı‘a 56/94 En‘âm 6/93 Enfâl 8/50 Muhammed 47/27
• 21 - Ferrâ, age., III, 173. 22 - Semerkandî, age., III, 479; Râzî, age., XXX, 75.
• 23 - Zemahşerî, age., IV, 570; Kurtubî, age., XVIII, 144; Yazır, age., VIII, 247. 24 - Rivayet için bk: Râzî, age., XXX, 76.
• 25 - Ahzâb 33/36.
  • Ahzâb 33/36
• 26 - Bakara 2/10, 104, 174, 178; Âl-i İmrân 3/21, 77, 91, 177, 188; Nisâ’ 4/18, 138, 161, 173; Mâide 5/36, 73, 94; En‘âm 6/70; A‘râf 7/73; Enfâl 8/32; Tevbe 9/3, 34, 39, 61, 74, 79, 90; Yûnus 10/4, 88, 97; Hûd 11/26, 48, 102; Yûsuf 12/25; İbrâhim 14/22; Hıcr 15/50; Nahl 16/63, 104, 117; İsrâ’ 17/10; Hacc 22/25; Nûr 24/19, 63; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/201; ‘Ankebût 29/23; Lokmân 31/7; Ahzâb 33/8; Sebe’ 34/5; Yâsîn 36/18; Sâffât 37/38; Fussılet 41/43; Şûrâ 42/21, 42; Zuhruf 43/65; Dühân 44/11; Câsiye 45/8, 11; Ahkâf 46/24, 31; Feth 48/16, 17, 25; Zâriyât 51/37; Mücâdile 58/4; Haşr 59/15; Saff 61/10; Teğâbun 64/5; Mülk 67/28; Nûh 71/1; Müzzemmil 73/13; İnsân 76/31; İnşikâk 84/24.
  • Bakara 2/10 Bakara 2/104 Bakara 2/174 Bakara 2/178 Âl-i İmrân 3/21 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/177 Âl-i İmrân 3/188 Nisâ 4/18 Nisâ 4/138 Nisâ 4/161 Nisâ 4/173 Mâide 5/36 Mâide 5/73 Mâide 5/94 En‘âm 6/70 A‘râf 7/73 Enfâl 8/32 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Tevbe 9/39 Tevbe 9/61 Tevbe 9/74 Tevbe 9/79 Tevbe 9/90 Yûnus 10/4 Yûnus 10/88 Yûnus 10/97 Hûd 11/26 Hûd 11/48 Hûd 11/102 Yûsuf 12/25 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/50 Nahl 16/63 Nahl 16/104 Nahl 16/117 İsrâ 17/10 Hacc 22/25 Nûr 24/19 Nûr 24/63 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/201 ‘Ankebût 29/23 Lokmân 31/7 Ahzâb 33/8 Sebe' 34/5 Yâsîn 36/18 Sâffât 37/38 Fussilet 41/43 Şûrâ 42/21 Şûrâ 42/42 Zuhruf 43/65 Duhân 44/11 Câsiye 45/8 Câsiye 45/11 Ahkâf 46/24 Ahkâf 46/31 Fetih 48/16 Fetih 48/17 Fetih 48/25 Zâriyât 51/37 Mücâdele 58/4 Haşr 59/15 Saff 61/10 Teğâbun 64/5 Mülk 67/28 Nûh 71/1 Müzzemmil 73/13 İnsân 76/31 İnşikâk 84/24
• 27 - Semerkandî, age., III, 479.
• 28 - Âl-i İmrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49, 61; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 84, 85; Hûd 11/56, 88, 123; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; ‘Ankebût 29/59; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29. 29 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3. 30 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 31 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 32 - Âl-i İmrân 3/173.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/84 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 ‘Ankebût 29/59 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29 Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173
• 33 - Bakara 2/13; Yâsîn 36/47; Mütaffifûn 83/32.
  • Bakara 2/13 Yâsîn 36/47 Mutaffifîn 83/32
• 34 - Kurtubî, age., XVIII, 145.
• 35 - Zemahşerî, age., IV, 571.
• 36 - Semerkandî, age., III, 479.