Şu‘arâ Suresi

Mekke’de risâletin 8. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 227 âyetten oluşan, adını 224. âyetinde “şairler” anlamındaki الشُّعَرَآء eş-şu‘arâ’ kelimesinden alan Şu‘arâ’ sûresi, inişe göre 51, resmî sıralamada ise 26. sûredir.

Şu‘arâ’ sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Furkân sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûrede de çeşitli peygamber kıssalarının bulunması bir ortak yöndür. Ayrıca her iki sûrede de iyi insanların özellikleri ele alınmakta, kurtuluşun nasıl mümkün olacağı üzerinde durulmaktadır.

Şu‘arâ’ sûresi, vahyin apaçıklığı mesajıyla başlamakta, müşriklerin alaycılığına ve hakikatlerden yüz çeviriciğine dikkat çekilmekte, Yüce Allah’ın kudretine dikkat çekmek için yeryüzünde çeşitli bitkilerin yaratılmasında nice ibretlerin bulunduğu, ancak insanların çoğunluğunun iman etmemesi dile getirilmektedir.

10. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ’nın kıssasına geçilmekte, onun azgın Firavun’un kavmine gönderilme emrine karşılık Hz. Musa’nın eski bir suçu nedeniyle çekinmesi dile getirilmekte, bu nedenle Hz. Hârûn’a risâlet verilmesi isteğinin ardından Firavun’la olan geçmişe dair birtakım konuşmaları gündeme getirilmektedir.

23. âyetten itibaren, Firavun’un Yüce Allah hakkındaki alaycı sorusuna Hz. Musa’nın verdiği etraflı cevaplar dile getirilmekte, ddaha sonra büyücülerle ilgili pasaj yer almakta, Hz. Musa karşısında mağlup olan ve sonuçta iman ettiklerini ilan eden büyücülere yönelik Firavun’un tehditlerinden, büyücülerin muhteşem teslimiyetinden söz edilmektedir. Kıssanın son bölümünde Hz. Musa’nın beraberindeki İsrailoğullarıyla birlikte denizden geçirilmesi ve bu esnada Firavun ve adamlarıın yarılan denizin içerisinde boğulmaları hatırlatılmaktadır.

69. âyetten itibaren, Hz. İbrâhîm’in kıssası başlamakta, onun “tevhîd ilanı” diyebileceğimiz çok önemli hatırlatmaları şu şekilde dile getirilmektedir: “Beni yaratan ve bana doğru yolu gösteren; beni yediren ve içiren; hastalandığımda bana şifa veren; beni öldürecek, sonra diriltecek olan; Hesap günü benim için hatalarımı bağışlayacağını umduğum kudret işte sadece O’dur (Allah’tır).” Daha sonra çeşitli dua cümlelerine yer verilmekte ve karşıtlarının mahşerdeki feci akıbeti ele alınmaktadır.

105. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût ve Hz. Şu‘ayb’ın kıssaları ana hatlarıyla ve benzer içerikleriyle gündeme getirilmektedir. Sûrenin 192-196. âyetlerde vahyin çok nefis bir tanımı şu şekilde yapılmaktadır: “Kuşkusuz o (mesaj/Kur’ân), âlemlerin Rabbinin indirmesidir. Uyarıcılardan olasın diye Kur’ân’ı apaçık Arapça diliyle er-Rûhu’l-Emîn (Güvenilir Rûh/Cebrail) senin kalbine indirmiştir. Kur’ân, daha öncekilerin kitaplarında da (ana içerik olarak) vardı.” Buna karşılık müşriklerin alaycılıkları ifade edilmekte, vahye şeytanların herhangi bir müdahalesinin olamayacağı, bundan engellendikleri gibi konular ele alınmaktadır.

Son grup âyette ise söz sûreye adını veren “şairler”e getirilmekte, onların peşinden gidenlerin azgınlıkları hatırlatılmakta, ancak bütün şairlerin kötü olmadığı, iman edip sâlih amel sahibi olanlarının bulunduğu beyan edilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin 38-51. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın kıssasının bu suredeki “üçüncü” bölümünü gündeme getirmekte, diğer sûrelerde yer alan kısımlara ilave olarak kıssanın sadece burada geçen birtakım detayları üzerinde de durmaktadır.

Hz. Musa Kıssası III

a) Büyücüler ve İlk Buluşmada Yaşananlar

Yüce Allah, sûrenin 38-45. âyetlerinde Firavun’un çağrısı üzerine büyücülerin bir araya getirilmesiyle ve onların insanlara çağrısıyla ilgili şu bilgileri aktarmaktadır:

“Ardından büyücüler belli bir günün belirlenen vaktinde biraraya getirilmişler ve halka da, ‘Siz de toplanıyor musunuz? (Haydi hemen toplanın). Umarız ki eğer büyücüler üstün gelirlerse, herhalde artık bu büyücülere uyarız’ denilmişti.”

Daha sonra, büyücüler bir araya geldiklerinde, Firavun’a hitap ederek “Eğer galip gelirsek bize ödül var, değil mi?’ deyince; Firavun’un onlara, “Tamam (ödül ne ki!), üstelik sizler gözdelerimden olacaksınız” dediği nakledilmektedir.

Bunun sonrasında ise Hz. Mûsâ’nın büyücülere yönelik teklifi, büyücülerin verdiği cevap ve Hz. Musa’nın asasının diğerlerini yutuşu şu şekilde dile getirilmektedir: “Ne atacaksanız atın!” deyince, iplerini ve değneklerini atmışlar ve ‘Firavun’un şerefi hakkı için (onun gücüne yemin olsun ki) elbette bizler galip geleceğiz’ demişlerdi. Sonra da Mûsâ asâsını atmıştı; bir de ne görsünler, (Mûsâ’nın asâsı), onların uydurduklarını toplayıp yutuyor.”

ı. Büyücüler ve Halkın Toplanışı

فَجُمِعَ السَّحَرَةُ لِم۪يقَاتِ يَوْمٍ مَعْلُومٍ وَق۪يلَ لِلنَّاسِ هَلْ اَنْتُمْ مُجْتَمِعُونَ لَعَلَّنَا نَتَّبِعُ السَّحَرَةَ اِنْ كَانُوا هُمُ الْغَالِب۪ينَ “(Ardından) büyücüler belirli bir günün belirlenen vaktinde bir araya getirilmişlerdi. İnsanlara da ‘Siz de toplanıyor musunuz? (toplanın)!’ denmişti. (Şehir halkı:) ‘Umarız ki büyücüler üstün gelirlerse büyücülere uyarız!’ (demişti).”

Buradaki فَجُمِعَ fe cümi‘a edilgen fiili “bir araya getirilmişti, toplanmıştı”; السَّحَرَة es-seheratü kelimesi “büyücüler”;لِم۪يقَاتِ يَوْمٍ مَعْلُومٍ li mîkâti yevmin ma‘lûmin tamlaması “belli günün belirlenen vaktinde”; وَق۪يلَ ve kîle edilgen fiili “ve (şöyle) denilmişti”;لِلنَّاسِ li’n-nâsi sözcüğü “insanlara”; هَلْ اَنْتُمْ مُجْتَمِعُونَ hel entüm müctemi‘ûne sorusu “sizler toplandınız mı, toplanır mısınız”;لَعَلَّنَا le‘allenâ ifadesi “belki bizler”; نَتَّبِعُ nettebi‘u fiili “uyarız”; السَّحَرَة es-seherate kelimesi “o büyücülere”; اِنْ كَانُوا in kânû fiili “eğer onlar (şöyle) iseler”; هُمُ hum zamiri “evet onlar”; الْغَالِب۪ينَ el-ğâlibîne kelimesi ise “üstün gelenler (olurlarsa), galip olanlar” demektir.

Burada çağrılan büyücülerin belirlenen günde toplandığı ve halkın da toplanmasını istedikleri çağrıları gündeme getirilmektedir.

1. فَجُمِعَ السَّحَرَةُ لِم۪يقَاتِ يَوْمٍ مَعْلُومٍ “(Ardından) büyücüler belirli bir günün belirlenen vaktinde bir araya getirilmişlerdi.” Yüce Allah Firavun’un yöneticilerinin çağrısına uyan büyücülerin toplanıp bir araya getirildiğini, bilinen günün buluşma vaktinde toplandıklarını haber vermektedir.

Onların toplanma günü ve vakti hakkında Tâhâ 20/58-59’da şu bilgiler verilmektedir: “Biz de sana, aynen onun gibi bir büyü yapacağız. Şimdi, seninle bizim aramızda, senin de bizim de muhalefet etmeyeceğimiz uygun bir yerde buluşma zamanı ayarla! (Musa şöyle) demişti: Buluşma zamanınız, süs (bayram) günü, yani insanların kuşluk vaktinde toplanma zamanı olsun.”

Bu esnada yaşananlarla ilgili olarak özellikle büyücülerin kendi aralarındaki konuşmalarıyla ilgili olarak Tâhâ 20/60-64’te şu bilgiler verilmektedir: “(Bunun üzerine Firavun) dönüp gitmiş, hilesini (büyücülerini) toplamış, bir süre sonra da (buluşma yerine) gelmişti. Musa onlara şöyle demişti: ‘Yazıklar olsun size! Sakın ha (delilleri inkâr ederek) Allah’a iftira etmeyin! (Aksi takdirde), O da (korkunç) bir azap ile kökünüzü kazır! (Allah’a) iftira edenler şüphesiz ki (zaten) kaybedenlerdir.’ (Firavun’un topladığı büyücüler) bunun üzerine durumlarını aralarında tartışmış, gizlice fısıldaşmışlardı. Onlar (gizlice birbirlerine) şöyle demişlerdi: ‘Bu ikisi (Musa ve Harun), büyüleriyle sizi yurdunuzdan çıkarmak ve örnek yolunuzu(1) (dininizi) ortadan kaldırmak isteyen iki büyücüdür.’ (Ey Mısırlılar!) Hilenizi toplayın; ardından da saf hâlinde (sırayla) gelin! Bugün artık üstün gelen kazanmış olacaktır.”

2. وَق۪يلَ لِلنَّاسِ هَلْ اَنْتُمْ مُجْتَمِعُونَ “İnsanlara da ‘Siz de toplanıyor musunuz? (toplanın)!’ denmişti.” Yüce Allah Firavun’un çağırdığı büyücülerin toplanmasının ardından kendilerinden çok emin oldukları için hem manevi bir baskı kurmak hem de duruma halkın da şahit olmasını istediklerini göstermek için onların da çağrılmasını istediklerini haber vermektedir.

Bu çerçevede çevredeki halka “Siz de toplanır mısınız?”; “Haydi siz de toplanın”; “Hep birlikte toplanalım” çağrısında bulunulmuştu. Bu çağrının tam olarak kim tarafından yapıldığına dair âyette net bilgi yoktur. Çünkü âyetin başında ق۪يلَ kîle edilgen fiili kullanılarak “denildi ki “ifadesine yer verilmektedir.

3. لَعَلَّنَا نَتَّبِعُ السَّحَرَةَ اِنْ كَانُوا هُمُ الْغَالِب۪ينَ “(Şehir halkı:) ‘Umarız ki büyücüler üstün gelirlerse büyücülere uyarız!’ (demişti).” Bu ifadeyi de önceki âyette olduğu gibi kimin söylediği açık değildir. Bunların bu olayın sonucunu bekleyen, duruma göre hareket edecek olan şahıslar olduğu söylenebilir. Bazı âlimler bunların dönemin din adamları olduğu kanaatindedir.(2)

Bu ifadeyi halkın söylediğini benimseyen alimler de vardır. Bu çerçevede “Eğer galip gelirlerse umarız ki biz de büyücülere uyarız” manası söz konusu olabilir. Bu durumda izleyenlerin büyücülere uymak istedikleri, dolayısıyla onların galip gelmesini arzuladıkları anlaşılmış olur.

Ayrıca Elmalılı “Sanırız bizler sihirbazlara tabi olacağız; şayet onlar olursa galipler” şeklinde tercüme ederek, çevredeki halkın büyücülerin tarafında olduğu ve onların galip geleceklerinden bir anlamda emin oldukları anlaşılabilir. Buradaki اِنْ in edatını tehyîc “yüreklendirme” ve ilhâb “özendirme” manasında alarak “biz büyücülerden yana olup onlara tabi olacağız; yeter ki galip gelsinler”(3) manası da söz konusu olabilir.

ıı. Büyücülerin İsteği ve Firavun’un Cevabı

فَلَمَّا جَآءَ السَّحَرَةُ قَالُوا لِفِرْعَوْنَ اَئِنَّ لَنَا لَاَجْرًا اِنْ كُنَّا نَحْنُ الْغَالِب۪ينَ قَالَ نَعَمْ وَاِنَّكُمْ اِذًا لَمِنَ الْمُقَرَّب۪ينَ “Büyücüler geldiklerinde, Firavun’a ‘Galip gelirsek bize ödül var, değil mi?’ demişlerdi. (Firavun) ‘Tamam! Şüphesiz ki o takdirde siz gözdelerimden (olacaksı)nız!’ demişti.”

Buradaki فَلَمَّا جَآءَ fe lemmâ câe ifadesi “geldiği zaman”; السَّحَرَةُ es-seharatü kelimesi “o büyücüler”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; لِفِرْعَوْنَ lifir‘avne ifadesi “Firavun’a, yönelik olarak”; اَئِنَّ لَنَا einne lenâ sorusu “bizim için var değil mi”; لَاَجْرًا leecran ifadesi “elbette bir ödül (var mı, var değil mi)”; اِنْ كُنَّا in künnâ fiili “eğer (şöyle) isek, (şöyle) olursak”; نَحْنُ nahnu zamiri “biz”; الْغَالِب۪ينَ el-ğâlibîne kelimesi “galip gelenler (olursak)”; قَالَ kâle fiili “(Firavun) demişti ki”; نَعَمْ ne‘am ifadesi “evet”; وَاِنَّكُمْ ve inneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; اِذًا izen ifadesi “o takdirde (eğer galip gelirseniz)”;لَمِنَ الْمُقَرَّب۪ينَ lemine’l-mukarrabîne ifadesi ise “elbette gözdelerden, yakınlaştırılmış olanlardan (olacaksınız)” demektir.

Burada galip gelirlerse kendilerine ödül verileceğini Firavun’a ileten büyücülerin sözleri ile Firavun’un cevabı gündeme getirilmektedir.

1. فَلَمَّا جَآءَ السَّحَرَةُ قَالُوا لِفِرْعَوْنَ اَئِنَّ لَنَا لَاَجْرًا اِنْ كُنَّا نَحْنُ الْغَالِب۪ينَ “Büyücüler geldiklerinde, Firavun’a ‘Galip gelirsek bize ödül var, değil mi?’ demişlerdi.” Yüce Allah kendilerinden emin olan büyücülerin galip gelmeleri yani Hz. Musa ve Hz. Harun’u mağlup etmeleri durumunda ödüllendirilmeyi beklediklerini, bunu istediklerini Firavun’a ilettiklerini haber vermektedir.

Bu konu A‘râf 7/113’te de benzer ifadelerle dile getirilen bu istek büyücülerin dünya adamı olduklarını ve elde ettikleri her başarının dünya şartlarında ödüle desteklenmesini beklediklerini göstermektedir.

Bu arada A‘râf 7/113’te dile getirildiği üzere, büyücüler Firavun’un yanına gelip, galibiyetleri durumunda kendilerine bir ödül verilmesini istediklerini beyan etmişler, Firavun da eğer galip gelirlerse “kendisine yakınlaştırılmış kişiler arasına katılacaklarını” onlara bildirmiştir.

2. قَالَ نَعَمْ وَاِنَّكُمْ اِذًا لَمِنَ الْمُقَرَّب۪ينَ “(Firavun) ‘Tamam! Şüphesiz ki o takdirde siz gözdelerimden (olacaksı)nız!’ demişti.” Burada Firavun’un büyücülere verdiği cevap dile getirilmekte ve istediklerinden çok daha fazlasını kendilerine vereceğini, bu çerçevede kendisine yakın kişiler arasına katılacaklarını onlara söylediği ifade edilmektedir. Bu ifade önceki âyette olduğu gibi benzer şekilde A‘râf 7/113’te de zikredilmektedir.

Peygamberler dünyevî bir ücret değil, sevap merkezli ecir üzerinden fedakârlık yapan insanlardır. Bunun karşısında yer alanların ise ekonomik beklentilerle hareket etmekte, her bir faaliyetlerinin karşılığını hemen almak istedikleri görülmektedir. Yaşadıkları toplumun uyguladığı prosedür gereği büyücüler de galip gelmeleri halinde büyük bir ödülü hak ettiklerini ve bunu Firavun’dan beklediklerini ifade etmişler, Firavun da onları en yakınındakiler arasına alacağını ifade ederek, gözdeleri arasına onları koyacağını bildirmişti.

ııı. Hz. Musa’nın Büyücülere Teklifi ve Sonuç

قَالَ لَهُمْ مُوسٰىٓ اَلْقُوا مَآ اَنْتُمْ مُلْقُونَ فَاَلْقَوْا حِبَالَهُمْ وَعِصِيَّهُمْ وَقَالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ اِنَّا لَنَحْنُ الْغَالِبُونَ فَاَلْقٰى مُوسٰى عَصَاهُ فَاِذَا هِيَ تَلْقَفُ مَا يَاْفِكُونَ “Musa onlara ‘Ne atacaksanız atın!’ demişti. İplerini ve asalarını atmış ve ‘Firavun’un itibarı için elbette biz galip geleceğiz!’ demişlerdi. Musa da asasını atmıştı. Bir de ne görsünler, (Musa’nın asası) onların uydurduklarını yutuyor.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(şöyle) demişti”; لَهُمْ lehum ifafdesi “onlara”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Mûsâ”; اَلْقُوا elkû isteği “siz atın”;مَآ اَنْتُمْ مُلْقُونَ mâ entüm mülkûne ifadesi “atacağınız şeyi, ne atacaksanız atın, ne yapacaksanız yapın”; فَاَلْقَوْا fe elkav fiili “(onlar da) atmışlardı”; حِبَالَهُمْ hıbâlehüm ifadesi “onların iplerini”;وَعِصِيَّهُمْ ve ‘ısıyyehüm ifadesi “ve onların değneklerini”; وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve demişlerdi ki”; بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ bi ‘ızzeti fir‘avne tamlaması “Firavun’un şerefi için, onun onuru sebebiyle”; اِنَّا لَنَحْنُ innâ lenahnu ifadesi “muhakkak ki biziz evet bizleriz, bizler olacağız”; الْغَالِبُونَ el-ğâlibûne kelimesi “galip gelenler”; فَاَلْقٰى fe elkâ fiili “atmıştı, bırakmıştı”; مُوسٰى mûsâ ifadesi “Mûsâ”; عَصَاهُ ‘asâhu ifadesi “onun asasını, değneğini”; فَاِذَا هِيَ fe izâ hiye ifadesi “bir de baktı(lar) ki o (değnek)”; تَلْقَفُ telkafu fiili “yutmaktadır”; مَا يَاْفِكُونَ mâ ye’fikûne ifadesi ise “onların uydurmakta oldukları şeyi” demektir.

Bu âyetlerde büyücülerle Hz. Mûsâ’nın karşılaşması yer almakta, sonuçta Hz. Mûsâ’nın galibiyeti haber verilmektedir.

1. قَالَ لَهُمْ مُوسٰىٓ اَلْقُوا مَآ اَنْتُمْ مُلْقُونَ “Musa onlara ‘Ne atacaksanız atın!’ demişti.” Bu ifadeden önce arada başka konuşmaların olduğunu bilmekteyiz. Bu çerçevde A‘râf 7/115-116’da şöyle buyrulmaktadır: “(Büyücüler Mûsâ ile bir araya gelince) ‘Ey Mûsâ, ya (önce ‘asâ/değneği) sen atacaksın ya da atanlar biz (mi) olalım?’ demişlerdi. (Mûsâ) ‘Siz atın’ demişti.”

Benzer şekilde Tâhâ 20/65-66’da da şöyle bilgiler zikredilmektedir: “(Büyücüler), ‘Ey Musa! Sen mi atarsın; yoksa biz mi ilk atanlar olalım?’ demişlerdi. (Musa da), ‘Hayır, siz atın’ demişti.” Bu âyetlerden de anlaşılıyor ki büyücüler önce kimin başlamasıyla ilgili olarak Hz. Mûsâ’ya teklif götürmüşler, Hz. Mûsâ ise onların başlamasını istemiş ve “Ne atacaksanız atın” demişti.

2. فَاَلْقَوْا حِبَالَهُمْ وَعِصِيَّهُمْ وَقَالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ اِنَّا لَنَحْنُ الْغَالِبُونَ “İplerini ve asalarını atmış ve ‘Firavun’un itibarı için elbette biz galip geleceğiz!’ demişlerdi.” Büyücüler iplerini ve değneklerini atınca “Firavun’un gücü ve şerefi hakkı için mutlak sûrette biz galip geleceğiz” demişlerdi. Belli ki kendilerinden çok emindiler ve Firavun’un desteğini almış olmanın rahatlığıyla kendilerinin muhakkak kazanacağını düşünüyorlardı. Bunun için, ifade hem isim cümlesi halinde, hem de başında anlamı kuvvetlendirecek inne ve lâm/le edatları kullanılarak şekillendirilmişti.

Bu arada âyette geçen بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ “Firavun’un izzeti ile” ifadesi, “onun gücü ve şerefi hakkı için”, “onun gücünden istifade ederek” ve “onun gücüne yemin ederek”(4) gibi anlamlar vermektedir. Buradan hareketle, anlaşılıyor ki, farklı varlıklara yemin geleneği o dönem İsrailoğulları’nda olduğu gibi, Mekkeli müşriklerin uygulamalarında da vardı.

Bu nedenle, Ebû Hureyre’den gelen bir rivayete göre Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Allah’tan başkasına yemin etmeyin!” Demek ki Yüce Allah’ın isim ve sıfatlarına yemin etmenin dışında başka varlıklara yemin caiz görülmemiştir.(5) Kur’ân’da yer alan diğer yemin ifadelerini ilgili varlıkların şahit kılınması manasında değerlendirdiğimizde sorun olmamaktadır.

Onların “iplerini ve değneklerini atmaları” esnasında neler yaşandığı burada zikredilmemekte, konunun bu boyutu Tâhâ 20/66-68’de yer almaktadır. İlgili âyetler mealen şöyledir: “Bir de baktı ki, büyüleri sayesinde ipleri ve sopaları gerçekten kendisine koşuyormuş gibi görünüyor. Mûsâ (o esnada) içinde bir korku hissetmişti. (Biz de Mûsâ’ya), ‘Korkma! Muhakkak ki sen galip geleceksin’ demiştik.”

“Onların hareket edip değneklerinin yılana dönüşmesi hakkında İbn Abbas’ın şöyle dediği rivayet edilmiştir: “Onlar, cıvaya batırılmış urganlar ile, içi cıvayla doldurulmuş değneklerini attı; atılanlar da (güneşten dolayı) kızınca hareketleri hızlandı ve dört bir yandan harekete geçmiş olan yılanlar haline dönüştüler.”(6)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bir benzeri A‘râf 7/116’da şu mealde yer almaktadır: “(Mûsâ), ‘Siz atın’ dedi. Onlar atınca, insanların gözlerini büyülediler; onları korkuttular ve böylece (zanlarınca) büyük bir sihir gösterdiler.” Buna karşılık Yûnus 10/81’de dile getirildiği üzere, Hz. Mûsâ büyücülere hitaben “Bu yaptığınız bir büyüdür; Allah onu boşa çıkaracaktır. Zaten Allah bozguncuların işini başarıya ulaştırmaz” diye seslenmişti.

3. فَاَلْقٰى مُوسٰى عَصَاهُ فَاِذَا هِيَ تَلْقَفُ مَا يَاْفِكُونَ “Musa da asasını atmıştı. Bir de ne görsünler, (Musa’nın asası) onların uydurduklarını yutuyor.” Tâhâ 20/69’da yer aldığı üzere, büyücülerin yaptıklarının ardından Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya hitaben şöyle buyurmuştu: “Sağ elindekini (yere) at da onların yaptıklarını yutsun! Yaptıkları, sadece bir büyücü hilesidir. Büyücü ise, nereye gelirse gelsin (ne yaparsa yapsın) başarılı olamaz.” Benzer içerikte bir ifade A‘râf 7/117’de de söz konusudur. İşte Hz. Mûsâ bu emrin gereğini yerine getirince, yere bıraktığı değnek onların uydurduğu şeyleri silip süpürüyordu.

Âyetin sonunda konuyla ilgili büyücülerin fiillerini ifade için kullanılan يَاْفِكُونَ ye’fikûne fiili e-f-k kökünden gelmekte ve sahtecilik içeren bir fiil olduğunu mana olarak içermektedir. İşte o sahtecilik fiilleri Hz. Mûsâ’nın elinden deşifre edilmiş, onların uydurduğu yalanlar ortaya serilmişti.

Tekrar vurgulayalım ki Hz. Mûsâ’nın yaptığı asla ve asla daha büyük bir büyü değil, aksine büyülerin asılsız olduğunu gözler önüne seren bir uygulama idi. Bu arada Hz. Mûsâ’nın yaptığı işi belirten fiil de bilinen anlamda “yenilen bir şeyi yutmak” değil, ortaya konulan bir çalışmayı “silip süpürmek” manasına gelen تَلْقَفُ telkafu sözcüğüdür. Bütün bunlar, yaşanan olayın mahiyetini gözler önüne sermeyi amaçlamaktadır.

Yüce Allah zulme karşı hakikati, inkârcı düşmanlara karşı hakikat erlerini desteklemektedir. Esasında sahte fikirlerin ve vahiy karşıtı eylem ve söylemlerin, sonuçta başarıya ulaşamayacakları, hakikate karşı mücadelelerinde mutlak surette mağlup olacakları ortaya konulmaktadır. Bu arada Yüce Allah peygamberine bile “sadece imanınla yetin; başka bir şey yapmana gerek yok” dememekte, imanın peşi sıra, elden gelen bütün çabanın gösterilmesi gerektiğini örnek bir olayla anlatmaktadır.

Bu âyet grubu, düşmanın saldırısı veya mücadelesi ne ile gerçekleşiyorsa, onlara karşı aynı türden cevap verilmesi gerektiğinin bir delilidir. Enfâl 8/60’da müslümanlara yönelik emrin mantığı da zorunluluğu da bu şekilde ortaya çıkmış olmaktadır. İmaja ve güç gösterisine dayalı yalanın hakikat karşısında bir sopalık canı vardır. Güneş karanlığa ne yaparsa hak da bâtıla onu yapar.(7)

b) İman Eden Büyücülerle Firavun’un Konuşmaları

Yüce Allah, sûrenin 46-51. âyetlerinde durumu dören büyücülerin derhal secdeye kapandıklarını ve “Âlemlerin Rabbine, yani Mûsâ ve Hârûn’un Rabbine iman ettik” dediklerini hatırlatmaktadır.

Ardından, büyücülerin bu durumuna son derece sinirlenen Fiaravun’un onlara yönelik tehditkâr ifadeleri şu şekilde aktarılmaktadır: “Ben size izin vermeden ona iman ettiniz ha? Demek ki o (Mûsâ), size büyü öğreten büyüğünüzmüş! Ama ilerde (size neler yapacağımı görecek ve) bileceksiniz: Dönekliğinizden dolayı ellerinizi ve ayaklarınızı kestireceğim; hepinizi astıracağım!”

Daha sonra, Firavun’un bu tehdidine karşılık onu adeta çıldırtacak şekilde büyücülerin şu cevabı verdikleri beyan edilmektedir: “Zararı yok; (nasıl olsa) muhakkak ki Rabbimize döneceğiz. İman edenlerin öncüsü olduğumuz için, Rabbimizin (daha önce yaptığımız) hatalarımızı bağışlayacağını umuyoruz.”

ı. Büyücülerin İmanı

فَاُلْقِيَ السَّحَرَةُ سَاجِد۪ينَ قَالُوٓا اٰمَنَّا بِرَبِّ الْعَالَم۪ينَ رَبِّ مُوسٰى وَهٰرُونَ “(Bunu gören) büyücüler derhal secdeye kapanmışlardı. ‘Âlemlerin Rabbine, yani Musa ve Harun’un Rabbine inanıp güvendik!” demişlerdi.”

Buradaki فَاُلْقِيَ fe ülkıye edilgen fiili “hemen kapıldı, atıldı, (yere) kapandı”; السَّحَرَة es-seheratü kelimesi “o büyücüler; سَاجِد۪ين sâcidîne sözcüğü “secde edenler olarak”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “iman ettik”; بِرَبِّ الْعَالَم۪ينَ birabbi’l-‘âlemîne tamlaması “âlemlerin Rabbine”; رَبِّ مُوسٰى rabbi mûsâ tamlaması “yani Musa’nın Rabbine”; وَهٰرُونَ ve hârûne ifadesi ise “ve Harun’un (Rabbine)” demektir.

Bu âyet grubunda büyücülerin imanı, Firavun’un onları öldürmekle tehdidi ve büyücülerin ona karşı yiğitçe ortaya koyduğu tavırları gündeme getirilmektedir.

1. فَاُلْقِيَ السَّحَرَةُ سَاجِد۪ينَ “(Bunu gören) büyücüler derhal secdeye kapanmışlardı.” Büyücüler secdeye kapanmadan ve iman itiraflarını dile getirmeden önce, A‘râf 7/118-119’de şu detay haber verilmektedir: “Böylece gerçek ortaya çıktı ve onların yapmakta olduğu şeyler de yok olup gitti. Sonunda hepsi oracıkta kendilerini küçük düşüren bir yenilgiye uğradılar.” Sadece büyücüler değil, başta Firavun olmak üzere, onların başarılı olmasını isteyen ve bekleyen kişilerin hepsi mağlup olmuşlar, ağır bir yenilgi yaşamışlardı.

Tâhâ 20/70’te de açıkladığımız üzere, “Büyücüler secdeye kapanmışlardı” ifadesi, hem fiili olarak “yere kapanmak”, hem de “Hz. Mûsâ’nın üstünlüğünü kabul etmek” manasına gelebilir. Âyetin başındaki fâ/fe harfi ta‘kîbiyye manasındadır ve büyücülerin olayın ardından hemen secdeye kapandıklarını göstermektedir.

Bu arada secdeye kapanmak için kullanılan اُلْقِيَ ulkıye fiilinin edilgen kalıpta tercih edilmesinin muhtemel sebebi, ani bir hareketle secde yapmaları olabilir. O kadar aniden secdeye kapanmışlardı ki sanki başkaları tarafından yere atılmış gibi bir görüntü vermişlerdi.(8) İşte söz konusu fiilin edilgen kalıpta seçilmesinin muhtemel sebebi bu olsa gerektir.

Burada Zemahşerî’nin konu hakkındaki harika tespitini aktarmak istiyoruz: “Ne ilginçtir ki, büyücüler önce değneklerini ve iplerini küfür ve inkâr için yere atmışlardı. Kısa bir zaman sonra bu defa da başlarını şükür ve secde için yere atıp secdeye kapanmışlardı. Bu iki atma arasındaki fark ne büyüktür!”(9)

Mucize onların yüreklerinde derin bir etki yapmıştı. Çünkü kendi yaptıkları ve büyük beklenti içine girdikleri büyünün hiçbir işe yaramadığını görünce, onu mağlup eden olayın bir insan ürünü olamayacağını anlamışlardı. Bilginin gücü karşısında tevazu göstermiş, boyun bükme erdemini ortaya koymuş ve kesin bir teslimiyet içerisine girmişlerdi.

Gördükleri şey, mucizenin büyüyü kesin olarak mağlup edişiydi. Büyücüler mucizeyi fark etmişler, bilinçli halleri sayesinde imanla buluşmuşlardı. Büyüyü mucizeden, yalanı gerçekten, imajı hakikatten ayırabilecek bir bilgiye sahip olmuşlardı.(10) Bu gerçeğin karşısında vicdanlı insanların yapacağı şey, boyun bükmekti; büyücüler de işte bunu başarmışlardı.

Tarihte yaşanan bu olayın günümüzde de çeşitli şekilleri yaşanmaktadır. Vahyin kontrolündeki aklın sahiplendiği hak ile bâtılın mücadelesi devam etmektedir. Hakkın gelmesi bâtılın yok olmasının,(11) hiçbir şey ortaya koyamamasının ve geri dönememesinin sebebidir.(12) Hak ortaya konulunca, açık veya gizli hiçbir bâtıl onu iptal edemeyecektir;(13) hak bâtılın adeta beynini parçalayacaktır;(14) çünkü hakkın sahibi el-Hakk olan Yüce Allah’tır.

2. قَالُوٓا اٰمَنَّا بِرَبِّ الْعَالَم۪ينَ رَبِّ مُوسٰى وَهٰرُونَ “(Büyücüler) ‘Âlemlerin Rabbine, yani Musa ve Harun’un Rabbine inanıp güvendik!” demişlerdi.” Hz. Mûsâ’nın asâsının onların çevirdiği dolapları boşa çıkardığını gören büyücüler, bunun bilinen bir büyü olmadığını, olağanüstü ve alışılmışın dışında çok farklı bir durum olduğunu anlamışlar, ardından hemen secdeye kapanmışlar ve A’râf 7/121-122’de de geçtiği üzere, şu itirafta bulunmuşlardı: “Âlemlerin Rabbine, yani Mûsâ ve Hârûn’un Rabbine iman ettik.” Bu ifade, büyücülerin Yüce Allah’a imanının bir itirafı ve ilanıdır.

Tâhâ 20/70’te de zikredildiği üzere, büyücülerin imanı, ilk etapta normal, sıradan ve sorunsuz gibi görülse de, aslında karşılarında Firavun gibi bir zalim varken bunu yapabilmek herkesin harcı değildir. Firavun onların rabbi olduğunu(15) ve kendisinden başka onlar için hiçbir ilah tanımadığını(16) söylemişti. Bu bildirime karşı gelmek aslında Firavun’a savaş açmaktı.

Onların imanı tercih etmesi, bir anlamda ölümü göze almaktı. Bu nedenle, çok sıra dışı bir fedakârlık yaptıklarını belirtmek durumundayız. Nitekim iman itiraflarının ardından Firavun’un onlara neler söylediği, kendilerini nasıl tehdit ettiği devam eden âyetlerde hatırlatılmaktadır.

Bu arada bunca açık bir mağlubiyete rağmen, Firavun’un neden iman etmediği de üzerinde durulması gereken konulardan birisidir. Bu noktada bazı ihtimaller üzerinde durabiliriz. Firavun, gerçeğin değil, iktidarını korumanın peşindeydi. Bu nedenle, mucize ile büyü arasında bir mukayese içerisine girmemiş, hakikatin izini sürmemişti.

Gördüğü manzara karşısında hakkı teslim etmek yerine, hakkı görenlere tehditler savurmayı yeğlemişti. Risâlet öğretilerine itibar etmeyen Firavun, onların elinden çıkan sıra dışı olayları da elbette dikkate değer bulmamıştı. O, İblis gibi davranmış, hatada ısrar edip şeytanlaşmıştı. Büyücüler ise Hz. Âdem gibi davranıp hatasını kabulle tevbe etmiş ve Hz. Âdem’in yolunu izlemişlerdi. Firavun’un bütün meselesi, iktidarını ve ihtişamını sürdürmekti. Oysa küçük ve dünyevî hedeflerin peşinden koşanlar büyük hakikatleri göremezler; Firavun’da görülen de bundan ibaretti.

ıı. Firavun’un Büyücülere Tehdidi

قَالَ اٰمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ اَنْ اٰذَنَ لَكُمْ اِنَّهُ لَكَب۪يرُكُمُ الَّذ۪ي عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ لَاُقَطِّعَنَّ اَيْدِيَكُمْ وَاَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلَافٍ وَلَاُصَلِّبَنَّكُمْ اَجْمَع۪ينَ “(Firavun) şöyle demişti: Ben size izin vermeden ona iman ettiniz, (öyle mi)! Şüphesiz ki o (Musa), size büyü öğreten büyüğünüzdür (akıl hocanızdır). İleride (size neler yapacağımı) elbette bileceksiniz. Dönekliğ(iniz)den dolayı kesinlikle ellerinizi ve ayaklarınızı elbette kestireceğim ve hepinizi astıracağım!”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(Firavun) demişti ki”; اٰمَنْتُمْ âmentüm sorusu “iman mı ettiniz”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; قَبْلَ kable ifadesi “önce”; اَنْ اٰذَنَ en âzene ifadesi “ben izin vermeden önce”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”;اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَكَب۪يرُكُمُ lekebîrıküm ifadesi “muhakkak ki sizin büyüğünüz(müş)”; الَّذ۪ي عَلَّمَكُمُ ellezî ‘allemeküm ifadesi “size öğreten(dir)”;السِّحْرَ es-sıhra sözcüğü “büyüyü, sihri”;فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ fe lesevfe ta‘lemûne fiili “ileride bileceksiniz”;لَاُقَطِّعَنَّ leükattı‘anne fiili “mutlaka kestireceğim”; اَيْدِيَكُمْ eydiyeküm ifadesi “sizin ellerinizi”; وَاَرْجُلَكُمْ ve ercüleküm ifadesi “ve sizin ayaklarınızı”; مِنْ خِلَافٍ min hılâfin kelimesi “döneklik nedeniyle, çaprazlama”; وَلَاُصَلِّبَنَّكُمْ ve leusallibenneküm fiili “ve mutlaka sizi astıracağım”; اَجْمَع۪ينَ ecma‘îne sözcüğü ise “hepinizi” demektir.

Bu âyette Firavun’un iman eden büyücülere yönelik tehdidi yer almaktadır.

1.قَالَ اٰمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ اَنْ اٰذَنَ لَكُمْ “(Firavun) şöyle demişti: Ben size izin vermeden ona iman ettiniz, (öyle mi)!” Tâhâ 20/71’de açıkladığımız ve A‘râf 7/123’te geçtiği üzere, Firavun, kendisini Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un karşısında, üstelik halkın huzurunda rezil duruma düşüren büyücülere hitap ederek, izin vermeden iman etmelerinin hesabını kendilerine soracağı tehdidini savurmaktaydı.

Anlaşılıyor ki, o dönemin yöneticileri izin vermeden, yani emretmeden halkın herhangi bir şeye iman etmesi mümkün değildi. İnanç özgürlüğü diye bir şeyin söz konusu olmadığı o ortamda, iman kararlılığının baskıya galip geldiği de büyücülerin iman itiraflarında görülmektedir. “Kişinin kalben verdiği kararların önünde engel olamayacağı”, “her türlü baskının hükümsüz kalacağı” mesajı, büyücülerin tutumundan öğrenebileceğimiz en önemli derstir.

2. اِنَّهُ لَكَب۪يرُكُمُ الَّذ۪ي عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ “Şüphesiz ki o (Musa), size büyü öğreten büyüğünüzdür (akıl hocanızdır).” Tâhâ 20/71’de de aynısı geçen bu ifadenin biraz daha detaylandırılmış şekli A‘râf 7/123’te şöyle yer almaktadır: “Bu, halkını oradan çıkarasınız diye şehirde kurduğunuz bir tuzaktır. Yakında (başınıza gelecekleri) göreceksiniz!” Firavun bu cümlesinde, büyücülerin Hz. Mûsâ ile işbirliği yaptığını, çeşitli tuzaklar kurduklarını ve bunun halkı şehirden çıkarma planının bir sonucu olduğunu söylemektedir.

Firavun, Hz. Mûsâ’yı büyücülerin hocası olmakla suçlamakta, hem bir peygambere büyücü demekte, hem de onu büyü öğreten bir kişi olarak tanıtmaktadır. Bu cümleden anlaşılıyor ki, büyü yapmak, o dönemde başkalarına öğretilebilen bir göz boyama işlemiydi. Bakara 2/103’te beyan edildiği gibi, insanlara sihir öğretenler “şeytanlar”dır. Firavun bu suçlama ile Hz. Mûsâ’yı korkunç bir iftiraya maruz bırakmakta, büyücüler üzerinden Hz. Mûsâ’ya gönderme yapmaya devam etmektedir.

Firavun ülkenin çeşitli yörelerinden en bilgili büyücüleri çağırdığını,(17) onların Hz. Mûsâ ile sadece belirlenen bayram gününde buluştuklarını ya unutmuştur; ya da halkın kafasını karıştırmak için özellikle yalan konuşmaktadır. Onların yaşadığı dönemde ve ortamda zaten büyü yapılıyordu. Bunun için Hz. Mûsâ’yı suçlamasının doğru ve haklı hiçbir tarafı yoktur; mesele karalama ve iftiradan ibarettir.

3. فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ لَاُقَطِّعَنَّ اَيْدِيَكُمْ وَاَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلَافٍ وَلَاُصَلِّبَنَّكُمْ اَجْمَع۪ينَ “İleride (size neler yapacağımı) elbette bileceksiniz. Dönekliğ(iniz)den dolayı kesinlikle ellerinizi ve ayaklarınızı elbette kestireceğim ve hepinizi astıracağım!” Âyetteki فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ ifadesi, “bileceksiniz” manasına gelmekte, سَوْفَ sevfe edayı gereği bunun “ileride” gerçekleşeceği beyan edilmiş olmaktadır. Bunun ne kadar zaman sonra gerçekleşeceği doğrudan ve açıkça belirlenmediği için, bu fiili “zamanı gelince, er veya geç” gibi anlamlandırmakta herhangi bir sakınca yoktur.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyettekine benzer ifadeler Mâide 5/33, A‘râf 7/124 ve Tâhâ 20/71’de de geçmekte, maksat büyük çoğunlukla âlimlerimiz tarafından “ellerin ve ayakların çaprazlama kestirilmesi” olarak belirlenmektedir. Firavun, iktidarını kaybetme korkusuyla erkek çocuklarını öldürttüğü için, eline iyi bir bahane geçirmiş ve büyücüleri de aynı şekilde katlettirme fırsatını elde etmişti.

Sözü edilen âyetlerde de zikredildiği üzere, âyetteki خِلَاف hılâf kelimesi “çaprazlama” manasına alınarak, aslında neyin kast edildiği tam anlaşılamamaktadır. Oysa bu kelime, yaşananlara uygun olarak büyücülerin yaptığı dönüşümü ifade etse gerektir.

Firavun’a göre büyücüler “döneklik” yapmış, başta verdikleri “Hz. Mûsâ’yı mağlup etme” sözünü tutmamışlardı. Bu nedenle, ellerini ve ayaklarını “çaprazlama” kesmeyi değil de, kanaatimizce “döneklikleri”nden dolayı ellerini ve ayaklarını keseceğini söylemiş, ardından da onları hurma dallarına asacağını ifade etmiştir. Nitekim Tevbe 9/81’de de geçen خِلَاف hılâf kelimesi “döneklik, muhalefet” manasında zikredilmektedir.

Tâhâ 20/71’de de dile getirdiğimiz gibi, Firavun bütün büyücüleri asacağını vurgulu ifadelerle beyan etmektedir. Ellerin ve ayakların kesilmesiyle zaten muhatap ölmüş olacağı için büyücülerin hurma dallarına asılması, onların çarmıha gerilmesi demektir. Zira اُصَلِّبَنَّ usallibenne fiili, salebû kalıbında Hz. İsa’nın çarmıha gerilemediğinin beyan edildiği Nisâ’ 4/157’de de geçmektedir. Firavun’un tehdidine konu edindiği bu salb etme fiili, “teşhir, halkı korkutma ve onlar gibi tevbe edebileceklere gözdağı verme amaçlı”dır.

ııı. Büyücülerin Firavun’a Cevabı

قَالُوا لَا ضَيْرَ اِنَّآ اِلٰى رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ اِنَّا نَطْمَعُ اَنْ يَغْفِرَ لَنَا رَبُّنَا خَطَايَانَآ اَنْ كُنَّآ اَوَّلَ الْمُؤْمِن۪ينَ “(Büyücüler) şöyle demişlerdi: Zararı yok, (nasıl olsa) Rabbimize döneceğiz. İlk iman edenler (iman edenlerin öncüleri) olduğumuz için Rabbimizin hatalarımızı bağışlayacağını umuyoruz.”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “(büyücüler) demişlerdi ki”; لَا ضَيْرَ lâ dayra ifadesi “zararı yok”;اِنَّآ innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اِلٰى رَبِّنَا ilâ rabbinâ ifadesi “bizim Rabbimize”; مُنْقَلِبُونَ münkalibûne kelimesi “dönenler(iz), döneceğiz”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; نَطْمَعُ natme‘u fiili “ummaktayız, arzu etmekteyiz”;اَنْ يَغْفِرَ en yağfira ifadesi “(O’nun) bağışlamasını”; لَنَا lenâ ifadesi “bizi”; رَبُّنَا rabbunâ ifadesi “bizim Rabbimizin”; خَطَايَانَا hatâyânâ ifadesi “bizim hatalarımızı”; اَنْ كُنَّآ en künnâ ifadesi “(şöyle) olduğumuz için”; اَوَّلَ الْمُؤْمِن۪ينَ evvele’l-mü’minîne tamlaması ise “ilk iman edenler, inananların öncüsü” demektir.

Bu âyetlerde ise büyücülerin Firavun’un tehdidine nasıl cevap verdikleri gündeme getirilmekte, ondan hiçbir şekilde korkmadıkları ve Yüce Allah’tan bağışlanma dileğinde bulundukları beyan edilmektedir.

1.قَالُوا لَا ضَيْرَ اِنَّآ اِلٰى رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ “(Büyücüler) şöyle demişlerdi: Zararı yok, (nasıl olsa) Rabbimize döneceğiz.” Âyetteki لَا ضَيْرَ lâ dayra ifadesine “Önemi yok” manası verilebileceği gibi, “Sen bize zarar veremezsin” manasına da verilebilir. Konuyla ilgili olarak Tâhâ 20/72’de şöyle buyrulmaktadır: “(Bu tehdide karşılık büyücüler) dediler ki: Bize gelen açık mucizelere (mesajlara) ve bizi yaratana karşı aslâ seni tercih etmeyeceğiz. Şimdi ne yapacaksan yap! Sen, ancak bu dünya hayatında hükmünü geçirebilirsin.”

Büyücüler Firavun’a yönelik sözlerine devam etmekte, adeta onu çıldırtacak cümleler kullanmaktadırlar. A‘râf 7/125’te “Biz zaten Rabbimize döneceğiz, (yapacağını yap); zararı yok” ifadesiyle kararlılıklarını dile getirmektedirler. Tâhâ 20/72’de de ifade ettiğimiz gibi, dahası, büyücüler bu ifade ile “Sen yapacağını yap! Daha iyi ya! Böylece Rabbimize dönmüş oluruz” demeye getirmişlerdir ki böylece onu büsbütün çileden çıkarmayı amaçlamış da olabilirler.

Büyücülerin söylemek istediği muhtemelen şudur: “Sen ne biliyorsan yap! İstediğin hükmü ver! Sadece tehdit ettiğin şeyler değil, bildiğin veya söylemediğin başka şeyler varsa onları da yap! Hiç ama hiç umurumuzda değil. Sen sadece bu geçici hayatta hüküm verip uygulayabilirsin. Üstelik ceza ölüm bile olsa sonuçta bir kere uygulanabilir; dolayısıyla her bir dünyevî ceza geçicidir; çünkü bu hayat geçici ve âhirete göre değersizdir. O halde son ve kalıcı karar Yüce Allah’ın vereceğidir.”

2. اِنَّا نَطْمَعُ اَنْ يَغْفِرَ لَنَا رَبُّنَا خَطَايَانَآ اَنْ كُنَّآ اَوَّلَ الْمُؤْمِن۪ينَ “İlk iman edenler (iman edenlerin öncüleri) olduğumuz için Rabbimizin hatalarımızı bağışlayacağını umuyoruz.” Bu âyette büyücüler Firavun’a karşı nasıl dik durdukları ve Yüce Allah’a inanıp güvenmenin insanda nasıl bir özgüven oluşturduğu ortaya konulmuş olmaktadır.

a) Konuyla ilgili olarak Tâhâ 20/73’te şöyle buyrulmaktadır: “Hatalarımızı ve senin bize zorla yaptırdığın büyüyü bağışlaması için Rabbimize iman ettik (O’na güvendik). Allah’(ın mükâfatı) daha hayırlıdır ve cezası da daha kalıcıdır.” Bu âyette büyücülerin iman itirafı ve Yüce Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunmaları ifade edilmektedir.

Ayrıca A‘râf 7/126’da büyücülerin sözleri şu şekilde dile getirilmektedir: “Sen sadece Rabbimizin âyetleri bize geldiğinde onlara inandığımız için bizden intikam alıyorsun. Ey Rabbimiz! Bize bol bol sabır ver ve sana teslim insanlar olarak canımızı al, dediler.”

b) Büyücüler “Rabbimize iman ettik” derken aslında Yüce Allah’a güvendiklerini söylemiş oluyorlardı. İmanın ahlâkî karşılığı ve kelimenin kök anlamı “güvenmek” olduğu için, onların da bu manayı kast etmiş oldukları ortadadır. Dahası, بِرَبِّنَا “Rabbimiz” diyerek de kendilerinin sahipsiz olmadığını, rablık iddiasındaki Firavun’a karşı onun bütün tehditlerine rağmen Yüce Allah’ın sahipleniciliğine güvendiklerini beyan etmiş olmaktadırlar.

c) Büyücülerin sözünü ettiği hatalardan kasıt, Hz. Mûsâ’nın öğretilerine rağmen, yaptıkları şirk vs. yanlışlar olabileceği gibi, sonrasında zikredilen, Tâhâ 20/73’te sözü edilen ve Firavun’a nispet ettikleri “Bizi zorladığın büyü” de olabilir. Büyücüler Firavun’un isteğine uyarak Hz. Mûsâ’ya karşı giriştikleri büyü olayından dolayı duydukları üzüntüyü gündeme getirmektedirler.

Bu âyetten güne dair şöyle sonuçlar elde edebiliriz: İnananlar inandıkları şeylerden ve değerlerden emin olmalıdır. Böyle değerlerden yoksun olanların nasıl savrulacağı da görülmelidir. Bu arada, insanlar hatasız olmadıkları için hatalarını itiraf etmeli, yanlışı başkalarına havale etmemeli, hatada ısrardan vazgeçmelidirler. Böylece hatasını itiraf eden Hz. Âdem’in yolunu izlemeli, İblis gibi davranıp şeytanlaşmamalıdır. Gücün ve otoritenin yanında yer almamak için onların söylediği sözleri tevile girişmeden hatalı oldukları yüzlerine söylenmeli, böylece çevredekilerin yanlış algıya kapılmasının önü kesilmelidir.

Dipnotlar

• 1 - Bu ifade, geleneği din haline getirenlerin kendi yollarını “örnek yol” olarak gördüklerinin bir delilidir. Buna karşılık, peygamberlere de insanları kendi yollarından engelleyen kişiler veya saptırıcılar şeklinde suçlamalar yöneltmişlerdi. Bu konuda Furkân 25:42’de de bilgiler verilmektedir. Vahye ve onu tebliğ edenlere yönelik bu şekildeki olumsuz tavırların sahiplerinin kimleri izledikleri, kimlerin yollarını yol edindikleri açıkça görülmektedir.
• 2 - Esed, age., s. 745’te 21. not.
• 3 - İslâmoğlu, age., s. 718’de 2. not.
• 4 - Taberî, age., XIX, 73.
• 5 - Zemahşerî, age., III, 303.
• 6 - Râzî, age., XXIV, 134.
• 7 - İslâmoğlu, age., s. 603’te 3. not.
• 8 - Semerkandî, age., II, 422. 9 - Zemahşerî, age., III, 73.
• 10 - İslâmoğlu, age., s. 604’te 4. not. 11 - İsrâ’ 17/81. 12 - Sebe’ 34/49. 13 - Fussılet 41/42. 14 - Enbiyâ’ 21/18.
  • İsrâ 17/81 Sebe' 34/49 Fussilet 41/42 Enbiyâ 21/18
• 15 - Nâzi‘ât 79/24. 16 - Kasas 28/38.
  • Nâzi‘ât 79/24 Kasas 28/38
• 17 - A‘râf 7/111; Şu‘arâ’ 26/36-37.
  • A‘râf 7/111 Şu‘arâ 26/37