Hacc Suresi

Medine’de risâletin 13. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 78 âyetten oluşan, adını 27. âyette yer alan ve “hac” anlamındaki الْحَجّ el-hacc kelimesinden alan Hacc sûresi, inişe göre 91, resmî sıralamada ise 22. sûredir.

Bu sûrenin iniş sırası itibariyle 103. sûre olduğu, bir kısım âyetinin Mekke’de, bir kısmının Medine’de indirildiği, hatta ilk grup âyetlerinin Mekke’de indirilmiş olması nedeniyle sûrenin 88. sırada indirildiği ve Mekkî olduğu da ifade edilmektedir. Özellikle hacla ilgili âyetler, kurban ibadeti, cihada, yani savunma savaşına izin verilmesi, işlenen suçlara karşılık nasıl cezalar verileceği, zekata değinilmesi gibi konular sûrenin çoğu âyetinin Medine’de indirildiğinin delili olarak kabul edilebilir. Bu konularda tartışmalara girmeme adına mesajı anlamaya çalışmanın çok daha önemli olduğu kanaatindeyiz.

Hacc sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Enbiyâ’ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Son Saat ve kıyâmet-âhiret süreci” (Enbiyâ’ 1, 40; Hacc 1-2, 7), “çeşitli peygamberlerin kıssaları” (Enbiyâ’ 51-90; Hacc 61, 65), “kâinat kitabından çeşitli âyetler” (Enbiyâ’ 30-33; Hacc 18, 61), “Hz. İbrâhim’le ilgili çeşitli bilgiler” (Enbiyâ’ 51-73; Hacc 26-33), “namaz ve zekat ibadetlerinin evrensel anlamda bütün ümmetlerde bulunuşu” (Enbiyâ’ 73; Hacc 41) gibi ortak konular ele alınmaktadır.

Hacc sûresi, Son Saat’in şiddetini bildiren âyetlerle başlamakta, devam eden âyetlerde insanın yaratılışıyla ilgili bilgilerin ardından mahşerdeki diriltilmeye dikkat çekilmekte, inançta sınırda olanların durumu hakkında bilgi verilmekte, farklı isimlerde ve yaşantılarda olanlar arasında Yüce Allah’ın mahşerde hüküm vereceği bildirilmekte, kainattaki mahlukatın secde halinde bulunduğu beyan edilmekte, kötülerin akıbetinin cehennem, iyilerinkinin ise cennet olduğu bildirilmektedir.

25. âyetten itibaren, Mecsid-i Harâm’ın bazı özellikleri, Hz. İbrâhim’n hacca davetiyle ilgili çağrısı, şirkten uzak durmanın gerekliliği, kurban ibadetinin evrenselliği ve asıl maksadı gibi konular ele alınmaktadır. Ardından 39. âyetten itibaren kendilerine zulmedilen Müslümanların zalim saldırganlara karşı savaş edebilmeleriyle ilgili izin, Yüce Allah’ın dinine yardım edenlere Allah’ın da yardım edeceği müjdesi, önceki nesillerin inkarcılıkları ve feci akıbetleri, azabı acele isteyenlerin bu istekleri nedeniyle pişman olacakları ele alınmaktadır.

49. âyetten itibaren, iman edenlerle inkar edenlerin akıbeti, peygamberlere düşmanlık edip vahye katıştırma yapmak isteyen şeytana karşı Yüce Allah’ın vahyini sahiplenmesi, kafirlerin ümitsiz bekleyişleri, iman edenlerin cennetle ödüllendirilecekleri, herhangi bir suça karşılık nasıl davranılması gerektiği, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları, her ümmete ibadet esaslarının öğretildiği, mahşerde yargılamanın mutlaka gerçekleştirileceği, vahye karşı çıkmanın korkunç bir sonunun olacağı haber verilmektedir.

73. âyetten itibaren, bir sivrisinek örneği, Yüce Allah’ın meleklerden ve insanlardan elçiler seçtiği, iman edenlerin kurtuluşa erebilmeleri için ruku, secde ve Allah’a kullukla yükümlü tutuldukları bildirilmekte, son âyette ise Allah yolunda gerçek mücadelenin yapılması gerektiği, Allah’a teslim olan bütün milletlere “müslüman” adının verildiği, mahşerde şahitlik kurumunun işletileceği, namaz ve zekat emriyle mevlamız olan Yüce Allah’a sımsıkı yapışmamız gerektiği beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 11-25. âyetlerinde sınırda kulluk edenlerin nasıl bir tavır ve psikolojiye sahip olduklarını ortaya koymakta, âyetlerini açıklamasının ardından isteyene/layık gördüğüne hidayet edeceğini, çeşitli inanç grupları hakkında mahşerde hüküm vereceğini, mahlukatın kendisine secde etmekte olduğunu ifade etmekte, tartışmacı gruplardan kafir olanların ve mümince davrananların akıbetinden söz etmektedir.

a) Tereddütlü Tavrın İnsana Yaptırdıkları

Yüce Allah, sûrenin 11-14. âyetlerinde bazı insanların Allah’a imanla küfrün sınırında kulluk ettiğini, kendisine bir iyilik dokunursa buna çok memnun olduğunu, ağır imtihana uğradığında çehresinin değiştiğini, böylece dünyasını da ahiretini de kaybettiğini, apaçık hüsranın işte sadece bu olduğunu bildirmektedir.

Ardından, bu insan tipinin Yüce Allah’ın peşi sıra kendisine faydası da zararı da dokunamayacak şeylere yalvardığı, bunun haktan büsbütün uzak olan sapıklığın ta kendisi olduğu, çünkü zararı faydasından daha (akla) yakın olan birine yalvardığı, böylesilerin ne kötü bir yardımcı, ne kötü bir dost oldukları ifade edilmekte, iman edenler için de şu müjdeye yer verilmektedir: “Muhakkak ki Allah, iman edip iyi davranışlarda bulunan kimseleri, zemininden ırmaklar akan cennetlere kabul eder. Muhakkak ki Allah istediğini yapar.”

ı. Sınırda Kulluğun Kötülüğü

وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللّٰهَ عَلٰى حَرْفٍ فَاِنْ اَصَابَهُ خَيْرٌۨ اطْمَاَنَّ بِه۪ وَاِنْ اَصَابَتْهُ فِتْنَةٌۨ انْقَلَبَ عَلٰى وَجْهِه۪ خَسِرَ الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةَ ذٰلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُب۪ينُ “İnsanlardan kimi, Allah’a (imanla küfrün) sınır(ın)da kulluk eder. Kendisine bir iyilik dokunursa bununla huzurlu olur; ağır imtihana uğrarsa yüzü değişir (dinden yüz çevirir). O, dünya(sın)ı da ahiret(in)i de kaybetmiştir. Asıl apaçık kayıp (iflas) işte budur!”

Âyetteki وَمِنَ النَّاسِ ve mine’n-nâsi ifadesi “insanlardan (şöylesi) vardır”; مَنْ يَعْبُدُ men ya‘büdü ifadesi “kulluk eden”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; عَلٰى حَرْفٍ ‘alâ harfin ifadesi “tam sınırda”;فَاِنْ اَصَابَهُ fe in esâbehû ifadesi “eğer ona isabet ederse”; خَيْر hayrun kelimesi “herhangi bir hayır, iyilik”; اطْمَاَنَّ ۪ ıtmeenne fiili “huzur bulur, kalbi huzura erer”; بِه bihî ifadesi “onunla”; وَاِنْ اَصَابَتْهُ ve in esâbethu fiili “ve (fakat) eğer ona isabet ederse”; فِتْنَة fitnetün kelimesi “herhangi bir imtihan, sıkıntı”; انْقَلَبَ inkalebe fiili “döner”; عَلٰى وَجْهِه۪ ‘alâ vechihî ifadesi “onun yüzü üzere, gerisin geri”; خَسِرَ hasira fiili “kaybetmiş (olur)”; الدُّنْيَا ed-dünyâ kelimesi “dünyayı”; وَالْاٰخِرَةَ ve’l-âhırate sözcüğü “ve âhireti de”;ذٰلِكَ هُوَ zâlike huve ifadesi “işte odur o, bu durum”; الْخُسْرَانُ الْمُب۪ينُ el-hüsrânu’l-mübînu tamlaması ise “apaçık ziyan” demektir.

Burada nankör bir insan davranış modeli ve sonuçta yaşanacak korkunç ziyan gündeme getirilmektedir.

1.وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللّٰهَ عَلٰى حَرْفٍ “İnsanlardan kimi, Allah’a (imanla küfrün) sınır(ın)da kulluk eder.!” Yüce Allah bu cümlede kendisine tam sınırda kulluk eden insan tipine dikkat çekmektedir. Bu insan tipi ne imanda kararlıdır ne de küfürde. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen حَرْف harf kelimesi “kenar”, “sınır” manasına gelmekte, muhatapların kararsız halini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu nedenle, biz de tercümeyi “imanla küfrün sınırında” şeklinde vermeyi tercih ettik; zira devam eden cümlelerde ve âyetlerde ele alınan konu bu şekilde bir akış arz etmektedir.

Bu âyetlerin iniş nedeni olarak Râzî şunları ifade etmektedir:

“Kelbî şöyle der: ‘Bu ayet, çöllerinden hicret edip, Medine’ye Hz. Peygamber’in yanına gelen bazı bedeviler hakkında nazil olmuştur. Onlardan birisi sıhhat ve rahat üzere olup, atı güzel bir tay, hanımı bir oğlan doğurup, malı ve sürüsü çok olduğunda halinden memnun olur ve bununla itminan bulur.”

“Ama başına bir bela gelir, hanımı kız yahut atı kısrak doğurur, elinden malı-mülkü gider ve sadaka veremeyecek kadar düşkünleşirse şeytan ona gelir ve ‘Bütün bu belâlar bu dinin yüzünden başıma geldi’ der, böylece o kimse de dinden döner. Bu, İbn Abbas, Sa‘îd b. Cübeyr, Hasan el-Basrî, Mücâhid ve Katade’nin görüşüdür.”

“Dahhâk’e göre, ayet müellefe-i kulûb hakkında nazil olmuştur ki, Uyeyne b. Bedr, Akra‘ b. Hâbis, Abbâs b. Mirdâs bunlardandır. Bunlar birbirlerıne ‘Muhammed’in dinine girelim. Eğer hayır elde edersek, onun hak olduğunu anlarız. Yok eğer başımıza bela gelirse, onun bâtıl olduğunu anlarız’ dediler.”

“Ebû Sa‘îd el-Hudrî şöyle demiştir: ‘Bir yahûdi müslüman oldu. Derken gözleri kör oldu, malı ve evlâdı yok oldu. Bunun üzerine o ‘Ey Allah'ın Rasûlü, beni muaf tut; çünkü bu dinden bir hayır görmedim. Zira gözlerimi kaybettim, malımı, mülkümü, çoluk-çocuğumu kaybettim’ dedi. Hz. Peygamber de ‘İslam’dan istifa edilmez, Nasıl ki ateşe sunulmak, demir, altın ve gümüşün posasını çıkarırsa İslâm da insanı kötülüklerden arındırır’ buyurdu. İşte bunun üzerine bu âyet(ler) nazil oldu.”(1)

Bu rivayetlerin her biri doğru olabileceği gibi bu konuda elimizde herhangi bir veri bulunmadığı için biz mesajı evrensel manada bütün zamanlarda yaşayan nankör insan tipiyle ilişkili görmekte ve yorumlarımızı da buna göre yapmaktayız.

2. فَاِنْ اَصَابَهُ خَيْرٌۨ اطْمَاَنَّ بِه۪ وَاِنْ اَصَابَتْهُ فِتْنَةٌۨ انْقَلَبَ عَلٰى وَجْهِه۪ “Kendisine bir iyilik dokunursa bununla huzurlu olur; ağır imtihana uğrarsa yüzü değişir (dinden yüz çevirir).” Yüce Allah bu cümlelerde tipik bir nankör insan psikolojisi tahlili yapmakta, önce iyilik, sonra da sıkıntılı durumdaki hallerini tasvir etmektedir.

a)فَاِنْ اَصَابَهُ خَيْرٌۨ اطْمَاَنَّ بِه۪ “Kendisine bir iyilik dokunursa bununla huzurlu (çok memnun) olur.” Yüce Allah kendisine bu şekilde sınırda kulluk edenlere herhangi bir hayır, iyilik, güzellik, bolluk, ferahlık vs. geldiğinde onunla mutlu olduklarını, böylece memnuniyet yaşadıklarını haber vermektedir. Âyette geçen اطْمَاَنَّ بِه۪ ıtmeenne bihî ifadesi “onunla mutmain olmak, huzur bulmak, rafaha ermek, memnuniyet içine girmek, sevinmek” gibi anlamlar vermekte ve nimet içindeki hali ifade etmektedir.

b) وَاِنْ اَصَابَتْهُ فِتْنَةٌۨ انْقَلَبَ عَلٰى وَجْهِه۪ “Bir de ağır imtihana (musibete) uğrarsa çehresi değişir (dinden yüz çevirir).” Yüce Allah bu nankör tipin başına bir fitne, yani ağır bir imtihan, herhangi bir sıkıntı geldiğinde yaşadığı durumu ifade ederken bu defa onun yüzüne, yani yüzü üstüne geri döndüğünü beyan etmektedir.

Burada geçen انْقَلَبَ عَلٰى وَجْهِه۪ inkalebe ‘alâ vechihî ifadesi, “yüzüstü geri dönmek”, “dinini terk etmek”, “dini kötüleyerek ondan vazgeçmek” gibi anlamlarda mecazi manalar içermektedir. Ayrıca âyette geçen فِتْنَة fitneh kelimesi de bilinen anlamda fitne fücur değil de madenlere uygulanan ve cevheri cürufundan ayırd etme anlamında ateşe sunulma şeklinde ağır bir imtihan demektir.

Bu nankör tipin iyilik ve sıkıntılı hallerdeki durumu Fecr 89/15-16’da şu şekilde dile getirilmektedir: “Şöyle insan(lar) vardır: Rabbi kendisini imtihan edip ona ikramda bulunduğunda ve bol nimet verdiğinde, ‘Rabbim bana ikram etti’ der(ler). Onu imtihan edip rızkını daralttığında ise, ‘Rabbim beni rezil etti’ der(ler).”

Nankör insan tipinin nasıl davrandığıyla ilgili olarak Yûnus 10/12, 21, Nahl 16/53-55, İsrâ’ 17/67, Lokmân 31/32, Rûm 30/33, Zümer 39/8, 49, Me‘âric 70/19-21, Fecr 89/15-16 gibi âyetlerde çeşitli bilgiler ve açıklamalar yer aldığı için burada daha fazla ayrıntıya girmek istemiyoruz.

3. خَسِرَ الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةَ ذٰلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُب۪ينُ “O, dünya(sın)ı da ahiret(in)i de kaybetmiştir. Asıl apaçık kayıp (iflas) işte budur.” Âyetin bu bölümünde iki hususa dikkat çekilmektedir:

a)خَسِرَ الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةَ “O, dünya(sın)ı da, ahiret(in)i de kaybetmiştir.” Yüce Allah bu şekilde bir nankörlük içerisine girip iyilik zamanında mutlu, sıkıntı zamanında tam bir döneklik yapan tipin hem dünyada hem de âhirette kaybedeceğini, apaçık ziyanın da bu olduğunu ifade etmektedir.

Bu cümle nankör insanların içlerinde taşıdıkları sahte dünyaları sayesinde hiçbir zaman huzur duyamayacaklarını, sürekli bir tedirginlik içerisinde bulunacaklarını, o nedenle de inandıkları tek âlem olan bu dünyada huzur ve saadet elde edemeyeceklerini, daha kötüsünden olmak üzere âhireti de kaybetmiş olacaklarını beyan etmektedir.

Hem dünyada hem de âhirette amelleri bakımından en çok ziyanda olanların kimler olduğuyla ilgili olarak Hûd 11/13-22’de de çok önemli bilgiler verildiğini belirtmekte yarar görmekteyiz. Konuyla ilgili olarak hatırlanması gereken âyetlerden bir grubu da Kehf 18/103-106’da şu şekildedir:

“De ki: Size, (yaptıkları) işler bakımından en çok ziyana uğrayanları bildirelim mi? (Bunlar) iyi işler yaptıklarını sandıkları halde dünya hayatında çabaları boşa giden kimselerdir. İşte onlar, Rablerinin âyetlerini ve O’na kavuşmayı inkâr eden, bu yüzden amelleri boşa giden kimselerdir ki, biz onlar için kıyamet gününde hiçbir ölçü tutmayacağız (onlara değer vermeyeceğiz). İşte, inkâr ettikleri, âyetlerimi ve resûllerimi alaya aldıkları için onların cezası cehennemdir.”

b) ذٰلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُب۪ينُ “Asıl apaçık kayıp (iflas) işte budur.” Bu cümlenin bir benzeri Zümer 39/15’te de yer almakta, şeytanı dost edinmenin apaçık ziyan doluğu bilgisi de Nisâ’ 4/119’da yer almaktadır. Bu ifadede yer alan هُوَ hüve zamîr-i faslı, cümleye hasr/kasr denen “vurgulu bir mana” katmakta, meselenin son derece önemli olduğunu, bu ziyanın başkalarına benzemediğini ortaya koymaktadır. Yüce Allah putperestliği ve inkârcılığı muhatapların dikkatine sunmakta ve başka varlıklara tapınanların hem kendilerini hem de mensuplarını ziyana uğratacaklarını hatırlatmakta, gerçek ve apaçık hüsran ve ziyanın da bu olduğunu bildirmektedir.

ıı. Sapkınlığı Tercihin Feci Akıbeti

يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ مَا لَا يَضُرُّهُ وَمَا لَا يَنْفَعُهُ ذٰلِكَ هُوَ الضَّلَالُ الْبَع۪يدُ يَدْعُوا لَمَنْ ضَرُّهُٓ اَقْرَبُ مِنْ نَفْعِه۪ لَبِئْسَ الْمَوْلٰى وَلَبِئْسَ الْعَش۪يرُ “O, Allah’ın peşi sıra kendisine yararı da zararı da dokunamayacak şeylere yalvarır. Asıl uzak sapkınlık işte budur. Zararı yararından daha yakın (fazla) olan birine yalvarır. (Yalvardığı) ne kötü bir yardımcıdır; ne kötü bir dosttur!”

Buradaki يَدْعُوا yed‘u fiili “yalvarır, dua eder”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”;مَا لَا يَضُرُّهُ mâ lâ yedurruhû ifadesi “kendisine zarar da veremeyecek olan şeylere”; وَمَا لَا يَنْفَعُهُ ve mâ lâ yenfe‘uhû ifadesi “ve kendisine fayda da veremeyecek şeylere”;ذٰلِكَ هُوَ zâlike huve ifadesi “işte odur o”; الضَّلَالُ الْبَع۪يدُ ed-dalâlü’l-ba‘îdü tamlaması “apaçık sapkınlık”; يَدْعُوا yed‘u fiili “yalvarır, dua eder”; لَمَنْ ضَرُّهُ lemen darruhû tamlaması “zararı olan kişiye”; اَقْرَب akrabu kelimesi “daha yakın”; مِنْ نَفْعِهmin nef‘ıhî ifadesi “kendisine yararından”;لَبِئْسَ lebi’se edatı “ne kötü, ne kadar da kötü”; الْمَوْلٰى el-mevlâ kelimesi “dost(tur)”;وَلَبِئْسَ ve lebi’se edatı “ve yine ne kötü”; الْعَش۪ير el-‘aşîru sözcüğü ise “yardımcı(dır)” demektir.

Burada nankör insan tipinin bazen putlara, bazen zararı yararından çok daha yakın olan insanlara tapmaları gündeme getirilmektedir.

1. يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ مَا لَا يَضُرُّهُ وَمَا لَا يَنْفَعُهُ ذٰلِكَ هُوَ الضَّلَالُ الْبَع۪يدُ “O, Allah’ın peşi sıra kendisine yararı da zararı da dokunamayacak şeylere yalvarır. Asıl uzak sapkınlık işte budur.” Yüce Allah önceki âyette nankör insanın durumunu beyan ettikten sonra, bu tipin Allah’ın peşi sıra birtakım varlıklara yalvarıp yakardıklarını, üstelik bu varlıkların kendilerine zararının da yararının da dokunamayacağını dile getirmekte, hak ve hakikatten oldukça uzak olan sapkınlığın işte bu durum olduğunu ifade etmektedir.

a)يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ مَا لَا يَضُرُّهُ وَمَا لَا يَنْفَعُهُ “O, Allah’ın peşi sıra kendisine faydası da zararı da dokunamayacak şeylere yalvarır.” Âyetteki مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’tan başka” manasına alınmaktadır. Konu müşriklerle ilgili olduğu ve müşrikler esasında yaratıcı olarak Yüce Allah’ı kabul ettikleri için bu ifadeyi “Allah’ın peşi sıra, O’nun altında, aşağısında, astında” manalarında yorumlamak gerekmektedir.

Putlar bırakın başkalarına yarar veya zarar verebilmeyi, kendileri için bile böyle bir imkana sahip değillerdir. Putların kendilerine veya başkalarına yönelik hiçbir zararı gideremeyecekleri ve menfaatleri bağlamında hiçbir yarar sağlayamayacaklarıyla ilgili başka âyetler de vardır.(2) Putlar başkalarına yönelik bir faaliyet ortaya koyamayacakları gibi, bizzat kendileri için herhangi bir zararı defedemeyecekleri ve hiçbir yararı da celbedemeyecekleri beyan edilmektedir. Kendisine faydası olmayanın başkasına yarar sağlayabileceği kabul edilebilir bir şey değildir.

b) ذٰلِكَ هُوَ الضَّلَالُ الْبَع۪يدُ “İşte uzak sapkınlık işte budur.” Bir kez de İbrâhim 14/18’de geçen bu ifade sapkınlığın boyutunu ortaya koymaktadır. İşte asıl sapkınlık bu tür davranışlarla ömür geçirip mahşerde azabın ortasına atılmaktır. Âyette geçen الضَّلَالُ الْبَع۪يدُ ed-dalâlu’l-ba‘îdü tamlaması “en büyük kayıp”, “en beter hüsran”, “sapkınlıkların en kötüsü”, “telafisi imkânsız kayıp”, “haktan, sevaptan, hak yoldan uzak apaçık büyük hata”(3) gibi anlamlara gelmekte, kaybın ne kadar korkunç olduğunu ve ne feci akıbetler getireceğini içermektedir.

2. يَدْعُوا لَمَنْ ضَرُّهُٓ اَقْرَبُ مِنْ نَفْعِه۪ لَبِئْسَ الْمَوْلٰى وَلَبِئْسَ الْعَش۪يرُ “Zararı yararından daha yakın (fazla) olan birine yalvarır. (Yalvardığı) ne kötü bir yardımcıdır; ne kötü bir dosttur!” Yüce Allah bu nankör tipin, bazen de kendisine zararı yararından çok daha yakın olan kişilere yalvarıp yakardığını, böylesi tapınılan, kendilerine yalvarılan kişilerin çok kötü bir dost ve yakın olduklarını haber vermektedir.

Kur’ân’da 37 kez(4) yer alan بِئْسَ bi’se kelimeleri “ne kötü” manasına gelmektedir. Bakara 2/286’da da ele aldığımız üzere, burada geçen مَوْلٰي mevlâ kelimesi “efendi”, “yardımcı”, “işleri çekip çeviren”,(5) “sahip”, “mâlik”, “dost”,(6) “koruyucu”(7) gibi manalar içermektedir. Bu kelime çeşitli âyetlerde el-mevlâ,(8) mevlâ,(9) mevlâküm,(10) mevlâhu,(11) mevlâhum(12) ve mevlânâ(13) kalıplarında geçmekte ve dört âyetteki kullanım hariç(14) hepsinde de Yüce Allah için kullanılmaktadır. Anlaşılıyor ki bu kelime olumlu manada Yüce Allah için kullanıldığı için bunun başka insanlara sıfat olarak verilmesi son derece sakıncalı bir durumdur.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(15) geçen الْعَش۪ير/ عَش۪يرel-‘aşîr/‘aşîr sözcüğü ise “arkadaş”, “yoldaş” gibi manalar içermekte ve insanların kendilerine yalvardıkları bu kişilerin hiçbir şekilde dost ve yakın olamayacaklarını beyan etmektedir. Bu tipler muhatapları sadece bir uçurum mesabesindedirler ve hayatta kendilerine değer veren, onlara yalvarıp yakaran, onlardan yardım isteyen kişilerin derin mahrumiyetlere sürüklenmesine sebep olacklardır.

Şeklen kazanıldığı sanılan menfaatler gerçekte zararlardan çok çok küçük oldukları için Yüce Allah bu tür insani ilişkilerde zahiren kazanılmış sanılan şeylere göre kaybedilenlerin çok daha yakın olduğunu, kişileri çok yakından ilgilendirdiğini ve nihayet akıbet noktasında çok önemli sıkıntılara kapı aralamış olacağını bildirmektedir.

“Zararın yarardan yakın olması” burada sözü edilenlerin bilinen anlamda cansız putlar olmadığını göstermektedir. Zaten âyette geçen مَنْ men edatı da bu durumu desteklemektedir. Benzer bir sapkınlık ifadesi Ahkâf 46/5’te de dile getirilmekte, dolayısıyla kişilerin imanlarını götüreceği için onlara verilen zarar muhtemel şeklî ve zâhirî yararlardan çok daha yakın bir mahiyet arz etmektedir. İşte Yüce Allah böylelerine dost da arkadaş da denemeyeceğini beyan ederek, böyle büyük bir hata içindelerse insanların zaman geçirmeden vazgeçmeleri gerektiğini bildirmiş olmaktadır.

ııı. Müminlere Cennet Müjdesi

اِنَّ اللّٰهَ يُدْخِلُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ اِنَّ اللّٰهَ يَفْعَلُ مَا يُر۪يدُ “Şüphesiz ki Allah iman edip iyi işler yapanları, altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacaktır. Şüphesiz ki Allah istediğini yapar.”

Âyetteki اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يُدْخِلُ yüdhılü fiili “koyar, yerleştirir, yerleştirecektir”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman edenleri, iman etmiş kişileri”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş (olanları), yapmış (olanları)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti ifadesi “salih ameller, iyi işler (yapmış olanları)”; جَنَّات cennâtin kelimesi “cennetlere”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akacaktır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların alt taraflarından”; الْاَنْهَار el-enhâru kelimesi “nehirler”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يَفْعَلُ yef‘alü fiili “yapar”; مَا يُر۪يدُ mâ yürîdü ifadesi ise “istediği şeyi” demektir.

Burada müminlere yönelik muhteşem bir ödül müjdesi gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ اللّٰهَ يُدْخِلُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ “Şüphesiz ki Allah iman edip iyi işler yapanları, altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacaktır.” Bu cümle daha sonra Hacc 22/23. âyette de Muhammed 47/12’de de geçmektedir. Yüce Allah kendisine ibadette iman ile küfür arasında bir sınırda bulunan, bazen putlara yalvaran, bazen de yararı zararından çok daha yakın olan kişilere yakaranların feci durumlarını beyan ettikten sonra, Kur’ân’daki “mesânîlik usülü” gereği sözü iman ehline getirmektedir.

Bu çerçevede gerçek manada iman edip imanlarına yaraşır şekilde salih ve ıslah edici eylemler gerçekleştirenleri altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştireceğini müjdelemekte, böylece bir taraftan müminlere moral vermekte, diğer taraftan da inkarcı ve sınırda olanlara da hak ve hakikat yoluna gelmeleri için bir yol göstermektedir.

Yüce Allah müminleri cennetlere alacağını, onları oraya yerleştireceğini beyan etmekte ve bu cennetlerin altlarından ırmaklar aktığını beyan etmektedir. Bir bölgenin cennet, yani bahçe olabilmesi için orada mutlak surette suyun bulunması gerekmektedir. Mahşerde cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren oldukça fazla âyetin Kur’ân’da yer aldığını hatırlatmak isteriz.(16)

2. اِنَّ اللّٰهَ يَفْعَلُ مَا يُر۪يدُ “Şüphesiz ki Allah istediğini yapar.” Yüce Allah iman ile küfür arasında kalmayı tercih edip felaket içerisinde debelenenleri kendi hallerine bırakmayı dileyebileceği gibi, eğer isterlerse onların yönelişini kabul edip iman ve salih ameller işlemeleri durumunda onları da altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacağını ifade etmektedir.

Yüce Allah nihayetinde dilediğini yapabilen yegâne kudrettir. Bakara 2/253, Âl-i İmrân 3/40, İbrâhim 14/27, Hûd 11/107, Hacc 22/14, 18 ve Burûc 85/16’da da Yüce Allah’ın dilediğini yapabildiği beyan edilmektedir.

b) Allah’a İmanın İnsana Kazandırdıkları

Yüce Allah, sûrenin 15-18. âyetlerinde her kim Allah’ın, dünya ve âhirette kendisine asla yardım etmeyeceğini zannetmekte ise, artık göğe doğru bir sebebe uzanmasını, sonra da diğer şeylerle ilişkisini kesmesini, bu önlemin kendisini öfkelendiren şeyin kökünü nasıl da kazıyacağını göreceğini bildirmekte, böylece Kur’an’ı apaçık âyetler halinde indirdiğini haber vermektedir.

Daha sonra Yüce Allah’ın isteyene hidayet edeceği bildirilmekte, nihayetinde iman edenler, Yahudi olanlar, Sâbiîler, Hıristiyanlar, Mecûsîler ve müşrik olanlar arasında Yüce Allah’ın kıyamet gününde (ayrı ayrı) hükmünü vereceği, muhakkak ki Allah’ın her şeyi hakkıyla bildiği ifade edilmektedir.

Ardından, mahlukatın secdesi ve buna karşı davrananlarla ilgili şu ilahî bildirime yer verilmektedir: “Görmez misin(iz) ki, göklerde olanlar ve yerde olanlar, Güneş, Ay, yıldızlar, dağlar, ağaçlar, hayvanlar ve insanların birçoğu Allah’a secde ediyor. Birçoğunun üzerine de azap hak olmuştur. Allah kimi hor ve hakir kılarsa, artık onu değerli kılacak bir kimse yoktur. Muhakkak ki Allah dilediğini yapar.”

ı. Yüce Allah’ın Yardım Vaadi

مَنْ كَانَ يَظُنُّ اَنْ لَنْ يَنْصُرَهُ اللّٰهُ فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ فَلْيَمْدُدْ بِسَبَبٍ اِلَى السَّمَآءِ ثُمَّ لْيَقْطَعْ فَلْيَنْظُرْ هَلْ يُذْهِبَنَّ كَيْدُهُ مَا يَغ۪يظُ “Kim Allah’ın, dünyada ve ahirette kendisine asla yardım etmeyeceğini sanıyorsa, artık göğe doğru bir sebebe uzansın; sonra da (diğer şeylerle ilişkisini) kessin! Baksın ki bu önlemi kendisini öfkelendiren şeyin kökünü nasıl da kazıyacak!”

Âyetteki مَنْ كَانَ يَظُنُّ men kâne yezunnu ifadesi “sanan kişi, her kim sanarsa”; اَنْ لَنْ يَنْصُرَهُ enlen yensurahû ifadesi “kendisine yardım etmeyeceğini”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; فِي الدُّنْيَا fi’d-dünyâ ifadesi “dünyada da”; وَالْاٰخِرَةِ ve’l-âhırati ifadesi “ve âhirette de”; فَلْيَمْدُدْ fe’lyemdüd emri “uzansın”;بِسَبَبٍ bisebebin kelimesi “bir sebebe”; اِلَى السَّمَآءِ ile’s-semâi ifadesi “göğe doğru”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لْيَقْطَعْ liyakta‘ emri “kessin”; فَلْيَنْظُرْ fe’lyanzur emri “baksın ki”;هَلْ يُذْهِبَنَّ hel yüzhibenne sorusu “gideriyor mu”; كَيْدُهُ kaydühû tamlaması “onun tuzağı”; مَا يَغ۪يظُ mâ yağîzu fiili ise “öfkelendiği şeyi” demektir.

Burada şirk ve inkardan kurtulmanın tevhide sarılmakla mümkün olacağına dair bir tedbir, bir çare, bir yöntem gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah iman ile küfür arasında bir sınırda kulluk edenlerin durumunu beyan ettikten, putperestliklerini kınadıktan ve bazı insanlara yalvarmalarının hiçbir savunulur tarafı olmadığını ifade ettikten sonra, tevbe etmeleri durumunda kendilerini bağışlayabileceğini belirterek, tevbe kapısının açık olduğunu dile getirmektedir.

Bunun ardından, böyle bir durumda olan yani şirk ve inkar bataklığına gömülmüş kişilere bir çıkış yolu göstermek üzere bu defa dünya ve âhirette Yüce Allah’ın kendisine asla ve asla yardım etmeyeceğini sanan kişilere seslenmekte, فَلْيَمْدُدْ بِسَبَبٍ اِلَى السَّمَآءِ ifadesi gereği “göğe doğru bir sebebe tutunması”nı emretmektedir. Bu sebep yüceler âleminin sahibi olan Yüce Allah’ın gönderdiği “vahiy”dir.

O’na doğru bir sebebe tutunmak elbette vahye tutunmaktır; kişiyi yüceler âlemine götürecek, orayla irtibatını sağlayacak bir sebebe uzanmak manasında vahiy ile iletişime girmek demektir. Zira bir sonraki âyette dile getirilen mesaj da vahyin apaçık hakikatler şeklinde beyan edildiğini ve isteyen herkesi Yüce Allah’ın hidayete erdireceği mesajını içermektedir.

Bu gerçekleşince bir anlamda tevhide sarılmak devreye girmiş olacağı için artık Hacc 22/11-13. âyetlerde dile getirilen diğer şirk ve küfür unsurlarıyla irtibatı kesmek gerekmektedir. Âyettekiثُمَّ لْيَقْطَعْ “sonra (irtibatını) kessin” ifadesi bu hususu içermektedir.

Âyetin sonunda yer alan فَلْيَنْظُرْ هَلْ يُذْهِبَنَّ كَيْدُهُ مَا يَغ۪يظُ “Baksın ki bu önlemi kendisini öfkelendiren şeyin kökünü nasıl da kazıyacak!” ifadesi, şirki ve inkarı terk edip tevhide sarılmanın getirisini ortaya koymaktadır. Burada geçen كَيْد keyd kelimesine “çare, tedbir” manaları verilerek, müracaat ettiği bu tedbirin onu öfkelendiren şeyi yani “Allah’ın yardım etmeyeceği şeklindeki kabulü” tamamen giderip bitirecektir.

Bu âyet, genellikle bağlamından kopartılarak, üstelik يَنْصُرَهُ اللّٰهُ yensurahüllâhu cümlesindeki يَنْصُرَ yensura fiilinin sonundaki هُ hû zamiri hiçbir şekilde Hz. Peygamber’le ilgili bir kelimeyi karşılamadığı halde, konu onunla ilişkilendirilmektedir. Diğer taraftan, mesele maddî olarak tavana asılan bir ip ve intiharla ilişkilendirilerek, intihar eden kişinin intihardan sonra bakıp ibret alması gibi anlaşılamaz bir noktaya getirilmektedir.

Bu âyetteki يَمْدُدْ yemdüd emri “uzatmak”, “(vahyi) vesile edinmek” anlamına gelmektedir. Âyetteki “gök” anlamına gelen السَّمَآء es-semâ’ kelimesine “evin tavanı”; “sebep, vesile” manasındaki سَبَب sebeb sözcüğüne de “ip” manası verip yorum yapmak son derece hatalıdır.

Esasında bu âyette konu Hacc 22/11. âyetten itibaren devam ettiği üzere, Yüce Allah’a sınırda kulluk eden, böylece putlarla Allah arasında yanlış bir mukayese yapıp dünya ve âhiretini kaybetmek durumunda kalan müşrik kişiyle ilgilidir. Nitekim bu insan tipi Yüce Allah’ın dışında başka varlıklara ve insanlara tapınarak Allah’tan beklemesi gereken yardımı, onlardan istemekle korkunç bir hataya düşmektedir.

Zaten bu âyetten sonra gelen Hacc 22/16. âyet kulların Yüce Allah’la ilişkisini düzenlemekte, hakikatlerin açık açık anlatılarak isteyen herkese Allah’ın hidâyet edeceği müjdesini içermektedir. Çünkü âyetteki فَلْيَمْدُدْ fe’lyemdüd ifadesi herhangi nesnel bir şeyle ilgili değil, Yüce Allah’a ulaşmak için bir sebebe, yani Allah’ın ipine uzanıp, vahye, Kur’ân’a sımsıkı tutunmak anlamına gelmektedir ki Âl-i İmrân 3/103’te beyan edilen husus da budur.

ıı. Dileyene Hidayet Edilmesi

وَكَذٰلِكَ اَنْزَلْنَاهُ اٰيَاتٍ بَيِّنَاتٍ وَاَنَّ اللّٰهَ يَهْد۪ي مَنْ يُر۪يدُ “İşte böylece biz onu (Kur’an’ı) apaçık ayetler hâlinde indirdik. Şüphesiz ki Allah isteyeni (layık gördüğünü) doğru yola ulaştırır.”

Âyettekiوَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte böylece”;اَنْزَلْنَاهُ enzelnâhu fiili “onu indirdik”; اٰيَات âyâtin kelimesi “âyetler halinde”; بَيِّنَات beyyinâtin sözcüğü “apaçık bir şekilde”;وَاَنَّ اللّٰهَ ve ennellâhe ifadesi “ve muhakkak ki Allah”; يَهْد۪ي yehdî fiili “yol göstermektedir, rehberlik yapmaktadır”; مَنْ يُر۪يدُ men yürîdü ifadesi “isteyen kişiye, dileyene” demektir.

Burada vahyin kaynağı, mahiyeti ve dileyen herkesin hidayete erdirileceğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette mesajını yani Kur’ân’ı apaçık ayetler halinde indirdiğini beyan etmekte ve bu apaçık hakikatlerden istifade edenlere hidayet edeceğini müjdelemektedir. Âyette yer alan اَنْزَلْنَاهُ enzelnâhu fadesindeki hu zamiri “vahyi” göstermektedir. Bazen herkes tarafından bilinen ve gündem olan herhangi bir şeyin adı söylenmeden ona ait zamir kullanımı daha etkileyici bir hitap biçimidir.

İhlâs 112/1 ve Kadr 97/1’deki kullanımlarda yer alan zamirler nasıl ki Yüce Allah’ı ve vahyi gösteriyorsa buradaki hu zamiri de o dönemde herkes tarafından tartışılmakta olan, herkesin gündemini oluşturan vahyi, yani Kur’ân’ı göstermektedir diyebiliriz. Zaten âyetleri olan ve hidayete vesile olan şey de vahiydir.

Burada Yüce Allah bir taraftan vahyini sahiplenmekte, çünkü onu kendisinin indirdiğini beyan etmekte, diğer taraftan da âyetlerinin apaçık olduğunu bildirerek anlaşılmaz olmadığını, aksine helalleri ve haramları apaçık gerçekler şeklinde anlaşılabilir olduğunu dile getirmektedir. İşte bundan istifade edenler, aslında bir anlamda hidayet arayışında oldukları ve hidayeti istedikleri için Yüce Allah da onlara hidayet edeceğini, kendilerini hidayete erdireceğini ifade etmektedir.

Hacc 22/54 ve Teğâbun 64/11’de “iman edenlere hidayet edileceği” bildirilerek konunun insan iradesi boyutu özellikle dikkatlere sunulmaktadır. Hidayetin imanın sonucu olduğuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/175’te şöyle buyrulmaktadır: “Allah’a iman edip O’na sımsıkı sarılanlara gelince, (Allah) onları kendinden bir rahmet ve lütuf (deryası) içine daldıracak ve onları kendine doğru (giden) bir yola hidayet edecektir.”

Genelde hidâyet konusunu ve Yüce Allah’ın kimlere hidayet edeceğini Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde ele aldığımız için burada detaya girmek istememekteyiz. Bu cümlenin benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(17) yer almakta, hepsinde de aynı vurgu söz konusu edilmektedir. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Hidayet kulun isteğiyle dile getirilir ve Yüce Allah tarafından da layık olanlar için yaratılır.

ııı. Mahşerde İnsanlar Hakkında Hüküm Verilmesi

اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَالَّذ۪ينَ هَادُوا وَالصَّابِـ۪ٔينَ وَالنَّصَارٰى وَالْمَجُوسَ وَالَّذ۪ينَ اَشْرَكُوا اِنَّ اللّٰهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ شَه۪يدٌ “Şüphesiz ki iman edenler, yahudi olanlar, sabiiler, hristiyanlar, mecusiler ve müşrik olanlara gelince, şüphesiz ki Allah bunlar arasında kıyamet gününde (ayrı ayrı) hükmünü verecektir. Şüphesiz ki Allah her şeye şahit olandır.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا innellezîne âmenû ifadesi “muhakkak ki iman edenler, iman etmiş kişiler”; وَالَّذ۪ينَ هَادُوا vellezîne hâdû ifadesi “ve Yahudi olmuş kişiler”; وَالصَّابِـ۪ٔينَ ve’s-sâbiîne kelimesi “ve Sâbiîler”;وَالنَّصَارٰى ve’n-nesâra sözcüğü “ve Hıristiyanlar”; وَالْمَجُوسَ ve’l-mecûse kelimesi “ve Mecusiler”;وَالَّذ۪ينَ اَشْرَكُوا vellezîne eşrakû ifadesi “ve müşrik olanlar”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يَفْصِلُ yafsılü fiili “ayıracaktır, hüküm verecektir”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasında”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti tamlaması “kıyamet günü”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; شَه۪يد şehîdün kelimesi ise “şahit olan(dır)” demektir.

Burada çeşitli inanç grupları ve bunlar arasında Yüce Allah’ın hüküm vericiliğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَالَّذ۪ينَ هَادُوا وَالصَّابِـ۪ٔينَ وَالنَّصَارٰى وَالْمَجُوسَ وَالَّذ۪ينَ اَشْرَكُوا “Şüphesiz ki iman edenler, yahudi olanlar, sabiiler, hristiyanlar, mecusiler ve müşrik olanlara gelince.” Yüce Allah hak ve hakikatin belgelerini apaçık bir şekilde ortaya koyduktan sonra, insanlığın çeşitli inançlara sahip olduğunu ve bunların hakkındaki nihai hükmü kendisinin vereceğini bildirmektedir.

Bu âyetin benzerleri Bakara 2/62 ve Mâide 5/69’da da geçmekte, bu iki âyette bir anlamda mahşerde kurtuluşa ermek için Yüce Allah’a şirksiz, âhirete de şeksiz şüphesiz iman edip, salih amel işlemenin şart olduğu ifade edilmek istenmektedir. Bu açıdan bakıldığında Nisâ’ 4/123-124’te de belirtildiği üzere, kurtuluşun müslümanların veya kitap ehlinin gerçekleştirdiği kuruntuyla olmadığı, kötülük işleyenlere bunların karşılığının verileceği, erkek veya kadın olsun iman edenlerin iyi işler yapmaları halinde cennete girecekleri, zerre kadar haksızlığa uğratılmayacakları beyan edilmektedir. Benzer bir mesaj Bakara 2/111’de de yer almaktadır.

Âyette ismi verilenler bağlamında, iman edenlerden, yahudilerden, sabiîlerden, hıristiyanlardan, mecusilerden ve müşriklerden söz edilmektedir; ancak elbette tarihte ve günümüzde farklı inananlar burada sayılanlardan ibaret değildir. Vahyin indirildiği dönemde çevrede yaşayan ve bilinenler bunlar olduğu için sadece bunların isminin verilmesi tercih edilmiş olabilir.

a)اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا “Muhakkak ki iman edenler.” Âyette yer alan bu ifadeden maksat son vahye iman eden Müslümanlardır.(18) Ancak bazı âlimler maksadı Medine’deki münafıklar şeklinde yorumlamışlardır(19) ki anlamı açık bir metni böylesine tam zıt olacak şekilde yorumlamak doğru olmasa gerektir. Yüce Allah âyette çeşitli ifadeler kullanarak insanların isimlerle değil, Nisâ’ 4/123-124’te de belirtildiği gibi amellerle değerlendirileceği mesajını veriyor olmalıdır.

İman bir iddiadır; ispatı ise salih amellerdir. Vâhıdî gibi âlimlerin verdiği bilgilere göre, burada sözü edilenler eski peygamberlere iman edenlerdir.(20) Bu yorum da, devam eden cümlelerdeki bilgiler çerçevesinde çok doğru gözükmemektedir; çünkü bu durumda bir tekrar kaçınılmaz olmaktadır..

b) وَالَّذ۪ينَ هَادُوا “Yahudi olanlar.” Bunlar İslâm’dan dönüp Yahudileşenlerdir.(21) Yüce Allah’ın gönderdiği ilahi prensipleri kendi arzularına göre değiştirip dönüştürenler bu ifadeyle dile getirilmektedir.

“Ellezîne hâdû formuyla gelen ibareleri, el-Yehûd ya da Yehûdiyyen ile eşitleyip “Yahudiler” şeklinde çevirmek gramatik açıdan isabetli değildir. Nisâ 4/46, Mâide 5/41, 44, 69, En‘âm 6/146, Nahl 16/118 ve daha başka âyetler buradaki formun aynısıyla gelir. Râzî gibi bazı müfessirler şu notu düşerler: Ellezîne hâdû demek “yahudileşenler” (tehevvedû) demektir. Lügatler tehevvedû fiilini sâra yehûdiyyen (yani: sonradan Yahûdî olanlar) şeklinde açıklar (Muhtaru’s-Sıhah). Bu- nun en doğru tercümesi “yahudileşti”dir.

Ünlü “Her çocuk fıtrat üzere doğar, onu anne-babası yahudileştirir” hadisinde kullanılan fiil yuhevvidanihi’dir.(22) Ellezine hâdû formu, müslüman olan İsrailoğulları’nın “yahudileştiklerini” vurgulama amacı taşır.”(23)

c) وَالصَّابِـ۪ٔين “Sâbiîler.” Bu kelime “dinden çıkmak” manasındaki صبـأ sabee kökünden türetilmiştir. Bakara 2/62’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Zemahşerî bunların Hıristiyanların bir parçası olduğunu, dahası bunların Yahudilik ve Hıristiyanlıktan çıkan ve meleklere ibadet eden bir grup olabileceğini de bildirmektedir.(24)

Kavramla ilgili bazı bilgileri burada özellikle hatırlatmakta yarar görmekteyiz: “Sâbiî (subbâ, subbî) ve sâbiîlik terimleri, Arap komşularınca Güney Mezopotamya’da yaşayan bir topluluk ve onların dinleri için kullanılmaktadır. Terimin menşei hakkında çeşitli görüşler bulunmaktadır. Genellikle İslâm âlimleri sâbiî kelimesinin Arapça asıllı olup sab’ (dönme, değişme) veya sabv (meyletme, çocukluğa dönme) kökünden geldiğini ileri sürmüşlerdir. Araplar sab’ masdarını din değiştiren kişinin davranışını ifade etmek için de kullanırlardı.”

“Her ne kadar Sâbiîler kendi dinlerinin Hz. Âdem’le birlikte başlayan ilk din olduğunu iddia etseler de gerçekte Sâbiîliğin tarihçesi günümüzden yaklaşık iki binyıl önce başlar. Sâbiîlik, milâttan önce son iki yüzyıl içinde Filistin-Ürdün bölgesinde mevcut olan heterodoks yahudi akımları arasında filizlenmiştir. Günümüzde 80-100.000 civarında bir topluluk olan Sâbiîler gnostik öğretileri ve kendilerine has dilleriyle oldukça zengin bir dinî literatüre sahiptir. Genellikle Güney Irak’ta Fırat ile Dicle’nin birleştiği bataklık bölgelerde, Basra ile Bağdat gibi şehirlerde ve İran’da Kârûn nehri boyunca yer alan yerleşim birimlerinde yaşarlar. Ayrıca başta İsveç, Danimarka, Amerika Birleşik Devletleri, Avustralya ve Kanada olmak üzere birçok Batı ülkesinde yerleşmiş Sâbiî cemaatleri bulunmaktadır.”(25)

“Müşriklerin Hz. Peygamber’e ve mü’minlere “dönek/dinsiz” anlamına “sâbiî” dedikleri hadis kaynaklarında kayıtlıdır.(26) Gerçekte Sâbiî Arapça değil, bu dine mensup olanların konuştuğu ve Aramca’nın bir diyalekti olan Mandence’dir. “Suya dalmak”, “vaftiz olmak” ya da “boy abdesti almak” anlamına gelen sabaa’dan türetilmiş bir isimdir ve Sâbiîler’e komşuları tarafından verilmiştir.”

“Burada kastedilen “vaftizci” lakabıyla anılan Hz. Yahya’yı izlediğini iddia eden Orta Doğu kökenli mesihçi gnostiklerdir. Yıldızlara akıl ve irade atfedip onları kutsal sayan Harran Sâbiîleri, fetihlerden sonra ehl-i kitap statüsü kazanmak için kendilerini “Sâbiî” olarak nitelemiş olsalar gerektir. Her iki Sabiiliğin ortak noktası, düalist gnostisizmin etkisi altında kalmalarıdır.”(27)

d) وَالنَّصَارٰى “Hıristiyanlar.” Nasrân kelimesinin çoğulu olan nesârâ sözcüğü(28) Âl-i İmrân 3/52 ve Saff 61/14’te belirtildiği gibi Hz. İsa’ya “yardım ettikleri” için Hıristiyanlara isim olarak verilmiş olabilir. Bu kelimenin Nâsıra adlı şehirli kişiler manasına geldiği de Hz. İsâ’nın da o şehirli olduğu ifade edilmektedir.(29)

e) وَالْمَجُوس “Mecûsîler.” Bunların ateşe taptıkları beyan edilmektedir.(30) “Mecûs, M.Ö. son bin yılın ortalarında yaşayan ve öğretilerin Zend-Avesta adlı kitapta toplanan İran’lı din kurucusu Zerdüşt’ün izleyicileri için kullanılmaktadır. Bu din bugün İran’ın Gabr’leri, daha belirgin bir şekilde Hindistan ve Pakistan Parsîleri tarafından devam ettirilmektedir. Bunların dini düalist bir felsefe ortaya koysa da temelde evrenin yaratıcısı olarak Kâdir-i Mutlak bir Tanrı’nın varlığı inancına dayanmaktadır.”(31)

“Öğretileri Zend-Avesta’da toplanan Zerdüşt’ün kurucusu olduğu din. Biri iyilik tanrısı (Ahuramazda) diğeri kötülük tanrısı (Ehrimen) olan çift tanrıcılığa açık bir inançtır. Temel zaafı tanrısal bir cevher atfettiği kötülüğü meşrulaştırmasıdır.”(32)

f)وَالَّذ۪ينَ اَشْرَكُوا “Müşrik olanlar.” Burada sözü edilenler de vahyin indirildiği dönemdeki müşriklerdir.

İmâm Mukâtil Sâbiîlerin meleklere taptığını, kıbleye döndüklerini ve Zebûr okuduklarını, Mecûsîlerin ise güneşe, aya ve ateşe taptıklarını ifade etmektedir. Burada sözü edilen altı grubun bir tanesinin yani Müslümanların Yüce Allah’a kulluk ettiklerini, kalan beş tanesinin ise şeytana taptıklarını dile getirmektedir.

2. اِنَّ اللّٰهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ “Muhakkak ki Allah, bunlar arasında kıyamet gününde (ayrı ayrı) hükmünü verecektir.” Yüce Allah burada saydığı altı grup arasında mahşerde hüküm vereceğini, haklıyı ve haksızı ortaya çıkaracağını haber vermektedir. Burada sayılanlar elbette tarihte ve günüzümde mevcut dini öğretilerin veya çeştli inanışların tamamı değildir. O dönem itibariyle bilinenlerden hareketle Yüce Allah bütün inanç iddialarını kıyamet günü yargılayacağını ve aralarında hüküm vereceğini bildirmekte, böylece insanların bu hayatı mahşerde hesap verecekleri gerçeğini unutmadan yaşamaları gerektiğini beyan etmektedir.

Yüce Allah, bu âyette insanların dünyada ihtilafa düştükleri din işleri, öldükten sonra diriltilme, sevap, azap gibi dini konulardaki hak ve iptal ehlinin kim olduğu hakkında Kıyamet günü hüküm vereceğini bildirmektedir.(33) Bu cümlenin mesajına benzer ifadelerler yahkümü, yakdî ve yefsılü fiilleri kullanılarak Kur’ân’da pek çok âyette yer almaktadır.(34) Buna göre hak ehlinin cennete, bâtıl ehlinin de ateşe gireceği şekilde aralarında ayırıcı bir şekilde hüküm verecektir.

İnsanlar mahşerde yedi aşama yaşayacaktır. Bunlar “diriltilme”, “toplanma”, “Allah’a sunulma”, “bilgilendirilme”, “sorgulanma/yargılanma”, “değerlendirilme” ve “cennete veya cehenneme sevk edilme” aşamalarıdır. İşte bunların arasında yer alan “yargılanma”nın içerisinde Yüce Allah’ın “hüküm vermesi”, “kadası”, “fethi” ve “emri”nden ayrı olarak bir de “faslı” vardır.

Âhirette gerçekleştirilecek değerlendirilme/hüküm verme işlemi hakkında Yüce Allah’ın Kur’ân’da kullandığı kelimelerden biri de يَفْصِلُ yefsılü fiilidir. Fasl, “iki şeyden birini diğerinden ayırmak, hakkı bâtıldan ayırmak ve bu işin yapıldığı günün adı” anlamlarına gelmektedir.(35) İşte bu anlamlardan da esinlenerek âhiretteki faslın, insanlar hakkındaki hükmün verilmesiyle değerlendirme aşamasında insanların birbirlerinden ayrılacağı veya hükmün ayrıntılı olarak fasledileceği ifade edilmiş olmaktadır. Bu konuda Secde 32/25’te geniş değerlendirmeler yapacağımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

3. اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ شَه۪يدٌ “Muhakkak ki Allah her şeyi hakkıyla bilendir.” Yüce Allah’ın her şeye şahit olduğuyla ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(36) Yüce Allah çeşitli inanç gruplarını ve aralarında hüküm vereceğini beyan ettikten sonra, her şeye şahit olduğunu haber vermekte, böylece hiç kimsenin yaptığı şeylerin yanına kar kalmayacağını bildirmektedir.

Kur’ân’da bu konuların yer aldığı bölümlerde Yüce Allah’ın bilgisine, görmesine, işitmesine, gözetlemesine, şahit olmasına dair bilgilerin zikredilme nedeni müminlere moral, karşıtlarına ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

ıv. Mahlukatın Secdesi ve Nankör İnsanlar

اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَمَنْ فِي الْاَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَآبُّ وَكَث۪يرٌ مِنَ النَّاسِ وَكَث۪يرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ وَمَنْ يُهِنِ اللّٰهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ اِنَّ اللّٰهَ يَفْعَلُ مَا يَشَآءُ “Görmüyor musun ki göklerde ve yerde olanlar, Güneş, Ay, yıldızlar, dağlar, ağaçlar, canlılar ve insanların birçoğu Allah için secde ediyor. Birçoğunun üzerine ise azap hak olmuştur. Allah kimi değersiz kılarsa, artık onu değerli kılacak kimse yoktur. Şüphesiz ki Allah dilediğini yapar.”

Âyetteki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi “görmedin(iz) mi”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah(ı)”; يَسْجُدُ yescüdü fiili “secde etmektedir”; لَهُ lehû ifadesi “O’na, O’nun için”; مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ men fi’s-semâvâti ifadesi “göklerdeki kişiler”; وَمَنْ فِي الْاَرْضِ ve men fi’l-ardı ifadesi “ve yeryüzündeki kişiler”; وَالشَّمْسُ ve’ş-şemsü kelimesi “ve Güneş”; وَالْقَمَرُ ve’l-kameru sözcüğü “ve Ay”;وَالنُّجُومُ ve’n-nücûmu kelimesi “ve yıldızlar”;وَالْجِبَالُ ve’l-cibâlü sözcüğü “ve dağlar”;وَالشَّجَرُ ve’ş-şeceru kelimesi “ve ağaçlar”; وَالدَّوَآبُّ ve’d-devabbü sözcüğü “ve canlılar”;وَكَث۪يرٌ ve kesîrun kelimesi “ve pek çokları”; مِنَ النَّاسِ mine’s-nâsi ifadesi “insanlardan”; وَكَث۪يرٌ ve kesîrun kelimesi “yine pek çokları”; حَقَّ hakka fiili “gerçekleşmiş (olacaktır)”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona, onun üzerine, onun hakkında”; الْعَذَاب el-‘azâbu kelimesi “azap”;وَمَنْ يُهِنِ ve men yühin ifadesi “her kimi alçaltırsa”; اللّٰهُ allâhu keimesi “Allah”;فَمَا لَهُ fe mâ lehû ifadesi “onun için hiçbir şekilde yoktur”;مِنْ مُكْرِمٍ min mükrimin kelimesi “ikram eden, ikram edici”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah; يَفْعَلُ yef‘alü fiili “yapmaktadır”; مَا يَشَآءُ mâ yeşâu ifadesi “dilediğini, istediği her bir şeyi” demektir.

Burada kainattaki her bir mahlûkun Yüce Allah’a secde etmekte olduğu, pek çok inkarcı insan hakkında azabın gerçekleşeceğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَمَنْ فِي الْاَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَآبُّ وَكَث۪يرٌ مِنَ النَّاسِ “Görmüyor musun ki göklerde ve yerde olanlar, Güneş, Ay, yıldızlar, dağlar, ağaçlar, canlılar ve insanların birçoğu Allah için secde ediyor.” Yüce Allah çeşitli inanç gruplarını sayıp aralarında hüküm vereceğini beyan ettikten sonra, göklerde ve yerde bulunan herkesin Allah’a secde ettiğini, ayrıca Güneş’in, Ay’ın, yıldızların, dağların, ağaçların, hayvanların (canlıların) ve pekçok insanın da bu secdeyi gerçekleştirmekte olduklarını ifade etmektedir.

Âyetin başındaki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi Hz. Peygamber’i muhatap almış gibi görünse de, maksat bütün insanlardır. Bu yüzden, biz de tercümeye “görmedin(iz) mi” demeyi tercih ettik. “Görmedin(iz) mi” demek “herkes görsün, dikkat etsin, ibret alsın” gibi manalar içermektedir.

Âyette ilk dikkat çekilen nokta, göklerde ve yerde bulunan canlı ve ruhu olan varlıkların Yüce Allah’a secde ettikleridir. Bundan maksat, göklerde melekler, yerde ise insanlar ve cinler olmalıdır. Şimdilerde bilemediğimiz şekliyle çeşitli gezegenlerde eğer hayat varsa ve oralarda da ruhu olan canlılar yaşıyorsa elbette bu ifadenin kapsamına onlar da girmektedir.

Konuyla ilgili olarak Ra‘d 14/15’te şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde bulunanlar da onların gölgeleri de sabah akşam ister istemez (zorunlu olarak) sadece Allah’a secde ederler.” Yüce Allah göklerde ve yerde kim varsa hepsinin ister istemez kendisine boyun büktüğünü, sadece kendilerinin değil sabah akşam gölgelerinin de uzayarak kısalarak O’na secde ettiğini beyan etmektedir. Gölgelerin secde edişi, Allah bilir ya, göklerde de gölgesi olan varlıkların bulunduğunu gösterebilir.

Bu konuyla ilgili olarak özellikle iki âyeti hatırlatmak istiyoruz:

Nahl 16/48-49’da da şöyle buyrulmaktadır: “Allah’ın yarattığı herhangi bir şeyi görmediler mi? Onun gölgeleri, boyun bükerek Allah’a secde eder vaziyette sağ(lar)dan ve sollardan döner(ler). Göklerde bulunanlar, yerdeki canlılar ve bütün melekler, büyüklük taslamadan Allah’a secde ederler.” Bu âyetlerde gölgelerin hareketleri ile göklerdekilerin ve yeryüzünde debelenen ne kadar canlı varsa hepsinin Allah’a secde etmekte oldukları, ayrıca meleklerin de hiçbir şekilde kibir içerisine girmeden secde halinde bulundukları beyan edilmektedir. Bu iki âyet birbirinin tefisiri durumundadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise konu biraz daha genişletilerek bu defa adeta detay verilmekte ve pek çok varlığın yaratılış kanunları çerçevesinde iradesiz bir şekilde secdeye programlandıkları ifade edilmektedir. Âl-i İmrân 3/83, Ra‘d 13/15 ve Fussılet 41/11’de verilen bilgiler de mahlukatın ister istemez, bir anlamda zorunlu olarak Yüce Allah’a boyun büktüğünü göstermektedir. Bu arada, onların iradesizce gerçekleştirdikleri secdeye pek çok insanın da iradesiyle katıldığını ve onların da secde ibadetini yaptıklarını haber vermektedir.

2. وَكَث۪يرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ وَمَنْ يُهِنِ اللّٰهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ “Birçoğunun üzerine ise azap hak olmuştur. Allah kimi değersiz kılarsa, artık onu değerli kılacak kimse yoktur..” Yüce Allah kendisine gönülden secde eden insanların dışında yine pek çoğuna azabın hak olduğunu, Allah’ın hor ve hakir kıldığı kişiye hiç kimsenin hiçbir şekilde ikramda bulunamayacağını, onlara itibar ve şeref kazandıramayacağını ifade etmektedir. Üzerlerine azap hak olanlar kendi iradeleriyle tercihlerini Yüce Allah’tan değil, şeytandan yana belirleyen insanlardır; çünkü âyette diğer sayılanların iradeleri yoktur.

Âyetteki حَقَّ hakka fiilinin “geçmiş zaman” kalıbında getirilmesinin nedeni, Yüce Allah’ın ezeli ilmi ve onlar hakkında azabın mutlak surette gerçekleşecek olmasıdır. Ayrıca عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi bu hükmün bu inkarcı insan tipinin “aleyhine” olacağının delilidir. Yüce Allah’ın bilgisinin gerçekleştiği bu inançsızlar üzerine azap sözünün gerçek olacağı yorumunu yapmakta olduğumuz Hacc 22/18’de, ayrıca A‘râf 7/18, Yûnus 10/33, 96, Hûd 11/119, İsrâ’ 17/63, Secde 32/13, Yâsîn 36/7, Sâd 38/85, Zümer 39/19, 71 gibi âyetlerde de beyan edilmektedir.

Yüce Allah’ın hor ve hakir kıldığı kişiler için artık başka hiçbir izzet ve ikram kaynağının olmadığı beyan edilerek, Allah’ın alçalttığı kişileri hiç kimsenin yükseltemeyeceği, onurlandıramayacağı, O’nun aşağılattığı kişilere de hiç kimsenin değer veremeyeceği belirtilmektedir. Fecr 89/16’da ehâne kalıbında gelen ve

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يُهِنِ yühin(u) fiili “hor ve hakir kılmak” manasına gelmekte, ancak hak etmeyen birisine Yüce Allah’ın böyle bir akıbeti reva görmesini değil, kişilerin kendilerinin azgınlığı tercihlerini onaylamasının sonucundaki durumu ortaya koymaktadır. Bu arada, bu cümlede مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı, bu şekilde hor ve hakir kılınanlara gerçek anlamda hiç kimsenin ikramda bulunamayacağını, hiçbir şekilde değere layık olamayacaklarını içeren bir mana vermektedir.

3. اِنَّ اللّٰهَ يَفْعَلُ مَا يَشَآءُ “Şüphesiz ki Allah dilediğini yapar.” Yüce Allah âyetin sonunda mutlak gücüne, eşsiz ve erişilmez kudretine işaret etmekte ve kararlarını hiç kimseye danışarak vermediğini, dilediğini yapabilecek durumda olduğunu beyan etmektedir. Bu mesaj Bakara 2/253, Âl-i İmrân 3/40, Hûd 11/107, İbrâhim 14/27, Hacc 22/14, 18 ve Burûc 85/16’da da yer almaktadır.

Konuyla ilgili olarak Hûd 11/107’de şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki Rabbin, istediğini hakkıyla yapandır.” Yüce Allah işte bu cümlede mutlak kudretine değinmekte ve tıpkı Burûc 85/12-16’da yer aldığı gibi eşsizliğine ve erişilmezliğine dikkat çekmektedir. Konu cehennemliklerin azabı olunca, her şeyin mutlak hâkimi olan Yüce Allah’ın dilediğini yapabileceği, Enbiyâ’ 21/23’te belirtildiği gibi O’nu yaptığı şeyler ve verdiği hükümler nedeniyle hiç kimsenin sorgulayamayacağı ortaya konuluyor demektir.

Durum böyle olunca, Yüce Allah kendisine yönelenlerden dilediğini bağışlayabileceği gibi, azabı hak edenlere de azap edebilir. Hûd 11/107’de belirtildiği gibi, bazılarından azabı kaldırması da mümkündür. Ancak azgınların ve bu şekilde tevbe etmeden ölenlerin yerinin ebedi cehennem olduğu da unutulmamalıdır.

İlâhî huzur ümitsizlik kapısı değildir; oraya kim yönelirse Yüce Allah o yönelişi kabulde kimseden izin almaz. Aynı şekilde, her kim azabı hak etmiş, Yüce Allah da onu onaylamışsa bu noktada hiç kimse o azapla ilgili O’na karşı gelemez, engel olamaz, geciktiremez ve öteleyemez. Mutlak yetkinin sahibi sadece O’dur. Âl-i İmrân 3/40 ve İbrâhim 14/27’de de geçtiği gibi “Allah dilediği her şeyi yapabilen” yegâne kudrettir.

Hz. İsâ’nın şirk koşanlar için mahşerde dile getireceği, “Onlara azap edersen, onlar Senin kullarındır; kendilerini bağışlarsan, üstün olan ve hükmünde isabet kaydeden sadece Sensin”(37) cümlesi, bu gerçeğin başka bir ifadesidir. Benzer bir ifade de Hz. İbrâhim’e aittir. İbrâhim 14/36’da şöyle buyrulmaktadır: “Ey Rabbim o putlar insanlardan pek çoğunu saptırdılar. Artık kim bana uyarsa o bendendir; kim de bana karşı isyan ederse (biliyorum ki) Sen bağışlayansın; merhamet edensin.”

“Vaadleri”ni yapacak olan Yüce Allah, “va‘îdleri”nden, yani tehditlerinin gereğini yapmaktan vazgeçebilir. Âyetlerden anladığımız budur. Bu durumda “ebedi azap” kavramının insan algısı ve kavrayışının ötesinde başka bir gerçekliğinin bulunduğunu hatırdan çıkarmamak durumundayız. Bizim konuya yaklaşımımız bilgimiz ölçüsünde bu kadardır. Her konuda olduğu gibi bu konuda da gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilmektedir.

c) İki İnsan Grubunun Yaşayacağı İki Akıbet

Yüce Allah, sûrenin 19-25. âyetlerinde iki grubun Rableri hakkında çekişen iki hasım olduğunu, inkâr edenler için ateşten bir elbise biçilmiş olacağını, onların başlarının üstünden kaynar su döküleceğini, bununla karınlarının içindeki organların ve derilerin eritileceğini, onlar için demir kamçılar olacağını, ızdıraptan dolayı oradan her çıkmak istediklerinde geri döndürüleceklerini ve kendilerine “Tadın bu yakıcı azabı!” denileceğini haber vermektedir.

Ardından, müminlere yönelik şu müjdeye yer verilmektedir: “Muhakkak ki Allah, iman edip iyi davranışlarda bulunan kimseleri, zemininden ırmaklar akan cennetlere kabul eder. Bunlar orada altın bileziklerle ve incilerle bezeneceklerdir. Orada giyecekleri ise ipektir. Onlar, sözün en güzeline yöneltilmişler, övgüye lâyık olan (Allah)’ın yoluna iletilmişlerdir.”

Daha sonra, söz yeniden inkarcılara getirilmekte, bunların Yüce Allah’ın yolundan ve -yerli, taşralı- bütün insanlara eşit (kıble veya mâbed) kılınan Mescid-i Harâm’dan (insanları) alıkoymaya kalkanların, yani orada (böyle) zulüm ile haktan sapmak isteyenlere acı azaptan tattırılacağı haber verilmektedir.

ı. Kafirlerin Feci Sonu: Ateş Azabı

هٰذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا ف۪ي رَبِّهِمْ فَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيَابٌ مِنْ نَارٍ يُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُ۫سِهِمُ الْحَم۪يمُ يُصْهَرُ بِه۪ مَا ف۪ي بُطُونِهِمْ وَالْجُلُودُ وَلَهُمْ مَقَامِعُ مِنْ حَد۪يدٍ كُلَّمَآ اَرَادُوٓا اَنْ يَخْرُجُوا مِنْهَا مِنْ غَمٍّ اُع۪يدُوا ف۪يهَا وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَر۪يقِ “Şu iki grup, Rableri hakkında çekişen iki hasımdır: Kâfir olanlar için ateşten bir elbise biçilmiştir. Başlarının üzerinden kaynar su dökülecektir! Bununla, karınlarının içindeki (organlar) ve deriler(i) eritilecektir! Onlar için demir kamçılar da vardır! Istıraptan dolayı oradan her çıkmak istediklerinde, oraya geri döndürülecekler ve (onlara) ‘Tadın bu yakıcı azabı!’ (denecektir).”

Buradaki هٰذَانِ hâzâni kelimesi “o ikisi”; خَصْمَانِ hasmâni kelimesi “iki hasım(dır)”; اخْتَصَمُوا ıhtesamû fiili “tartışmışlardı, tartışan”; ف۪ي رَبِّهِمْ fî rabbihim ifadesi “onların kendi rableri hakkında”; فَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا fellezîne keferû ifadesi “kafir olanlar, inkar etmiş kişiler”; قُطِّعَتْ kuttı‘at edilgen fiili “kesilmiştir, kesilmiş olacaktır”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; ثِيَاب siyâbun kelimesi “elbiseler”; مِنْ نَارٍ min nârin kelimesi “ateşten”; يُصَبُّ yusabbu edilgen fiili “dökülecektir”; مِنْ فَوْقِ رُؤُ۫سِهِمُ min favkı ruûsihim tamlaması “başlarının üstünden”; الْحَم۪يم el-hamîmu kelimesi “kaynar su”; يُصْهَرُ yusheru edilgen fiili “eritilecektir”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla ilgili”; مَا ف۪ي بُطُونِهِمْ mâ fî butûnihim ifadesi “karınlarındakiler”; وَالْجُلُودُ ve’l-cülûdü sözcüğü “ve deriler”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “onlar için vardır, olacaktır”; مَقَامِع makâmı‘u kelimesi “kamçılar”;مِنْ حَد۪يدٍ min hadîdin sözcüğü “demirden”; كُلَّمَا küllemâ ifadesi “her ne zaman”; اَرَادُوا erâdû fiili “istedilerse, isterlerse”;اَنْ يَخْرُجُوا en yahrucû fiili “çıkmak, çıkmayı”; مِنْهَا minhâ ifadesi “oradan”; مِنْ غَمٍّ min ğammin kelimesi “kederden, ızdıraptan dolayı”; اُع۪يدُوا ü‘îdû edilgen fiili “geri çevrilirler, geri çevrilmiş olacaklardır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “oraya”;وَذُوقُوا ve zûkû emri “ve tatın”; عَذَابَ الْحَر۪يقِ ‘azâbe’l-harîkı tamlaması ise “yakıcı azabı” demektir.

Burada Rableri hakkında birbirleriyle tartışan iki gruptan ilki olan inkarcıların yaşacağı korkunç akıbet gündeme getirilmektedir.

1. هٰذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا ف۪ي رَبِّهِمْ فَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيَابٌ مِنْ نَارٍ “Şu iki grup, Rableri hakkında çekişen iki hasımdır: Kâfir olanlar için ateşten bir elbise biçilmiştir.” Yüce Allah bu âyette Rableri hakkında tartışan iki grubun durumunu ele almakta, bunlardan bir grubun gerçekleri inkar ettiğini, dolayısıyla cehennemlik olduklarını bldirmektedir.

a)هٰذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا ف۪ي رَبِّهِمْ “Şu iki gurup, Rableri hakkında çekişen iki hasımdır:” Bu âyetlerin Hacc 22/17. âyette yer alan inanç grupları hakkında indirildiği rivayetine ilave olarak daha özel bir rivayete daha yer verilmektedir. Buna göre, müfessirlerimiz Ebû Zerr ve Hz. Ali’den gelen bir rivayete göre bu âyetlerin Bedir’de iki grup arasındaki mübarezeyle ilgili indirildiğini beyan etmişlerdir. Rivayete göre, Bedir günü Müslümanlardan Hz. Hamza, Hz. Ali ve Ubeyde b. el-Hâris ile müşriklerden Şeybe b. Rabî‘a, Utbe b. Rabî‘a ve Velîd b. Utbe karşı karşıya gelmişlerdi.

Burada Müslüman tarafında olanlar müşriklerden olan rakiplerini öldürmüşler, ardından Yüce Allah da her iki tarafın mahşerdeki yerine dair bilgiler içeren bu âyetleri indirmiştir. Burada sözü edilen iki grubun dinleriyle ve peygamberleriyle övünen Yahûdî, Hıristiyan ve Müslümanlar olduğu da beyan edilmektedir.(38) Rivayetten de anlaşılacağı üzere, bu âyetler Medine dönemi âyetleri olarak okunmalıdır.

Bu âyet grubunda elbette rivayetlerde yer aldığı gibi, belli insanlarla ilgili bilgi verilmesinden hareketle mesajın özelden başladığı, ancak âyette isim verilmemesi, hatta هٰذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا “işte birbiriyle tartışan iki grup” denmesi nedeniyle mesajın genel ve evrensel olduğunu söylemek durumundayız. Hak ve hakikat karşısında daima böyle iki grup olagelmiştir. Bunlardan biri “inkarı tercih edenler”, diğeri ise “imandan yana tavır koyanlar”dır. Önceki âyette “pek çok insanın Yüce Allah’a secde ettiği”, ancak yine “pek çoklarının ise azabı hak ettikleri” beyan edilmekte, dolayısıyla burada sözü edilenlerin de bu iki genel insan grubu olduğu anlaşılmaktadır. Bu yüzden, biz de âyetleri bu genel bakış çerçevesinde anlamaya çalışacağız.

b)فَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيَابٌ مِنْ نَارٍ “İnkâr edenler için ateşten bir elbise biçilmiştir.” Yüce Allah insanlar arasında Allah hakkında tartışanların bir grubunun inkarı tercih ettiklerini, bu nedenle hak edişlerinin karşılığı olarak kendilerine mahşerde ateşten bir elbise kesilmiş, biçilmiş olacağını haber vermektedir. Konuyla ilgili olarak Mutaffifûn 83/36’da şöyle buyrulmaktadır: “Kâfirler yaptıklarının cezasını buldular mı? (Elbette buldular.)” Bu ifade “Onlara dünyada yapıp ettiklerinin elbisesi giydirildi mi?” manasına geldiği için yorumunu yapmakta olduğumuz âyetle aynı mesajı içermektedir.

Demek ki dünya hayatında gerçekleri inkar edenler mahşerde karşılaşacakları feci akıbeti kendileri hazırlamış olacaklar, burada yapıp ettikleri orada kendilerine kesilmiş, biçilmiş elbiseler olarak verilmiş olacaktır. Bir kez de Ra‘d 13/31’de geçen قُطِّعَتْ kuttı‘at edilgen fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmiş olması olayın mutlak surette gerçekleşecek olması nedeniyledir.

2.يُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُ۫سِهِمُ الْحَم۪يمُ يُصْهَرُ بِه۪ مَا ف۪ي بُطُونِهِمْ وَالْجُلُودُ وَلَهُمْ مَقَامِعُ مِنْ حَد۪يدٍ “Başlarının üzerinden kaynar su dökülecektir! Bununla, karınlarının içindeki (organlar) ve deriler(i) eritilecektir! Onlar için demir kamçılar da vardır!” Yüce Allah bu cümlelerde cehenneme atılacaklara orada ateşten elbiseler kesilmiş olacağını beyan ettikten sonra, kendilerine uygulanacak feci muamele hakkında bilgi vermekte ve muhatapların bu korkunç akıbetten kurtulması için olabildiğince dikkatli davranmalarını istemektedir.

a) يُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُ۫سِهِمُ الْحَم۪يمُ “Onların başlarının üstünden kaynar su dökülecektir!” Bu kalıpta sadece bu âyette geçen يُصَبُّ yusabbü edilgen fiili “boşaltılmak”, “boca edilmek” manasına gelmektedir.(39) Kur’ân’da 20 kez geçen حَم۪يم hamîm kelimesi ise çeşitli âyetlerde(40) “sımsıcak, samimi dost, can dost”, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bir kısım âyette(41) ise “şiddeti son noktada kaynar su” anlamına gelmektedir. Yüce Allah cehennemliklerin başından aşağıya doğru kaynar su döküleceğini haber vermekte, böylece azabın şiddetine dikkat çekmiş olmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Dühân 44/47-48’de şöyle buyrulmaktadır: “(Allah zebânilere şöyle emredecek): Tutun onu! Cehennemin ortasına sürükleyin! Sonra başının üzerine kaynar su azabından dökün!” Konuyla ilgili âyetlerden anlaşılan şudur: Cehennemliklere orada verilecek olan kaynar su serinletmek ve rahatlatmak bir tarafa onların iç organlarını da derilerini de eritecektir.

Bir azap çeşidi olarak cehennem içecekleri bağlamında mâ-i sadîd yani “irin gibi bir su”dan,(42) “bağırsakları paramparça eden su”dan,(43) hamîm yani “kaynar su”dan,(44) ‘ayn-i âniyeh yani “kaynamış bir göze”den,(45) “karınları ve derileri kavuran kaynar su”dan(46) söz edilmektedir.

b) يُصْهَرُ بِه۪ مَا ف۪ي بُطُونِهِمْ وَالْجُلُودُ “Bununla, karınlarının içindeki (organlar) ve deriler(i) eritilecektir!” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يُصْهَرُ yusheru edilgen fiili “eritilmek” manasına gelmektedir.(47) Yüce Allah, inkarcıların başlarının üzerinden kaynar su döküleceğini haber verdikten sonra, bu kaynar suyun cehennemliklerin karınlarının ve derilerinin eriyip döküleceğini bildirmektedir. Bu konuda Muhammed 47/15’teki şu cümle de aynı olayı içermektedir: “Hiç bu (iyi kişi), ateşte ebedî kalan ve bağırsaklarını parça parça edecek kaynar su içirilen kimselerin durumu gibi olur mu?”

Azabın bu korkunç mahiyeti hakkında Kehf 18/29’da şöyle buyrulmaktadır: “Biz, zalimlere öyle bir cehennem hazırladık ki, (ateşten) duvarları kendilerini çepeçevre kuşatmıştır. (Hararetten dolayı) yardım dileyecek olsalar, (kendilerine) maden eriyiği gibi yüzleri haşlayan bir su ile yardım edilir. Ne fena bir içecektir o ve ne kötü bir kalma yeridir orası!”

Bu noktada hatırlanması gereken âyetlerden birisi olan Nisâ’ 4/56’da ateşin insanların derilerinin yanıp dökülmesinin ardından yeni derilerin yaratılacağı, Mü’minûn 23/104’te ise ateşin insanların yüzlerini kavuracağı ve dişlerin dışarı fırlayacağı bildirilmektedir.

c) وَلَهُمْ مَقَامِعُ مِنْ حَد۪يدٍ “Bir de onlar için demir kamçılar vardır!” Yüce Allah ateş azabının sadece yakmaktan ibaret olmadığını, bu arada cehennemliklerin aşağılanması ve daha farklı azapları tatmaları için demirden kamçıların da bulunacağını haber vermektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مَقَامِع mekâmı‘u kelimesi “kamçılar”, “topuzlar”, “kıskaçlar”, “boyunduruklar” manasına gelmekte,(48) azabın şiddetini ortaya koymayı amaçlamaktadır. 57. sûreye de adını veren حَد۪يد/ الْحَد۪يد el-hadîd/hadîd kelimesi çeşitli âyetlerde(49) geçmekte ve “demir” manasına gelmektedir.

Gerek yargılanma esnasında, gerekse ateş azabının içinde durumun vahameti bu tür cümlelerle dile getirilmek istenmektedir. Cehennemdeki prangalar, demir halkalar, tasmalar vs. hakkında Ra‘d 13/5, Yâsîn 36/8, Mü’min 40/71-72, Hâkka 69/32’de de çeştli bilgiler verilmektedir.

İşte bütün bu âyetlerde verilmek istenen mesaj, cehennem ateşinin ne kadar korkunç ve feci bir mihayet arz ettiğini ortaya koymak ve muhatapların böyle bir azaba layık olmamak için elden gelen fedakârlıkları sergilemelerini sağlamaktır.

3. كُلَّمَآ اَرَادُوٓا اَنْ يَخْرُجُوا مِنْهَا مِنْ غَمٍّ اُع۪يدُوا ف۪يهَا وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَر۪يقِ “Istıraptan dolayı oradan her çıkmak istediklerinde, oraya geri döndürülecekler ve (onlara) ‘Tadın bu yakıcı azabı!’ (denecektir).” Burada cehennemlik olanların akıbeti ve ateşten çıkma dileklerine verilecek cevaplar gündeme getirilmektedir.

a)كُلَّمَآ اَرَادُوٓا اَنْ يَخْرُجُوا مِنْهَا مِنْ غَمٍّ اُع۪يدُوا ف۪يهَا “Izdıraptan dolayı oradan her çıkmak istediklerinde, oraya geri döndürüleceklerdir.” Çeşitli âyetlerde(50) geçen غَمّ ğamm kelimesi “gam, keder, hüzün” gibi anlamlar içermektedir. Âyette geçen غَمّ ğamm kelimesi ateş azabında çekilecek sıkıntıyı ifade etmekte, bu doğrultuda ateş azabından çıkartılmayacakları da bildirilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Secde 32/20’de de şöyle buyrulmaktadır: “Yoldan çıkanlar ise, onların varacakları yer ateştir. Oradan her çıkmak istediklerinde geri çevrilirler ve kendilerine ‘Yalandır deyip durduğunuz cehennem azabını tadın!’ denir.” Yüce Allah, dünya hayatında iman edenlerin zıddına tercihini “yoldan çıkmak” anlamında fâsıklıktan, yani inkardan yana kullananların yerinin ateş olduğunu haber vermektedir. Cehennemlikler her ne zaman o ateşten çıkmak isteseler oraya iade edilecekler ve kendilerine “Yalanlayıp durduğunuz yakıp kavurucu azabı tadın!” denilecektir.

Yüce Allah, dünya hayatında yoldan çıkanlara mahşerde seslenecek ve dünyadayken yalanlayıp durdukları, genellikle alay edip inananları küçük düşürmeye ve onları yalancı çıkarmaya çalıştıkları ateş azabını tatmaları gerektiğini inkarcılara bildirecektir. Bu ifadenin bir benzeri mesaj ve muhataplar bakımından birbirine benzeyen bir içerikte Sebe’ 34/42’de de yer almakta, orada bu tiplere “zalimler” diye seslenilmektedir.

Yüce Allah, suçluların, yani mahşerde cehenneme atılanların oradan çıkartılma taleplerinden de söz etmektedir. Bu konuda Fâtır 35/37’de geniş bilgi vereceğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Özet olarak şunu söylemekle yetinelim: Yüce Allah pek çok âyette suçluların cehennemden çıkartılmak için istekte bulunacaklarını, ancak bunu hiçbir şekilde dikkate almayacağını beyan etmektedir.(51)

b) وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَر۪يقِ “(Onlara) ‘Tadın bu yakıcı azabı!’ (denilecektir).” İnkarcılar müminlerle nasıl alay etmişlerse bu defa mahşerde de kendileriyle alay edilecektir. Çünkü Hacc 22/14. âyette de belirttiğimiz üzere, burada geçen ذُوقُوا zûkû emri “tatmak” manasına gelmektedir. “Tatmak” genellikle güzel şeyler için kullanılmasına rağmen, burada azabın tadılmasından söz edilmesi Nebe’ 78/26’daki beyana uygun olarak muhataplarla hak ettikleri türden alay edileceğinin bir göstergesidir.

Bu arada söz konusu nankör grubun âhirette karşılaşacağı akıbet ise عَذَابَ الْحَر۪يقِ ‘azâbu’l-harîkı “yakıcı bir azabı” tatmak olacaktır. Daha önce dokuzuncu âyette de belirttiğimiz üzere, âyette yer alan الْحَر۪يق el-harîk kelimesi Kur’ân’da beş kez(52) geçmekte ve “yakıcı” manasına gelmektedir. Demek ki burada sözü edilenler için yaptıkları büyük yanlışlıkların sonucu olarak dünyada rezil rüsva olmak, mahşerde ise yakıcı bir azaba atılmak kaçınılmaz olacaktır.

ıı. Müminlere Cennet Vaadi

اِنَّ اللّٰهَ يُدْخِلُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ يُحَلَّوْنَ ف۪يهَا مِنْ اَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤً۬ا وَلِبَاسُهُمْ ف۪يهَا حَر۪يرٌ وَهُدُوٓا اِلَى الطَّيِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَهُدُوٓا اِلٰى صِرَاطِ الْحَم۪يدِ “Şüphesiz ki Allah iman edip iyi işler yapanları, altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacaktır. Bunlar, orada altın bilezikler ve incilerle bezeneceklerdir. Orada giyecekleri ise ipektir. Onlar, sözün en temizine (güzeline) yöneltilmiş, övgüye layık olan (Allah)’ın yoluna ulaştırılmıştır.”

Buradaki اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يُدْخِلُ yüdhılü fiili “koyar, yerleştirir”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman edenleri, iman etmiş kişileri”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş, yapmış (olanları)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti ifadesi “salih ameller, iyi işler (yapmış olanları)”; جَنَّات cennâtin kelimesi “cennetlere”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akacaktır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların alt taraflarından”; الْاَنْهَار el-enhâru kelimesi “nehirler”; يُحَلَّوْنَ yuhallevne edilgen fiili “onlara takılacaktır, onlar bezeneceklerdir”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; مِنْ اَسَاوِرَ min esâvira kelimesi “bileziklerden”; مِنْ ذَهَبٍ min zehebin kelimesi “altından”; وَلُؤْلُؤً۬ا ve lü’lüen sözcüğü “ve inci”;وَلِبَاسُهُمْ ve libâsühum kelimesi “ve onların elbiseleri”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; حَر۪ير harîrun sözcüğü “ipek(tendir)”; وَهُدُوا ve hüdû edilgen fiili “ve kendilerine hidayet edilmiştir, eriştirilmiştir, yönlendirilmiştir”;اِلَى الطَّيِّبِ ile’t-tayyibi ifadesi “en güzeline, en temiz olana”; مِنَ الْقَوْلِ mine’l-kavl ifadesi “sözün, sözden”; وَهُدُوا ve hüdû edilgen fiili “ve yine kendileri hidayet edilmiştir, eriştirilmiştir, yönlendirilmiştir”; اِلٰى صِرَاطِ الْحَم۪يدِ ilâ sırâtı’l-hamîdi tamlaması ise “övülenin yoluna” demektir.

Burada Rableri hakkında tartışan iki gruptan diğeri olan müminler ve onlara mahşerde verilecek ödüller gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ اللّٰهَ يُدْخِلُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ “Şüphesiz ki Allah iman edip iyi işler yapanları, altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacaktır.” Bu cümle daha önce yorumladığımız Hacc 22/14. âyette de Muhammed 47/12’de de geçmektedir. Yüce Allah birbirileriyle Rableri hakkında tartışan iki grubun ilki olan inkarcıları ve hak ettikleri için yaşayacakları korkunç azabı beyan ettikten sonra, Kur’ân’daki “mesânîlik prensibi” gereği, sözü bu defa müminlere ve onlara verilecek ödüllere getirmektedir.

Yüce Allah gerçek manada iman edip imanlarına yaraşır şekilde salih ve ıslah edici eylemler gerçekleştirenleri altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştireceğini müjdelemekte, böylece bir taraftan müminlere moral vermekte, diğer taraftan da inkarcılara da hak ve hakikat yoluna gelmeleri için bir yol göstermektedir.

Böylece müminleri cennetlere alacağını, onları oraya yerleştireceğini beyan etmekte ve bu cennetlerin altlarından ırmaklar aktığını beyan etmektedir. Bir bölgenin cennet, yani bahçe olabilmesi için orada mutlak surette suyun yani ırmakların bulunması gerekmektedir. Mahşerde cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren oldukça fazla âyetin Kur’ân’da yer aldığını hatırlatmak gerekmektedir.(53)

2. يُحَلَّوْنَ ف۪يهَا مِنْ اَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤً۬ا وَلِبَاسُهُمْ ف۪يهَا حَر۪يرٌ “Bunlar, orada altın bilezikler ve incilerle bezeneceklerdir. Orada giyecekleri ise ipektir.” Yüce Allah cennete yerleştireceği yiğitlerin oradaki giysileri hakkında bilgi vermekte, cehennemliklere ateşten kesilip biçilecek korkunç giysilerin zıddına, cennetlikler için özlenen maddelerden giysiler ikram edileceğini müjdelemektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin benzeri Fâtır 34/33’te şu şekilde geçmektedir: “(Büyük lütuf) altın bilezikler ve incilerle süslenip elbiseleri de ipek olacak şekilde girecekleri ‘adn cennetleridir.”

a)يُحَلَّوْنَ ف۪يهَا مِنْ اَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤً۬ا “Bunlar orada altın bileziklerle ve incilerle bezeneceklerdir.” Orada cennetliklere “altından bilezikler” ve “inci”ler takınılacağı ifade edilmektedir. Kehf 18/31 ve Fâtır 35/33’te de geçen يُحَلَّوْنَ yuhallevne fiilinin edilgen gelmesi, bu takma yani bezeme işleminin başkaları tarafından cennetliklere uygulanacağını göstermekte, mücevher takılırken bile cennetliklerin yorulmayacakları ifade edilmek istenmektedir.

Bu fiil Kehf 18/31, Hacc 22/23 ve Fâtır 35/33’te “altından bilezikler” ifadesiyle birlikte kullanılmaktadır. Aynı şekilde İnsân 76/21’de bileziklerin “gümüş”ten olacağı da beyan edilmektedir. Farkın muhtemel sebebi cennetliklerin hak ettikleri ödüllerin birbirinden farklı olabileceğini ortaya koymaktır. Bileziklerin “gümüşten”, “altından” veya “incilerden” oluşması değerli olduklarını göstermektedir. Bu dünya hayatında ekonomik manada servetini Yüce Allah yolunda harcayanlara öbür âlemde buradakilerden çok daha kaliteli ve hayırlı olanlar verilecektir.

b) وَلِبَاسُهُمْ ف۪يهَا حَر۪يرٌ “Orada giyecekleri de ipektir.” Önceki cümlede cennetliklerin takındıkları süslerden, bu cümlede ise giyecekleri elbiselerden söz edilmekte ve giysinin malzemesi “ipek” olarak belirtilmektedir.

İnsân 76/21’de “cennetliklerin takıları ve giysileri” hakkında geniş açıklamalar yapacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: Mahşerde gümüş, altın bilezikler ve inciler takınıp ipek giysilere sahip olmak için dünyada infak yapmak gerekmektedir. Bakara 2/274. âyetinde de açıkladığımız üzere, gizli ve aşikâr olarak infak yapanlar bunun karşılığını mahşerde altın bilezikler, inciler ve ipekler olarak alacaklardır.

Demek ki gerçek yatırım mahşere yönelik yapılandır. Burada biriktirilen altın, gümüş, inci vs. değerler aslında fânidirler, geçicidirler. Gerçek yatırım dünyada garibanlara yönelik olarak gerçekleştirilen infaktır. İnfak ettikleri şeyler âhiretin takılarına ve süslerine dönüşecektir. Dünyada Yüce Allah’ın rızası için verilenler âhirette ödül olarak fazlasıyla ve çok daha hayırlısıyla sahiplerine iade edilecektir.

3. وَهُدُوٓا اِلَى الطَّيِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَهُدُوٓا اِلٰى صِرَاطِ الْحَم۪يدِ “Onlar, sözün en temizine (güzeline) yöneltilmiş, övgüye layık olan (Allah)’ın yoluna ulaştırılmıştır.” Yüce Allah mahşerde cennete yerleştireceği kullarının dünya hayatlarındayken sözün en güzeline, en iyisine iletildiklerini, bu vesileyle de övgüye layık olan Allah’ın yoluna eriştirildiklerini beyan etmektedir.

Âyette geçen الطَّيِّب مِنَ الْقَوْلِ et-tayyib mine’l-kavli ifadesinden maksat, “sözün en güzeli, en tutarlısı”, “kelime-i tevhîd” gibi anlamlar içermektedir. Hatta bundan maksadın İbrâhim 14/24’te geçen tevhid içerikli bir mana veren kelime-i tayyibeh de Fâtır 35/10’da geçen el-kelimu’t-tayyib yani “her türlü güzel sözler” de olabilir. Bu manaya göre, âyette sözü edilen durum cennetliklerin dünya hayatındaki hallerini ifade etmiş olmaktadır. Dahası âyetin devamındaki övgüya layık olan Yüce Allah’ın yolu da bütünüyle Kur’ân yoludur, İslâm’dır.(54)

Bu arada, maksadı mahşerle ilişkilendirmek de elbette mümkündür. Bu durumda “güzel söz”den maksat cennetliklerin orada “bize vaadettiğinde sadık olan Allah’a hamdolsun” şeklindeki sözleri olabilir ki bu ifade Zümer 39/74’te yer almaktadır. Bu durumda “övülenin yolu”ndan kasıt ise onlara cennet yolunun gösterilmiş olmasıdır.(55)

Âyette iki kez yer alan هُدُوا hüdû edilgen fiilleri mesaj ister dünya hayatıyla, isterse mahşerle ilgili olsun insanların kendi iradeleri ve tercihleriyle ortaya koydukları tavrın sonucunda elde edilen bir durumdur. Yoksa insanlar herhangi bir tercih ortaya koymadan, herhangi bir hak edişleri söz konusu edilmeden böyle bir akıbetten söz edilmemektedir.

Bu âyette “iletilen yol”dan maksadın Yüce Allah’ın yolu olduğu muhakkaktır. Buna göre bu yol Fâtiha 1/6’daki bilgi gereği sırât-ı müstakîm’dir; Yûnus 10/25 gereği dâr-i selâm’dır. İbrâhim 14/1-2 gereği el-‘azîz ve el-hamîd olan Yüce Allah’ın belirlediği yoldur. Şûrâ 42/52-53’te de verilen mesaj aynı doğrultudadır.

Dünya hayatında hidayet isteyip tercihini ilahi değerlerden ve prensiplerden yana belirleyenler hem dünyada hakikat yolu demek olan “Kur’ân yoluna” iletilirler; hem de mahşerde övgüye layık olan Allah’ın belirlediği “cennet yoluna” eriştirilmiş olurlar. Rabbimizden niyazımız bizi de bu yolun yolcuları arasına katmasıdır.

ııı. Zulümleri Sebebiyle İnkarcıların Azaba Uğratılması

اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَيَصُدُّونَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ الَّذ۪ي جَعَلْنَاهُ لِلنَّاسِ سَوَآءًۨ الْعَاكِفُ ف۪يهِ وَالْبَادِ وَمَنْ يُرِدْ ف۪يهِ بِاِلْحَادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذَابٍ اَل۪يمٍ “Kâfir olanlar, Allah’ın yolundan ve yerli, ve(ya) taşralı (uzaktan gelen) bütün insanlara eşit (kıble) kıldığımız Mescid-i Haram’dan (insanları) alıkoymaya kalkanlar (bilmeliler ki) kim orada (böyle) haksızlık ile gerçek(ler)den sapmak isterse ona acı azaptan tattırırız.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا innellezîne keferû ifadesi “muhakkak ki kafir olanlar, inkar etmiş kişiler”;وَيَصُدُّونَ ve yesuddûne fiili “ve engellemekte (olanlar)”; عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ‘an sebîlillâhi tamlaması “Allah’ın yolundan”; وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ve’l-mescidi’l-harâmi tamlaması “ve Mescid-i Harâm’dan, saygın mescidden”;الَّذ۪ي جَعَلْنَاهُ ellezî ce‘alnâhu ifadesi “(ki kendisini) kıldığımız, yaptığımız”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlar için”; سَوَآء sevâen kelimesi “eşit”; الْعَاكِف el-‘âkifü kelimesi “yerli, oturan”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “orada”; وَالْبَادِ ve’l-bâdi sözcüğü “ve yabancı”; وَمَنْ يُرِدْ ve men yürid ifadesi “ve her kim isterse”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “orada”;بِاِلْحَادٍ bi ilhâdin kelimesi “haktan saparak”;بِظُلْمٍ bi zulmin kelimesi “zulüm ile, haksızlık ile”;نُذِقْهُ nüzıkhu fiili “ona tattırırız”; مِنْ عَذَابٍ اَل۪يمٍ min ‘azâbin elîmin tamlaması ise “elem verici azaptan” demektir.

Burada inkarcıların insanları Yüce Allah’ın yolundan ve Mescid-i Harâm’dan engellemesiyle ilgili zulümleri ve mahşerde elem verici azaba çarptırılmaları gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَيَصُدُّونَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ الَّذ۪ي جَعَلْنَاهُ لِلنَّاسِ سَوَآءًۨ الْعَاكِفُ ف۪يهِ وَالْبَادِ “Kâfir olanlar, Allah’ın yolundan ve yerli, ve(ya) taşralı (uzaktan gelen) bütün insanlara eşit (kıble) kıldığımız Mescid-i Haram’dan (insanları) alıkoymaya kalkanlar (bilmeliler ki).” Yüce Allah sûrenin daha önce yorumladığımız 19-22. âyetlerinde dile getirdiği inkarcılarla ilgili bir özelliğe dikkat çekmekte ve onların diğer insanları Allah yolundan ve Mescid-i Harâm’dan “Saygın Mescid’den” alıkoymalarını eleştirmektedir.

İnsanları Mescid’den engelleyenlerin aslında Yüce Allah’ın Mekke’de yaşayanlarla dışardan gelenleri eşit kılmayı hedeflediği bir uygulamayı ortadan kaldırmaya çalışmaları nedeniyle Yüce Allah bu inkarcıları kınamakta, kendilerince ayrıcalıklı oldukları zanlarının son derece yanlış olduğunu ortaya koymaktadır. Bu konuda benzer bir mesaj Bakara 2/217’de de yer almaktadır.

İbn Abbâs’a göre “bu âyet Ebû Süfyân b. Harb ve arkadaşları hakkında nazil olmuştur. Çünkü onlar, Allah’ın Rasûlü’nü, Hudeybiye yılında Mescid-i Harâm’dan, umre yapmaktan ve kurban kesmekten menetmişlerdi. Hz. Peygamber ise, umre için ihrama girmiş olduğundan, onlarla savaşmak istemişti. Daha sonra onlar, ertesi yıl hac yapmak üzere, onunla anlaşmışlardı” demiştir.(56)

Yüce Allah şunu söylemiş olabilir: Öyle bir mescidden engellediler ki, biz onu insanlar için mukîm ve misafiri eşit olmak üzere, gerek Mekkeli ve gerek taşralı bütün insanlar için mescit kıldık. Kim orada zulümle, haksızlıkla doğru yoldan saptırmak isterse ona can yakıcı bir azab tattırırız. Bu âyetin zahirine göre Mekke’de fiile dönüşmeyen, yalnızca kötü bir niyet halinde kalan düşünce bile Allah katında sorumluluk gerektirir.(57)

Çeşitli âyetlerde(58) geçen ‘a-k-f kökünden gelen kelimeler sözlükte “hapsetmek, alıkoymak; bir yere yerleşmek, oraya bağlanıp kalmak” anlamlarını içermektedir. Bu çerçevede ‘akf kökünden türeyen i‘tikâf, bu manaların yanında kişinin kendisini sıradan davranışlardan uzak tutmasını, terim olarak da ibadet amacıyla ve belirli bir şekilde mescitte kalmasını ifade eder. İ‘tikâfa giren kimseye mu‘tekif veya ‘âkif denir.

Tekil kalıpta bir kez de Tâhâ 20/97’de geçen الْعَاكِف el-‘âkif kelimesi “yerli”, “mukim”; Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen الْبَاد el-bâd sözcüğü ise “dışardan gelen”, “yabancı” manalarına gelmekte ve Mekkeli müşriklerin ileri gelenlerinin kendilerini ayrıcalıklı saymaları nedeniyle başkalarına bazı uygulamaları yasaklamaları veya onları doğru olmayan şeylere zorla yönlendirmeleri yanlışını ifade etmektedir. Konuyla ilgili bir bilgilendirmeyi burada özellikle aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Mekke’yi elinde tutan Kureyş, İbrahimi bir gelenek olan hac ibadetini, diğer kavim ve kabilelere üstünlük taslama fırsatı olarak değerlendiriyordu. Yine İbrahimi geleneğe dayanan ve mukaddes bölgenin sınırlarını ifade eden harem-hıll ayrımını, onlar Kureyş için ayrıcalığa dönüştürdüler. Mesela, kendileri vakfe için Müzdelife’ye kadar çıkıyorlar, bunu harem’de yaşayanlara tanınmış bir ayrıcalık olarak görüyorlar, Arafat’a kadar gitme şartının dışardan (hıll) gelenleri bağladığını düşünüyorlardı.”

“Yine kendileri elbiseleriyle tavaf ediyorlar, dışardan gelenlerin elbiseleriyle tavaf etmesini uygun görmüyorlardı. Bu da orada yaşayanlardan elbise kiralama gibi oldukça kârlı bir sektöre dönüşüyordu. Aslında bu âyet, dinî değerlerin istismarı gibi, insanlığın en kadim problemlerinden birini gündeme taşımaktadır.”(59)

Bütün bu aktardığımız bilgilerden anlaşılan şudur: Mekke’de belli başlı inkarcılar kendilerini imtiyazlı gördükleri için aslında yerli yabancı ayırımı olmaksızın herkes için eşit konumda bir mabed kılınan Mescid-i Harâm’ın evrenselliğine ambargo koyan, başka müslümanları oraya sokmak istemeyen bu azgın kişilerin yaptıklarının yanlış olduğu ifade edilmek istenmektedir. Bunlar insanları Yüce Allah yolundan da engelledikleri için çok büyük bir hatanın içerisine düşmüşlerdi. İbadetin engellenmesiyle ilgili ‘Alak 96/9-10’da verilen bilgiler de aynı doğrultuda uyarı içermektedir.

2. وَمَنْ يُرِدْ ف۪يهِ بِاِلْحَادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذَابٍ اَل۪يمٍ “Kim orada (böyle) haksızlık ile gerçek(ler)den sapmak isterse ona acı azaptan tattırırız” Yüce Allah yerli veya yabancı insanları kendi yolundan ve Mescid-i Harâm’dan engellemeyi zulüm diye isimlendirmekte, böyle davranmayı haktan sapmak şeklinde değerlendirdiği için böylelerine elem verici bir azabı tattıracağını haber vermektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen اِلْحَاد ilhâd sözcüğü “haktan sapmak”, “zorbalık yapmak”, “haksızlık yapmak”, “yoldan çıkmak” gibi anlamlar içermekte, dini ilkelerden her türlü sapmayı ifade etmektedir. Bu çerçevede yerli yabancı insanları Yüce Allah’ın yolundan saptırmak bir çeşit zulümdür. Çünkü “adalet” bir şeyi yerli yerince yapmak manasına gelirken, “zulüm” de bir şeyi yerinden etmek demektir. Buna göre, mabedin herkese açık olması gerekirken onu birilerine özel sayıp diğerlerini ondan engellemek de bir şeyi yani yapılması gerekeni yapmamak, yapılmaması gerekeni yapmak manasında zulümdür.

Günümüzde belli çevrelerin adeta şahsa özel mabed inşa etmeleri bu âyette verilmek istenen mesajdan ne kadar uzak olduklarının bir göstergesidir. Mabed denilen yer câmi yani herkesi toplayan yapıda değilse evrenselliğini ve toparlayıcılığını yitirmiş demektir. Müslümanlar Tevbe sûresinde zikredilen mescid-i dırâr uygulamasından behemehâl uzaklaşmalı ve islam kardeşliğini mabedlerinden başlatmalıdırlar. En azından islam kardeşliğiyle hiçbir şekilde uyuşmayacak olan anlayış, tavır ve davranışlardan uzak durmalıdırlar.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XXIII, 13.
• 2 - Mâide 5/76; A‘râf 7/192, 197; Yûnus 10/18, 106; Ra‘d 13/16; Nahl 16/73; İsrâ’ 17/56; Tâhâ 20/89; Enbiyâ’ 21/43, 66; Hacc 22/12; Furkân 25/3; ‘Ankebût 29/17; Sebe’ 34/22, 42; Fâtır 35/13; Yâsîn 36/23, 75; Zümer 39/38; Zuhruf 43/86. 3 - Semerkandî, age., II, 249; Taberî, age., XIII, 198; Zemahşerî, age., II, 526.
  • Mâide 5/76 A‘râf 7/192 A‘râf 7/197 Yûnus 10/18 Yûnus 10/106 Ra‘d 13/16 Nahl 16/73 İsrâ 17/56 Tâhâ 20/89 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/66 Hacc 22/12 Furkân 25/3 ‘Ankebût 29/17 Sebe' 34/22 Sebe' 34/42 Fâtır 35/13 Yâsîn 36/23 Yâsîn 36/75 Zümer 39/38 Zuhruf 43/86
• 4 - Bakara 2/102, 126, 206; Âl-i İmrân 3/12, 151, 162, 187, 197; Mâide 5/62, 63, 79, 80; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; Hûd 11/98, 99; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/29; Nahl 16/29; Kehf 18/29, 50; Hacc 22/13, 72; Nûr 24/57; Sâd 38/56, 60; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Zuhruf 43/38; Hucürât 49/11; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Cum‘a 62/5; Teğâbun 64/10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6. 5 - Zemahşerî, age., I, 328. 6 - Taberî, age., III, 159. 7 - Semerkandî, age., I, 190. 8 - Enfâl 8/40; Hacc 22/78. 9 - Muhammed 47/11. 10 - Âl-i İmrân 3/150; Enfâl 8/40; Hacc 22/78; Tahrîm 66/2. 11 - Tahrîm 66/4. 12 - En‘âm 6/62; Yûnus 10/30. 13 - Bakara 2/286; Tevbe 9/51. 14 - Nahl 16/76; Hacc 22/13; Dühân 44/41; Hadîd 57/15.
  • Bakara 2/102 Bakara 2/126 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/197 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/79 Mâide 5/80 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Hûd 11/98 Hûd 11/99 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/29 Nahl 16/29 Kehf 18/29 Kehf 18/50 Hacc 22/13 Hacc 22/72 Nûr 24/57 Sâd 38/56 Sâd 38/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/38 Hucurât 49/11 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Cum‘a 62/5 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Enfâl 8/40 Hacc 22/78 Muhammed 47/11 Âl-i İmrân 3/150 Enfâl 8/40 Hacc 22/78 Tahrîm 66/2 Tahrîm 66/4 En‘âm 6/62 Yûnus 10/30 Bakara 2/286 Tevbe 9/51 Nahl 16/76 Hacc 22/13 Duhân 44/41 Hadîd 57/15
• 15 - Tevbe 9/24; Hacc 22/13; Şu‘arâ’ 26/214; Mücâdile 58/22.
  • Tevbe 9/24 Hacc 22/13 Şu‘arâ 26/214 Mücâdele 58/22
• 16 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8
• 17 - Bakara 2/142, 213, 272; Mâide 5/16; En‘âm 6/88; Yûnus 10/25; Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Nûr 24/35, 46; Kasas 28/56; Fâtır 35/8; Zümer 39/23; Şûrâ 42/13; Müddessir 74/31.
  • Bakara 2/142 Bakara 2/213 Bakara 2/272 Mâide 5/16 En‘âm 6/88 Yûnus 10/25 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Nûr 24/35 Nûr 24/46 Kasas 28/56 Fâtır 35/8 Zümer 39/23 Şûrâ 42/13 Müddessir 74/31
• 18 - Taberî, age., I, 317-318. 19 - Semerkandî, age., I, 59; Zemahşerî, age., I, 148.
• 20 - Vâhıdî, et-Tefsîru’l-Basît, I, 619. 21 - Semerkandî, age., II, 388.
• 22 - Buhârî, Cenâiz 29:91; Müslim, Kader 6. 23 - İslâmoğlu, age., s. 26’da 1. not. 24 - Semerkandî, age., I, 59; Taberî, age., I, 319.
• 25 - Şinasi Gündüz, DİA, Sâbiîlik” mad., XXXV, 341-344.
• 26 - Buhârî, Menâkıb, 3. 27 - İslâmoğlu, age., s. 26’da 2. not. Ayrıca benzer bilgiler için de bk. Esed, age., s. 19’da 49. not.
• 28 - Zemahşerî, age., I, 148. 29 - Taberî, age., I, 318. 30 - Semerkandî, age., II, 388. 31 - Esed, age., s. 671’de 19. not.
• 32 - İslâmoğlu, age., s. 643’te 3. not.
• 33 - Zemahşerî, age., III, 224. 34 - Bakara 2/113; Nisâ’ 4/141; A‘râf 7/87; Yûnus 10/93, 109; Ra‘d 13/41; Nahl 16/124; Hacc 22/17, 56, 69; Neml 27/78; Secde 32/25; Mumtehıne 60/3; Câsiye 45/17; Zümer 39/3.
  • Bakara 2/113 Nisâ 4/141 A‘râf 7/87 Yûnus 10/93 Yûnus 10/109 Ra‘d 13/41 Nahl 16/124 Hacc 22/17 Hacc 22/56 Hacc 22/69 Neml 27/78 Secde 32/25 Mümtehine 60/3 Câsiye 45/17 Zümer 39/3
• 35 - Isfehânî, age., s. 638. 36 - Âl-i İmrân 3/98; Nisâ’ 4/33; Mâide 5/117; Yûnus 10/46; Hacc 22/17; Sebe’ 34/47; Ahzâb 33/55; Fussılet 41/53; Mücâdele 58/6; Burûc 85/9.
  • Âl-i İmrân 3/98 Nisâ 4/33 Mâide 5/117 Yûnus 10/46 Hacc 22/17 Sebe' 34/47 Ahzâb 33/55 Fussilet 41/53 Mücâdele 58/6 Burûc 85/9
• 37 - Mâide 5/118.
  • Mâide 5/118
• 38 - Semerkandî, age., II, 389; Vâhıdî, et-Tefsîru’l-Basît, XV, 329-331; Zemahşerî, age., III, 146.
• 39 - Semerkandî, age., II, 389. 40 - Şu‘arâ’ 26/101; Mü’min 40/18; Fussılet 41/34; Hâkka 69/35; Me‘âric 70/10. 41 - En‘âm 6/70; Yûnus 10/4; Hacc 22/19; Sâffât 37/67; Sâd 38/57; Mü’min 40/72; Dühân 44/46, 48; Vâkı‘a 56/42, 54, 93; Muhammed 47/15; Rahmân 55/44; Nebe’ 78/25.
  • Şu‘arâ 26/101 Mü'min 40/18 Fussilet 41/34 Hâkka 69/35 Me‘âric 70/10 En‘âm 6/70 Yûnus 10/4 Hacc 22/19 Sâffât 37/67 Sâd 38/57 Mü'min 40/72 Duhân 44/46 Duhân 44/48 Vâkı‘a 56/42 Vâkı‘a 56/54 Vâkı‘a 56/93 Muhammed 47/15 Rahmân 55/44 Nebe' 78/25
• 42 - İbrâhim 14/16. 43 - Muhammed 47/15. 44 - Vâkı‘a 56/42. 45 - Ğâşiye 88/5. 46 - Hacc 22/20. 47 - Semerkandî, age., II, 389.
  • İbrâhîm 14/16 Muhammed 47/15 Vâkı‘a 56/42 Ğâşiye 88/5 Hacc 22/20
• 48 - Semerkandî, age., II, 389. 49 - İsrâ’ 17/50; Kehf 18/96; Hacc 22/21; Sebe’ 34/10; Kâf 50/22; Hadîd 57/25.
  • İsrâ 17/50 Kehf 18/96 Hacc 22/21 Sebe' 34/10 Kâf 50/22 Hadîd 57/25
• 50 - Âl-i İmrân 3/153, 154; Tâhâ 20/40; Enbiyâ’ 21/88; Hacc 22/22.
  • Âl-i İmrân 3/153 Âl-i İmrân 3/154 Tâhâ 20/40 Enbiyâ 21/88 Hacc 22/22
• 51 - Bakara 2/167; Mâide 5/37; Hacc 22/22; Mü’minûn 23/107; Fâtır 35/37; Mü’min 40/11; Câsiye 45/35.
  • Bakara 2/167 Mâide 5/37 Hacc 22/22 Mü'minûn 23/107 Fâtır 35/37 Mü'min 40/11 Câsiye 45/35
• 52 - Âl-i İmrân 3/181; Enfâl 8/50; Hacc 22/9, 22; Burûc 85/10.
  • Âl-i İmrân 3/181 Enfâl 8/50 Hacc 22/9 Hacc 22/22 Burûc 85/10
• 53 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8
• 54 - Semerkandî, age., II, 390.
• 55 - Zemahşerî, age., III, 147.
• 56 - Râzî, age., XVI, 291-292.
• 57 - Yazır, age., V, 484. 58 - Bakara 2/125, 187; A‘râf 7/138; Tâhâ 20/91, 97; Enbiyâ’ 21/52; Hacc 22/25; Şu‘arâ’ 26/71; Feth 48/25.
  • Bakara 2/125 Bakara 2/187 A‘râf 7/138 Tâhâ 20/91 Tâhâ 20/97 Enbiyâ 21/52 Hacc 22/25 Şu‘arâ 26/71 Fetih 48/25
• 59 - İslâmoğlu, age., s. 645’te 2. not.